RELIGIEUS BEGRAVEN

Het levensbeschouwelijke landschap is zeer divers.Hoe is op begraafplaatsen die levensbeschouwelijke, c.q. religieuze verscheidenheid terug te vinden?

RELIGIE 25: RUSSISCH-ORTHODOXE KERK

inleiding: Oosters-orthodoxe kerk

Door de machtsstrijd tussen de Romein-se keizer, die na de val van het Romein-se Rijk (476) in Byzantium en de pausdie in Rome zat, het verschil in mentali-teit tussen de Germaanse en Slavischevolkeren, het conflict tussen iconodulen(beeldenvereerders) en iconoclasten(beeldenstormers) en het verschil ineen aantal, soms onbeduidende, theolo-gische interpretaties, groeiden de chris-tenen in West en Oost steeds verder uitelkaar. Dat alles leidde uiteindelijk tothet Schisma in 1054, waarbij men el-kaar wederzijds excommuniceerde. Derechtstreekse aanleiding tot het schisma

was de toevoeging door de Westersekerk van het woord Filioque aan degeloofsbelijdenis. Aangezien deze toe-voeging niet door een gezamenlijkconcilie was aanvaard, kon de Ooster-se Kerk deze niet accepteren.Daarna splitste de christelijke kerkzich in de Oosters-orthodoxe of Byzan-tijnse kerk (orthodoxie = rechtgelo-vigheid) en de Rooms-Katholieke ofLatijnse kerk (katholiek = algemeen ofuniverseel). Pas in 1965 werden dewederzijdse excommunicaties opgehe-ven, maar het was slechts een weder-zijdse geste van welwillendheid.

Europa in 1054

filioque

Het leidt te ver om alleen het woordje ‘en’ te be-schouwen als de oorzaak van het Schisma van1054, de definitieve breuk tussen de christelijkekerken van West en Oost Europa, maar het waswel de druppel die de emmer deed overlopen.Filioque betekent ‘en uit de Zoon’. Het woordkwam niet voor in de oorspronkelijke geloofsbelij-denis (van Nicea), maar werd in 1014 door pausBenedictus VIII toegevoegd, waardoor de hele zinover de Drie-eenheidsleer (God als Vader, Zoonen Heilige Geest) ging luiden: Et -credo- in Spiri-tum Sanctum, Dominum, et vivificantem: qui exPatre Filioque procedit (En -ik geloof- in de Heili-ge Geest, die Heer is en het leven geeft: dievoortkomt uit de Vader en de Zoon).Volgens de kerk van Rome ging hiermee de Heili-ge Geest uit van de Vader en de Zoon, terwijl deoosterse kerken uitgingen van de Vader, via deZoon.

Russisch-orthodoxe kerk

De orthodoxe kerk kent een groot aantal autocefale kerken (kerken metelk een eigen hoofd); meestal zijn ze nationaal georganiseerd. Maaruiteindelijk zijn zij allemaal met elkaar verbonden door hetzelfde geloof,hetzelfde godsdienstig leven, dezelfde kerkrechtelijke bepalingen endezelfde kerkordening. Hun totaal aantal gelovigen wordt geschat op225 tot 300 miljoen gelovigen. Deze kerken worden niet centraal geleidzoals de paus in de Rooms-Katholieke Kerk. Ze worden geleid door pa-triarchen, die in principe allemaal gelijk zijn.Eén van de autocefale orthodoxe kerken is de Russisch-orthodoxe Kerk,die ook wel Patriarchaat van Moskou wordt genoemd. De patriarch vanMoskou staat aan het hoofd, vanaf 2009 is dat Kirill van Moskou.Al is de Christus-Verlosserkathedraal in Moskou het grootste en hoogsteRussisch-orthodoxe kerkgebouw ter wereld, door velen zal de Basilius-kathedraal aan de rand van het Rode Plein gezien worden als hét voor-beeld van een Russische kerk. Basiluskathedraal

De Russisch-orthodoxe Kerk ontstond in 988, toen groot-vorst Vladimir I van Kiev in het huwelijk wilde treden metAnna, de zuster van de Byzantijnse keizer. Omdat hij een'heiden' was moest hij zich eerst laten dopen. Zo geschied-de, Vladimir en zijn volk werden gedoopt in de Djnepr ennamen het Orthodoxe geloof aan als staatsreligie en Annawerd zijn gemalin.Oorspronkelijk maakte de Russische kerk deel uit van hetOecumenisch patriarchaat van Constantinopel, dat fungeer-de als primus inter pares (de eerste onder gelijken) voor deOosters-orthodoxe kerken. In 1054 verbraken de Russen, innavolging van Constantinopel, de band met Rome. In 1448maakten de Russische bisschoppen zich los van het Patriar-chaat Constantinopel, werd de Russisch-orthodoxe Kerk eenzelfstandige kerk en beschouwde zichzelf als het ‘derde Ro-me’, hetgeen ook terug te vinden is in het begrip tsaar(=caesar, keizer).Na een zeer moeilijke periode met vervolging onder hetcommunistisch bewind (godsdienst is opium van het volk),kwam er na 1901 weer complete godsdienstvrijheid voor engroei van de Russisch-orthodoxe Kerk.Inmiddels waren veel Russen uitgeweken naar het buiten-land, werden er onder de jurisdictie van het Patriarchaat vanMoskou autonome Orthodoxe Kerken gesticht en kwamen erook Russisch-orthodoxe begraafplaatsen.Tegenwoordig telt de Russisch-orthodoxe Kerk wereldwijd

Rotterdam - Crooswijk ongeveer honderd miljoen leden.

dood en begraven

Bij de Orthodoxe kerken gaat de voorkeur vande dodenbezorging nog steeds uit naar het be-graven. Hoewel het niet in de geest van de tra-ditie is, laten ze crematie wel toe.

Een Russisch-orthodoxe uitvaart en begrafeniswijkt in principe niet veel af van een katholiekebegrafenis; uiteraard zijn er eigen riten en ge-bruiken.

Russisch-orthodox kruis

Het belangrijkste kenmerk van een Russisch-orthodoxgraf is het achtarmige kruis, zo genoemd vanwege deacht uiteinden. Het bestaat uit een rechtopstaande paalmet drie dwarsbalken. Het kruis zit vol symboliek.• De verticale staander symboliseert de stamboom vande mensheid vanaf Adam tot aan het einde der tijden.• De bovenste en kleinste dwarsbalk symboliseert deonzichtbare wereld, de wereld der engelen.Het is tevens de titulus of het inscriptiebord:I N R I - Iesus Nazarenus Rex Iudaeorum = Jezus vanNazareth Koning der Joden.• De grote middelste dwarsbalk verbeeldt de zichtbarewereld, de Aarde, en daarmee ook de mensheid.Aan deze balk werden de armen van Christus vastge-maakt, die door alle zonden van de mensheid op zich tenemen de hele schepping heeft omarmd en verlost vande erfzonde.• Onderaan zit een schuine balk, die fungeerde als voe-tensteun, maar die tevens verwijst naar de twee misda-digers die samen met Jezus gekruisigd werden. Links,waar de balk naar beneden wijst, hing de moordenaardie Jezus tot het laatst bleef bespotten; rechts, waar debalk omhoog wijst, hing de ‘goede’ moordenaar, dieJezus om vergeving vroeg (Lk. 23, 39-43).De symboliek duidt op de mens die vrij is om gered teworden: hij kan opstijgen ten hemel of afdalen ter helle.

NB. op de foto staat het houten kruis verkeerd om. Wiesbaden - Russisch-orthodoxer Friedhof

RUSSISCH-ORTHODOXE BEGRAAFPLAATSEN

Rusland - Moskou: Novodevitsji Monastir & Novodevitsji Kladbisjtsje

Het Nieuwe Maagdenklooster (Новодевичиймонастырь) werd in 1524 door grootvorst Was-

sili III gesticht na de bevrijding van Smolenskuit katholieke Litouwse handen. Van oudsher

was het in Rusland traditie de doden bij kerkenen kloosters te begraven. Dus werd ook bij ditklooster een begraafplaats aangelegd voor le-den van koninklijk huis, geestelijkheid en adel.

Novodevitsji Monastir

In 1898 werd achter de zuidelijke muur van hetklooster een nieuwe begraafterrein aangelegd,dat als De Nieuwe Maagden Begraafplaats(Новодевичье кладбище) in 1904 werd geo-pend. In 1927 besloten de Sovjetautoriteitenhier alleen belangrijke en vooral communistischbelangrijke personen te begraven, maar ookberoemdheden uit kunst, literatuur en muziek.

De broer van Lenin, de vrouw van Stalin,Chroestjov, Tsjechow, Gogolj, Prokofjef enSjostakovitsj om een paar te noemen. Maar hetzijn vooral beelden van militairen met ritsenmedailles en onderscheidingen, die veel voor-komen. En een (Russisch) kruis komt nauwe-lijks voor. Enkele voorbeelden:

(foto’s Novodevitsji Kladbisjtsje : Kees Florie)

Rusland - Sint Petersburg: Tichvinskoje kladbisjtsje

In Sint Petersburg bevindt zichbij het Alexander Nevski kloos-ter de Tichvin-begraafplaats(Тихвинское кладбище), ookbekend onder de naam Necro-polis Masterov Iskoesstvo, denecropool van de meesters derkunsten. De begraafplaats isalleen bestemd voor bekendepersonen op het gebied vankunst, literatuur en muziek,waaronder (zie foto’s):• Dostojewski (Russisch kruis),• Tsjaikovski (Latijns kruis),• Rimski-Korsakov (iconen).

Russische grootvorstinnen in Europa: begraven in een Russisch-orthodoxe kapel

In Rusland, waar de tsaren vaak veel kinderenkregen, waren veel huwelijkskandidaten even-als in Duitsland met zijn vele staten en staatjes.Zo hadden tsaar Paul I (1754-1801) en zijn echt-genote Sophie von Württemberg (1759-1828)tien kinderen, vier zoons en zes dochters.

Op Olga na, die jong stierf, trouwden zijn doch-ters met een buitenlandse hertog of koning. Zijbleven alle vijf Russisch-orthodox en werden,op Anna na, na hun dood in een Russisch-or-thodoxe grafkapel begraven. Dat gold ook vooreen kleindochter van tsaar Paul I, Elisabeth.

zes grootvorstinnen: vijf dochters en één kleindochter van tsaar Paul I x Sophie von Württemberg

Alexandra Helena Maria Catharina Anna Elisabeth

• Alexandra Paulowna Romanova (1783-1801) trouwdemet aartshertog Jozef van Oostenrijk (1776-1847). Zij stierfbij de geboorte van haar dochter, haar echtgenoot liet inÜröm, een voorstad van Boedapest, een mausoleum annexRussisch-orthodoxe kapel voor haar en haar dochter bouwen.• Helena Paulowna Romanova (1784-1803) trouwde methertog Friedrich zu Mecklenburg-Schwerin (1778-1819). Hele-na overleed plotseling en werd bijgezet in een voor haar ge-bouwd mausoleum in Ludwigslust, aanvankelijk met een Rus-sisch-orthodoxe kapel. Maar na de dood van haar man werd

Boedapest - Üröm Ludwigslust het een familiemausoleum.• Anna Paulowna Romanova (1795-1865) trouwde met koning Willem II (1792-1849) van Neder-land. Hoewel zij Russisch-orthodox was gebleven, werd zij na haar dood bijgezet in de (protestantse)Nieuwe Kerk in Delft in de Grafkelder van Oranje-Nassau.• Maria Paulowna Romanova (1786-1859) huwde in 1805 met groothertog Carl Friedrich vonSachsen-Weimar (1783-1853) en werd bijgezet in de speciaal voor haar gebouwde Russisch-orthodoxeHeilige-Maria-Magdalena-Kapelle naast de Fürstengruft in Weimar. Onder in de grafkelder staan de sar-cofagen van Carl Friedrich en Maria naast elkaar. De grafkapel werd in de typisch Russische traditiegebouwd, van buiten met gou-den uientorens en van binnenmet iconen.• Catharina Paulowna Ro-manova (1788-1819) trouwde(de tweede maal) met koningWilhelm I von Württemberg(1781-1864). Na haar dood lietWilhelm de ruïne van het stam-slot in Stuttgart ombouwen toteen grafkapel in classicistischestijl. In de altaarruimte bovenis een iconostase, in de grafkel- Weimar Stuttgart Wiesbadender staat de marmeren sarco-faag van Catharina en Wilhelm.• Elisabeth MichaelownaRomanova (1826-1845) trouw-de in 1844 in Sint Petersburgmet groothertog Adolph vonNassau-Weilburg (1817-1905).Na haar vroegtijdige dood lietAdolph op de Neroberg in Wies-baden in Russische stijl haargrafkapel bouwen; vlakbij iseen Russisch-orthodoxe be-graafplaats.

Russisch-orthodoxe begraafplaatsen in Europa

Buiten Rusland zijn er ook Russisch-orthodoxebegraafplaatsen of afdelingen op begraafplaat-sen. In de voormalige Oostbloklanden, die altijdal in de invloedsfeer van Rusland hebben ge-leefd, zul je ze vaker aantreffen, maar ook in

West-Europa zijn ze te vinden, vooral daar waarin het verleden concentraties van Russen ver-bleven in kuuroorden of badplaatsen of waar-heen Russen na de Oktoberrevolutie van 1917waren gevlucht. Enkele voorbeelden.

• Estland - Tallinn: Aleksander Nevski kalmistu

Op de Russisch-orthodoxe Alexan-der Nevski begraafplaats uit 1775,die onderdeel uitmaakt van deSiselinna kalmistu (begraafplaats‘binnen de stad’) in Tallinn hebbentienduizenden een laatste rust-plaats gevonden, waaronder veelvooraanstaande figuren uit hetculturele leven. Er staan niet heelveel Russisch-orthodoxe kruisen,

maar er bijna uitsluitend Cyrillischschrift voorkomt op de graftekens,is het toch duidelijk de begraaf-plaats van Russen geworden.Onder een blauw baldakijn liggende bisschoppen van Tallinn, bis-schop Issidor († 1949) en aartsbis-schop Pavel († 1946) met op hungrafsteen uiteraard wel een Rus-sisch kruis.

• Letland - Riga: Miķeļa kapi

De Russisch-orthodoxe St. Michaelbegraafplaatsis één van de zes begraafplaatsen, die samende centrale begraafplaats van Riga vormen opeen terrein van een vierkante km. Het meren-

deel van de graftekens vertoont het Russisch-orthodox kruis, uitgevoerd in allerlei materialen,smeedijzer, hout, stalen buizen of ingegrift inde steen, en de belettering is Cyrillisch.

• Tsjechië - Praag: Olšanské hřbitovy

Op de Olšany begraafplaat-sen gaat het om een agglo-meratie van begraafplaatsen,gescheiden door de straatJana Želivského. Op het deelten oosten van die straatliggen naast elkaar de mili-taire erevelden (ČestnaVojenská Pohřebištĕ) en deRussisch-orthodoxe begraaf-plaats (Ruský ortodoxní hřbi-tov). Op het Ereveld van hetRode Leger liggen alle 436

Sovjetsoldaten die op 9 mei1945 sneuvelden bij de be-vrijding van Praag. Op datereveld is niets van een reli-gieus, c.q. Russisch-orthodoxsymbool te vinden, integen-deel, boven op een monu-ment staat de vijfpuntigesovjetster met hamer en sik-kel, daarvoor ligt een grotesovjetster; op elke grafsteenstaat diezelfde sovjetster ookafgebeeld.

Op het meest oostelijke deel bevindtzich rond een kapel in Russische stijleen waar woud van Russisch-orthodoxe kruisen, de meeste van hout. In enna het revolutiejaar 1917 emigreerden veelRussen naar Praag en werden na hun overlijdenop deze afdeling begraven. De kapel met zijnuivormige koepel werd in 1924-25 gebouwddankzij premier Karel Kramář en zijn vrouw

Nadezda Nikolaievna, die van Russi-sche adel was; beide liggen in decrypte begraven. Boven de poort van

de kapel is een icoon van Maria, de Moeder vanAltijddurende Bijstand.

• Oostenrijk - Wenen: Zentralfriedhof - Christlich-orthodoxe Abteilungen

Op het Zentralfriedhof in Wenen, dat vanaf het begin propageerdeaan alle confessies een plaats te bieden, is ook een afdeling voorchristelijk-orthodoxe richtingen. Naast Grieks-orthodox, Roemeens-orthodox, Bulgaars-orthodox, Syrisch-orthodox, Servisch-orthodox enKoptisch-orthodox is er ook een afdeling voor de Russisch-orthodoxegemeenschap. Deze afdeling ligt in groep 21 direct links van dehoofdingang (Tor 2).Al in 1761 werd een eerste ‘Russische missie’ in Wenen gevestigd eneen jaar later kwam de eerste Russisch-orthodoxe priester. HetRussisch-orthodoxe kerkje in groep 21 is gewijd aan St. Lazarus endoet nu dienst als begraafkapel. Kerk en begraafplaats werden in1894 in gebruik genomen.Omdat er weinig geld was,deed de kerk aanvankelijkdienst voor de Russische ge-meenschap, pas later (1899)

werd met een gift van tsaarAlexander III in Wenen de Nicolaaskerk gebouwd.Op het door hagen omheinde stukje grond van 604 m2 liggende Russisch-orthodoxe graven rond de Lazaruskapel.Ook in groep 68A en groep 44A liggen Russen begraven, hetzijn gesneuvelde soldaten uit respectievelijk de Eerste enTweede Wereldoorlog. In groep 68A is wel geregeld eenRussisch kruis te zien, in groep 44A overheerst de Sovjetster.

• Duitsland - Leipzig: Sankt-Alexi-Gedächtniskirche zur Russischen Ehre

In Leipzig staat naast het Südfriedhof hetmegalomane Völkerschlachtdenkmal, datherinnert aan de Slag bij Leipzig, ook welVolkerenslag genoemd, die plaatsvondop 16-19 oktober 1813. De coalitielegersvan Rusland, Pruisen, Oostenrijk en Zwe-den vochten tegen het Franse leger vanNapoleon, aangevuld met Italianen, Po-len en Duitsers van de Rijnbond. Meerdan een half miljoen soldaten vochtentegen elkaar, ca. 100.000 van hen sneu-velden of raakten gewond. Napoleon ver-loor de slag, werd gedwongen af te tre-den en werd verbannen naar Elba.Ten noorden van het Südfriedhof werd100 jaar na de Slag ter nagedachtenisaan de 22.000 gesneuvelde Russen deHerdenkingskerk van St. Alexis gebouwd.

Völkerschlachtdenkmal St. Alexis Gedächtniskirche

Aan de linker- en rechter-kant van de kerkingang be-vinden zich de memorieta-fels, die in het Duits enRussisch herinneren aan deVolkerenslag.Tegenover de kerk bevindtzich een kleine crypte. Hierworden de stoffelijke restenbewaard van de Russischesoldaten die tijdens de slag

omkwamen en die hierwerden herbegraven.

Op het veld voor de kerkwerd op het einde van deTweede Wereldoorlog ‘eenonbekende Russische sol-daat begraven als symboolvan de verbinding met degevallenen van de Volke-renslag’.

• Duitsland - Wiesbaden: Russisch-orthodoxer Friedhof

De moeder van grootvorstin Elisa-beth Michaelowna Romanova, die nahaar vroegtijdige dood een grafkapelkreeg op de Neroberg in Wiesbaden(zie boven p.4), gaf in 1856 de aan-zet tot de aanleg van de vlakbij ge-legen Russisch-orthodoxe begraaf-plaats. Het voorzag in een grote be-hoefte in een tijd dat overbrengingvan overleden Russische gelovigennaar Rusland een kostbare zaak was.In de 19e eeuw was Wiesbaden bijde Russen een geliefd kuuroord envanaf 1920 kwam er een vaste Rus-sisch-orthodoxe gemeente, toen nade Oktoberrevolutie in 1917 veel

Russische emigranten zich vestigdenin Duitsland. In 1861 werd een be-graafplaatskapel gebouwd. Omdatvolgens de regels van de OrthodoxeKerk het verboden is graven te rui-men, moest de begraafplaats eenaantal malen uitgebreid worden. Ineen bosrijke omgeving rusten er on-geveer 800 overledenen, een derdedaarvan slachtoffers van de Russi-sche revolutie, de overigen vertegen-woordigers van de Russische hoog-adel, geestelijken, militairen, diplo-maten, wetenschappers en kunste-naars. Er staan veel kunstwerken vangerenommeerde kunstenaars.

• Frankrijk - Parijs

In Sainte-Geneviève des Bois, gelegen in de Banlieu vanParijs, bevindt zich op de gemeentelijke begraafplaats Cime-tière de Liers, een Russisch-orthodoxe begraafplaats. Na deOktoberrevolutie van 1917 vestigden zich hier veel Russicheemigranten, die in 1927 een deel van de gemeentelijkebegraafplaats kochten, die bekend werd als de Cimetière russede Sainte-Geneviève des Bois. Op de begraafplaats werden in5220 graven ca. 15.000 personen begraven: filmers, acteurs,balletdansers, kunstenaars, schrijvers, mensen van adel, poli-tici en militairen. Het graf van balletdanser Rudolf Noerejev(1938-1993) is zo kunstig in mozaïek uitgevoerd, dat het Offi-ce de Tourisme de Choisy-le-Roi met een foto van dat grafreclame maakt voor de Russische begraafplaats.

Ook op andere begraafplaatsen in Parijs zijn gravenvan Russen met Russisch-orthodoxe kenmerken tevinden. Op het Cimetière de Passy staat op het grafvan Marie Bashkirtseff (1858-1884) een monu-mentale kapel van 35 m2. De jonggestorven Mariewas een schilderes en schrijfster. In het interieurvan de kapel zijn herinneringen aan haar, een busteen haar laatste onvoltooide schilderij. In de weekvan Allerzielen ontving haar moeder vereerders vanMarie in de verlichte en versierde grafkapel.Op het Nouveau Cimetière de Neuilly, even tennoorden van de Grande Arche in La Défense, ligt hetgraf van schilder, graveur en theoreticus WassilyKandinsky (1866-1944). Op zijn graf ligt een een-voudige steen met het Russisch-orthodoxe kruis.

• Frankrijk - Nice: Cimetière russe Caucade à Nice

De Russisch-orthodoxe begraafplaats Caucadein Nice werd in 1867 aangelegd op een perceelop de heuvel van Caucade. De Russische adelvan die tijd had een grote enclave in Nice, waarveel buitenlandse vorsten overwinterden van-wege het milde klimaat van de Franse Rivièra.Drieduizend Russen en afstammelingen vanRussische emigranten, vluchtelingen na de Ok-toberrevolutie 1917, zijn er begraven, waaron-der leden van de koninklijke families Galitzine,Gagarin, Naryshkin, Obolensky, Volkonski en

Tsereteli. In totaal zijn er 900 graven.De begraafplaatskapel uit 1868 is gewijd aanSt. Nicolaas ter ere van de beschermheilige vantsarevitsj Nicolaas, die in 1865 in Nice stierf aantuberculose. Daarna liet zijn vader, tsaarAlexander II, in het stadsdeel Tzarévitch tussen1903-1912 ook nog de Russisch-orthodoxe St.Nicolaaskathedraal bouwen, die duidelijk geïn-spireerd is op de Basiliuskathedraal in Moskou,met een centrale bolvormige toren en vier klei-nere bolvormige torens.

Chapelle St. Nicolas Cimetière russe de Nice Cathédrale St. Nicolas

• Nederland

Er zijn in Nederland geen Russisch-orthodoxe begraafplaatsen, wel begraafplaatsen met een orthodoxdeel, bv. RK Begraafplaats St. Barbara in Amsterdam, of met een ‘Russisch hoekje’. Wel zijn er Sovjetbegraafplaatsen: Russisch Ereveld in Amersfoort en de Georgische begraafplaats Loladse op Texel.

© Atelier Terre aarde