1 - 24/10/2016

Monumentenwacht interieur?

Dienstverlening gericht op abonnees, veelal kerken - nazicht van roerend patrimonium - advies inzake behoud en beheer - onderhoudstips voor abonnees: Kerkelijk textiel behouden en bewaren, 2010 Dieren in en op gebouwen. Insecten, 2010

2 - 10/24/2016

Bewaring van textiel

① Types religieus textiel ② Textiel: vezeltypes en technieken ③ Risico’s en oorzaken van schade ④ Hoe (beter) bewaren en onderhouden?

3 - 24/10/2016

1. Types kerkelijk textiel

• Rituelen van de liturgie gepaard met een grote hoeveelheid religieuze textilia: veranderende modes, uitvoering van zelfde textilia in diverse kleuren, …

• Verandering door Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965)

4 - 24/10/2016

Belangrijkste types: paramenten, altaar- en processietextiel

Paramenten? Een stel van gewaden en textilia in dezelfde kostbare stof en liturgische kleur die samen gebruikt worden tijdens specifieke periodes van het liturgische jaar of voor welbepaalde missen.

5 - 24/10/2016

Vierstel: kazuifel, dalmatiek, tunica, koorkap, toebehoren (stola, manipel, kelkvelum, bursa, schoudervelum en vaandel)

6 - 24/10/2016

En verder…: processievaandels, expositie- of sacramentsvaandels, corporales, textiel bij baldakijn (altaar- of processiebaldakijn); rouwtextiel (baarkleed, rouwgordijn, rouwvaan meegedragen in rouwstoet, processiekleding, stoolkraagje

Albe + singel + amict

Koorhemd of Superplie (tijdens de mis)

Rochet (buiten de mis)

7 - 24/10/2016

Amict (met amictparura)

8 - 24/10/2016

Altaar- of knielkussen

Antependium Tabernakelgordijn

Palla Corporale Lezenaarsantependium

9 - 24/10/2016

Bonnet

Ciborievelum

Communiebankdwaal Tabernakelgordijn/tabernakelvelum

10 - 24/10/2016

Kelkdoekjes(rek) Vingerdoekjes (in de sacristie)

En wat zien we hier…?

11 - 24/10/2016

Suisse-uniform

12 - 24/10/2016

WIT: symbool van zuiverheid en vreugde; gebruikt in Kerst- en Paastijd; kleur voor feesten van Christus, H.Maagd Maria, heilige engelen en heilige niet-martelaren, Allerheiligen, … ROOD: symbool van bloed van het lijden én van vuur van de Heilige Geest; gebruikt op Passiezondag, Goede Vrijdag, Pinksteren en feesten van apostelen en martelaren GROEN: komt meeste voor, is voor de ‘gewone tijd door het jaar’ PAARS: symbool voor boetedoening, ook voor Advent en Veertigdagentijd/Vasten, voor missen voor overledenen ZWART: kleur van de rouw, vandaag meestal vervangen door paars Goud en zilver, ter vervanging van wit Roze: erg uitzonderlijk, slechts voor twee dagen in het jaar (derde zondag Advent en vierde zondag Vasten), als je het ziet vaak 18e-eeuws Lichtblauw: voor feesten van Maria, veelal 18e-eeuws gebruik

Kleuren van het kerkelijk jaar

13 - 24/10/2016

2. Vezelsoorten en veredelingstechnieken

①Plantaardige vezels

②Dierlijke vezels

③(Half)synthetische vezels

④Weeftechnieken

⑤Veredelingstechnieken

14 - 24/10/2016

• Plantaardige vezels (cellulose) zoals linnen (vlas) en katoen

15 - 24/10/2016

• Dierlijke vezels (proteïne/eiwit) zoals zijde (geperst uit klieren in de kaak van de zijderups)

en wol

16 - 24/10/2016

• Halfsynthetisch en synthetisch garen (wordt gespoten met een spindop) -uit natuurlijke grondstoffen die in oplossing worden gebracht (halfsynthetisch) zoals viscose (cellulosevezel, zie foto) - volledig kunstmatige grondstof zoals nylon, polyester, acrylvezels

17 - 24/10/2016

Weeftechnieken: Technieken om van garen stof te maken

• Effenbinding (= platbinding)

• Keperbinding

• Satijnbinding

18 - 24/10/2016

• Fluweel

• Damast

19 - 24/10/2016

Veredelingstechnieken:

• Borduurtechnieken - gekleurd borduurwerk, meestal vooral met wol en zijde - met metaaldraad (verschillende types metaaldraad mogelijk), - stulpborduurwerk (gevuld met karton of hout)

• Applicatietechnieken met glasparels (cabochons), pailletten, olieverfschilderijen, passementlint, …

• Andere bewerkingen: - kalanderen en mangelen - moiré - verzwaren van zijde (per gewicht verkocht!)

20 - 24/10/2016

3. Risico’s en oorzaken van schade

….welke…?

21 - 24/10/2016

3. Risico’s en oorzaken van schade

“10 agents of deterioration” • 1. Verlies van context en erfgoedwaarden

• 2. Natuurlijke verouderingsprocessen

• 3. Mechanische schade

• 4. Verontreiniging

• Schade door water

• 5. Schade door verkeerde relatieve vochtigheid

• Schade door verkeerde temperatuur

• 6. Biologische schade

• 7. Lichtschade

• Brandschade

• Schade door diefstal en vandalisme

22 - 24/10/2016

1. Verlies van context en erfgoedwaarde

• verandering na Tweede Vaticaans Concilie: ca. 80% van het religieus textiel in onbruik geraakt

• Veel textiel ligt te verkommeren in sacristieën en op vergeten plekken

• “een kerk is geen museum”…?

23 - 24/10/2016

belang van

inventarisatie

• elke vorm van behoud en beheer begint best bij een goede inventaris

• aanbrengen van inventarisnummers op voorwerpen: met zorg voor de materiële integriteit van het voorwerp

24 - 24/10/2016

2. Natuurlijke verouderingsprocessen

• Afhankelijk van de aard van de vezel

• Afhankelijk van het productieproces (bv. beitsen voorafgaand aan kleuren, verzwaren van zijde, …)

• Afhankelijk van de bewaringsomstandigheden (vocht, licht, warmte versnellen de natuurlijke veroudering)

ZIJDE: - degradatie van zijde verzwaard door tinzouten (19e eeuw) - degradatie o.i.v. licht

25 - 24/10/2016

WOL: - oxidatie o.i.v. licht veroorzaakt vergeling en bros worden, dit gaat sneller in vochtige context dan in droge omstandigheden KATOEN EN LINNEN - vergelen door oxidatie, na verloop van tijd ook verzwakking van het materiaal zelf - degradatie verloopt sneller door vocht en door hogere temperaturen.

26 - 24/10/2016

3. Mechanische degradatieprocessen

• Door verkeerd opbergen: - valse plooien - vezelbreuk in stofvouw - vervormen of scheuren onder eigen gewicht - afdrukken in onderliggende stukken

• Door verkeerd hanteren

• Door onoordeelkundige herstellingen

• Door verlies van flexibiliteit door ouderdom ontstaat makkelijker mechanische schade

27 - 24/10/2016

4. Verontreiniging

• Stof en vuil nestelen zich in de vezels en maken ze bros

• Luchtverontreiniging kunnen verzuring veroorzaken (stifstof- en zwaveloxides bv.)

28 - 24/10/2016

5. Schade door verkeerde relatieve vochtigheid (klimaat)

• liefst tussen 45 en 65 %

• zo stabiel mogelijk

• gezonde bouwkundige toestand!

• verluchten en niet verluchten

29 - 24/10/2016

6. Biologische aantastingen

Schimmels • Vochtige omgeving (in

theorie > 65 %)

• Op minder verluchte plaatsen

• Voedzaam substraat

30 - 24/10/2016

31 - 24/10/2016

Procedure bij besmetting

• De stukken apart van de rest onderbrengen in een lege, droge ruimte;

• Open hangen gedurende geruime tijd;

• Na drogen, borstelen en stofzuigen (zie verder: reiniging);

• Kasten en eventueel ruimere omgeving poetsen en ontsmetten;

• Poetsmateriaal wegwerpen en/of ontsmetten.

• of restaurateur contacteren!

32 - 24/10/2016

6. Biologische aantastingen

Insecten: kevers

• Vnl. tapijtkever en pelskever

• De larven veroorzaken de schade!

33 - 24/10/2016

Insecten: motten

- vnl. kleermot en pelsmot - de larven veroorzaken de schade!

34 - 24/10/2016

Preventie is doeltreffender dan bestrijding!

Controle/opsporing:

• Plakvallen

• Feromoonvallen Preventie/bestrijding:

• Reinigen

• Vriezen

35 - 24/10/2016

7. Licht en lichtschade

Verkleuring én degradatie door: - duur van de verlichting (10u met 500 lux = 100u met 50 lux!) - soort verlichting

Daarom: - roulatie! - donker bewaren Zie ICN Lichtlijnen

36 - 24/10/2016

37 - 24/10/2016

4. Hoe (beter) bewaren en onderhouden?

① Aandacht geven!

② De ruimte en het meubilair

③ Reinigen

④ Opbergen - Vlak textiel - Hangende textiel - Wit linnen - Opgerold textiel

38 - 24/10/2016

1. Aandacht geven!

• Tonen of niet tonen ? • Gebruiken of niet gebruiken?

39 - 24/10/2016

Tonen en gebruiken, of niet?

Voordelen:

• Waardering

• Regelmatige manipulatie

• Regelmatige controle

• Aandacht!

• …

Nadelen:

• Schade door manipulatie

• Lichtschade

• Bevuiling

• Telkens wéér goed opbergen!

• …

40 - 24/10/2016

Ruimte:

• Meestal sacristie

• Voldoende ruimte!

• ‘Gezonde’ ruimte

• Geschikte materialen

• Goede toegankelijkheid

Meubilair:

2. De ruimte en het meubilair

41 - 24/10/2016

3. Reinigen

• borstels

• (museum)stofzuiger

42 - 24/10/2016

4. Opbergen

43 - 24/10/2016

Materialen voor opbergen

• Oude lakens of afgekookt balenkatoen!!

• Kartelschaar

• Naald en draad

• Katoenen linten

• Aluminiumfolie

• Tunnelverband

• Synthetische watten

• Polyesterfiber

• Isolatiebuizen

• Zuurvrij karton

• …

44 - 24/10/2016

Opbergen: vlak textiel

- voldoende ruimte geven - ondersteunen van drie- dimensionale vormen en plooien

45 - 24/10/2016

Opbergen: hangend textiel

- voldoende ruimte geven - aangepaste ondersteuning

46 - 24/10/2016

Goede ondersteuning: verschillende technieken mogelijk

47 - 24/10/2016

Opbergen: wit linnen

- plooien respecteren - zuurvrije opbergmaterialen

48 - 24/10/2016

Opbergen: op rol

- goede zijde naar buiten

- rol er een dun laagje mee tussen (zijdepapier of katoen)

- let op voor valse plooien!

- lintjes rondom met inventaris erop

- bij voorkeur niet leggen maar hangen

49 - 24/10/2016

Oefeningen

1.Stukken vlak textiel in een lade schikken

2.Aangepaste ondersteuning voor verschillende hangende gewaden

3.Wit linnen en oprollen

50 - 10/24/2016

Eva Schoeters dienst erfgoed, provincie Antwerpen team Monumentenwacht - monumentenwachter interieur Turnhoutsebaan 232, 2100 Deurne T +32 3 360 52 27 eva.schoeters@provincieantwerpen.be