14 15

special significantspecial significant special PBLQ

Vooraf risico’s, Vertraging en beleidseffecten berekenen met systeemdynamica

Overheid mOet aan het systeemdenken

naam Pieter Lolkemaopdracht Uitvoeringsscan Jeugdwettoepassing gemeenten en uitvoerende instellingen

‘Voor de ministeries van VWS en Veiligheid en Justitie hebben we in kaart gebracht welke aandachtspunten de uitvoerende organisaties

voorzien door de nieuwe Jeugdwet. Het is belangrijk de lokale complexiteit te ontrafelen om de juiste beleids­keuzes te kunnen maken.

‘Gemeenten krijgen in 2015 de verantwoordelijkheid voor de gehele jeugdzorg. Het conceptwetsvoorstel hier­voor voorziet in de decentralisatie van alle ondersteu­ning, hulp en zorg voor jeugd en ouders. Gemeenten krijgen daarmee een grote centrale rol om in samenwer­king met andere gemeenten en lokale partijen het stel­sel zo optimaal mogelijk in te richten. Daarbij moeten ze een financiële taakstelling van zo’n 15 procent zien te realiseren. Verder moeten ze de samenhang borgen,

terwijl er grote wijzigingen op stapel staan zoals overheveling van delen van de AWBZ naar de Wmo en in­voering van de Participatiewet die verschillende regelingen voor de ar­beidsmarkt moet vervangen.’

‘Belangrijk is om lokaal en vooral ook regionaal een beter beeld te krij­gen van de beoogde (financiële) ef­fecten. Een goede analyse helpt om de discussie te voeren op grond van fei­ten en met inschattingen van lokale professionals. Bijvoorbeeld omtrent het effect van betere eerstelijnshulp. Op welke termijn gaan investeringen werkelijk renderen als we ze relate­ren aan demografische ontwikkelingen? Die analyse doe je niet om de belangen veilig te stellen, maar om de risi­co’s van veranderingen te beheersen en het gezamenlijk inzicht te vergroten. Een ex ante impactanalyse die par­tijen gezamenlijk uitvoeren is een uitstekend middel.’

Beleid pakt regelmatig anders uit of heeft soms onwenselijke neveneffecten. Met behulp van systeemdynamica kun je risico’s, tegenkrachten of vertragingseffecten vooraf in kaart brengen. Zo krijg je beleid dat in een complexe en veranderende omgeving wél blijkt te werken.

systeemdynamicasysteemdynamica is een methode die medio jaren vijftig ont­

stond aan het Massachusetts institute of Technology en is onder

andere gebruikt voor het spraakmakende onderzoek van de club

van Rome begin jaren zeventig. De techniek van systeemdenken

helpt de werking van systemen te begrijpen en effecten inzich­

telijk te maken. Daarmee is het bij uitstek geschikt voor beleid in

een complexe en dynamische omgeving. De kracht is dat je niet

alleen van harde informatie en lineaire verbanden uitgaat, maar

ook van zachte informatie, bijvoorbeeld gedrag van mensen dat

voor neveneffecten zorgt of beleid ondermijnt. Met systeem­

analyse kan ook een vertraging van beleidseffecten beredeneerd

en berekend worden. Je ziet welke sturingsprincipes tot echte

verandering leiden. significant werkt al jaren met deze reken­

modellen en adviseerde de overheid onder meer inzake anders

betalen voor mobiliteit, de Wet vervroegde invrijheidstelling en

de aanpak van de jeugdcriminaliteit.

naam Paul van hooffopdracht effecten zorgsturing in kaart brengen toepassing sturingsvraagstukken in de zorgketen

‘Voor de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg brachten we voor een

aantal ziektebeelden in kaart wan­neer preventie effect krijgt. Preventie blijkt de kwaliteit van leven aanmer­kelijk te verhogen en zorgkosten te

verlagen, maar uit ons systeemdynamisch model blijkt het bij bijvoorbeeld diabetes II en depressie pas na meer dan 30 jaar effect te hebben. Voor het ombuigen van de huidige trends zijn dus welhaast draconische maatrege­len nodig, mag je daaruit concluderen.

‘Hoe houden we de kosten in de zorg beperkt? Zal het vrijlaten van de tandartstarieven tot lagere kosten leiden? Wordt de kwaliteit beter als een orthoptie­patiënt elk jaar naar de oogarts gaat of werkt dit alleen kostenverhogend? Zullen de zorgkosten dalen door het

maximeren van het aantal fysiotherapeutische behande­lingen?

‘In de zorg heb je altijd te maken met (keten)sturings­vraagstukken. Je moet in beeld brengen wat het effect is van veranderingen voorin de keten op ‘stroomafwaarts’ gelegen schakels van de zorg. Als je meer zorg in de eer­ste lijn biedt, verwacht je een afname van patiënten in de tweede lijn. Maar soms zijn er neveneffecten, bijvoor­beeld door gedragsaanpassingen van artsen en patiënten rond medicijnverstrekking of ­gebruik die toch tot meer tweedelijnszorg leiden. Neveneffecten en de impact op de oorspronkelijke doelstelling kun je door een systeem­dynamicamodel inzichtelijk maken.

‘Met systeemdenken kun je ook identificeren waar zich in de toekomst problemen voordoen. Je kunt verder via een (reken)model laten zien waar (bij)sturingsmo­gelijkheden zitten. Neem de vergrijzing. Die zal zorgen voor een groter beroep op ouderenzorg, maar hoe groot wordt die vraag en hoeveel kan worden opgevangen door mantelzorg en vrijwilligerswerk? Het model helpt te ramen in welke mate mantelzorg en vrijwilligerswerk de druk op de ouderenzorg zullen verlichten. Als je stuur­punten in het stelsel zodanig benoemt, kun je beleid maken dat werkt.’

neveneffecten van de zorgsturing ramen

naam twan heijmenopdracht Beleidseffect gelijktrekking zware cannabis met harddrugs toepassing Beleidskeuzes veiligheids- en justitieketen

‘Zal de eigen bijdrage voor gedetineerden uit het regeerakkoord van Rutte II inderdaad de verwachte 7 miljoen euro opleveren?

Met een systeemdynamisch rekenmodel kun je dit op voorhand doorrekenen en komen onbedoelde neven­effecten aan het licht. Wij hebben dat in het verleden gedaan voor het voorstel van Rutte I om zware canna­

bis te behandelen als harddrugs. Dat leidt, zo bleek toen, waarschijnlijk tot een lager gemiddeld THC­gehal­te in cannabis, maar ook tot meer overtredingen, waardoor extra inzet van politie, Openbaar Ministerie, rechtspraak en reclasseringsorgani­saties en extra cellen nodig zijn.

‘Met een gedegen impactana­lyse breng je de verwachte effec­ten van een wet of beleid in kaart. Je legt de onderliggende beleids­theorie bloot en toetst die in een

impact detentiemaatregelen doorrekenen

systeemdynamisch rekenmodel, waarin we het beleid of de wet weergeven in oorzaak­en­gevolgrelaties. Vervolgens kwantificeren we deze relaties. In het ge­kwantificeerde model rekenen we de verschillende

beleidsopties door. Door met bandbreedtes te werken en gevoeligheidsanalyses uit te voeren, kunnen we bepalen welke beleidsopties het best bijdragen aan de beleidsdoelen.’

naam richard Lennartzopdracht effecten vernieuwing dienstverlening in beeld brengentoepassing Bedrijfsvoering, overheidsbreed

‘Met medewerkers van FM­Haaglanden hebben we de effecten van nieuwe

dienstverlening in kaart gebracht. Soms op het oog toch eenvoudige en logische maatregelen bleken uitein­delijk behoorlijk ingrijpend.

‘De overheid is sterk aan het veranderen. De inhou­delijke beleidsterreinen, de bedrijfsvoering, de gehele ondersteunende infrastructuur verandert. Kijk maar

naar de shared service centers die op diverse terreinen vorm krijgen, de consolidatie van datacenters, het streven naar standaardisering van producten en dien­sten en het rijksbreed naar buiten treden op uniforme en consistente wijze.

‘Dat zijn allemaal veranderingen die gevolgen hebben voor mensen, systemen en organisaties – binnen de overheid maar ook daarbuiten. Om die ver­anderingen efficiënt door te voeren en het beoogde ef­fect te laten hebben is inzicht nodig in de werking van het stelsel als geheel. Welke vertragende tegenkrach­ten zijn er? Welke aanvullende zaken moet je regelen? Waar kunnen averechtse of ongewenste neveneffecten optreden? Het begrijpen van de systeemdynamica is belangrijk en helpt om goede beslissingen te kunnen nemen of te anticiperen op voorgenomen beslissin­gen.’

Welke tegenkrachten remmen vernieuwing?

Beheers de risico’s van de decentralisaties