PROTOCOL ‘PREVENTIE VAN

LEESPROBLEMEN’ GROEP 1 EN 2

Jolanda Roelfsema, MA EducationTaal-/dyslexiespecialist POwww.leerkracht.nuinfo@leerkracht.nu

Van Druenen, Scheltinga, Wentink & Verhoeven, 2017

Uitgegeven door Expertisecentrum Nederlands

ISBN: 978-90-77529-45-4

Te bestellen via webwinkel.expertisecentrumnederlands.nl

ACHTERGRONDINFORMATIEDe highlights van hoofdstuk 1 (met wat extra’s)

De onderliggende visie:

Aanbod door spelend leren

• Aandacht voor geschreven taal alleen in vrij spel en op initiatief van de leerlingen zelf aan bod laten komen

• Interesse komt uit kind zelf

Gestuurd aanbod

• Door middel van taalspel, interactief voorlezen en het werken met symbolen/lettertekens levert de leerkracht een bijdrage aan de ontwikkeling van taal in relatie tot beginnende geletterdheid

• Juist voor kinderen die van huis uit nog maar weinig met geschreven taal in aanraking zijn gekomen en daardoor (misschien) weinig interesse tonen

Gestuurd aanbod

Spelend leren

Doelgericht, maar niet formeel

Doelgericht, maar niet formeel =

• Het bieden van een beredeneerd aanbod

• In een betekenisvolle context

• Waarin kansen benut worden om ontwikkeling van taal en geletterdheid te stimuleren

• En waar extra en meer expliciet gestimuleerd wordt als het nodig is

Taalaspecten in

samenhang

Taalont-wikkeling

Woorden-schat

Geletterd-heid

Mondelinge taal

Benoem-snelheid

EXTRAINFORMATIE

Metalinguïstischbewustzijn

Woord-bewustzijn

Fonologisch bewustzijn

Fonemisch bewustzijn

Zie ontwikkeling Fonemisch bewustzijn van CPS

Auditieve analyseAuditieve synthese

Alfabetisch principe

Fonemisch bewustzijn en letterkennis• Letterkennis helpt fonemisch bewustzijn te ontwikkelen

• Fonemisch bewustzijn helpt letterkennis te ontwikkelen

• Aandacht voor functioneel schrijven heeft een positieve invloed op de ontwikkeling van fonemisch bewustzijn en letterkennis

Fase 1: tekenenFase 2: krabbelenFase 3: ketens letterachtige vormen of lettersFase 4: het gebruiken van één of enkele letters voor het hele woordFase 5: invented spelling.

Woordenschat in relatie tot lezen

• De woordenschat in de kleutergroepen voorspelt het begrijpend lezen halverwege de basisschool!

• Een adequate vroege woordenschat is zeer belangrijk voor de leesresultaten later (Snow e.a. 2002).

• Wanneer meer dan 5% van de woorden in een tekst niet gekend wordt, kost het veel moeite om de tekst te begrijpen. Een geringe woordenschat leidt tot vermijdingsgedrag bij lezen!

• Biemiller (2002) Een leerkracht die woordenschat sterk beklemtoont, kan een rol spelen bij het dichten van de kloof tussen kinderen uit taalrijke en taalarme milieus.

Het leren van het alfabetisch principe is cruciaal voor het leren lezen en

schrijven, maar een adequate woordenschat is dat ook’ (Hirsch, 2006).

Hoe ouder de leerling wordt, des te belangrijker de woordenschat wordt.

Mondelinge taalvaardigheid (1)

• Woordkennis

• Kennis van taal: • Zinsbouw (syntaxis)

• Woordvervoegingen (morfologie)

• Vertelvaardigheden

• Verhaalstructuren

• Vertelvaardigheid hangt samen met o.a. de ontwikkeling van letterkennis, leesvloeiendheid en leesbegrip

Benoemsnelheid

• Het benoemen en onthouden van willekeurige reeksen plaatjes hangt samen met de latere leesvaardigheid

• Kan niet worden getraind, het heeft vooral een signaalfunctie

• Kans op leesproblemen even groot• Uitgebreid taalaanbod om DAT aan CAT te verbinden• Specifieke aandacht voor de klankstructuur van het

Nederlands• Om leesproblemen en dyslexie bij meertalige leerlingen

te kunnen onderkennen, is het van belang dat de leerkracht inzicht heeft in de mondelinge beheersing van de Nederlandse taal enerzijds en het verloop van de geletterdheid anderzijds

Variatie in de ontwikkeling

• Omgevingskenmerken:• Taalomgeving thuis (samenhang met sociaal milieu en opleidingsniveau

ouders)

• Meertaligheid (vaak minder kennis van fonologie, woord- en zinsbouw en minder grote woordenschat in Nederlands)

DAT CAT

BEREDENEERD AANBOD VOOR

MONDELINGE TAAL EN GELETTERDHEID

De highlights van hoofdstuk 2

Werken met tussendoelen

Tussendoelen mondelinge communicatie 1-8

Tussendoelen geletterdheid

SLO (taal)doelen voor het jonge kind (2009)

Beredeneerd aanbod

taaldomein in PLD

Taaldomeinen

Spreken & luisteren

Verhaaloriëntatie en verhaalbegrip

woordenschat

Functioneel schrijven en lezen

Taalbewustzijn en alfabetisch principe

Zie hf 2.1 voor de complete uitwerking van de doelen per domein

Ik werk met een ‘kleutermethode’, is dat genoeg? • In de veelgebruikte methoden en bronmateriaal zijn de doelen

direct vertaalt in lesdoelen en activiteiten en instructievormen

• Kennis van de leerlijn en doelen is nodig om een beredeneerde keuze te kunnen maken zodat leerlingen stappen in hun ontwikkeling maken: • Vanuit doelen bekijken of de instructie/activiteit daarbij past

• Prioriteiten stellen

• Aanvullende activiteiten, instructie en oefening inzetten als ‘methode’ onvoldoende aan het doel werkt

Tijd voor taal

• 1 kwaliteitsuur per dag

• Taalkansen op andere momenten benutten

Intensiveren?

• Meer tijd

• Meer herhalingskansen

• Groepsgrootte aanpassen

• ‘spoonfeeding’

• Preteaching en reteaching

DYSLEXIEEven terug naar hoofdstuk 1

Pijlers van dyslexie:

• Erfelijkheid

• Fonologie• Problemen met nazeggen van langere complexe woorden en

nonsenswoorden

• Moeite met fonologische taken (rijmen, analyse, synthese, foneemmanipulatie, foneemdeletie)

• Fonologische uitspraakproblemen

• Moeite met horen kleine verschillen in klank en KTK

• Automatisering• Moeite met het vlot benoemen van plaatjes, letters, cijfers

• Woordvindingsproblemen in spontane taal• Moeite met onthouden en toepassen spellingregels

• Tafels, jaartallen, plaatsen

• RAN

Pijlers van dyslexie: erfelijkheid, fonolgie en automatisering

0

1

2

3

4

5

6

basis variant variant

Pijlers van dyslexie

erfelijkheid fonologie automatisering

Multifactoriële oorzaken van dyslexie• Fonologisch tekort

• RAN-problematiek

• Verwerkingsproblemen

• Taalproblemen (TOS)

• Motorische problemen

• Aandachttekort problemen

Opmerkingen….

Spiegelschrift is nog normaal bij kleuters (lateralisatie is nog niet afgerond, bovendien bij linkshandigen ook nog vertraagd)

Letternamen en verschillende schrijfvormen werken niet belemmerend maar zijn een uiting van de ontwikkeling van beginnende geletterdheid. Niet te krampachtig mee omgaan dus!

MONITOREN De highlights van hoofdstuk 3

Observatie

• Taaldomeinen: zie hf 3.2.

• Schrijfontwikkeling: indicatie: als kinderen een halfjaar voor ze naar groep 3 gaan niet of nauwelijks geschreven hebben, is stimuleren noodzakelijk

• Brede observatieinstrumenten: http://jongekind.slo.nl/Paginas/Methoden,-materialen-en-screeningsinstrumenten.aspx

• Signaleringslijst voor kleuters 2.0. (bijlage 2 van het boek)

Toetsen

• Taal voor kleuters (Cito, 2009)

• Toetspakket beginnende geletterdheid (CPS, 2016)

• Screeningsinstrument Beginnende geletterdheid (Cito, 2009)

Iedere toets legt een andere focus. Zie blz. 50 t/m 52 voor wat

de betreffende toets exact in kaart brengt.

Peilingstaken

• Kleutertaken (voorheen kleuterscreening genoemd) – jan. Groep 2• Veranderd: niet meer bij alle kinderen maar alleen bij kinderen die je

verwacht uit te vallen i.v.m. plafondeffect

• Taak spontane spelling: observeren of middels taak

• Taak actieve letterkennis als aanvulling op passieve letterkennis uit toetsen

• Praatjes peilen

Risicofactoren

Belangrijkste voorspellers – van alle leerlingen in kaart brengen!

• Fonemisch bewustzijn

• Actieve letterkennis

• Benoemsnelheid

Overige risicofactoren:

• Beperkt taalaanbod in thuisomgivng

• (tijdelijke) gehoorproblemen

• Vertraagde spraak-/taalontwikkeling of TOS

Advies minimale overdracht informatie t.a.v. geletterdheidsontwikkelingInformatie uit januari groep 2:

• Letterkennis• Fonologie

• Benoemsnelheid (RAN)

Informatie uit interventieperiode jan-juni groep 2: • Response to intervention (hoe heeft de leerling geprofiteerd van de geboden

interventie)

• Nameting op bovenstaande

Informatie over kleuters met een ontwikkelingsvoorsprong op lezen en lezende kleuters (min. M3 beheersing)

Op grond van deze informatie formuleer je een advies voor de indeling voor het eerste kwartaal groep 3(start – herfstsignalering)

GELETTERDHEIDS-AANBOD

De highlights van hoofdstuk 4 en 5 met aanvullingen

Werkzame componenten uitgewerkt: • Taakgericht: Er wordt gewerkt met letters, klanken, woorden, teksten.

• Systematisch: Planning van activiteiten wordt afgestemd op de leerdoelen op korte en lange termijn, waarbij wordt uitgegaan van een beredeneerde opbouw in moeilijkheidsgraad.

• Expliciet: De leerstof wordt in kleine stapjes aangeboden waarbij de leerkracht/leesspecialist het lees-en schrijfgedrag precies voordoet en moeilijkheden stapsgewijs bespreekt. De leerkracht/leesspecialist doet het voor, de leerkracht/leesspecialist en de leerling doen het samen en daarna doet de leerling het alleen.

• Herhaling: Leren gaat van verwerven, bereiken van accuratesse, versnellen door automatiseren naar flexibel toepassen of generaliseren. Herhaling is voor alle leerlingen nodig, maar leerlingen met lees-en/of spellingproblemen moet nog vaker in aanraking komen met letters en woorden om tot automatisering te komen.

• Fonologisch georiënteerd: Er wordt steeds gewerkt met aandacht voor de kwaliteit, met name de gedetailleerdheid, van de fonologische representaties van woorden (zie Box 1).

• Oefenen op (letter/klank), woord-, zins-en tekstniveau: Na elke introductie van een nieuwe moeilijkheid wordt er op verschillende niveaus geoefend.

• Eerst goed, dan snel (tempoverhoging, blijvend aandacht voor accuratesse): Eerst aandacht voor goed, daarna voor vlot en daarna voor geautomatiseerd (zo goed als aandachtvrij).

• Aandacht voor woordstructuur: Instructie moet niet alleen gericht zijn op het hele woord, maar ook op de woordstructuur en de eenheden binnen een woord (medeklinkerclusters, morfemen zoals –lijk en -heid).

• Aandacht voor lees-en spellingmotivatie: Door te werken aan verbeteren van lees-en spellingcompetentie.

• Aandacht voor gerichte feedback: Feedback is afgestemd op het doel: Hoe doet de leerling het nu (feedback)? Wat wil de leerling bereiken (feedup)? Wat moet de leerling daarvoor doen (feedforward)? en de basisbehoeften van de leerling.

• Aandacht voor generalisatie: Werken aan flexibele toepassing in nieuwe situaties.

Werken met niveaus van zorg

Goed leesonderwijs (100%)

Extra begeleiding in de klas van de leerkracht en ouders

(25%)

Gestructureerde interventie op school (10%)

EED-zorg (3,6%)

Zorgniveau 3

Zorgniveau 2

Zorgniveau 1

Zorgniveau 4

Goed leesonderwijs (100%)

Aandachtspunten en adviezen bij taalbewustzijn en alfabetisch principe

Opbouw in moeilijkheidsgraad inhoud:

• Relatief eenvoudig zijn /s/, /f/, /m/, /n/, /r/ en /l/ vooraan

• /p/, /t/ en /k/ vooraan moeilijker dan achteraan (pan is dus moeilijker dan aap)

• Biedt ook klinkers aan om woorden te kunnen maken

• Koppel indien van toepassing aan letterflats/letterbord van de methode van groep 3

Opbouw in moeilijkheidsgraad vorm:

• Eerste/laatste/middelste klank is makkelijker dan analyse van heel woord

• Vrije isoleertaak is makkelijker dan klanken in juiste volgorde analyseren

Materialen:

• Werkmap Fonemisch bewustzijn (CPS, 2011)

• Programma Fonemisch bewustzijn (van der Veen, z.j.) via fonemischbewustzijn.nl

• Wat zeg je? (van Wijk, 1999,2002)

• De Klankkast (CED) https://www.youtube.com/watch?v=XNMwF4-IB3s

• Letters in beweging (bereslim.nl)

• LOGO-art lange woorden + woordspeelplankje

• Visueel en auditief aanbieden

• Betekenisvol oefenen met letters en klanken

• Systematisch aanbod

• Multisensorieel aanbieden

Rijke taalomgeving in de groep (hf5)• Werken met ankers en routines

• Verschillende tekstgenres

• Wisselende collectie en toegankelijkheid van materialen

• Boekpresentatie

• Inspirerende boekenhoek

• Lettermuur

• Digibord en educatieve software

Goed leesonderwijs (100%)

Extra begeleiding in de klas van de leerkracht en ouders

(25%)

Intensiveren?

• Meer tijd

• Meer herhalingskansen

• Groepsgrootte aanpassen

• ‘spoonfeeding’

• Preteaching en reteaching

Goed leesonderwijs (100%)

Extra begeleiding in de klas van de leerkracht en ouders

(25%)

Gestructureerde interventie op school (10%)

Aanpakken

• Voorschotbenadering

• Bouw!

• Een steuntje in de rug met klanken en letters

• Voorschotbenadering

http://www.leraar24.nl/video/2618

• Voorschotbenadering1. Identificeren

2. Manipuleren

3. Klank-tekenkoppeling

• Bouw!

• Een steuntje in de rug met klanken en letters

Hoofdstuk 6 Ouderbetrokkenheid

Hoofdstuk 7 Overdracht naar groep 3

Wilt u op de hoogte blijven?

• Schrijf u in voor de nieuwsbrief van Leerkracht.nu! via http://www.leerkracht.nu/nieuwsbrief

• Bekijk het nascholingsaanbod via (studiedagen, korte cursus, workshops, lezingen e.d.) via www.leerkracht.nu

• Voor vragen of opmerkingen:Jolanda Roelfsema

info@leerkracht.nu