Colle

ctie

Rijk

sdie

nst v

oor h

et C

ultu

reel

Erf

goed

Mus

eum

Boi

jman

s va

n B

euni

ngen

, Rot

terd

amM

useu

m B

oijm

ans

van

Beu

ning

en, R

otte

rdam

Colle

ctie

fam

ilie

C.A.

Jans

en

Colle

ctie

Tjit

ske

van

der W

al 8382 INTERIEUR 15 OKTOBER 2016 ELSEVIER ELSEVIER 15 OKTOBER 2016

Gispens eerste lamp (1916)

Presidentbureau en -fauteuil (1949) Fauteuil 415/1401 (1954)

Fauteuil 2210/2220 (1956)Fauteuil 416 (1956)Stoel Mondial (1958)

Diagonaalstoel (1926) Pelko 43 (1941)

HISTORIE / Meubelbedrijf Gispen viert zijn honderdjarig bestaan. Elsevier sprak met drie Gispen-kenners, die het verhaal schetsen van Nederlands

bekendste meubelmerk, aan de hand van kenmerkende ontwerpen.

Diagonaalstoel (1926-1936)Naar een ontwerp van Gerrit Rietveld ont-wikkelde Gispen de bekende buisstoelen zonder achterpoten, waarmee hij nog al-tijd wordt geassocieerd. ‘Gispen was niet de eerste, noch de enige aan de vooravond van het “buismeubeltijdperk”,’ zegt Gis-pen-directeur Pieter Noorlander (54). ‘Een aantal meubelmakers trof elkaar dan ook in de rechtszaal.’ Maar de rechter achtte de ‘zwevende stoel’ een technische vinding en geen kunstzinnige en oordeelde dat daarom van plagiaat geen sprake kon zijn. Het bedrijf nam het ontwerp in productie.

Simon Thomas: ‘Dit was voor Gispen een omslagpunt, van ambachtelijk maker naar hardcore modernist. Gispen pakte de trend niet alleen op, maar bracht de firma zelfs naar de voorhoede.’

Dat kwam deels door een meevaller: een grote lading diagonaalstoelen werd besteld door de Van Nellefabriek, waar vrienden van Gispen werkten. Noorlander: ‘Hij kreeg naamsbekendheid. De 101 en de 102 groei-

Gispen100 jaar

Gispens eerste lamp (1916-1926)‘Iedere ontwerper begint te ontwerpen voor zichzelf,’ zegt conservator bij Museum Boij-mans Van Beuningen Mienke Simon Tho-mas (61). ‘Zo ook Willem Hendrik Gispen, die vanaf 1916 aan de Rotterdamse Cool-sestraat lampen maakte voor zijn vrienden.’

Een goed voorbeeld van de ambachte-lijke, maar eenvoudige ontwerpen uit de begintijd van de ontwerper is de hiernaast afgebeelde lamp. ‘Een simpel ornament, een rij gaatjes, een geschubd randje en een haakje dat net een beetje krult.’ De lamp is een statement: eenvoudig en ambachtelijk in plaats van luxe materialen.

Geïnspireerd door de Duitse kennis over verlichting – een minimaal verblindingsef-fect en een optimaal lichteffect – werden zijn ontwerpen de jaren daarna strakker, en voorzien van opaalglas. Simon Thomas: ‘Allemaal voorbeelden van de later bekend geworden Giso-serie, waarvan de slogan luidde: Mijn ogen zijn mij heilig, met Giso zijn zij veilig.’

Mirjam van Zuidam

den uit tot klassiekers, niet weg te denken uit Nederlandse scholen, ziekenhuizen en wachtkamers.’ Ook de Oranjes waren fan. Prins Bernhard bestelde voor zijn thuis-bioscoop tientallen achterpootloze heren-fauteuils, voorzien van een voor het ko-ningshuis ontworpen hoofdkussentje.

Pelko-serie (1936-1946)De moderne stoelen was geen lang leven beschoren, want eind jaren dertig was al het Nederlandse metaal nodig voor de oor-logsindustrie. Gispen kreeg een verbod om metaal te gebruiken, waardoor de meeste meubelen niet meer konden worden ge-produceerd. Om te overleven, werden de productieprocessen zo behendig mogelijk omgevormd. Soortgelijke ontwerpen, ander materiaal. ‘De Pelko-serie is echt uit nood geboren. En dat zie je, de wonderlijke tut-tenstoelen waren totaal niet vooruitstre-vend,’ zegt Simon Thomas. Gispen weigerde in de oorlog toe te treden tot de Nederland-

IN TIEN DECENNIA

Mus

eum

Boi

jman

s va

n B

euni

ngen

, Rot

terd

am

85ELSEVIER 15 OKTOBER 2016

Roldeurkast Octa (1986)Modulaire kantoortuin (1966)

sche Kultuurkamer, waardoor hij niet meer mocht ontwerpen. Hij dook onder en werd tot twee keer toe gevangen genomen.

Maar onder leiding van zakelijk direc-teur Wim van Osselen floreerde het bedrijf. Ze verkochten flink, vertelt Noorlander. ‘Er is in die jaren zelfs een hele fabrieksuit-breiding geweest. Van Osselen deed wat hij kon om het bedrijf draaiende te houden en de driehonderd werknemers uit handen van de Duitsers te houden.’

Presidentfauteuil en bureau 7631 (1946-1956)De Gispen-meubelen waren steeds meer ge-richt op hoe mensen zich bewegen. Christof-fel Hoffmann ontwerpt in 1954 bijvoorbeeld een bureaustoel met ‘neigmechanisme’: de zitting kantelt achterover en draait niet om het midden, maar om de voorzijde. Deze Presidentstoel, te koop in combinatie met het niervormige Presidentbureau, paste in het steeds populairdere functionalisme. Noorlander: ‘Het ging verder dan een tafel om aan te schrijven en een stoel om op te zit-ten. Je moest góed zitten, en ergonomisch verantwoord schrijven.’

De Presidentfauteuil was zo nieuw, mo-dern en toch comfortabel dat de firma er wereldwijd patent op aanvroeg. Ook kreeg hij fans zoals – wederom – het konings-huis, dat een rood leren versie schonk aan de Ethiopische keizer Haile Selassie.

Toch zegt dit pronkstuk weinig over de invloed die Gispen had op Nederlandse kantoren, zegt Richard Hutten (49), crea-tief directeur bij Gispen. ‘Op honderd werknemers heb je natuurlijk maar één directeur. De meeste werknemers zaten aan bureau 7631, dat ik als kind ook op mijn kamertje had staan.

Cordemeyer (1956-1976)In 1956 werd André Cordemeyer aange-steld als ontwerper naast Wim Rietveld. Samen introduceerden ze het allereerste kunststof meubel van Nederland: de fau-teuil 416. De stoel was onderdeel van de Beter zitten-serie, die volledig bestond uit ‘naar het lichaam gevormde’ stoelen met een polyester kuip. ‘Cordemeyer had een internationale blik,’ zegt Hutten. ‘Hij keek naar grote ontwerpers als Charles en Ray Eames, Verner Panton en Eero Saarinen, die volledig polyester series produceerden. Daar maakte hij dan Nederlandse, hoekige varianten van en gaf er een calvinistische draai aan, in een wat strenger Cordemeyer- jasje.’

Originele Cordemeyers zijn nauwelijks nog te krijgen. In de loop der jaren ver-flauwde de aandacht voor polyester en raakten gestoffeerde kuipstoelen in de mode. ‘Maar tegenwoordig is er een her-nieuwde belangstelling voor het Gispen- icoon.’ Hutten: ‘Het is een echte Dutch ori-ginal geworden. Iedereen herkent die vier-kante polyester kuipjes in de verkeerde kleuren als echte Gispen-stoelen.’

KantoorTuin (1976-1986) Na 1966 verschoof de focus van het bedrijf weer naar het kantoor. De dienstensector groeide gestaag. Gispen speelde hier han-dig op in door zich volledig te richten op zogeheten kantoorsystemen. ‘Codewoor-den waren: efficiëntie en normalisering,’ zegt Simon Thomas. ‘De eerste, de AZ-serie van Cordemeyer, was volledig ontworpen rondom het A-principe. In de bovenste bureaulade pasten precies de enveloppen,

Rietveld (1953-1957)Na het vertrek van Willem Hendrik Gispen trok het bedrijf een aantal grote ontwer-pers aan om in te spelen op het idealisti-sche denkbeeld ‘goed wonen’. Wonen moest niet alleen ergonomischer, maar ook ruimtelijker, hygiënischer en spaar-zamer. Een van die ontwerpers, Wim Riet-veld (een zoon van Gerrit), zorgde voor een aantrekkelijk huisinterieur in de collectie, die tot dan toe alleen uit kantoormeubilair bestond.

De serie ‘meubelen voor een eenvoudig interieur’ was van gemoffeld materiaal. Simon Thomas: ‘Enorm kleurrijk, eigen-tijds, strak en no-nonsense, met metaal als basis.’ Ook praktisch: ‘Je moest er makkelijk omheen kunnen stofzuigen.’ En modulair, zoals je nu bij Lundia en IKEA ziet. In 1954 ontwierp Rietveld een klassieker: de fau-teuil 415. Simon Thomas: ‘Echt een icoontje, met dunne, geschilderde buispootjes.’

Maar het belangrijkste ontwerp uit de Rietveld-periode is de Mondial stoel, bena-drukt Hutten. ‘Misschien wel het mooiste dat in honderd jaar Gispen is gemaakt.’ Wim Rietveld ontwierp de stoel in 1958 sa-men met vader Gerrit. Vader ging over het ontwerp, zoon over de technische ontwik-keling: een gevouwen plaatstalen frame en een uit een plaat aluminium gevouwen zit-kuip. ‘Niet alleen mooi, ook enorm vooruit-strevend,’ zegt Hutten. Zo vooruitstrevend dat de stoel niet te produceren bleek. Na een aantal mislukte pogingen gooiden de heren de handdoek in de ring. De firma nam de stoel pas in productie toen er een beter te-gen krassen bestendige polyester kuip werd gebruikt. ‘Daar was Wim verbolgen over, hij nam ontslag. Maar het mooie is: de kwaliteit van het staal en de techniek is tegenwoordig zo verbeterd dat het inmiddels wel kan.’

Chris

van

Koe

verd

en

86 INTERIEUR 15 OKTOBER 2016 ELSEVIER

More or Less Chair (2011) Amateur Masters Arm Chair (2011) Bank TST (2015)

daaronder de A5-kaartjes en daar weer on-der de A4-mappen. Van A tot Z, naar wens te combineren.’ Gispen zette er een speci-aal Kantoor Planning Bureau voor op dat vooraf langsging bij de klant om de wen-sen te inventariseren.

Een reeks kantoorsystemen volgde. ‘Het EC-systeem, het ST-systeem, noem maar op. Alles met twee letters kwam voorbij.’ De meest recente KT-serie, KantoorTuin, werd ontworpen door Jan Jacobs. De serie bestond uit bureaus die op verschillende hoogten en in verschillende richtingen konden worden bevestigd. ‘Grote ruimtes konden in hoekjes worden ingedeeld,’ zegt Hutten. ‘De schuine hoeken van de bu-reaus gaven de mogelijkheid tot nieuwe composities. En losse ladeblokken op wiel-tjes maakten de ruimtes veranderlijk.’

Peter de Boer (1980-2006)In de jaren tachtig en negentig hield Gis-pen de focus op het kantoor. Elkaar snel opvolgende technische vernieuwingen vroegen om functionele, flexibele en ver-stelbare werkplekken. ‘Voor zover dat mo-gelijk was, zorgde Gispen ervoor dat dit op een aantrekkelijke manier gebeurde,’ zegt Noorlander.

Zo ontwierp de in 1980 aangestelde Peter de Boer uitermate functionele meu-belen voor een zo efficiënt mogelijke werk-ruimte, zoals de industriële Octa- archiefkasten met praktische roldeuren en allerhande hangmapjes en uittrekframes. De kasten waren zo ontworpen dat spullen niet gingen schuiven als ze bij een interne verhuizing werden verplaatst. ‘De Octa- kast was in die jaren de cash cow van het bedrijf. Op de meeste kantoren waren er per medewerker wel drie.’

Toekomstbeeld(2016-2026)Onder leiding van creatief directeur Richard Hutten wil Gispen meer en meer inspelen op Het Nieuwe Werken. Woon- en werkplek vallen steeds vaker samen, licht Hutten toe. ‘Je kantoor is waar je laptop staat. En waar je telefoon ligt. De enige reden om nog naar kantoor te gaan, is om informatie uit te wisselen met klanten of met collega’s.’

Dit dwingt ontwerpers om na te denken over visuele aspecten in plaats van over ef-ficiëntie. En dat is te zien, aldus de creatief directeur. ‘De ontwerpen worden zachter, vriendelijker, gezelliger.’ Een goed voor-beeld is de TST bank van Michael Young. ‘De zachte, ronde vormen vallen direct op. En door de hoge leuning, die in verschil-lende hoogtes te bestellen is, kunnen ook in grote kantoortuinen intieme hoekjes worden gecreëerd.’

De nieuwste techniek in een vriendelij-ker vormgeving dus. Dit toekomstbeeld laat zich misschien wel het best illustreren door de nieuwe bureaustoel die Hutten binnenkort op de markt brengt. ‘Technisch misschien wel het ingewikkeldste meubel-stuk om te maken.’ Er moet aan tal van in-ternationale normen worden voldaan. ‘Daardoor zien de meeste bureaustoelen er nu uit als monsterlijke machines. Maar on-derzoek wijst uit dat 90 procent van de mensen al die knoppen niet gebruikt. Daarom leggen we nu de laatste hand aan een hightechstoel, met een lowtechuitstra-ling. Dezelfde functies, maar een overzich-telijk aantal knoppen.’ E

In Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam is nog tot en met 26 februari 2017 de tentoonstel-ling Gispen Specials. De klant is koning te zien.

More or Less Chair en Amateur Masters Arm Chair (2006-2016)In 2008 werd ontwerper Richard Hutten aangesteld als creatief directeur. Al snel opperde hij het motto Playing with tradi-tion, dat een nieuw Gispen-tijdperk moest inluiden. ‘Ik wilde de traditie behouden, met functioneel en eenvoudig meubilair, maar minder streng.’

Met dit motto als leidraad nodigde Hut-ten ontwerpers uit. Zoals Maarten Baas, die de More or Less Chair ontwierp. ‘Omdat ze makkelijk kunnen worden gestapeld en voorzien zijn van het kenmerkende buis-frame, zijn het duidelijk Gispen-stoelen, maar met een ondeugende twist. Zoals unieke bomen toch een bos vormen, zijn al deze stoelen anders en toch familie. Voor je gevoel gaat de variatie eindeloos door.’

Ook Jerszy Seymour, verantwoordelijk voor de Amateur Masters Arm Chair, speelde met de Gispen-traditie. ‘Met het hoekige Gispen-kuipje trad hij in de voet-sporen van Cordemeyer, maar door het kuipje deels handmatig te vervaardigen, is ook hier elke stoel uniek.’

Ultieme voorbeelden van de huidige Gispen-stijl, aldus Hutten. ‘Onze produc-ten moeten generaties lang meegaan. In termen van materiaal, de meubelen moe-ten simpelweg niet kapot gaan, maar ze moeten ook visueel overeind blijven: de ontwerpen moeten tijdloos zijn.’

Dat wil zeggen niet te trendy, maar wel met een sterke, eigen identiteit. Goede voorbeelden zijn ook de iconische stoelen 101 en 412, die nog altijd worden geprodu-ceerd. ‘Voor de huidige eigenaar van zo’n stoel is de waarde ervan groter dan hij was voor de eerste bezitter.’