1

Gezien het feit dat ik van films maken houd en ik filosofie het enige leuke vak op school

vind, is het niet moeilijk voor te stellen dat ik al snel wist hoe mijn profielwerkstuk eruit

ging zien; het maken van een filosofische film. Het resultaat is mijn film “Het Protocol”, in

combinatie met dit werkstuk.

Dat het onderwerp van mijn profielwerkstuk existentialisme zou worden, was echter niet

meteen duidelijk. Ik dacht eerst dat de film de ethische richting in zou gaan, aangezien ik

sterke overeenkomsten zag met Peter Singer, een Australische ethicus bekend om zijn

extreme visie wat betreft vlees eten en dierenbescherming. Van het existentialisme had

ik eigenlijk nog nooit gehoord.

Ook toen ik van mijn filosofieleraar en profielwerkstukbegeleider meneer Riemersma te

horen kreeg dat “Het Protocol” volgens hem een ontzettend existentialistische film was

en mij een toneelstuk van Sartre plus een stel stencils met basisinformatie over de beste

man meegaf, was ik nog niet overtuigd. Op de stencils stond een vaag verhaal over

bewustzijn en zijn object, en het toneelstuk dat mij gegeven was vond ik niet heel

bijzonder. Ook het kijken van “Vivre Sa Vie” - een existentialistische film door

filmrevolutionair Jean-Luc Godard – hielp me niet de link te leggen. De stencils, het

toneelstuk en de film leken niets met elkaar te maken te hebben.

Maar het existentialisme is een gevoel, zoals meneer Riemersma het zei, en hij had

gelijk. Door het lezen van How To Be An Existentialist van hoogleraar Gary Cox viel alles

op zijn plaats en was het dan eindelijk ook voor mij duidelijk dat Het Protocol een

existentialistische film bij uitstek is. Het centrale dilemma van de film draait om een

belangrijk concept in het existentialisme: verantwoordelijkheid.

In dit profielwerkstuk zal ik eerst een kort overzicht geven van de aspecten van het

existentialisme die relevant zijn voor een existentialistische analyse van mijn film. In de

twee hoofdstukken daarna zal ik aan de hand van de acties van de man en de vrouw in

de film analyseren hoe de personages zich existentialistisch of juist niet gedragen. Het

doel van dit werkstuk is om te laten zien op welke manier de korte film “Het Protocol”,

geregisseerd door mij en geschreven met Max Urai in het existentialisme past en wat voor

dingen de film over deze filosofie zegt.

“Welkom, 5378”

2

The Basics

Om te begrijpen op welke manier een film existentialistisch is, kan het geen kwaad eerst

te weten wat het existentialisme wel of niet inhoudt.

Het existentialisme is een verzamelnaam voor een hele hoop filosofen en kunstenaars uit

de twintigste eeuw die allemaal ruwweg hetzelfde dachten over het leven.

Om niet op honderd bladzijdes uit te komen, zal ik mijn uitleg beperken tot onderdelen

van deze uitgebreide levensfilosofie die relevant zijn voor mijn film, zoals omschreven

door één van de belangrijkste existentialisten: Jean-Paul Sartre. Als ik het heb over het

existentialisme kan je er van uitgaan dat ik praat over het existentialisme volgens Sartre.

Andere existentialistische filosofen kunnen het dus oneens zijn met mijn uitleg.

Dus: hoe werkt dat existentialisme?

Je zou kunnen zeggen dat het existentialisme zo opgezet is dat het probeert de mens te

bevrijden van alle mogelijke onzin. Volgens de existentialist kan je namelijk pas een goed

leven leiden als je je ontdoet van alle fabeltjes en onterechte aannames, en de ultieme

existentiële waarheid onder ogen ziet: de mens is een vrij wezen. Alleen als je deze

waarheid accepteert is het mogelijk een werkelijk betekenisvol leven te leiden in een

wereld die fundamenteel betekenisloos en absurd is.

Maar “okee, prima, de mens is een vrij wezen, daar ben ik het mee eens” zeggen is

helaas niet genoeg om een existentialist te worden. De implicaties van het idee dat de

mens een vrij wezen is, gaan nogal ver. De verzameling van die implicaties en de logische

manier van leven die daaruit volgt zou je het existentialisme kunnen noemen.

Voor de existentialist is de wereld één grote chaos. Moeder Aarde heeft geen handleiding

en het dichtste dat in de buurt komt van zo iets als instructies zijn een stel oude teksten

van verschillende religies die elkaar dikwijls tegenspreken. Zelfs God weet dus blijkbaar

niet waar hij mee bezig is. Je bent op jezelf aangewezen.

Je zou denken dat dit alles niet al te optimistisch is, maar een existentialist zal driftig nee

schudden als je hem zoiets zou vertellen. Volgens hem is het existentialisme namelijk de

meest optimistische filosofie mogelijk. Hij zou je vertellen dat je wel kan geloven in een

concept als ‘nog lang en gelukkig’ en dat je jezelf wijs kan maken dat het mogelijk is naar

geluk te streven, geluk te bereiken en vervolgens gelukkig met je kont op de bank kan

zitten om doodgelukkig een blik bier open te trekken. Maar dan ontken je een

“WAAR BEN IK?”

3

fundamentele waarheid van de wereld en het menselijk bestaan: namelijk dat alles

veranderlijk is – of dat de wereld zich steeds anders voordoet.

Je kan wel op je bank gaan zitten met een blik bier in je hand, maar wat als al je bier op

is? Je kan wel de TV aanzetten, maar wie gaat de rekening betalen? Je kan gaan liggen

zonnen, maar op een gegeven moment gaat de zon onder en dan wordt zonnebaden een

stuk minder prettig. De existentialist zou zeggen dat het geloven in zulke menselijke

constructies als een perfect leventje juist ervoor zorgt dat je niet gelukkig kan worden.

Geloven in een blijvend geluk dat je zomaar even bereikt kan alleen maar leiden tot

ongelukkigheid; je vlucht dan voor de waarheid en blijft lege idealen als absoluut en

blijvend geluk achtervolgen. En dat kan alleen leiden tot teleurstelling.

Maar in tegenstelling tot de nihilist die zou zeggen dat het leven geen betekenis heeft,

biedt het existentialisme juist een oplossing: jij bepaalt je eigen doel in het leven! Daarom

is het de best mogelijke instelling: veel beter dan de wereld waarin je leeft wordt het nou

eenmaal niet. Je moet het doen met de mensen en situaties om je heen, maar als je het

doet, doe het dan goed. Door niet te kiezen voor de altijd aanwezige mogelijkheid om

jezelf af te schieten, eis je de verantwoordelijkheid voor je eigen leven op. Als je dat niet

optimistisch genoeg vindt, zegt de existentialist, bedenk dan maar eens een betere

conclusie die niet gebaseerd is op naïeve aannames of overoptimistische fabeltjes.

Bewustzijn

Het hele existentialisme komt voort uit de volgende theorie over het bewustzijn. Volgens

existentialisten is het bewustzijn niets in zichzelf. Het is geen ding. Je kan het bewustzijn

niet vasthouden. Zo zijn er meer dingen die je niet vast kan houden. Want wat is tijd? Het

is wel iets, maar het is niet tastbaar. Wat is het getal vijf? Je kan het wel opschrijven,

maar je getekende vijf is niet het getal vijf. Het concept vijf bestaat, maar het is niet

tastbaar. Wat is het ‘=’ teken? Het is geen ding, het bestaat niet op zichzelf. Het laat het

verband, de relatie zien tussen twee getallen.

Zo werkt het bewustzijn ook: het is geen ding op zich, het bestaat alleen in relatie tot

andere dingen. Dat betekent dat het bewustzijn niet bestaat zonder datgeen waarvan het

bewustzijn zich bewust van is. Een voorbeeld: je wilt een Turkse pizza. Die zin bestaat

eigenlijk uit twee delen: het willen en de Turkse pizza. De Turkse pizza is een ding, het is

tastbaar. Maar willen is niet iets. Het kan ook niet op zichzelf bestaan. Je moet altijd iets

willen.

Dat is hoe het bewustzijn in elkaar zit. Het is niet een ding in de zin dat het niet op

zichzelf kan bestaan. Je denkt altijd aan iets, je kan iets verwachten, je kan teleurgesteld

zijn door iets, je kan iets verlangen, ga maar door.

Maar jij bent niet de enige met een bewustzijn: er zijn ongeveer zes miljard bewustzijnen

op deze wereld en die hebben allemaal met elkaar te maken. Ze zien elkaar, verwachten

dingen van elkaar. Maar mensen roepen ook zelfreflectie op in elkaar. Want als je in je

eentje door een bos loopt, heb je geen reden om te bedenken hoe je eruit ziet, of je

stinkt, of je postuur wel goed is. Je bent enkel je bewustzijn dat naar de buitenwereld

kijkt: je ziet bomen, eikeltjes op de grond die nog bomen moeten worden, je hebt

4

misschien honger. Maar als er dan twee mensen aan komen lopen, ben je je opeens

bewust van jou als mens naast andere mensen. Opeens ga je je afvragen of je wel

normaal loopt. Of het misschien raar is dat je helemaal in je eentje door het bos loopt.

Dat jij de ander als een object van jouw waarneming ziet, betekent dat de ander jou ook

als een object van zijn waarneming ziet! Dit zet je op je plek en doet je realiseren dat je

niet het middelpunt van het universum bent. Dit zelfbewustzijn noemde Sartre ‘être-pour-

soi’, los vertaald: zijn-voor-anderen.

De wereld wordt altijd begrepen door een mens door wat het object van gedachte nog

mist. Als je een oplossing zoekt voor een probleem mist er een oplossing. Als je iemand

verwacht mist die persoon in je leven. Als je een Turkse pizza wilt ontbreekt jou die

Turkse pizza. Dit constante gebrek en de verlangens die daaruit voorkomen is volgens de

existentialist het fundament van het menselijk bestaan. Omdat deze gebreken betrekking

hebben op de toekomst, dat wil zeggen, de potentiële uitkomsten van zo’n gebrek (zoals

het vullen van een maag met Turkse pizza), zeggen de existentialisten dat je bewustzijn

het constant overstijgen is van het heden naar de toekomst. Je bewustzijn wordt dus als

het ware richting de open toekomst gelanceerd en er is niets dat je er aan kan doen. Je

bent dus een vrij mens om te doen met die toekomstige mogelijkheden wat je wil en je

kan niet ontsnappen aan die vrijheid.

“Man is condemned to be free”1

Authenticiteit

Dus wat moet je nou met die onbeperkte vrijheid? Hoe voorkom je dat iedereen crimineel

wordt omdat ze toch wel 100% vrij zijn? “Gij zult niet doden (anders krijg je billenkoek in

de hel)” is een prima manier om ervoor te zorgen dat mensen niet als een stel opgefokte

bruggers rondrennen en elkaar het hoofd inrammen, maar de existentialist pakt het liever

wat anders aan. Nee, superverplichte regeltjes betekenen voor de existentialist evenveel

als elk ander absurd en betekenisloos fenomeen in de wereld, zoals pindakaas

bijvoorbeeld.

Hoe houden ze dan iedereen wel in toom? Door een concept dat ze authenticiteit

noemen.

Wat ‘liefde’ voor de Joden, Islamieten en Christenen is, wat ‘mindfulness’ voor de

Buddhist is, wat wodka voor de alcoholist is, is ‘authenticiteit’ voor de existentialist.

Authenticiteit is de heilige graal van het existentialisme, de ultieme en enige leefregel die

voor jou als existentialist interessant is. Dus wat houdt het in?

Kort gezegd houdt authenticiteit verantwoordelijkheid voor je daden in. Wat je ook doet,

waar je ook gaat, jij bent verantwoordelijkheid voor je daden. Als je dat zo leest klinkt dat

alleen maar logisch. Natuurlijk ben je verantwoordelijk voor je daad als je een fles cola in

de supermarkt koopt. Natuurlijk ben je verantwoordelijk voor het houden van een geheim

als je dat beloofd hebt. Maar door je trots in te slikken, verantwoordelijkheid op je te

nemen en sorry te zeggen als je toch dat geheim verklapt ben je er nog lang niet.

1 Being and Nothingness, blz. 462

5

Werk niet op tijd af omdat je een afspraak had? Had je beter moeten plannen.

Thuiskomen met een blauw oog omdat iemand je sloeg? Hem alvorens een klap te

krijgen ‘homo’ noemen was waarschijnlijk geen puik plan.

Deze manier van denken kan even wennen zijn als je gewend bent de schuld van je af te

schuiven. En dat doe je waarschijnlijk vaker dan je dacht! Als ik de chocomel van mijn

zusje omgooi omdat ik de mayo wilde pakken, zal ik waarschijnlijk instinctief zeggen dat

ze hem op de verkeerde plek heeft gezet, maar de waarheid is dat ik niet goed gekeken

heb. De waarheid is dat hoewel ik niet opzettelijk de chocolademelk heb omgegooid, ik

gewoon wel degene ben die de boel heeft omgestoten. Ik had van alles kunnen doen om

het te voorkomen: eerst kijken hoe mijn arm zich ging bewegen om zonder al te veel

problemen de mayonaise bij mijn bord te krijgen, vragen of ze haar chocomel op een

andere plek kan zetten voordat iemand hem omgooit.

Door die existentialistische onontkoombare vrijheid word je steeds gedwongen een keuze

te maken tussen acties. Als een situatie zich voordoet waarin je moet kiezen tussen twee

opties ben jij verantwoordelijk voor welke keuze je ook maakt en de consequenties die

daaruit volgen. Zelfs als je onder schot gehouden wordt en moet kiezen tussen iemand

beroven en vrijgelaten worden of niets doen en neergeschoten worden, ben jij er

verantwoordelijk voor die persoon toch te beroven. De eigenwijze existentialist is er

vervolgens verantwoordelijk voor een totale eikel te zijn als hij dan “eigen schuld, dikke

bult” zegt.

Als je de keuze hebt iemand te helpen die in elkaar geslagen wordt of niets te doen ben

je niet per se verantwoordelijk voor het mishandelen zelf, maar draag je zeker de

verantwoordelijkheid voor de consequenties die voortkomen uit het feit dat je die persoon

niet geholpen hebt. Kiezen niets te doen is ook een keus.

Zijn-in-situatie

Wij zijn gewend te denken over het bewustzijn ongeveer zoals Freud dat deed honderd

jaar geleden. Hij onderscheidde verschillende lagen in het bewustzijn, die onafhankelijk

van elkaar konden opereren. Zo sprak hij van een onderbewustzijn, waarin gedachten en

verlangens konden bestaan zonder dat je hier zelf iets van wist.

Volgens Sartre bestond er niet zoiets als lagen in het bewustzijn, verschillende niveaus in

het bewustzijn die los van elkaar kunnen bestaan. Want volgens de existentialist is het

bewustzijn niet iets op zich. Verlangens kunnen helemaal niet los bestaan van een direct

gebrek. Je bewustzijn is gericht op de buitenwereld en bestaat niet op een ingewikkelde

en gelaagde manier binnen in je hoofd. Dat staat nogal haaks op wat we doorgaans

willen geloven.

Als je hoort dat een vriend van je tegen iedereen behalve jou onaardig is, zou je snel

zeggen dat hij ‘niet echt zo is’. Bij jou is hij dan zogenaamd zoals hij echt is. Maar volgens

Sartre is hij niet ‘in essentie’ iemand. Want volgens hem is er helemaal geen innerlijke

‘ik’. Zijn bewustzijn dat alleen maar bestaat in relatie tot dingen die buiten hem staan is

niet echt genoeg om een ‘essentiële ik’ te noemen. Volgens Sartre is de enige ‘jij’ degene

die beslissingen maakt op basis van je vrije wil. De beslissingen die je maakt en de daden

6

die je doet zijn simpelweg wie je bent. Hij zou zeggen dat je vriend voor 90% onaardig

(tegen de rest dus) en 10% aardig is (tegen jou).

Wat nou als je sport heel erg haat, maar toch sportcommentator bent geworden omdat

die baan toevallig langskwam en je stem geschikt is? Je kan jezelf wel wijsmaken dat je

niet echt een sportcommentator bent, maar wat doe je dan elke dag achter die microfoon

in het stadion?

Op zo’n manier ontkennen dat je niet bent wat je doet is inauthentiek gedrag. Je

distantieert jezelf van je acties en daarmee je zelf en daarmee je verantwoordelijkheid.

Nu zijn er twee manieren om je inauthenticiteit op te lossen en te veranderen in

authenticiteit:

1: Iets gaan doen waar je wel enthousiast over bent, iets waar je je talenten in vrij kunt.

Kortom, een betere baan zoeken en dus in andere woorden een persoon zijn die niet zijn

verantwoordelijkheid ontduikt, maar absoluut achter zijn daden staat.

2: Je ‘être-en-situation’2, wat ‘zijn-in-situatie’ betekent, omarmen. Je zijn-in-situatie is de

situatie waarin je bent, waarvoor je je dus moet inzetten om authentiek te zijn. Als de

sportcommentator zijn zijn-in-situatie zou omarmen, zou dat betekenen dat hij probeert

met zo veel mogelijk enthousiasme en overgave de wedstrijden zou voorzien van

interessant commentaar. Dag in, dag uit.

***

Geluk, een deugdelijk leven, is zoals we eerder zagen helemaal niet van blijvende aard.

Er is niet iets als een authenticiteit-o-meter die je tot de 100% moet vullen om volmaakt

geluk te winnen. Nee, je moet je verantwoordelijk voelen voor al je daden. Je moet bereid

zijn al je acties te verantwoorden. Zelfs als je dus normaal gesproken uit absolute

wanhoop zou uitschreeuwen “Maar het was niet mijn schuld!” was het waarschijnlijk wel

jouw schuld. Authenticiteit is niet zomaar een project, het is een manier van leven die de

constante reflectie van je acties vereist.

Dat de existentialist niet doet aan regels als “Gij zult niet doden”, betekent niet dat hij

mensen wel gaat vermoorden. Hij heeft zoals elk weldenkend mens gewoon geen zin in

een levenslang trauma, overweldigende schuld en een dikke gevangenisstraf.

2 War Diaries, blz. 54

7

Het droge shot van een bureau met daarop enkel een lelijke nepbloem ter decoratie

wordt vergezeld door het geluid van een tikkende klok als een vrouw, de ambtenaar, het

kader binnenwandelt. Ze legt zo netjes mogelijk haar spullen op het bureau en stelt haar

horloge op de juiste tijd in. Voor het eerst kijkt ze naar wie er voor haar zit: een

vastgebonden en geblinddoekte man in een oranje overall.

“Welkom, 5378. Over tien minuten zult u worden doodgeschoten.”

De kale, absurde sfeer die existentialistische toneelstukken en andere kunstwerken

kenmerkt zit er meteen in en loopt als een rode draad heen door “Het Protocol”, dat

gestaag dieper ingaat op het centrale existentiële thema van verantwoordelijkheid en

daarmee authenticiteit.

Verhalen zijn traditioneel opgebouwd uit personages die allemaal een zogenaamde

character arc – vertaald naar het Nederlands: karakterboog - meemaken en “Het

Protocol” is geen uitzondering. De karakterboog is de algehele verandering die een

personage doormaakt in een verhaal, gevormd door de keuzes die het personage maakt.

Daarom zal ik de authenticiteit van de man en de vrouw analyseren aan de hand van het

verschil tussen begin, midden en eind.

Begin

Als de vrouw binnen komt lopen, is het moeilijk iets te zeggen over haar authenticiteit; we

kunnen immers niet in haar hoofd kijken om te zien of haar motieven van authentieke

aard zijn. Ziet ze zichzelf als ambtenaar en probeert ze zich met volle overgave te storten

op haar werk of doet ze liever niet waar ze mee bezig is? Als kijker weten we nog niet

eens wat haar taak is.

Over de authenticiteit van de man valt niets te zeggen, behalve dat hij in ieder geval niet

inauthentiek is: dat hij vastzit is niet zijn verantwoordelijkheid en hij probeert in ieder

geval te ontsnappen door in zijn stoel te schudden. Hij geeft zich niet over aan zijn

machteloosheid.

Maar als snel kunnen we iets zeggen over de authenticiteit van de ambtenaar en de taak

die zij moet uitvoeren: al voordat de man echt bij zinnen komt en een normaal gesprek

met haar kan beginnen, is het al duidelijk dat zij zich niet verantwoordelijk voelt voor wat

er dan ook in de kamer gebeurt. Ze zegt dan ook “U zult worden doodgeschoten” en niet

“Ik laat u doodgeschoten worden”. Dat is een belangrijk verschil: de keuze om niets te

doen is ook een keuze. Dat ze deze existentialistische waarheid ontkent is inauthentiek.

“IK VOLG ALLEEN HET

PROTOCOL”

8

Vervolgens gaat ze verder: “Alles gebeurt om een goede reden, volgens een strak

opgesteld protocol.” Zij distantieert zich van alle verantwoordelijkheid die zij maar kan

hebben en legt uit dat alle gebeurtenissen in de kamer het gevolg zijn van het protocol. Al

zijn vragen worden volslagen emotieloos teruggekaatst: niets persoonlijk, schuld van het

protocol, etc.

Toch zou ik zeggen dat de vrouw aanvankelijk op een andere manier wel authentiek

probeert bezig te zijn: zij tracht haar zijn-in-situatie te omarmen. Haar taak is om een

hoogst inauthentieke passiviteit te hanteren, maar dit probeert zij met een authentieke

overgave te doen. Dat haar overgave niet zo heel sterk en authentiek blijkt te zijn,

merken we later: al snel begint haar overtuiging te wiebelen. Als de man begint aan zijn

pleidooi en zij langzaam haar ‘objectieve’ positie als ambtenaar begint los te laten, begint

deel twee van de film.

Midden

De man toont zijn authenticiteit als hij begint aan zijn betoog. Binnen de beperkingen van

zijn machteloosheid gebruikt hij zijn vrije wil om een pleidooi te bedenken en haar over te

halen.

Langzaam wordt de vrouw het verhaal van de man ingetrokken. Dat de logica van de man

strak in elkaar zit kan ze niet ontkennen en hoewel ze probeert terug te krabbelen met

antwoorden als “Ik ben niet degene die dit heeft besloten,” verliest ze haar authentieke

zijn-in-situatie. Zij kan niet meer 100% in de rol van de ambtenaar zitten als zij niet

overtuigd is van waar ze mee bezig is.

Halverwege de film is ze dus zeker al haar authenticiteit kwijt. Ze beweert niets te kunnen

doen aan het protocol en werpt zich ook niet met een authentieke overgave op haar

werk. Dit is voor haar het authentieke dieptepunt van de film.

Het betoog van de man is existentialistisch van aard: in een minuut of drie legt hij haar

fijntjes uit wat het betekent om authentiek te leven en waarom zij dat zou moeten doen,

maar deze logica is niet genoeg. Ze blijft zich verzetten tegen zijn verhaal.

Maar dan: de vrouw wordt om welke reden dan ook geraakt als de man zegt dat hij Jozef

heet. De speech die daarop volgt, waarin hij probeert zo goed en snel mogelijk uit te

leggen wie hij is, beroert haar. Dan geeft hij haar de keus: ga je me redden of niet? Met

andere woorden: ga je een keus maken en authentiek zijn, of ga je toevlucht zoeken in

het protocol?

Maar waarom boeit het haar dat de man Jozef Kats heet? Waarom maakt het voor haar

een verschil dat hij twee honden en een goudvis heeft? Wat heeft zijn vriendin met het

protocol te maken?

Hij maakt van zichzelf een medemens met een verhaal en een leven, en niet zomaar een

object.

Toen de ambtenaar binnen kwam lopen, was de man maar een crimineel die wat zat te

zeuren omdat hij vastgebonden was. Hij was verre van een vrij persoon: hij is

9

vastgebonden, geblinddoekt, machteloos. Dit is wat haar in staat stelt hem niet als

medemens te zien. Het feit dat hij vast zit maakt hem geen bedreiging, de overall haalt

zijn identiteit weg en door de blinddoek kan hij haar niet zien en dus niet beoordelen.

Haar zijn-voor-anderen was nagenoeg afwezig, omdat hij niet echt een andere persoon

voor haar was.

Zijn logica nam haar zijn-in-situatie weg, zijn persoonlijke monoloog introduceerde haar

zijn-voor-anderen. Opeens was ze gedwongen om te reflecteren op zichzelf. Eerst kon ze

nog schuilen in haar inauthenticiteit door haar zijn-in-situatie op te geven en weg te

vluchten van haar verantwoordelijkheid door doodleuk haar gesprekspartner te verwijzen

naar het protocol, maar omdat haar zijn-voor-anderen getriggerd werd moest ze wel

nadenken.

Eind

Na het pleidooi van de gevangene kiest ze om te kiezen en verantwoordelijkheid op te

eisen. Ze maakt de actieve keuze om op te staan en hem los te maken. Maar op het

moment dat ze het touw aanraakt wordt zij neergeschoten. Haar authenticiteit wordt

bestraft door het protocol.

Hoewel je zou kunnen zeggen dat dit voor de vrouw geen happy ending betekent, zou een

existentialist wel degelijk spreken van een goed einde. Waarom? De vrouw sterft

authentiek. Voor de existentialist had het niet uitgemaakt of zij nou bewust de keuze had

gemaakt hem te laten sterven, of bewust de keuze had gemaakt hem te bevrijden. Waar

het om draait is de authenticiteit van het feit dat ze een keuze maakt.

Dat ze sterft is het punt niet. Dat ze stierf terwijl ze haar vrijheid asserteerde en een

bewuste keuze maakte een ander te helpen is alles dat telt. Voor de existentialist bestaat

er geen nobelere dood.

Twist

Als blijkt dat de man ook een ambtenaar en niet het slachtoffer is, en de hele executie

een soort test was, zien we dat zijn-in-situatie en zijn-voor-anderen ook voor de man een

rol in het geheel te speelden. Waar hij eerst authentiek leek in de zin dat hij alles in zijn

vrijheid deed om te ontsnappen, wordt het nu duidelijk dat hij op een hele andere manier

authentiek was: hij ging volledig op in zijn baan en heeft geen spijt van zijn acties. Hij

heeft er geen problemen mee dat zijn daden definiëren wie hij is; hij lijkt niet per se blij te

zijn als hij tegen de man op de intercom zegt dat hij een dagje niet hoeft te werken, hij is

niet ontevreden met zijn baan.

Ook voor hem was de blinddoek voor belang: omdat hij haar niet kon zien en hij helemaal

niets van haar wist, had hij ook minder last van zijn zijn-voor-anderen. Dat zou het

makkelijker voor hem kunnen maken mensen te vermoorden.

10

Een droge analyse van de authenticiteit van de personages is maar de helft van het

verhaal. Wat betekenen de ontwikkelingen van de personages in het geheel van het

verhaal? Wat zegt de film over het existentialisme?

“Het Protocol” had nog een paar weken voor de opnames een heel ander einde: de vrouw

stond op, pakte een zakdoek en snoerde hem met die zakdoek de mond, waarna ze weer

ging zitten. Terwijl de man het uitschreeuwde van angst, vulde zij rustig haar formuliertjes

in en verroerde geen vin toen hem het leven met een luide knal beroofd werd.

Het huidige einde stelde Max voor in een sms’je en toen we besloten dat dat het

definitieve einde zou worden, moest alles heel snel omgeschreven worden. We hadden

niet veel rekening gehouden met de existentialistische implicaties; we vonden het op een

dramatisch niveau gewoon een stuk beter werken.

Achteraf gezien voegt het nieuwe einde een hele nieuwe laag van existentialistische

betekenis toe. Terwijl het oude einde op een simpele manier laat zien hoe authenticiteit

niet per se ethisch hoeft te zijn als deze in een wel erg extreme toestand bereikt moet

worden, onthult de huidige versie nieuwe manieren waarop de door existentialisten

bejubelde concepten als authenticiteit en zijn-in-situatie op een onwenselijke manier

kunnen voorkomen. In de eerste versie bleek het idee van authenticiteit als wenselijke

leefwijze een manier te zijn om zonder spijt iemand te vermoorden, want de vrouw

vermoordt daarin de man. In de uiteindelijke versie zien we dat authenticiteit ook

gebruikt kan worden om mensen schaamteloos te manipuleren.

In het alledaagse leven is het propageren van verantwoordelijkheid een goede manier om

ervoor te zorgen dat men geen nare dingen doen, omdat de doorsnee persoon niet

verantwoordelijk zou willen zijn voor andermans leed. Maar wat nou als iemand totaal

niet geeft om de onethische consequenties van zijn daden?

Wat de situatie in “Het Protocol” verder zo anders en extreem maakt is de dehumanisatie

van de twee personages voor elkaar. We zijn niet zeker of de man een totale psychopaat

is en zijn taak ook had uitgevoerd als hij degene tegenover hem gewoon kon zien, maar

dat de twee elkaar geen moment in de ogen kijken is van essentieel belang voor hun

gedrag. De manier waarop gespeeld wordt met de menselijkheid van de personages is de

drijvende kracht achter het verhaal. Alle gebeurtenissen komen voort uit het spel tussen

menselijkheid en het gebrek daaraan.

De film begint als een simpel argument voor authenticiteit: “bevrijd mij, wees authentiek

en dan leven we nog lang en gelukkig”, maar wordt in één klap een kleine studie naar

“Fuck het protocol”

11

mogelijke kritiek op het existentialisme: een inauthentieke situatie onder een protocol

wordt overwonnen door middel van het verwerven van authenticiteit, geholpen door een

authentieke man, maar de gevolgen zijn dus moord en bedrog.

“Gij zult niet doden” is misschien zo gek nog niet.