�

© Ti

ne V

erhe

yden

Praktisch werkboek Knoteiken

© Massart

© Frans Van

Bauw

el

�

�

Wat vooraf ging…

“Knoteiken? Bedoel je niet knotwilgen?” was de eerste reactie die het Regionaal Landschap Lage Kempen kreeg toen we een project rond knoteiken wilden opstarten. Ook voor ons was de knoteik eerder onbekend. Maar we wisten uit eigen terreinkennis dat er nog een aantal knoteiken stonden in Lummen en de buurgemeenten Halen en Beringen. Bij de buren van Regionaal Landschap Noord-Hageland was men al enkele jaren bezig rond dit uniek kleine landschapselement. Reden genoeg om ook in de Lage Kempen de knoteiken te onderzoeken.

Gelukkig konden we beroep doen op drie studenten om samen met ons de eiken te inventariseren. Sinds eind 2005 hebben Sophie Beckers van de Provinciale Hogeschool Limburg, Yennik Veestraeten van de Katholieke Hogeschool Kempen en Paul den Burger van Has Den Bosch meer dan 650 knoteiken gevonden, opgemeten en onderzocht. En dat zijn er wel héél veel!

We begonnen ons daardoor vragen te stellen. Niet alleen “Waarom staan ze hier?” en “Waarvoor dienden ze?”, maar ook “Hoe wer-den ze beheerd?”, “Kunnen we ze nu nog knotten?”, “Hoe doen we dat?” en “Wie kan ons hierbij helpen?”.

Hulp kwam er van de provincie Limburg. Via het beleid op Grote Landschappelijke Eenheden van gedeputeerde Frank Smeets kreeg het RLLK de mogelijkheid om twee jaar lang te werken aan de streekontwikkeling van de Zwarte Beek. Het was voor ons toen al dui-delijk dat knoteiken een belangrijk onderdeel vormen van de streekidentiteit van de Zwarte Beek en meer aandacht verdienen. Het cultuurhistorisch aspect van de knoteiken wordt in een pdpo-project ‘Eik onder de -mensen- onder de eik’ met hulp van Europa, de Vlaamse overheid, de provincie Limburg en de gemeente Lummen verder onderzocht.

Dankzij het GLE-beleid kregen we de kans om een handleiding uit te werken voor het beheer van deze knoteiken. Yennik Veestraeten maakte met zijn eindwerk een eerste voorstel. Paul den Burger toetste dit af met een aantal boomdeskundigen op een studiedag. En Michaël Cassaert van de Katholieke Hogeschool Kempen hielp al deze info te bundelen tot één geheel.

Het resultaat ligt hier voor u.

Met de slogan “Samen maken we het landschap mooier” hoopt het RLLK dat deze knoteiken terug in ere worden hersteld, zodat onze kleinkinderen ook nog van dit waardevolle landschappelijk erfgoed kunnen genieten.

Bart PaesenProjectcoördinator GLE De Zwarte BeekRegionaal Landschap Lage Kempen vzwGrote Baan 176, 3550 Houthalen, 011/78 52 59, info@RLLK.be

Met speciale dank aan:Sophie Beckers, Yennik Veestraeten en Paul den Burger, voor hun inzet door weer en wind.Michaël Cassaert, Katholieke Hogeschool Kempen, Departement Agro- en Biotechniek (Tel: 014/56 23 10) voor de wetenschap-pelijke ondersteuningRegionaal Landschap Noord Hageland,voor de uitwisseling van gegevens en informatie.

Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling

Europa investeert in zijn platteland

�

Inleiding

Vraag aan iemand hoe een knotwilg eruitziet en je krijgt een perfecte beschrijving. Wanneer je dezelfde persoon vraagt wat dan wel een ‘knoteik’ is, blijft het echter meestal stil. Nochtans is een knoteik precies hetzelfde als een knotwilg, maar dan bij een eik. Een knoteik is geen aparte boomsoort, maar een snoeivorm. Bij knoteiken worden takken afgezaagd op zo’n 1 à 2 meter hoogte. Zo ontstaat er een ‘knot’, een soort van bult, waaruit telkens nieuwe takken groeien.

Deze handleiding helpt je met jouw knotbomen. Stap voor stap bekijken we of de knotboom nog te redden is en hoe je dat het best aanpakt. We spitsen ons toe op knoteiken, maar de handleiding kan ook gebruikt worden voor andere knotbomen.

Vandaag worden er niet veel eiken meer geknot. Vroeger was dit echter een zeer populaire snoeivorm in de Kempen, met name in de streek van Lummen, Halen en Beringen. Bij inventarisatie werden er in deze streek al meer dan 650 knoteiken geteld en dit is slechts een restant van wat er vroeger stond! Het hout dat men verkreeg door het knotten werd gebruikt voor van alles en nog wat: als rijshout in de groentetuin, als brandhout, om bezemstelen te maken…

Knoteiken in ere houden is niet enkel goed voor het behoud van de streekidentiteit, de bomen zijn ook erg waardevol voor heel wat diersoorten, die in de holtes komen schuilen of nestelen zoals steenuilen, vleermuizen, eikvarens, grote insecten als het vliegend hert…

Ooit was de knoteik een symbool van welvaart en was hij alom bekend en bemind. Vandaag is hij vergeten en vaak zelfs verwaar-loosd… Hoog tijd dus om deze bijzondere boom uit eigen streek terug de aandacht te geven die hij verdient! Heel wat verwaarloosde knoteiken kunnen immers nog steeds geknot worden en zo in hun oude glorie worden hersteld.In 2008 werden, in het kader van het pdpo-project ‘Eik onder de -mensen- onder de eik’, de laatste getuigen van het knotten van eiken bezocht. Ze werden door Joël Burny bevraagd over hun ervaringen met knoteiken en houtkanten. In de loop van 2009 zullen hun verhalen gebundeld worden en op de website www.duizendjarigeeik.be te lezen zijn. In deze handleiding vind je alvast enkele quotes van de ondervraagde getuigen…

“In de streek van Lummen

worden knoteiken ‘sunken’ of ‘sinken’

genoemd”Jozef (83)

Wist je dat:• We in Lummen, Halen en Beringen al 650 knoteiken telden• 62% van de bomen een omtrek heeft van meer dan 1,5m• De oudste bomen een omtrek hebben van meer dan 4m• De gemiddelde knothoogte van de bomen 2m is• 80% van deze bomen nog in behoorlijke staat zijn• 68% van de bomen al 40 jaar niet meer is geknot• De knoestige koppen van knotbomen een geschikte woonplaats vormen voor steenuiltjes, allerlei soorten vleermuizen en insecten• Eikentakken werden samengebonden tot mutsaarden van zo’n 40 cm breed en 120 cm lang.• er 4 tot 5 mutsaarden nodig waren voor het bakken van één lading brood in de oven• er zo’n 300 mutsaarden per jaar nodig waren voor de broodvoorziening van een doorsnee familie

In het werkboek zal je regelmatig gekleurde bollen tegenkomen. Deze bollen vertellen je nuttige gebruikstips (donkerrood), leuke natuurweetjes (oranje) of gaan terug in de geschiedenis van de knoteik (groen).

Dit werkboek spitst zich toe op knoteiken, maar kan ook gebruikt worden voor andere knotbomen, zoals wilg, zwarte els, es, haagbeuk…

�

Inhoudstafel

“Afgezaagd eikenhout kan je

uitstekend gebruiken als brandhout

in de open haard!”

�

I. Is je boom een knoteik?

De meeste mensen zijn wel vertrouwd met knotwilgen, maar knoteiken zijn veel minder bekend. Het principe bij de knoteiken is nochtans hetzelfde als bij andere knotbomen. Een knot ontstaat door een boom op een bepaalde hoogte regelmatig van zijn takken te ontdoen. Met deze zoekkaart ontdek je of jouw boom een knoteik is door Ja of Neen te antwoorden op de vragen. Niet zeker of jouw boom een eik is? Een eik herken je het makkelijkst aan zijn bladeren, die zijn gelobd met afgeronde randen en natuurlijk de eikels die aan de takken hangen. Je kan dit werkboek trouwens ook gebruiken voor andere knotbomen.

Geen knoteik: kroonvertakking

Geen knoteik: schorslijnen lopen door naar takken3

Knoteik: schorslijnen stoppen aan knot

Wonden Holten Humus Knoestig uiterlijk

In deze streek is de typische knothoogte 1,5 tot 2 m.

Schorslijnen stoppen aan knot

Knoteik: verdikking op de stam

Knoteik: duidelijke knot

Knoteik: verspreide takken

Nog enkele typische kenmerken van een knoteik:

Geen knoteik“In oude sunken waren ‘kotter’.

Ze waren helemaal hol van boven tot beneden”

Cyriel (86)

�

II. Heeft je boom een knotbeurt nodig?

Je hebt vastgesteld dat de eik een knoteik is. De volgende vraag die je je moet stellen is: Heeft de boom een knotbeurt nodig? Volgend schema helpt je om te bepalen of je boom een knotbeurt nodig heeft:

“In oude sunken zat grond, die gebruikt werd

in bloempotten”Louis (81)

Deze boom zal omvallen als hij niet dringend wordt geknot.

De takken verdringen elkaar

“Knoteiken zijn ideale verblijfs-

plaatsen voor rosse

vleermuizen.”

*>35 cm = je krijgt je twee handen niet om de tak

�

“Mutsaarden (takkenbundels) werden gebruikt als brandhoutin de oven, maar ook om het vuur van de

Leuvense stoof aan te steken”

Modest (82)

III. Kan je boom een knotbeurt over leven?

Je hebt ondertussen vastgesteld dat je knoteik toe is aan een knotbeurt. Dan moet je je eerst een belangrijke vraag stellen: Kan de boom een knotbeurt overleven? Om dit te achterhalen is het van belang te kijken naar de conditie en de takomtrek van de boom.De takomtrek is belangrijk: hoe dikker de takken, hoe groter de wonden van de boom zullen zijn na het knotten. Bomen kunnen zich moeilijker herstellen van grote wonden. Je meet de takomtrek van een knoteik met een meetlint, zo dicht mogelijk tegen de knot. De conditie bepaalt hoe goed een boom zich kan herstellen van schade, zoals dat bij het knotten gebeurt. Met onderstaande vragen-lijst kan je bepalen of jouw boom in goede conditie is.

Bepal ing van de condit ie:

Vraag Antwoord 1. Is je boom in de zomer kaal of heeft hij weinig bladeren? Ja/Neen Gezonde bomen, vol in blad.

2. Beoordeel de lengte van je nieuwe scheuten. Ja/Neen Neemt de lengte af of blijft ze constant?

3. Heeft je boom een slecht vertakkingspatroon Ja/Neen (ongelijkmatig)?

4. Hebben de bladeren in de zomer een afwijkende kleur, Ja/Neen Een ongezond eikenblad vorm of grootte?

5. Bevat je boom veel dood hout? Ja/Neen Boom met veel dood hout. Zijn meer als 30 à 40% van je takken dood?

6. Heeft de boom op veel plaatsen last van loskomende Ja/Neen Loskomende schors schors op de stam en/of takken?

aantal keer ‘Ja’ ingevuld:

Stukje tak dat het laatste jaar is bijgegroeid

“In de stam van knoteiken zit

uiterst vruchtbare potgrond.”

�

Bekijk nu in onderstaande tabel de takomtrek én de conditie van je boom om te bepalen of de boom een knotbeurt kan overleven.

Conditie:aantalJa’s Takomtrek <30cm 30cm-60cm 60cm-100cm >100cm0 Goed:Dekans Goed:Dekansopoverleven Matig:Deboomheeft Matig:Deboomheeft opoverlevenis isgroot eenkansomte eenkansomteoverleven groot overleven

1-3 Goed:Dekans Matig:Deboomheefteen Matig:Deboomheefteen Slecht:deoverlevings- opoverlevenis kansomteoverleven kansomteoverleven kansisnietzogroot,het groot zaldeboomveelmoeite kostenomzichhiervan teherstellen

>4 Matig:Deboom Slecht:deoverlevings- Slecht:deoverlevings- Slecht:deoverlevings- heefteenkans kansisnietzogroot,het kansisnietzogroot,het kansisnietzogroot,het omteoverleven zaldeboomveelmoeite zaldeboomveelmoeite zaldeboomveelmoeite kostenomzichhiervan kostenomzichhiervan kostenomzichhiervan teherstellen teherstellen teherstellen

“Mutsaarden moeten goed droog zijn vooraleer in de oven te kunnen worden

gebruikt. Anders zou er zich te veel rook vormen”

Maria (80)

Wat kan je nog doen ?

Als je boom een knotbeurt niet kan overleven, kan je hem enkel nog lichtjes dunnen door oud takhout weg te halen of te snoeien. Laat de boom echter zeker staan! Hij heeft nog heel wat te bieden aan tal van dieren! Wil je toch zélf een echte knoteik? Plant dan een nieuwe (zie hoofdstuk VII, p. 14).

Voorbeeld van te kort afgezaagde knoteiken, waarop men ook geen saptrekkers heeft laten staan

�0

IV. Kan ik zelf mi jn boom knotten?

In dit hoofdstuk bekijken we of je de boom zelf kan knotten of dat je het beter kunt laten doen door gespecialiseerde mensen. Om dit te bepalen kijken we naar 3 factoren:

A. Stabiliteit: Is de boom nog stevig en stabiel genoeg om er veilig in te kunnen werken? B. Omgeving: Kan er schade aan de omgeving veroorzaakt worden tijdens het knotten (gebouwen in de buurt…).C. Takdikte: Heeft de boom dikke takken? Erg dikke takken zijn gevaarlijk om te verwijderen, wanneer je niet veel ervaring hebt.

A. Bepalen van de stabiliteit

Is de boom nog stevig en stabiel genoeg om er veilig in te kunnen werken? Of bestaat de kans dat hij omvalt? Bekijk je boom en beantwoord de vragen.

Vraag 1.Staatdeboomscheef? Ja/Neen2.Beweegtdeboomalsjeertegenduwt? Ja/Neen3.Groeiendetakkenvoornamelijkinéén Ja/Neenhorizontalerichting?4.Zijndetakkentezwaar/grootvoordestam? Ja/Neen

Aantal keer ‘Ja’ geantwoord Stabiliteit0-1 Stabiel2-5 Instabiel

B. Beoordelen van de omgeving

Bekijk nu de omgeving van de boom. Let goed op eventuele schade die de boom zou kunnen veroorzaken als hij zou omvallen of wanneer er takken zouden vallen. Ga na of de boom dicht bij waardevolle voorwerpen staat. Als je boom geen schade kan veroorzaken, is het knotten niet risicovol, anders wel. • De gemiddelde knothoogte van de bomen 2m is

D. Overzichtstabel stabiliteit-omgeving

Stabiliteit Stabiel Instabiel Omgeving nietrisivovol risicovol nietrisivovol risicovolTakomtrek

Wie kan het uitvoeren?

<30

30-60

60-100

>100

<30

30-60

60-100

>100

<30

30-60

60-100

>100

<30

30-60

60-100

>100

Ervaring met Knotcursus Professional Bijvoorbeeld... kettingzaag gevolgd

Neen Neen Neen Iedereen Ja Neen Neen Iemandmetervaringmetkettingzaagdieliefstooit eencursusheeftgevolgd. Ja Ja Neen Iemandmetervaringmeteenkettingzaag,en dieeenknotcursusheeftgevolgd. Ja Neen Ja Professioneelboomverzorger Ja Ja Ja Professioneelboomverzorgerdieervaringheeft metknoteiken

Op onze website (www.RLLK.be) vind je gegevens van aannemers, boomverzorgers… waarmee het RLLK ervaring heeft.

C. Takdikte

Meet enkele takken van de boom. Dat doe je met een lintmeter en je meet zo dicht mogelijk bij de knot. Zoek in de overzichtstabel de kolom met de takomtrek van jouw boom.

1

1

2

2

2 2 2 3 3 3 3

3

5 5 5 5

5

4 3 4

4

“Veel spechten gebruiken knoteiken

om holen in te maken.”

��

V. Hoe knot ik een boom?

A. Knotten algemeenMet het knotten van bomen wordt bedoeld: op hoogte van 2-2,5 m van een boom om de 5 tot 10 jaar alle takken op een knot afzetten. Hierop kunnen weer nieuwe takken groeien. De omtrek van de af te zetten takken is niet meer dan 100 cm. Dikkere takken worden het liefst verwijderd door professionele boomverzorgers met ervaring in het knotten.

B. Het beste tijdstip om te knottenKnotten doe je in de winterperiode, wanneer de sapstroom stilgevallen is. Dit is van na de bladval (november) tot begin maart, wanneer de sapstroom terug op gang komt. Knot nooit bij temperaturen van minder dan -5°C. Ook in het voorjaar kan je best niet knotten: dan is de sapstroom van de boom pas op gang gekomen. De beste maanden om te knotten zijn december en januari.

Knotperiode

Temperatuur

Janu

ari

Febr

uari

Maart

April

Mei

Juni

juli

Augustus

Septem

ber

Oktober

Nove

mbe

r

Dece

mbe

r

-15-10-50510152025303540

C. Omgeving boomVoor je gaat knotten zorg je ervoor dat de takken die je afzaagt niets kunnen beschadigen bij het vallen. Ruim alles op wat niet onder of vlakbij de boom hoeft te staan.

D. EvenwichtVoor je takken weghaalt, moet je even stilstaan bij het evenwicht van de boom. Als je alle takken aan de linkerzijde van de boom zou weghalen, kan hij immers scheef trekken onder het gewicht van de overblijvende takken. Haal dus stelselmatig takken weg aan elke kant van de knot (zie tekeningen hieronder).

zijzicht bovenzicht

“Eikenhout geeft het meeste warmte bij het stoken. Meer dan

berken- en elzenmutsaarden”

Leonie (85)

Voorbeeld van de volgorde voor het verwijderen van takken, opdat de boom zijn evenwicht behoudt.

��

E. SaptrekkersBij een volledige knotbeurt bestaat de kans dat de boom niet meer genoeg kracht heeft om de sapstroom terug op gang te brengen, waardoor hij kan sterven. Daarom is het aangeraden om één of meerdere dunnere takken te laten staan als saptrekkers. Deze tak haal je dan bij een volgende knotbeurt gewoon weg.

Veel voorkomende situaties:

* Je hebt allerlei takken van verschillende diktes of allemaal dunne takkenVerwijder alle takken op één of meerdere dunnere takken na. Hou rekening met het evenwicht, haal dus niet alle takken aan één kant weg. Wanneer een jaar later de scheuten zijn uitgelopen, kan je de saptrekkers alsnog afzetten.

*Je hebt alleen maar dikke takken. Zet één of meerdere takken af tot net boven een jonge scheut (deze wordt de saptrekker). De rest van de takken verwijder je (zie V.F.2: Dikke takken verwijderen). Wanneer het jaar erop de scheuten zijn uitgelopen, zet je overgebleven stompen van de dikke takken met zijn saptrekkers af. De nieuwe scheuten laten staan!

Opgelet:Een knotboom met takken met een omtrek groter dan 60 cm krijgt het moeilijk als al het loof wordt afgekapt. Dit kan je verzachten door:• verschillende saptrekkers te laten staan (zie E. Saptrekkers). • In stappen te werken. Over een periode van 4 jaar zet je elk jaar een kwart van de takken af.Let wel op het evenwicht van de boom!

F. Takken verwijderen

1. Dunne takken verwijderen (omtrek <40 cm)Een dunne tak zaag of kap je in één beweging af van boven naar beneden tot aan de gewenste lengte.

Opgelet:Laat steeds een stompje staan van minstens de diameter van de tak.

2. Dikke takken verwijderen (omtrek >40 cm)

Maak aan de onderkant van de tak op een afstand van ongeveer 30 à 40 centimeter van de takbasis een insnede met een diepte van ongeveer 1/3 tot 1/4 van de dikte van de tak. Zo voorkom je dat de tak tijdens het vallen gaat inscheuren en zo een deel van de bast mee scheurt. (1)Zaag de tak door aan de bovenkant van de tak, iets hoger dan de eerste snede (2). De overgebleven stomp zaag je in één beweging van boven naar beneden af tot aan de gewenste lengte. (3)

Opgelet:Laat steeds een stompje staan van minstens de diameter van de tak.

“Afgezaagd eikenhout

kan je gebruiken als bezemsteel,

leuk voor de kids!”

��

VI. Regul ier onderhoud

A. Hoe vaak knottenAfhankelijk van de functie van het snoeihout kan je de knoteik om de 4 à 12 jaar knotten: • Gezondheid: Om je boom goed gezond te houden knot je best om de 5 jaar. • Dunne takken: Wanneer je dunnere takken wilt voor bijvoorbeeld gereedschapsstelen, knot je om de 3 à 4 jaar.• Dikke takken: Als je dikkere takken wilt voor bijvoorbeeld brandhout knot je ongeveer om de 10 jaar.• Ecologische functie: Als de bedoeling van het knotten eerder ecologisch is, knot je om de 6 à 8 jaar. Knot dan ook niet te dicht bij de knoest, zo krijg je ecologisch interessant dood hout. • Bovenstaande knotperiodes gelden voor knoteiken. Andere knotbomen, zoals wilgen, mag je vaker knotten, ongeveer elke 4 tot 6 jaar.Regelmatig knotten is erg belangrijk. Te vaak knotten put een boom sterk uit en kan zijn levensverwachting inkorten. Maar als je te lang wacht of je knot de boom gedurende een langere periode helemaal niet meer, bestaat de kans dat de takken op de knot zo zwaar worden dat de boom gaat scheefzakken of scheuren.

B. DunnenJe kunt het tweede jaar na het knotten de nieuw gegroeide ‘pruik’ stikken of dunnen. Wordt er niet gedund, dan telt een pruik een veel groter aantal, maar langzamer groeiende takken en wordt er een dikke knot gevormd.Een deel van de takken sterft af door gebrek aan licht en zal als dood hout op de knot blijven staan. Dood hout op een knotboom is uitstekend voor insecten, die weer als voedsel dienen voor andere dieren. De boom krijgt dus meer natuurwaarde.

Als je wél dunt groeien de overblijvende takken sneller. Dunnen doe je het best door:• De 5 tot 9 dikste (of meest rechte) takken te laten staan. Ze groeien dankzij het dunnen sneller uit naar de gewenste dikte. • Neem hierbij niet al de takken aan één kant weg maar zorg ervoor dat de boom zijn evenwicht behoudt.

“In januari kon wie dat nodig had,

een ‘koop’ hakhout kopen bij

een kasteelheer”Theophiel (86)

��

VII. P lanten van nieuwe knoteiken

Als je een eik wilt aanplanten om er een knoteik van te maken ga je hetzelfde te werk als bij het planten van een normale boom.Je plant immers een normale eik waarvan je later een knoteik gaat maken.

Hou volgende regels in acht:• Er mogen geen hoogstammige bomen geplant worden, op minder dan 2 meter van de grens van je perceel• Een levende haag en laagstammige bomen moeten op 50cm van de afscheiding staan.

A. Het plantgoedAls je een eik wilt planten vertrek je van beworteld plantgoed. Dus:• Jonge boompjes die je koopt in een kwekerij in je buurt (of bij een vereniging die een bomenverkoop organiseert)• Boompjes die het resultaat zijn van spontane groei in je tuin of omgeving.

Opgelet:Laat je plantgoed nooit zomaar met blote wortels liggen! Je kunt beter de dag zelf planten. Anders moet je de wortels tegen uitdroging beschermen door:• Ze tijdelijk af te dekken met zand of doeken en regelmatig begieten• Ze in te kuilen: schuin in een greppel steken en terug afdekken met aarde

B. Tijdstip van het plantenJe kan planten in het najaar vanaf november (na het vallen van de bladeren) tot eind februari. Dan ligt immers de sapstroom stil en zijn de bomen in “rust”. Hierdoor stoor je de natuur niet in haar natuurlijk proces en kan de boom zich “zetten” in haar nieuwe omgeving voor de sapstroom weer op gang komt. Toch wordt aangeraden om te planten in de maanden november en december.

Plantperiode

Planttemperatuur

Opgelet:Plant nooit bij vriesweer, droogte of sterke wind.

Janu

ari

Febr

uari

Maart

April

Mei

Juni

juli

Augustus

Septem

ber

Oktober

Nove

mbe

r

Dece

mbe

r

-15-10-50� �0 ��2025303540

“Meikevers houden van eikenhout. Er waren jaren dat

het eikenhout helemaal kaal gevreten was door meikevers”

Albert (84)

“Het kleinste uiltje van Vlaanderen,

de steenuil, knapt wel eens een uiltje

in de knoteik.”

C. De grondIn de meeste tuinen is de voedingswaarde van de grond redelijk tot goed (zwartbruine grond is goed, gele Kempische zandgrond is meestal voedselarm). Als je twijfelt, meng dan potgrond onder de aarde in het plantgoed.

© K

IK-I

RPA

Brus

sel

��

D. Het plantenEen jonge boom die pas geplant is, heeft extra steun en bescherming nodig. Hiervoor gebruiken we steunpalen; 2 palen per boom bieden de meeste zekerheid. Plaats de palen vóór je de boom plant.

Zo ga je tewerk: �. Neem twee steunpalen van 2,5 meter en 7 centimeter in doorsnee. �. De steunpalen moeten 1,8 m boven de grond steken, dus maak een gat van ongeveer 70 cm diep �. Graaf een vierkant plantgat met een diepte van ca. 80 cm. Het moet ruim zijn, minimaal 20 cm extra ten opzichte van de breedte van de wortelkluit, zodat de wortels niet geknikt of gedraaid in het plantgat worden geplaatst. �. Vul de bodem van het plantgat op met ongeveer 20 centimeter losse grond. �. Plaats de boom rechtop in het plantgat. �. Zorg ervoor dat het boompje 2 tot 3 cm dieper staat dan hij voordien stond. Dit is meestal duidelijk zichtbaar op de stam: aan het gedeelte onder de grond zit nog grond en het gedeelte boven de grond is meestal groenig aangeslagen. Plant nooit te diep, want dan gaat de boom dood! �. Vul het plantgat op tot halverwege de hoogte van de wortelkluit. �. Druk de aangevulde grond lichtjes aan met de voet en licht de boom dan iets op. Vervolgens druk je de grond opnieuw aan. �. Vul het plantgat tot net boven de maaiveldgrens en druk de grond weer lichtjes aan. De wortels zelf moeten volledig bedekt zijn met de grond.�0. Bind de boom vast aan de palen met boomband in achtvorm. Zorg hierbij dat de boombanden niet te strak zitten en dat het plantgoed niet tegen de palen kan schuren.

E. Het knotten na aanplanting

Groeiseizoen Werkzaamheden 1 Jedoetbestniets2 Verwijderop2-2,5mhoogtedeverticalehoofdtakofstam.Verwijderook allezijtakken,metuitzonderingvandezeop20à30cmvandetop.3+4 Verwijderdeuitlopersopdestamtopop20à30cmvandetop.5+6 Knotjeboomvoordeeerstekeer.Dunnetakkenverwijderen(omtrek<40cm)7+8 Dundeopgeschotentakkenenlaatermaximaal8à12staan.Pasopvoorevenwicht.

Opmerking:Als je meerdere bomen in een rij wilt planten, zorg je ervoor dat deze op een onderlinge afstand van minimaal 4 meter

“De meeste sinken zijn doorgegroeid

zodra men geen takhout meer nodig had voor de oven…”

Leonie (85)

��

VIII. Wat doe ik met het snoeihout?

Na het knotten komt er een grote hoeveelheid hout vrij. Dit kan je nuttig gebruiken. Hieronder vind je een aantal mogelijkheden.

A. BrandhoutDe meest voor de hand liggende manier van verwerken is het dikkere hout in stukken zagen en het te gebruiken als brandhout in de haard of kachel.

B. PaaltjesRechte, niet te dikke takken kun je gebruiken als paaltjes in een omheining.

C. HoutsnippersDoor je snoeiafval te hakselen krijg je houtsnippers. Deze kan je gebruiken als:• Bodembedekker tussen de beplanting als verfraaiing of om onkruid tegen te gaan (bv op een pad). • Het is ook bruikbaar om het materiaal van je composthoop te diversifiëren.

D. AfscheidingWil je een afscheiding die natuurlijker oogt dan kippengaas of prikkeldraad, dan kan je een takkenwal of vlechtscherm bouwen.

E. Rijshout voor erwtenEen stuk functioneler is dan weer het gebruik als rijshout waarlangs erwten, bonen of eenjarige klimplanten zich omhoog kunnen slingeren.

G. ContainerparkKan je het snoeihout echt niet zelf verwerken, dan kan het nog altijd naar het containerpark, maar dan meestal wel tegen betaling.

F. TakkenhopenEen takkenhoop is een hoop van takken die vooral in de winter beschutting kan bieden aan o.a. vogels, kleine zoogdieren en insecten. Voor een tak-kenhoop wordt een rustig plekje op het erf gezocht. De takken worden op een stapel gelegd van ± 1,5 m hoogte. Leg onderop wat dikkere takken en werk de hoop af met dunnere takken. De stapel zal na verloop van tijd door vertering lager worden. Laat deze takkenhoop met rust.

“Takkenhopen zijn uitstekende schuilplaatsen

voor egels en insecten. Zo help je ze de winter door!”

TakkenwalStevige palen uit het snoeihout (1,5-2 meter) worden om de meter 50 centimeter de grond ingeslagen. Op minimaal 0,4 meter afstand van de eerste rij wordt een tweede rij palen neergezet. Daartussen kunnen de overige takken los of in takkenbossen worden gelegd.

VlechtschermAls je veel lange en regelmatig gevormde takken hebt, kun je deze vlechten tot een vlechtscherm die als afsluiting dient.Je slaat een paar stevige palen van het snoeihout zo’n 50 centimeter in de grond op een onderlinge afstand van zo’n 30 à 40 centimeter. Hiertussen bevestig je de dun- nere takken zoals je kan zien op de afbeelding hiernaast.

��

IX. Vei l ig werken: een absolute must!

Bij het uitvoeren van de werkzaamheden geldt één belangrijke regel: Veiligheid!!

Gebruik de juiste kledij en aangepast materiaal, zo voorkom je al heel wat ongelukken.

A. Kledij

Meer info vind je ook op de website: www.RLLK.be

B. Materiaal

Hieronder zijn de meest gangbare soorten gereedschappen weergegeven om takken te verwijderen en op een hoogte te werken.

�. Verwijderen van takken

Snoeischaar: de snoeischaar wordt gebruikt voor het wegsnoeien van dun hout, maximaal duimdikte.

Handzaag: voor het afzetten van kleine takken op diverse hoogtes. Het geeft gave wonden. Het is een redelijk veilige methode, maar wel arbeidsintensief.

Slaggereedschap (bijl): voor het afzetten van kleine takken. Het geeft minder gave wonden. Slaggereedschap kan alleen op geringe hoogte veilig toegepast worden tenzij men hier een goede vaardigheid in heeft.

Motorstokzaag: hiermee kan men staand van op de grond hoge takken zagen. Het is goed bruikbaar voor takken die schuin staan. Rechtopstaande takken zijn met de motorstokzaag lastig af te zagen.

Kettingzaag: voor afzetten van dikkere takken. Specifieke veiligheidsmaatregelen zijn noodzakelijk (zie kledij).

Takkenschaar: deze schaar wordt voornamelijk gebruikt voor het opruimen van snoeihout.

GSM

EHBO-koffer

Helm met gehoorbeschermingen scherm

Veiligheidsjas

Veiligheidsschoenen

Veiligheidsbroek

fluitje

Snoeischaar

HandzaagSnoeizaag

Bijl

Kapmes

Kettingzaag

Takkenschaar

“In de haag vond men hout dat diende tot het vervaardigen

van stelen voor gereedschap”

Maria (80)

��

�. Werken op hoogte

De meeste knotten komen voor op een hoogte. Wanneer de takken hoger zijn dan schouderhoogte is het moeilijk om handig te werken vanaf de grond. Hieronder worden een paar manieren weergegeven om op hoogte te werken. Als je niet over het nodige materiaal beschikt ga je best langs bij een speciaalzaak in je buurt.

Geen ladder gebruiken!Een veilige, stabiele werkpositie kan voor het knotten van bomen met alleen maar een ladder moeilijk verkregen worden. Bij het zagen kan een tak de ladder wegslaan. Dit betekent dat in de praktijk nooit met motorzaag, maar ook in veel situaties niet met een handzaag op een ladder gewerkt mag worden. Het kan wel gebruikt worden om een hoogteverschil te overbruggen.

Wel: Verhoogd plateauDit is een stevig op de grond staande en eenvoudig te verplaatsen verhoging die dicht bij de boom geplaatst kan worden. Hiermee krijg je een veilige werkpositie voor het werken met de motor- of handzaag. Als de terreinomstandigheden ongeschikt zijn of als de werkpositie onvoldoende stabiel wordt, kan men kiezen voor een positioneringsysteem.

Positioneringsysteem: Wanneer je op de knot zelf gaat zitten, zorg je dat je jezelf vastmaakt aan de boom zodat er niet kunt uitvallen. Kies hier een stevige tak waar je je aan kunt vastmaken.Als je al de takken verwijderd hebt, verwijder je deze tak als laatste.

“Toen het hout van de sunken en in de hagen nog

regelmatig gekapt werd, bond men er mutters van. Een mutter

is ca 120 cm lang en wordt in het midden gebonden door

middel van een wis of ijzerdraad”Modest (82)

��

X. Wetgeving

Normale onderhoudswerken aan knotbomen zijn niet vergunningsplichtig, er is wel een zorgplicht.Het artikel 14 uit het Natuurdecreet voorziet in deze zorgplicht:

“Iedereen die handelingen verricht of hiertoe de opdracht verleent, en die weet of redelijkerwijze kan vermoeden dat de natuur-elementen in de onmiddellijke omgeving daardoor kunnen worden vernietigd of ernstig geschaad, is verplicht om alle maatregelen te nemen die redelijkerwijze van hem kunnen worden gevergd om de vernietiging of de schade te voorkomen, te beperken of indien dit niet mogelijk is, te herstellen.”

Deze handleiding helpt je te bepalen welke kans de boom heeft de knotwerkzaamheden te overleven. Bij twijfel of wanneer je met dik-kere takken te maken hebt, kan je best raad vragen aan de milieuambtenaar van je gemeente of de lokale boswachter. Hiervoor kan je terecht bij het Agentschap voor Natuur en Bos, tel 011/74 25 00.

De normale onderhoudswerkzaamheden voor knotbomen zijn beschreven in de code van goede natuurpraktijk:• men zet de staken periodiek af onder een schuine hoek tot aan de stam (de knoest); de schuine hoek is van belang om het regenwater van het snijvlak af te voeren;• de omlooptijd voor het afzetten van de staken bedraagt 4 tot 6 jaar (knotwilgen); de normale omlooptijd van eiken is langer 6-15 jaar.• men verricht de onderhoudswerken in de periode van 1 november tot 1 maart;• men verwijdert doorgaans het knothout en dan voor 15 maart;• men kan een deel van het knothout ter plaatse op een stapel laten liggen als schuilplaats voor kleine dieren;• indien men het knothout ter plaatse verbrandt, blijft de vuurhaard op een afstand die geen schade toebrengt aan de boom;• men vervangt dode knotbomen in een rij en men kiest daarvoor doorgaans de soorten die al in de rij aanwezig zijn; de beste plant- periode is het najaar; • men bemest de knotbomen niet;• men behandelt de knotbomen niet met bestrijdingsmiddelen;• men brandt de knotbomen niet.

“Een sink is niet te klieven, zo hard

is dat. De stam van een sink is ijzersterk!”

Jozef (83)

�0

Colofon

Dit is een uitgave van het Regionaal Landschap Lage Kempen vzwGrote Baan 1763530 Houthalen-HelchterenTek: 011/78 52 59 - Fax: 011/83 21 02info@RLLK.bewww.RLLK.be

Verantwoordelijke uitgever: Frank Smeets, Grote Baan 176, 3530 Houthalen-Helchteren

Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever.Fotografie: Tine Verheyden, RLLK, Yennik Veestraeten, Paul den Burger, Sophie Beckers, Frans Van Bauwel, J. MassartVormgeving: Seegers en GombeerDruk: Drukkerij Leen

“Wist je dat de Duizendjarige Eik

in Lummen ook een

knoteik is?.”

Bezoek ook de website van de duizendjarige eik: www.duizendjarigeeik.be