Poëzie in Mindfulness

Onderzoeksverslag Saskia van Leendert

Postacademische opleiding tot mindfulness trainer

Radboud Centrum voor Mindfulness, mei 2011

1

Inhoudsopgave

Inleiding 2

Hoofdstuk 1 De magie van poëzie 3

Hoofdstuk 2 Poëzie in mindfulness literatuur 4

Hoofdstuk 3 Het onderzoek

3.1 Doelstelling en onderzoeksvraag 8

3.2 Onderzoeksmethode, onderzoeksinstrument en populatie 8

3.3 Uitvoering van het onderzoek 8

Hoofdstuk 4 Onderzoeksresultaten

4.1 Populatie 9

4.2 Intenties en overwegingen van de trainers 9

4.3 Momenten van poëziegebruik 10

4.4 Manier van poëziegebruik 11

4.5 Bronnen die trainers gebruiken 11

4.6 Reacties op het gebruik van poëzie 11

Hoofdstuk 5 Conclusie 12

Hoofdstuk 6 Reflectie 13

Hoofdstuk 7 Literatuur 14

Bijlagen 15

2

Inleiding

Poëzie is een daad van bevestiging, ik bevestig dat ik leef, dat ik niet alleen leef.

Fragment uit ‘Poëzie is een daad’ van Remco Campert.

Als dichteres maar zeker ook als lezer heb ik een grote liefde voor de poëzie. Het idee om het

gebruik van poëzie in de mindfulness trainingen te onderzoeken werd geboren tijdens een

mindfulness retraite begeleid door Frits Koster. Na een meditatiesessie las hij een gedicht van

Rilke voor. Ik kreeg kippenvel en het voelde alsof de woorden naar binnen stroomden tot in

mijn binnenste. Het gedicht dat hij voorlas kende ik al jaren maar het moment en de manier

waarop het gedicht werd voorgelezen maakten dat de poëzie de juiste snaar kon raken.

Hierop ben ik in de literatuur gaan onderzoeken wat er gebeurt met de lezer of luisteraar

wanneer hij in aanraking komt met poëzie. (hoofdstuk 1)

In mindfulness boeken ben ik gaan onderzoeken wat en hoe er over poëzie geschreven wordt.

(hoofdstuk 2)

Ik vroeg mij af of mindfulness trainers zich bewust zijn van de potentie die het gebruik van

poëzie heeft en of ze poëzie bewust inzetten in hun trainingen. Daartoe heb ik een onderzoek

gedaan door middel van een vragenlijst onder ervaren trainers. (hoofdstuk 3 en 4)

3

Hoofdstuk 1 De magie van poëzie

T.S. Eliot: "Genuine poetry can communicate before it is understood."

Poëzie vraagt van de lezer of toehoorder een stil staan bij de woorden, bij de betekenis van de

woorden, stil staan bij datgene wat gezegd wordt maar vooral ook bij datgene wat niet gezegd

wordt. In vergelijking met proza vertraagt poëzie. Poëzie legt bloot, verzacht, kan rauw of

teder zijn en nodigt uit buiten de kaders te denken, met andere ogen te kijken naar de

werkelijkheid. Poëzie nodigt uit met de aandacht naar binnen te gaan. Om iets te ‘pakken’ wat

niet concreet beschreven staat moet de lezer / toehoorder zich op een abstracter perceptueel

niveau openen.

Het lezen van poëzie vergroot de sensitiviteit van de geest. Poëzie kan de werkelijkheid

aankleden met woorden maar door het ervaren van deze woorden kan een onderliggende

werkelijkheid ervaren worden.

Poëzie kan een sfeer oproepen. Door het ervaren, het beleven van de woorden kan een gevoel

van ruimer bewustzijn worden ervaren; de lezer / toehoorder kan beseffen dat zijn gevoelens

universele ervaringen betreffen. Poëzie kan bewust maken van gevoelens die nog onder de

oppervlakte liggen.

Ter illustratie van bovenstaande het volgende citaat:

‘Ten eerste bekijkt men de poëzie als iets onuitputtelijks. Dit wil zeggen dat ze bij elke

nieuwe context waarin ze wordt geplaatst een nieuwe betekenis krijgt. Hierdoor wordt ze

krachtiger dan voorheen.

Ten tweede wordt ze gezien als een signaal dat dingen kan uitvreten in de hersenen van haar

gast. Dit, omdat ze ons taal- en begripsvermogen in vraag gaat stellen. Hierdoor dwingt de

poëzie de hersenen om nieuwe verbindingen te maken, af te wijken van de bestaande patronen

en het bekende om te keren. Met als gevolg dat we onze hersenen trainen in het continu

veranderen door poëzie te lezen.

Op deze manier gaan we ze zien als een mogelijkheidsverschaffer, omdat het lezen van poëzie

zorgt voor een herprogrammering van de hersenen. Dit wil zeggen dat ze onze code waarmee

we de wereld aanschouwen, waarnemen, interpreteren en betekenis geven zal wijzigen. Dus

kunnen we besluiten dat de hedendaagse poëzie het volgende effect zal hebben op haar lezers.

Hoe meer hij wordt uitgedaagd, hoe meer poëzie bij hem aanspoort tot het maken van nieuwe

verbindingen in de hersenen en dat hij ook beter is voorbereid op veranderingen. Eigenlijk wil

de poëzie niet bevestigen maar op drift laten raken, het zenuwstelsel, fysiek laten bewegen.’

(Bron: 'Neurofysiologie van de poëzie' van Aria Altena juli-november 1998)

Of zoals Gerrit Komrij stelt:

‘Gedichten maken het vertrouwde vreemd en proberen je met het vreemde vertrouwd te

maken.’ Uit: Poëzie is geluk, p.21

4

Hoofdstuk 2 Poëzie in mindfulness literatuur

“It’s a form of meditation to try to string words together to actually speak your truth in the

present moment, in a way that might resonate in the heart of another”.

Jon Kabat-Zinn in gesprek met Opray Winfrey, The Soul Series, 2008

In de derde generatie gedragstherapie waar MBSR, MBCT, ACT en DGT deel van uitmaken

is het centrale aspect acceptatie. Waar voorheen therapieën waren gebaseerd op verandering

(anders denken en doen) is er naar manieren gezocht hoe je te verhouden tot dat wat je niet

kunt veranderen.

Beelden en metaforen kunnen deel van het bewustzijn raken waar we met prozataal auditief

niet bijkomen en kunnen bij dit proces behulpzaam zijn. In de ACT en DGT wordt veel

gebruik gemaakt van beelden en metaforen. Voor dit onderzoek heb ik de nadruk gelegd op

MBSR en MBCT.

Een aantal mindfulness boeken heb ik onderzocht op het gebruik van poëzie of verwijzingen

naar het gebruik van poëzie in de mindfulness trainingen:

In het eerste boek van Jon Kabat-Zinn (Handboek meditatief ontspannen) wordt niet expliciet

gesproken over het gebruik van poëzie in de mindfulness trainingen. Wel citeert hij enkele

fragmenten uit gedichten van T.S. Eliot en wordt het boek afgesloten met het gedicht ‘Stil

zijn’ van Pablo Neruda.

In zijn latere boeken citeert Jon Kabat-Zinn steeds vaker dichters. In zijn boek ‘Waar je ook

gaat daar ben je’ stelt hij met betrekking tot het beoefenen van aandacht: ‘Tot dit pad – dat ten

grondslag ligt aan het boeddhisme, het taoïsme en de yoga, en dat eveneens zichtbaar wordt in

het werk van mensen als Emerson, Thoreau en Whitman en in de wijsheid van de indianen –

krijgen we slechts toegang als we grote waarde hechten aan het huidige moment en er een

innige relatie mee opbouwen door er voortdurend met zorg en onderscheidingsvermogen

aandacht aan te besteden.’ In dit boek citeert hij ook een aantal klassieke haiku’s van issa,

basho en dogen.

Zijn laatste boek ‘Coming to our senses’ staat vol met fragmenten uit gedichten. In het eerste

deel van het boek beschrijft hij waarom hij zoveel poëzie citeert en wat poëzie kan doen met

de lezer:

5

‘I find it is both useful and illuminating to draw upon the work of those special people on our

planet who devote themselves to the language of the mind and heart that we call poetry. Our

greatest poets engage in deep interior explorations of the mind and of words and of the

intimate relationships between inner and outer landscapes, just as do the greatest yogis and

teachers in the meditative traditions.’..

‘The lenses that great poetry holds up for us, as with all authentic art, have the potential to

enhance our seeing, and even more importantly, our ability to feel the poignancy and

relevance of our own situations, our own psyches, and our own lives, in ways that help us to

understand where the meditation practice may be asking us to look and to see, what it is

asking us to open to, and above all, what it is making possible for us to feel and to know.’

In twee afleveringen van de Oprah’s Soul Series Webcast uit 2008 (internet radio) praat

Oprah Winfrey met Jon Kabat-Zinn over zijn nieuw verschenen boek Coming tot our senses.

Gedurende de in totaal één uur durende uitzending gaat het gesprek bijna voortdurend over

poëzie.

In de uitzending komt ook een ander boek van hem, Arriving at your own door, 108 lessons in

mindfulness, ter sprake. Jon Kabat-Zinn vertelt dat de titel van dit boek gebaseerd is op een

regel uit een gedicht van Derek Walcott ‘love after love’. Hij beschrijft dat het gedicht (zie

bijlage) aangeeft hoe je het leven kunt vieren, niet alleen wanneer het beter met je gaat maar

in het nu, het enige moment dat je hebt. Volgens hem geeft het gedicht aan dat we oneindig

veel meer zijn dan onze problemen, onze ziektes of de pijntjes in het lijf.

Verder in de uitzending draagt Oprah een gedicht voor van Jon Kabat-Zinn ‘A taste of

Mindfulness’ (zie bijlage) dat hij ooit schreef voor een patiëntenbrochure in de Stress

Reduction Clinic:

“I decided that I would just get down and try to put into words something that would entrain

the reader into understanding why a doctor was refering them into a stress reduction clinic. “

Er zijn een aantal mindfulness boeken met een zeer poëtische schrijfstijl waarin veel gebruik

gemaakt wordt van beelden en metaforen. Voorbeelden hiervan zijn ‘Het wonder van

genezing’ van Saki Santorelli en ‘Mindfulness in de maalstroom van je leven’ van Edel Maex.

In dit laatste boek wordt het gedicht ‘Vers 6’ van Paul van Ostaijen gebruikt ter illustratie van

de beginner’s mind. Verder citeert hij een fragment van het gedicht ‘De herberg’ van Rumi.

6

Hij haalt uitspraken aan van zenleraren als Tenkei Roshi, Shunryu Suzuki, Genpo Roshi,

Dogen, Thich Nhat Hanh en van Krishnamurti. Maar ook van zanger en dichter Leonard

Cohen, schrijver en dichter James Joyce, dichter Elisabeth Eybers, dichter Antonio Machado.

Saki Santorelli beschrijft in zijn boek ‘Het wonder van genezing’ dat hij bij iedere sessie een

map bij zich heeft met gedichten, citaten, verhalen en andere lectuur. Hij geeft aan dat hij

meestal niet van tevoren plant wat hij gebruikt maar dat hij het uit het moment zelf laat

ontstaan.

Hij beschrijft het gebruik van ‘De reis’ van Mary Oliver in sessie 4. Daarnaast het gebruik van

het gedicht ‘De herberg’ van Rumi (zie bijlage) in sessie 5. Hij schrijft hierover dat ‘het

gedicht wellicht een innerlijke houding suggereert ten aanzien van alles wat we tegenkomen,

en ons maant te overwegen ons leed en onze pijn met open handen tegemoet te treden. Dat

doen we normaal niet met tegenspoed.’ Vervolgens beschrijft hij het gedicht ‘De zomerdag’

van Mary Oliver in sessie 6. Hierbij geeft hij aan dat hij dit gedicht voorleest omdat het zo

goed aansluit bij wat de groep heeft ingebracht.

Expliciet aandacht aan het moment van het gebruik van poëzie in de trainingen wordt ook

gegeven in het boek ‘Aandachtsgerichte cognitieve therapie bij depressie’ van Segal,

Williams en Teasdale. Zo wordt aan het einde van de zitmeditatie in sessie 4 het gedicht

‘Wilde ganzen’ van Mary Oliver (zie bijlage) voorgelezen. Het gedicht ‘De herberg’ van

Rumi wordt in sessie 5 in zijn geheel voorgelezen om te laten zien welke diepgaande

verandering wordt nagestreefd.

In het ‘Werkboek mindfulness’ van Thomas Roberts wordt een heel hoofdstuk gewijd aan het

haiku bewustzijn. Een haiku brengt met slechts een klein aantal woorden een innige ervaring

met de directe ervaring tot uitdrukking. Het gaat niet om het ontdekken van totaal nieuwe

dingen; het gaat erom bestaande dingen op een totaal nieuwe manier te ervaren.

Roberts stelt dat haiku’s perfect passen bij mindfulness aangezien ze gebaseerd zijn op de

basisthema’s ruimtelijkheid en bewustzijn. Een haiku weerspiegelt je bewustzijn; hij is er al

en wacht tot hij wordt opgemerkt. Het is een krachtige manier om de verbazing en

verwondering van de beginnersgeest op te roepen.

Roberts schrijft: ‘Als je pauzeert om je haikubewustzijn op te roepen, kun je je aandacht

richten op de rijkdom en schoonheid die inherent is aan je leven en met geduld, openheid en

compassie reageren op de dynamische stroom van gebeurtenissen’.

Roberts biedt oefeningen aan hoe haiku’s te lezen en hoe ze zelf te schrijven.

7

Hoofdstuk 3 Het onderzoek

3.1 Doelstelling en onderzoeksvraag

Doel van het onderzoek is inzicht krijgen in de manier waarop poëzie gebruikt wordt in de

mindfulness trainingen.

Vraagstelling:

Speelt poëzie een rol in de mindfulness trainingen en wordt dit door de trainers bewust

gebruikt?

3.2 Onderzoeksmethode, onderzoeksinstrument en populatie

Ik wilde een beeld krijgen van hoe mindfulness trainers omgaan met het gebruik van poëzie in

hun trainingen. Ik heb daartoe een digitale zelf-invul-vragenlijst ontwikkeld met zoveel

mogelijk open vragen. Hier is voor gekozen omdat open vragen vaak meer informatie

opleveren dan datgene waar letterlijk naar wordt gevraagd. Een samenvatting van de

antwoorden die ik gekregen heb wordt in dit verslag gepresenteerd.

De populatie die aangeschreven werd bestond uit 20 trainers. Criteria voor de selectie van de

mindfulness trainers was dat ze ervaren trainers waren, actief bezig op het gebied van

trainingen verzorgen.

3.3 Uitvoering van het onderzoek

In de vragenlijst (zie bijlage) is gevraagd naar het gebruik van poëzie in de trainingen, de

intenties en overwegingen die men heeft met het gebruik van gedichten, op welke momenten

men de poëzie inzet in de training, op welke manier, welke bronnen men gebruikt en welke

reacties men krijgt van de deelnemers.

Van de 20 verstuurde vragenlijsten kreeg ik 18 lijsten retour. Eén persoon gaf aan geen

mindfulness training te geven. Deze persoon heb ik uitgesloten van de verwerking van de

resultaten.

8

Hoofdstuk 4 Onderzoeksresultaten

4.1 Populatie

Van de 17 vragenlijsten die mee zijn genomen in de verwerking van de resultaten was de

verdeling als volgt:

Trainers die alleen de MBSR training geven: 6

Trainers die alleen de MBCT training geven: 1

Trainers die zowel de MBSR als de MBCT training geven: 10

Onder de 17 trainers bevonden zich 9 mannen en 8 vrouwen.

4.2 Intenties en overwegingen van de trainers

Uit de 17 ingevulde vragenlijsten bleek dat alle trainers gebruik maken van poëzie in de

trainingen. Met betrekking tot de intenties en overwegingen geven trainers het volgende aan:

Trainers geven aan dat ze poëzie gebruiken om iets over te brengen dat in gewone taal lastig

te vatten is. Een thema of een gevoel in een groep is soms beter te verwoorden met een

gedicht dan met veel woorden.

Poëzie kan beweging brengen in vaste structuren van denken, handelen en ervaren. Een ander

perspectief wordt geboden zodat de ervaring kan verruimen en zo meer perceptueel wordt,

voorbij het intellectuele denken. Een gedicht kan het beeldend vermogen stimuleren of helpen

de zijnskwaliteiten toe te laten. Zoals één trainer het samenvat: Poëzie brengt mensen bij hun

gevoel en uit het hoofd.

Poëzie, metaforen en beelden worden gebruikt om samenhang te geven voorbij het logisch

redeneren. Poëzie kan inzichten geven die met een lineair rationeel verhaal of uitleg niet goed

mogelijk zijn. Een passend beeld kan cognitieve herstructurering geven waardoor mensen

anders gaan kijken naar een ervaring. Een gedicht kan datgene verwoorden wat voorheen

misschien niet tastbaar was maar wel voelbaar. Er zijn verschillende associaties of

interpretaties mogelijk, meer dan bij ‘gewone taal’, waardoor verschillende toehoorders

verschillende zaken met het gedicht verbinden die bij hen zelf passen. Eén trainer noemt een

goed gedicht een schatkist waaruit iedereen iets anders haalt.

Poëzie wordt gebruikt ter ondersteuning van het proces van deelnemers; om ervaringen in een

breder perspectief te brengen om daarin een universeel thema te herkennen; om deelnemers te

verrassen door een ‘andere’ taal te spreken;

Poëzie kan mensen soms in een andere ‘mindstate’ brengen, kan een sfeer overbrengen.

Poëzie wordt gebruikt om te inspireren.

9

Twee trainers geven aan gedichten spaarzaam te gebruiken: Eén trainer omdat niet iedereen er

zich door aangesproken voelt. De andere trainer gebruikt gedichten weinig vanwege zijn

eigen onzekerheid hoe deze aan te bieden, en moet hierin een houding van quasi-

diepzinnigheid of belerendheid overwinnen om het gedicht vervolgens met een open houding

aan te kunnen bieden als een schatkist waar iedereen het zijne of hare uit kan halen.

Een andere reden die door deze laatste trainer aangegeven wordt is wanneer er onderzoek

gedaan wordt en er uniformiteit in het curriculum moet zijn.

Overwegingen die genoemd worden om poëzie te gebruiken zijn: het is een vorm die (een

deel van de) deelnemers aanspreekt en inspireert; het is universeel en verbindt de ervaring in

het nu met de algemeen menselijke ervaring.

Hetzelfde gedicht kan aan het begin van de sessie een ander effect geven dan bijvoorbeeld in,

of na een formele mindfulness oefening. Gebruik hangt erg af van de groep, de sfeer in de

groep op dat moment en van de eigen presentie.

Wat veel trainers aangaven is dat de gebruikte poëzie moet passen bij de thema’s van de

deelnemers en de groep of bij het thema van een bijeenkomst.

Er wordt nagedacht over de hoeveelheid gedichten die gebruikt worden; niet teveel, niet te

weinig en of er Engelstalige gedichten gebruikt zullen worden?

Eén trainer gaf aan te zoeken naar gedichten die niemand uitsluiten.

Eén trainer gaf aan dat een gedicht kort moet zijn en niet te ingewikkeld.

4.3 Momenten van poëziegebruik

Veel trainers gebruiken poëzie gepland en ongepland. Bijna alle trainers hebben hiertoe een

selectie gedichten tot hun beschikking.

Poëzie wordt gebruikt op de meest uiteenlopende momenten; als inleiding van een

bijeenkomst, na een stuk theorie, vóór tijdens of na een oefening of meditatie, tijdens of na

een inquiry. Minder vaak vóór een stuk theorie. De meeste trainers geven aan poëzie te

gebruiken aan het einde van een meditatie of aan het einde van een bijeenkomst of wanneer ze

voelen dat het passend is en aansluit op het thema dat ter sprake is gekomen.

Poëzie wordt ook gebruikt als gemerkt wordt dat rationele uitleg niet goed aansluit of als

gemerkt wordt dat iemand moeite heeft een accepterende houding te ontwikkelen.

10

4.4 Manier van poëziegebruik

Alle trainers geven aan gedichten voor te lezen (soms enkele malen achter elkaar) en vaak

krijgen de deelnemers de gedichten (als ze gepland waren) ook op papier mee na de

bijeenkomst of zijn ze onderdeel van het werkboek. Bij sommige trainers krijgen deelnemers

de gedichten alleen op aanvraag.

Eén trainer gaf specifiek aan te proberen bij het voorlezen contact te hebben met de betekenis

die het gedicht voor hem heeft. Een andere trainer gaf aan dat haar eigen presentie zeer

belangrijk is voor een goede voordacht.

4.5 Bronnen die trainers gebruiken

Veel trainers maken gebruik van materiaal wat ze gekregen hebben tijdens mindfulness

opleidingen, bijeenkomsten, zelf gezocht hebben of in een enkel geval zelf geschreven

hebben. Of gedichten die door uitwisseling met andere trainers verkregen zijn.

De bronnen voor het poëziemateriaal die genoemd worden zijn:

Gedichten gekregen tijdens mindfulness opleidingen of bijeenkomsten, mindfulness boeken

(van onder meer Jon Kabat-Zinn, Edel Maex, De Wulff, Bob Stahl, Thich Naht Hahn) boekjes

met zenverhalen, poëziekaarten van Stichting Plint, dichtbundels in eigen bezit, tijdschriften,

internet.

Dichters die door meerdere trainers genoemd werden zijn: Rumi, Kabir, Rilke, Mary Oliver,

Derek Walcott, Pessoa, Walt whitman, K. Gibran, Ruther Kopland en Marinus van den Berg.

Wat opvalt, is dat gebruik gemaakt wordt van gedichten uit de wereldliteratuur. Gedichten uit

de boeddhistische traditie worden veel gebruikt. Gedichten uit de Nederlandstalige literatuur

worden minder expliciet genoemd.

4.6 Reacties op het gebruik van poëzie

Antwoorden op de vraag welke reactie poëzie geeft bij de deelnemers van de trainers lopen

uiteen van geen (aantoonbare) reactie tot geroerd, geëmotioneerd zijn en huilen.

Veel trainers geven aan dat regelmatig gevraagd wordt om een kopie van de voorgelezen

tekst. Hierbij geven deelnemers aan dat ze het gedicht mooi vinden en/of wordt datgene wat

beschreven is gekoppeld aan de eigen ervaring. Door deze herkenning voelen mensen zich

gesteund en het draagt bij tot een beter inzicht, aldus een trainer. Enkele trainers geven aan

dat er soms mensen bij zijn die vertelden dat poëzie ‘niet hun ding is’. De meeste deelnemers

lijken het echter op prijs te stellen.

11

Hoofdstuk 5 Conclusie

De oorspronkelijke vraagstelling was:

Speelt poëzie een rol in de mindfulness trainingen en wordt dit door de trainers bewust

gebruikt?

Als antwoord op deze vraag kan gesteld worden dat poëzie zeker een rol speelt in de

trainingen die aangeboden worden. Bij enkele trainers blijft die rol beperkt tot het aanbieden

van een enkel gedicht maar bij de meeste trainers wordt poëzie in meerdere bijeenkomsten

gebruikt. De mate waarin poëzie gebruikt wordt lijkt afhankelijk van de affiniteit die de

trainer heeft met poëzie.

Trainers geven aan duidelijke intenties en overwegingen te hebben bij het gebruik van poëzie.

Er wordt door de meeste trainers nagedacht over welk gedicht wordt aangeboden, over de

momenten waarop dit gebeurd en over de manier waarop het aangeboden wordt.

Bij deelnemers aan de mindfulness training leidt het gebruik van poëzie tot herkenning en

inzicht in persoonlijke thema’s.

Het gebruik van poëzie blijkt voor deelnemers en trainers een toegevoegde waarde te hebben.

12

Hoofdstuk 6 Reflectie

In mijn onderzoek werd gevraagd naar de mate van bewust omgaan met poëzie in de

trainingen. Het invullen van de vragenlijst kan ervoor zorgen dat men gaat nadenken over hoe

men poëzie gebruikt en kan zo bijdragen aan meer bewustzijn op dat gebied. Wanneer er

wordt gevraagd naar intenties gaat men nadenken over de intenties terwijl deze intenties

voorheen misschien onbewust waren.

De gekozen populatie kan van invloed zijn op de beschreven resultaten. Beginnende trainers

zijn misschien meer geneigd om vast te houden aan een structuur zoals die bijvoorbeeld

genoemd wordt in het boek ‘Aandachtgerichte cognitieve therapie bij depressie’ van Segal

Wiliams en Teasdale en gebruiken dan de gedichten die in het boek vermeld staan op die

specifieke momenten. Terwijl meer ervaren trainers in de loop der tijd misschien meer gaan

experimenteren met het gebruik van andere gedichten.

Wat opviel is dat trainers naast gedichten ook voorbeelden geven van verhaaltjes en korte

teksten. Bij veel trainers maakt het gebruik van poëzie deel uit van een breder gebruik van

metaforen en beelden.

Er is overigens geen verschil gevonden in de resultaten tussen mannelijke en vrouwelijke

trainers.

Mijn visie is dat het gebruik van poëzie voor deelnemers en trainers een toegevoegde waarde

heeft. Hoe beter trainers zich bewust zijn van wat poëzie kan doen hoe beter zij dit in kunnen

zetten tijdens de trainingen. Zodat ook trainers die geen affiniteit hebben met poëzie toch

poëzie kunnen gebruiken omdat ze zich bewust zijn van de bijdrage die het kan hebben in het

proces van de deelnemers in de groep. Ik denk dat het belangrijk is hier in de mindfulness

opleidingen aandacht aan te besteden.

13

Hoofdstuk 7 Literatuur

Aria Altena. Neurofysiologie van de poëzie. Juli-november 1998 (bron: internet)

Campert, Remco. De Gedichten. De Bezige Bij, 2004.

Grijns, Chris. Adempauze: aandacht trainen op het werk. Ten Have, 2007.

Kabat-Zinn, Jon. Coming to our senses: Healing Ourselves and the World through

Mindfulness. Piatkus, 2005.

Kabat-Zinn, Jon. Handboek Meditatief Ontspannen. J.H. Gottmer / H.J.W. Becht BV, 2000.

Kabat-Zinn, Jon. Waar je ook gaat daar ben je. Kosmos Uitgevers BV, 2007.

Komrij, Gerrit. Poëzie is geluk. Bert Bakker, 2000.

Maex, Edel. Mindfulness in de Maalstroom van je Leven. Lannoo nv, Tielt, 2006.

Roberts, Thomas. Werkboek mindfulness. Thema, Schouten & Nelissen, 2010.

Santorelli, Saki. Het Wonder van Genezing: Zorg geven en ontvangen met onverdeelde

aandacht. Kosmos-Z&K Uitgevers B.V., Utrecht, 2000.

Segal, Zindel, Williams, Mark, Teasdale, John. Aandachtsgerichte Cognitieve Therapie bij

Depressie: een op mindfulness gebaseerde methode om terugval te voorkomen.Uitgeverij

Nieuwezijds, 2010.

Schurink, Ger. Mindfulness, een praktische Training in het Omgaan met Gevoelens en

Gewoonten. Van Schouten en Nelissen, 2009.

Diversen:

Oprah’s Soul Series Webcast, 10 juli 2008. www.oprah.com

http://www.oprah.com/

14

Bijlage

1. Vragenlijst Nederlandse versie

2. Vragenlijst Engelse versie

3. Gedicht Mary Oliver – Wilde ganzen

4. Gedicht Rumi – De herberg

5. Gedicht Derek Walcott – Love after love (bron: internet)

6. Gedicht Jon kabat-Zinn – A Taste of Mindfulness (bron: internet)

15

Beste,

In het kader van de post-doctoraal opleiding tot mindfulness trainer / onderzoeker aan de

universiteit van Nijmegen ben ik bezig met een onderzoek naar het gebruik van poëzie in de

mindfulness beoefening. Hierover is weinig literatuur te vinden. Daarom wil ik graag gebruik maken

van de ervaring van ervaren trainers / docenten.

Uw medewerking hierin zou ik dan ook zeer op prijs stellen. Graag wil ik u vragen wanneer u mee wilt

werken, bijgevoegde vragenlijst in te vullen en retour te mailen voor 1 maart 2011.

Indien u vragen heeft of meer informatie wenst kunt u met mij contact opnemen via de mail of via

telefoonnummer: 06-16642789.

Met vriendelijke groet,

Saskia van Leendert

16

Vragenlijst gebruik van poëzie in mindfulness

Naam:

Op welke manier werkt u met mindfulness? (aankruisen wat van toepassing is) :

⃝ MBSR

⃝ MBCT

⃝ Anders, nl..:

1. Maakt u hierbij gebruik van poëzie?

2. Zo nee, waarom niet?

3. Zo ja, welke intentie(s) heeft u met het gebruik van gedichten?

4. Welke overwegingen heeft u bij het gebruiken van de gedichten?

5. Op welke momenten gebruikt u gedichten?

17

6. Op welke manier gebruikt u de gedichten? (voorlezen / uitdelen)

7. Welke bronnen gebruikt u bij de keuze van de gedichten?

8. Kunt u voorbeelden geven van gedichten die u gebruikt?

9. Wat zijn de reacties op de gedichten die u gebruikt?

18

Dear,

Within the scope of the post-doctoral programme to become a mindfulness trainer / researcher at

Radboud University Nijmegen, I am busy doing research into the use of poetry in the mindfulness

practice. However, there is not a lot of literature available about this subject. That is why I would like

to draw upon the knowledge of experienced trainers / teachers for my research.

Therefore, I would greatly appreciate your co-operation in this regard by filling in the enclosed

questionnaire and returning it to me before 1 March 2011.

In the event that you have further questions or would like more information, please do not hesitate

to contact me via e-mail or via telephone number: + 31- (0)6-16642789.

Kind regards,

Saskia van Leendert

19

Questionnaire regarding the use of poetry in mindfulness

Name:

Which of the following mindfulness programmes do you use? (please check what is appropriate):

⃝ MBSR

⃝ MBCT

⃝ Other, namely:

1. Do you include poetry?

2. If not, why not?

3. If yes, what are your reasons?

4. What are your considerations when including poetry?

20

5. Are there any specific moments in which you use poetry?

6. How do you use poetry? (read out loud / hand out)

7. Which sources do you use when choosing poems?

8. Can you please give examples of poems that you use?

9. What are the reactions to the poems that you have used?

21

Mary Oliver – Wilde ganzen

Je hoeft niet goed te zijn.

Je hoeft niet op je knieen

honderden kilometres door de woestijn

voort te kruipen, vol berouw.

Je hoeft alleen maar het zachte wezen van je lichaam

te laten liefhebben wat het liefheeft.

Spreek tot me over wanhoop, de jouwe, en ik zal

over de mijne vertellen.

Intussen draait de wereld door.

Intussen bewegen de zon en de heldere kristallen

van de regendruppels zich voort over de landschappen,

over de grasvlaktes en de krachtige bomen,

de bergen en de rivieren.

Intussen maken de wilde ganzen hoop in de heldere blauwe hemel

zich op om weer huiswaarts te keren.

Wie je ook bent, het doet er niet toe hoe eenzaam,

de wereld biedt zichzelf aan in je verbeelding,

spreekt tot je als de wilde ganzen, hard en opwindend-

keer op keer jouw plaats verkondigend

in de orde der dingen.

Uit Mary Oliver, Dream Work.

22

Rumi – De herberg

Mens-zijn is een herberg.

Elke dag komen er nieuwe gasten.

Vrolijkheid, somberheid, laagheid,

even een helder moment

als onverwachte bezoeker.

Verwelkom ze en bied allen een gastvrij onthaal!

Ook al zijn het een hoop zorgen

die jouw huis overhoop halen,

behandel toch elke gast met respect.

Misschien ruimt hij bij je op

en maakt plaats voor iets anders, iets fijns.

De sombere gedachte, de schaamte, de boosaardigheid,

treed ze lachend bij de deur tegemoet

en nood hen binnen.

Wees dankbaar voor wie er komt,

want ieder van hen is gestuurd

als een gids uit het onbekende.

Uit: Barks en Moyne ©1995 Coleman Barks en John Moyne, Threshold Books.

23

Derek Walcott – “Love after Love”

The time will come, when, with elation,

you will greet yourself arriving

at your own door, in your own mirror,

and each will smile at the other’s welcome,

and say sit here. Eat.

You will love again the stranger who was your self.

Give wine. Give bread. Give back your heart to itself,

to the stranger who has loved you all your life,

whom you ignored for another,

who knows you by heart.

Take down the love letters from the bookshelf,

the photographs, the desperate notes,

peel your own image from the mirror.

Sit. Feast on your life.

24

A Taste of Mindfulness - Jon Kabat-Zinn,

"Have you ever had the experience of stopping so completely,

of being in your body so completely,

of being in your life so completely,

that what you knew and what you didn't know,

that what had been and what was yet to come,

and the way things are right now,

no longer held even the slightest hint of anxiety or discord,

a moment of complete presence beyond striving,

beyond mere acceptance,

beyond the desire to escape or fix anything or plunge ahead,

a moment of pure being,

no longer in time,

a moment of pure seeing,

pure feeling,

a moment in which life simply is,

and that is-ness grabs you by all your senses,

all your memories, by your very genes,

by your loves,

and welcomes you home,

that is a taste of mindfulness."