Paleografische en orthografische kenmerken

van de Bdinski Sbornik

(Codex Gandavensis Slavicus 408)

Een studie van de Slovo Avramia (f. 1-17v)

Lise Goussey

Master in de Oost-Europese Talen en Culturen

Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Universiteit Gent

Masterproef mei 2012

Promotor: Dr. Lara Sels

Woord vooraf

Tijdens het schrijven van deze masterproef heb ik heel wat clichés aan den lijve mogen

ondervinden. “De tijd gaat snel, gebruik haar wel”, “Het heeft me bloed, zweet en tranen

gekost”, “de laatste loodjes wegen het zwaarst” zijn slechts enkele voorbeelden. Gelukkig

werd ik door voldoende mensen omringd en gesteund om deze laatste grote opdracht van m’n

universitaire carrière toch tot een goed einde te brengen.

In de eerste plaats denk ik daarbij aan mijn promotor Dr. Lara Sels die met haar oneindige en

vooral aanstekelijke enthousiasme een grote motivatie voor mij geweest is. Ook de wekelijkse

leesgroepsessies, samen met Prof. Dr. Dieter Stern en Dr. Michel De Dobbeleer, waren vaak

verrijkend en inspirerend. Ook mijn kennis van de Nederlandse taal werd zowaar weer wat

bijgeschaafd.

Ook mijn vrienden die mij op tijd en stond uit mijn kot lokten en op die manier voor de

nodige ontspanning en afleiding zorgden, mogen hier niet ontbreken.

En natuurlijk, niet in de laatste plaats, mijn familie. En dan in het bijzonder m’n ouders, die er

de afgelopen vier jaar in slaagden een ruimte te creëren waarin ik mij volledig kon

concentreren op mijn studies. De kleine verwennerijen tijdens de examens en de nodige steun

op de belangrijke momenten hebben mij gebracht tot waar ik nu ben.

Inhoudsopgave

Woord vooraf

Lijst met afkortingen

1. Inleiding ...................................................................................................................... 1

1.1.Voorwerp, onderwerp, status quaestionis en doelstelling ................................. 1

1.2.Methodologie ..................................................................................................... 2

1.3.Paleografie vs. orthografie ................................................................................ 3

1.4.Structuur ............................................................................................................ 3

2. Bdinski Sbornik .......................................................................................................... 5

3. Paleografie .................................................................................................................. 8

3.1. Algemene typering ............................................................................................ 8

3.2. Studie van de afzonderlijke letters .................................................................... 9

3.2.1. а ......................................................................................................... 10 3.2.2. б .......................................................................................................... 11 3.2.3. в .......................................................................................................... 12 3.2.4. г .......................................................................................................... 13 3.2.5. д ......................................................................................................... 14 3.2.6. е .......................................................................................................... 15 3.2.7. є en ѥ ................................................................................................. 15 3.2.8. ж ......................................................................................................... 17 3.2.9. з .......................................................................................................... 18 3.2.10. и en ї ................................................................................................. 19 3.2.11. к ........................................................................................................ 21 3.2.12. л ........................................................................................................ 22 3.2.13. м ....................................................................................................... 22 3.2.14. н ........................................................................................................ 23 3.2.15. о ........................................................................................................ 23 3.2.16. п ........................................................................................................ 27 3.2.17. р ........................................................................................................ 28 3.2.18. с ......................................................................................................... 28 3.2.19. т........................................................................................................ 30 3.2.20. ѹ ...................................................................................................... 31

3.2.21. ф ...................................................................................................... 34 3.2.22. х ....................................................................................................... 34 3.2.23. ц ....................................................................................................... 35 3.2.24. ....................................................................................................... 36

3.2.25. ш en щ ............................................................................................. 36 3.2.26. ь of ъ? ............................................................................................. 37 3.2.27. ы ...................................................................................................... 38 3.2.28. ѣ ....................................................................................................... 39 3.2.29. ю en ꙗ .............................................................................................. 39 3.2.30. ѯ, ѱ en ......................................................................................... 40

3.3. Afkortingen ..................................................................................................... 40

3.3.1.Contracties .......................................................................................... 41

3.3.2.Supralineaire letters ............................................................................ 44

3.3.3.Ligaturen ............................................................................................. 46

4. Orthografie............................................................................................................... 48

4.1.De Bdinski Sbornik, een Servische redactie .................................................... 48

4.2.Orthografische kenmerken in de “Slovo Avramia” ........................................ 48

4.2.1.De Bdinski Sbornik, een Servische redactie ....................................... 48

4.2.2.De Bdinski Sbornik, een Servische redactie? ..................................... 52

4.2.2.1.Bulgaarse sporen? .................................................................. 52

4.2.2.2.Russische sporen? .................................................................. 53

4.2.3.Wat met de gedupliceerde vocalen? ................................................... 55

5. Besluit ....................................................................................................................... 56

6. Bibliografie ............................................................................................................... 59

6.1.Hulpmiddelen .................................................................................................. 59

6.2.Primaire bronnen ............................................................................................ 59

6.3.Secundaire bronnen ........................................................................................ 59

Appendix: Normalisatie

Lijst met afkortingen

f. x, y x verwijst naar de folio (recto), y naar de regel

f. xv, y x

v verwijst naar de folio (verso), y naar de regel

| duidt het einde van een regel aan

bv. bijvoorbeeld

ind. indicatief

act. actief

part. participium

praet. praeteritum

praes. praesens

gen. genitief

dat. datief

acc. accusatief

instr. instrumentalis

loc. locatief

man. mannelijk

vr. vrouwelijk

onz. onzijdig

enk. enkelvoud

mv. meervoud

1 p. eerste persoon

nom. nominatief

1

1. Inleiding

1.1. Voorwerp, onderwerp, status quaestionis en doelstelling

Op elf november 1881 schreef Martynov het volgende over de Bdinski Sbornik: "Первымъ

деломъ моимъ по прїѣздѣ въ Брюссель было побывать въ Гентской библіотекѣ,

познакомиться тамъ съ одною славянскою рукописью, о которой разсказывали дивныя

вещи."1 (Martynov 1882) Dit wonderlijke handschrift trok ook mijn aandacht en dan

(aanvankelijk) vooral omwille van zijn bijzondere inhoud: vrouwelijke heiligenlevens. Al snel

besloot ik om dit handschrift tot het onderwerp, of misschien beter, het voorwerp van mijn

masterproef te maken. Na een korte brainstorm met Dr. Sels en Prof. Dr. Stern werd beslist

dat ik mij het komende jaar, om het heel simpel te verwoorden, zou toeleggen op het schrift

en de spelling van de Bdinski Sbornik. Dit moet echter al meteen genuanceerd worden, want

een studie van het volledige manuscript (b)leek wat te ruim te zijn voor een masterproef,

zowel qua tijd als qua te schrijven pagina’s. Het is om deze reden dat de te onderzoeken folia

gereduceerd werden tot het eerste verhaal van de Bdinski Sbornik. De volledige titel luidt als

volgt: “Слово блаженааго Аврамиꙗ како приобрѣте дъштере брата своѥго отъ пѫти лѫкавааго”2, oftewel “Het woord van de gelukzalige Abraham, hoe hij de dochter van zijn broer van het slechte pad terugbracht”, en beslaat f. 1-17

v. Verder in deze

masterproef zal deze titel afgekort worden tot de “Slovo Avramia” en ter afwisseling

aangeduid worden als het “Abrahamverhaal”.

Tijdens het onderzoek zelf is echter gebleken dat deze strikte afbakening van het

onderzoeksdomein ook vaak een handicap was. Onderzoeksresultaten waren niet altijd

representatief voor het volledige handschrift en ook een aantal paleografische rariteiten waren

niet terug te vinden op de eerste 17 folia. Zodoende was het op bepaalde punten toch

noodzakelijk om het te onderzoeken corpus uit te breiden om een beter en vooral correcter

inzicht te krijgen in het algemene schriftbeeld.

Het doel is voornamelijk om een eerste stap te zetten in de richting van een

diepgaande paleografische en orthografische analyse van het handschrift. Het is natuurlijk zo

dat de Bdinski Sbornik al eerder het voorwerp van studie is geweest. Daarbij denk ik in de

eerste plaats aan E. Voordeckers en M. Petrova-Taneva. Als het al eerder bestudeerd werd,

wat valt er dan nu nog te onderzoeken? Het probleem bij deze studies is tweevoudig.

Enerzijds is men bij vroeger onderzoek heel erg op de oppervlakte gebleven. Een ‘ontleding’

van de orthografie en de paleografie beperkt zich meestal tot een vrij summiere opsomming

1 Het eerste wat ik deed na mijn aankomst in Brussel was het bezoeken van de Gentse bibliotheek, daar kennis te

maken met een handschrift, waarover ze mij wonderlijke dingen verteld hebben. 2 Dit is de naar het standaard Oudslavisch genormaliseerde versie van de titel.

2

van de algemene kenmerken. Anderzijds, wanneer er wel dieper onderzoek gevoerd werd, lag

de klemtoon voornamelijk op het inhoudelijke aspect, namelijk de vrouwelijke heiligenlevens,

of een onderzoek van het materiaal (in functie van een eventuele datering), wat behoort tot het

domein van de codicologie.

Een belangrijk aandachtspunt hierbij is dat zowel de orthografie als de paleografie

hulpdisciplines zijn. Dit betekent dat op basis van de analyses geen definitieve uitspraken

zullen kunnen gedaan worden in verband met de datering van het handschrift of de antigraaf.

Wel zullen ze ter ondersteuning kunnen dienen van een theorie of net het omgekeerde,

bepaalde beweringen in twijfel kunnen trekken.

1.2. Methodologie

Deze masterproef is opgebouwd uit twee grote luiken, die twee aspecten van de

Bdinski Sbornik bestuderen. Dit betekent ook dat er twee benaderingen aangewend moesten

worden. Van wezenlijk belang voor het hoofdstuk paleografie was het primaire

bronnenmateriaal. Enerzijds is er de facsimile-editie van de Bdinski Sbornik die in 1972 door

I. Dujčev gepubliceerd en ingeleid werd. Als aanvulling hierop zijn er de kleurenscans in

hoge resolutie van het originele handschrift. Deze werden gemaakt door de Gentse

Universiteitsbibliotheek met het oog op het project rond de Bdinski Sbornik. Op basis hiervan

heb ik exhaustieve letterlijsten gemaakt. Dit houdt concreet in dat per letter alle samples

samengebracht werden in één document. Dit monnikenwerk zorgde ervoor dat een duidelijk

overzicht gecreëerd werd van alle varianten van een letter en de verschillen tussen de

realisaties. Van deze soms ellenlange letterlijsten zijn slechts een zeer beperkt aantal

representatieve samples uiteindelijk in deze masterproef opgenomen. Aanvullend zijn er een

aantal belangrijke basiswerken over de paleografie, die voornamelijk werden gebruikt om

eigen bevindingen theoretisch te onderbouwen. In de eerste plaats is dit het zeer uitvoerige

Slavjanskaja Kirillovskaja paleografija van Karskij (1979). Daarnaast hebben ook Azbuka.

Versuch einer Einführung in das Studium der slavischen Paläographie van Eckhardt (1975),

Fullertons Paleographic methods used in dating Cyrillic and Glagolitic Slavic manuscripts

(1975) en, in iets mindere mate, Ein praktisches Lehrbuch des kirchenslavischen in 30

Lektionen van Trunte (1998) vaak hun nut bewezen.

Ook bij het tweede luik over de orthografie was het primaire bronnenmateriaal de

uitvalsbasis, en dan in het bijzonder de kritische editie van de Bdinski Sbornik, in 1973

uitgegeven door Scharpé en Vyncke en van een inleiding voorzien door Voordeckers. Met een

Oudslavisch woordenboek (Staroslavjanskij slovar’ po rukopisjam X-XI vekov, 1994) en

grammatica (de syllabus Oudslavisch I-II van Dr. Lara Sels, 2008) bij de hand heb ik dan de

volledige “Slovo Avramia” omgezet naar gestandaardiseerd Oudslavisch. Door beide versies,

de originele en de gecorrigeerde, uiteindelijk in één document naast elkaar te plaatsen, was

3

het enkel nog een kwestie om de orthografische kenmerken te analyseren en te interpreteren.

Het resultaat van de normalisatie is terug te vinden in de appendix. De belangrijkste

theoretische werken voor dit onderdeel zijn die van de eerder vernoemde Karskij en Trunte en

daarnaast ook nog Istorija na Bălgarskija ezik van Mladenov (1979).

1.3. Paleografie vs. orthografie

Een belangrijke opmerking die eigenlijk aansluit bij de methodologie betreft de grens tussen

de paleografie en de orthografie. Wat behoort tot het domein van de paleografie en wat

behoort tot het domein van de orthografie? Fullerton definieert de taak van de paleografie, een

term afgeleid van de Griekse woorden palaios (oud) en grapho (ik schrijf), heel kort als “[…]

the study of ancient writings […]”. Dit houdt in dat het geschreven symbool centraal staat.

Binnen deze discipline wordt bestudeerd hoe deze door de tijd heen verandert en al dan niet

verdwijnt of vervangen wordt, waardoor ook een eventuele datering mogelijk gemaakt wordt

(Fullerton 1975: 1-2). Het is echter zo, dat ik me bij de studie van de afzonderlijke letters niet

beperkt heb tot een pure externe beschrijving. Ook onder meer de distributie van de

lettervarianten, waarbij nagegaan wordt of er al dan niet bepaalde regels te ontdekken zijn, of

het gebruik van bepaalde varianten in slechts een beperkt aantal woorden horen hierbij. Ik ben

er mij bewust van dat het voor discussie vatbaar is of ook dit al dan niet behoort tot het

domein van de paleografie. Het is vooral omwille van praktische of ‘organisatorische’

redenen dat besloten werd het hoofdstuk paleografie zo te structureren.

Anderzijds is er de orthografie, wat in het Grieks zoveel betekent als ‘correct schrijven’,

een discipline die niet volledig kan afgescheiden worden van de paleografie. Illustratief

hiervoor is het probleem van het harde en zachte teken. Vooraleer dit in het hoofdstuk

orthografie kan besproken worden, moet eerst in de paleografische studie aangetoond worden

of er al dan niet sprake is van een hard teken.

1.4. Structuur

Deze masterproef is opgebouwd uit twee belangrijke delen, die allebei uitgaan van een

bepaalde stelling: de Bdinski Sbornik is geschreven in het laat Zuid-Slavische poluustav en is

een Servische redactie. Om alle misverstanden te vermijden, moet hier benadrukt worden dat

deze stellingen, die weliswaar algemeen aanvaard worden, hier enkel en alleen als een

uitgangspunt gediend hebben en geen waarheden zijn die a priori vastliggen. Pas op het einde

zal duidelijk worden in hoeverre deze stellingen ook inderdaad correct zijn en daadwerkelijk

van toepassing zijn op de Bdinski Sbornik.

4

Na een algemeen en voornamelijk inleidend hoofdstuk over het wie, wat, waar en

wanneer van de Bdinski Sbornik komt het eerste grote luik aan bod, namelijk een studie van

de paleografie. Dit hoofdstuk wordt op zijn beurt ingeleid door een algemene beschrijving van

het laat Zuid-Slavische poluustav. Vervolgens wordt iedere letter afzonderlijk onder de loep

genomen. Hierbij stonden in principe twee belangrijke vragen centraal. Eerst en vooral, of en

hoe de letter binnen het algemene schriftbeeld past. In de tweede plaats ging de aandacht uit

naar bijzondere varianten, die al dan niet een afwijkend karakter vertonen ten opzichte van de

andere letters. Vervolgens worden de verschillende afkortingssystemen, namelijk de

contracties, de supralineaire letters en de ligaturen, van naderbij bekeken. Hoe dit allemaal

concreet wordt aangepakt, wordt verder uitgelegd bij aanvang van het desbetreffende

hoofdstuk.

In het tweede grote luik ligt de focus op de orthografische eigenschappen van de

“Slovo Avramia”. Het opzet was oorspronkelijk om van beide luiken twee gelijkwaardige

delen te maken. Tijdens het schrijven werd echter duidelijk dat dit binnen het concept van de

masterproef onmogelijk zou zijn doordat het hoofdstuk paleografie veel meer plaats innam

dan voorzien. Naar analogie met dat vorige hoofdstuk, wordt ook hier aangevangen met een

kort inleidend stukje over de Servische redactie. Daarna volgen drie onderdelen. Het eerste

bevat een opsomming van de typische kenmerken van zo’n Servische orthografie. Deze

eigenschappen worden één voor één getoetst aan de “Slovo Avramia” en aangevuld met

voorbeelden. In het tweede onderdeel staan orthografische bijzonderheden centraal die niet

eigen zijn aan een Servische, maar wel veeleer aan een Bulgaarse, Russische of Macedonische

redactie, eveneens geïllustreerd aan de hand van fragmenten uit de “Slovo Avramia”.

Afsluitend wordt nog kort iets gezegd over het raadsel van de gedupliceerde vocalen in de

Bdinski Sbornik.

5

2. Bdinski Sbornik

De Codex Gandavensis Slavicus 408, beter bekend onder de naam Bdinski Sbornik, kan

beschouwd worden als de trots der Gentse slavisten, een eer die weliswaar vrij gemakkelijk

verworven werd, getuige volgend citaat uit een bondige bespreking van de Bdinski Sbornik

door Voordeckers: “Het enige, -uitzonderlijk belangrijke,- Slavische handschrift van de

Gentse Universiteitsbibliotheek is in ons land omzeggens onbekend gebleven. Het betreft de

Cod. 408 […]”. Het lijkt misschien wat tegenstrijdig, een handschrift, dat ondanks z’n toch

wel unieke karakter, bij ons tot voor kort nauwelijks wetenschappelijke aandacht genoten

heeft (Voordeckers 1965: 63 en 67).

Over hoe de pelgrimstocht, zoals Voordeckers het noemt, van het handschrift eruit ziet

is weinig bekend. De vroegste sporen gaan vermoedelijk terug tot de Trierse antiquaar J. M.

Clotten, die het dan, net als een aantal andere manuscripten, aan de Belgische bibliofiel

Pierre-Philippe-Constant Lammens verkocht heeft. Via deze laatste is de Bdinski Sbornik

uiteindelijk in 1818 in de Gentse Universiteitsbibliotheek terechtgekomen. Welke weg het

manuscript heeft afgelegd vooraleer het in handen kwam van J.M. Clotten is in duisternis

gehuld. Wat enige duidelijkheid had kunnen scheppen, is de tekst die zich op de rug van het

handschrift bevindt en luidt als volgt: “Fl[orilg]e d[e] Sai[n]ts ex […] Sul[…] Nov[…]”3.

Helaas bevat dit fragmentje te veel hiaten om ook daar enige conclusie wat betreft de

herkomst uit te trekken (Voordeckers 1965: 67 en Trunte 1998: 148).

Pas in 1852 werd het manuscript voor het eerst beschreven, namelijk door de Belg J.

de Saint-Genois in zijn Catalogue méthodique et raisonné des manuscrits de la bibliothèque

de la ville et de l’université de Gand. Daarna zou de Bdinski een tijdje in de vergetelheid

raken, althans wat België betreft. In het buitenland daarentegen genoot het handschrift meer

belangstelling. In de jaren tachtig van de negentiende eeuw publiceerde de Russische

onderzoeker I. Martynov voor het eerst een uitvoerige beschrijving van de Bdinski en een

vertaling van de “Beschrijving der heilige plaatsen te Jeruzalem”, het laatste hoofdstuk in de

Bdinski Sbornik (f. 234 - f. 241v). Vervolgens nam P. A. Syrku in 1898 het manuscript op in

z’n geschiedenis over de veertiende-eeuwse Bulgaarse literatuur en in 1947 beklemtoonde de

Roemeense filoloog E. Turdeanu nogmaals het belang van het manuscript. Verder is de

facsimile-editie, gepubliceerd in 1972 door de Bulgaarse professor Ivan Dujčev, belangrijk,

zeker als aanvulling van de kritische editie van Scharpé en Vyncke gepubliceerd in 1973,

ingeleid door een andere belangrijke figuur binnen het kader van de studie van de Bdinski

Sbornik, de Belg (!) Edmond Voordeckers. Als laatste mag zeker ook het werk van de

Bulgaarse Maja Petrova-Taneva niet onvermeld blijven, en dan vooral wat betreft de datering

3 De eerste drie woorden wijzen op de inhoud van het manuscript. Een florilegium, afgeleid van het Latijnse

woord ‘flos’ (bloem), is namelijk een bloemlezing. (Petrova-Taneva 2001: 124).

6

van het handschrift (cf. infra) (Trunte 1998: 148, Voordeckers 1965: 63 en Voordeckers 1973:

13-14).

Ook enkele technische gegevens van het handschrift zijn hier op hun plaats. Het

Gentse manuscript is om te beginnen niet zo groot (130 x 200 mm) en is volgens Karskij één

van de oudste manuscripten op papier4 bij de Zuid-Slaven. Het handschrift omvat 242 folio’s

in octavo, die recto verso beschreven zijn en per zijde doorgaans5 achttien regels tellen.

Ondanks het feit dat van de 31 katernen een aantal bladen ontbreken en van één blad de rand

is afgescheurd, is het manuscript al bij al vrij goed bewaard gebleven. Interessant is het woord

аминь, het enige woord dat op een resterende snipper van de twee laatste uitgescheurde bladen toch nog te lezen is en bovendien met zekerheid geschreven werd door dezelfde hand

als de rest van het manuscript. Dit zou er kunnen op wijzen dat de verdwenen pagina een ex-

libris (letterlijk ‘uit de boeken van’) was. In Griekse en Slavische manuscripten werd zo’n ex-

libris namelijk vaak in de vorm van een gebed geschreven en werd daarom ook afgesloten met

het woord ‘amen’. Dit had eventueel meer informatie kunnen opleveren over de

oorspronkelijke bezitter of de persoon aan wie het manuscript gericht was. Misschien was net

dit de reden om deze pagina te doen verdwijnen (Karskij 1979: 95 en Voordeckers 1973: 14-

15 en 19-20).

Het (eerste) colofon is daarentegen wel bewaard gebleven (f. 242) en daaruit blijkt, of

misschien beter, daar staat geschreven dat dit manuscript in 1360 te Vidin tot stand gekomen

is, vandaag een stad gelegen in het noordwesten van Bulgarije. Dit in opdracht van de ‘vrome

heiliggeborene tsaritsa Anna’6, de echtgenote van tsaar Joan Sracimir (1352/1353 – 1396).

Voordeckers stelde zich weinig vragen bij de waarheidsgetrouwheid van dit colofon: “Door

deze tekst is ons handschrift precies gedateerd.” Ook Dujčev twijfelde niet: “We are

concerned with one of the few manuscripts of the period about which, by good fortune, a fair

amount is known concerning provenance, scriptorium and chronology.” Maja Petrova

daarentegen was, nadat ze voor het eerst het originele handschrift gezien had, iets kritischer

ingesteld. Hoewel zowel de verluchting als de paleografie7 en orthografie van het handschrift

deze datering lijken te bevestigen, laat een studie van de watermerken toch iets anders

vermoeden. Daaruit blijkt namelijk dat het papier eerder gedateerd kan worden tussen 1400 en

4 Vanaf midden veertiende eeuw moest in Rusland het perkament stilaan plaats maken voor het papier, wat

natuurlijk niet automatisch uitsluit dat daarna geen enkel handschrift meer op perkament geschreven werd. Bij de

Zuid-Slaven werd perkament zelfs al iets vroeger, ongeveer vanaf de dertiende eeuw, ingeruild voor papier

(Karskij 1979: 94-95). 5 Wanneer een nieuw verhaal begonnen wordt, wordt de titel in grotere letters geschreven, wat meer ruimte

inneemt en waardoor logischerwijs minder regels geschreven kunnen worden op één pagina, bijvoorbeeld f. 1 of

f. 17v.

6 […] бл(а)говѣрнаа и с(ве)тоороднаа ц(ѣса)р(и)ца Анна […] (Bdinski Sbornik, f. 242, 8-9).

7 Hier worden de woorden van Maja Petrova weergegeven. Of deze inderdaad kloppen, moet natuurlijk nog

blijken uit de grondige paleografische beschrijving en bespreking van de “Slovo Avramia” in het derde

hoofdstuk van deze masterproef.

7

1410, en dat het Gentse handschrift dus vermoedelijk veeleer een vroeg vijftiende-eeuws

afschrift is, en niet het originele boek van de tsaritsa Anna, geschreven in de vroege eerste

helft van de veertiende eeuw (Dujčev 1972: ii, Petrova-Taneva 2001: 118-123 en Voordeckers

1965: 66).

Verder heeft de Bdinski Sbornik ook op inhoudelijk vlak een uniek karakter. Het

handschrift bevat namelijk, behalve een colofon en een beschrijving van de heilige plaatsen in

Jeruzalem, ook dertien vitae die gewijd zijn aan vrouwelijke heiligen. Zo’n menologium van

vrouwelijke heiligenlevens is een unicum in de middeleeuwse Slavische literatuur en was

waarschijnlijk bedoeld als pedagogische literatuur voor vrouwen. Zoals reeds vermeld in de

inleiding vormde de “Slovo Avramia”, het eerste verhaal van de Bdinski Sbornik, het

uitgangspunt van deze masterproef. Kort samengevat beschrijft deze vita hoe Maria, die

dankzij het onderricht van haar oom Abraham in haar jeugd een leven van deugd en spirituele

toewijding gekend heeft, in de prostitutie terechtgekomen is, en uiteindelijk door diezelfde

oom uit het oord des verderfs gered wordt. Dit verhaal, dat overigens net als alle andere vitae

vertaald werd uit het Grieks, is eigenlijk een excerpt uit de vita van de heremiet Abraham van

Kidun en wordt gewoonlijk, en dan voornamelijk in de Slavische traditie, toegeschreven aan

Efrem de Syriër. Aangezien in de tekst verschillende keren naar hem verwezen wordt, lijkt dit

echter eerder onwaarschijnlijk te zijn8 (Petrova 1997/1998: 273-276 en Voordeckers 1965:

68).

8 f. 4, 18 Гдѣ наказаниѥ дроугаго єфрема? (Waar [is] het voorschrift van de andere Efrem), f. 11v, 12

(Waarom, wanneer je zondigde, heb je mij het niet verteld zodat ik samen met de geliefde Efrem voor jou zou

boete doen) en f. 12v, 9 Єфремь за те молить (Efrem bidt voor jou tot God).

8

3. Paleografie

3.1. Algemene typering

Vooraleer er grondig ingegaan wordt op een individuele beschrijving en karakterisering van

de letters, is het interessant om eerst het ‘profiel’ van het schriftbeeld van de Bdinski Sbornik

in het algemeen van dichterbij te bekijken. Zoals reeds eerder aangehaald, omvat dit

manuscript verschillende vitae. De eerste regel van iedere vita is geschreven in vjaz’. Vjaz’9 is

een decoratieve stijl van het cyrillische schrift, die getypeerd wordt door afkortingen en

versieringen. Op die manier worden meteen twee voordelen gecreëerd: het is plaatsbesparend

enerzijds en attractief voor de lezer anderzijds. De rest van de tekst zou geschreven zijn in het

laat Zuid-Slavische poluustav of half-unciaal. Het halfunciaalschrift is, naast het ustav of

unciaal en het skoropis’ (letterlijk ‘snelschrift’) of cursiefschrift, één van de drie cyrillische

schrifttypes10

en is dominant van de tweede helft van de veertiende eeuw tot de zeventiende

eeuw (Dujčev 1972: 16 en Fullerton 1975: 56).

Bij het poluustavschrift zijn er twee varianten te onderscheiden: het Zuid-Slavische en

het Russische poluustav. De eerste ontwikkelde zich uit de veranderingen van het ustav in het

zuiden in de veertiende eeuw. Het Russische poluustav daarentegen ontwikkelde zich

onafhankelijk van het vroeg veertiende-eeuwse unciaalschrift (Fullerton 1975: 50). Bij de

Russische variant is er verder nog een onderscheid te maken tussen het West- en Zuid-

Russische poluustav, maar dat is hier van weinig belang en er zal dus ook niet verder op

ingegaan worden (Karskij 1979: 173).

Wat de typering van het Zuid-Slavische poluustav betreft, wordt dit schrift enerzijds

gekenmerkt door een ‘tendens naar onder’, zoals Eckhardt het noemt. Zo wordt bijvoorbeeld

behalve de gewone t (met slechts twee kleine haakjes aan de linker- en rechterkant)

geleidelijk aan ook een driebenige t ( ) gebruikt. Een gelijkaardige tendens is onder meer

merkbaar bij de letters ě, a, d en c. Anderzijds zijn er een aantal letters, zoals de z en het zachte teken, die de neiging hebben om boven de lijn uit te steken. Zo komt het dat het

9 Afgeleid van het Russische werkwoord (с)вязать wat letterlijk (vast)binden betekent.

10 Hierbij moet rekening gehouden worden met het feit, dat dit een zeer schematische voorstelling is van de

verschillende schrifttypes. Het is niet zo dat ze elkaar netjes in de tijd opvolgden, maar wel dat ze gelijktijdig

naast elkaar bestonden. Zo bleef bijvoorbeeld het poluustav in gebruik toen het skoropis’ in gebruik kwam.

Bovendien bleek één bepaald schrift verschillende honderden jaren in gebruik en dus zijn deze begrippen

eigenlijk veel te algemeen om handschriften exact te kunnen dateren. Zelfs een studie van de aparte letters brengt

soms weinig uitsluitsel, aangezien veel kopiisten er een erezaak van maakten om het voorbeeldhandschrift zo

exact mogelijk te kopiëren. Zo komt het dat bijvoorbeeld het Zuid-Slavische poluustav in Bulgarije heel lang

onveranderd is gebleven en het dateren van zulke handschriften bijzonder moeilijk is. Vaak is een analyse van

orthografische fenomenen als aanvullend onderzoek noodzakelijk (Eckhardt 1989: 72-76 en Karskij 1979: 174).

9

tweelijnenschrift stilaan vervangen wordt door een vierlijnenschrift11

. Bovendien zijn de

letters minder geometrisch, wat betekent dat de rechte lijnen vaak een lichte kromming

krijgen (Eckhardt 1989: 64 en 73, Fullerton 1975: 49 en Trunte 1998: 84).

Deze ‘verticale neiging’, de hasten zowel boven als onder de lijnen, in combinatie met

cursieve elementen zorgen voor een eerder nonchalant schriftbeeld, zeker in vergelijking met

het eerder statische (Russische) unciaalschrift. Waarschijnlijk is dit ontstaan uit de behoefte

binnen de diplomatie en kanselarij om een eenvoudiger, in de zin van minder statisch, en

sneller schrift te ontwikkelen (Eckhardt 1989: 64 en Fullerton 1975: 49).

Een tweede belangrijk kenmerk van het laat Zuid-Slavische poluustav, opnieuw in

vergelijking met het ustavschrift, is het toenemend gebruik van afkortingen. Er zijn drie

belangrijke afkortingsmethodes: de contractie van nomina sacra onder een titlo, supralineaire

letters, al dan niet onder een pokrytie en de ligaturen. (Fullerton 1975: 49-50 en Trunte 1998:

86-87).

Als laatste nog een kort woordje over de decoratie van het handschrift. De verluchting

is in feite zeer sober en is vrijwel beperkt tot het eerste folio. Het is een boog, versierd met

florale ornamenten, karakteristiek voor een neo-Byzantijnse stijl. De arabesken zijn in het

rood, blauw en groen gekleurd. Verder zijn er op f. 114v en f. 225

v nog twee eerder kleine

decoratieve elementen terug te vinden. Een tweede element van de decoratie zijn de initialen,

die door Petrova-Taneva als volgt beschreven worden: “[…] large neo-Byzantine initials of

geometrical-floral type (where the hastae are adorned with dots, triangles, and twigs curved at

their ends) […]”.12

Deze initialen zijn doorgaans in de marge geschreven. Algemeen kan

gesteld worden dat de decoratie kan gedateerd worden in de veertiende eeuw (Petrova-Taneva

2001: 117-118 en Voordeckers 1972: xii).

3.2. Studie van de afzonderlijke letters

In dit onderdeel worden alle letters van het alfabet afzonderlijk besproken en beschreven.

Deze beschrijving is telkens volgens een zelfde structuur opgebouwd. Om te beginnen worden

van iedere letter een aantal representatieve samples, geknipt uit de scans van het originele

handschrift, gepresenteerd, op basis waarvan er vervolgens wordt nagegaan of de letter al dan

niet de typische kenmerken van het poluustav vertegenwoordigd en of er eventueel nog

11

Ook met deze structurele indeling moet voorzichtig worden omgesprongen. Trunte wijst erop dat zelfs het

ustav strikt genomen geen tweelijnenschrift is, aangezien minstens een paar letters onder de lijn duiken, zoals de

z, u, f of ch en soms zelfs de r. Vaak probeert men echter de indruk te wekken van een tweelijnenschrift, doordat de lijnen die onder de lijn komen, gereduceerd worden tot bijna haarfijne pennentrekken. Bovendien is deze

tweedeling overgenomen uit de Latijnse paleografie, wat de vraag doet rijzen of ditzelfde systeem zomaar kan

worden toegepast op de cyrillische paleografie (Eckhardt 1979: 73 en Trunte 1998: 84). 12

Voorbeelden van dergelijke gedecoreerde initialen zijn terug te vinden op f. 1, f. 14v, f. 17

v, f. 39, f. 106

v of f.

114v.

10

andere bijzonderheden op te merken zijn. Als er van één letter verschillende schrijfvarianten

zijn, worden deze samen behandeld en wordt nagegaan hoe de (eventuele) distributie, zowel

kwantitatief als ook kwalitatief, van de verschillende varianten er precies uitziet. Een laatste

item dat telkens besproken wordt, is het eventuele gebruik van de letter in supralineair schrift.

In het hoofdstuk 2.3.2 over de supralineaire letters zal hier grondiger op worden ingegaan. In

dit hoofdstuk beperkt de beschrijving zich tot het puur paleografische aspect.

3.2.1. а

f. 1, 6 f. 14, 5 f. 5, 10 f. 156, 13 f. 156, 18

f. 11, 2 f. 14, 4 f. 202, 9

De a is opgebouwd uit een schuine rug en een langwerpige lus aan de linkerkant. Behalve het

feit dat de hellingsgraad van de rug van de ene tot de andere a wat kan verschillen en ook de

linker helft al eens langwerpiger of kleiner is, is het vooral de lengte van de rug die sterk kan

variëren. Deze eerste letter van het alfabet is dus al meteen een illustratie van zowel de

opwaartse als de neerwaartse tendens, die karakteristiek is voor het halfunciaalschrift. Zoals

blijkt uit de samples uit de “Slovo Avramia” hebben voornamelijk de a’s die op het einde van

een regel voorkomen een naar onder uitgerekte rug, waardoor ze duidelijk onder de schrijflijn

terechtkomen. Deze rug gaat meestal (min of meer) recht naar beneden (bv. f. 11, 2), soms is

hij duidelijk schuin naar rechts afgebogen (bv. f. 202, 9). Andere voorbeelden in de rest van

de Bdinski Sbornik bevestigen dit, bv. f. 175, 2 , f. 178, 8 иѡдраⷩ of 237v, 13 иѡдра|нѹ. Daarnaast vertonen een aantal a’s net de omgekeerde tendens en steken boven de schrijflijn uit. Voorbeelden hiervan zijn niet terug te vinden in de “Slovo Avramia”, maar

wel verder in het handschrift. In tegenstelling tot de a’s met een tendens naar onder, worden

deze a’s gewoon in het midden van de regel gebruikt, meestal op het einde van een woord.

Andere voorbeelden dan die gegeven in de samples bevinden zich op f. 48v, 10 града, f. 88v,

18 оо , f. 136v, 17 en 18 народа en вѣрова и en f. 148v, 1 дїавола. Slechts sporadisch wordt de a op het einde van een regel supralineair gebruikt, zowel met als zonder

pokrytie13

, bijvoorbeeld f. 105, 12 , f. 171, 18 моимⷶ of f. 202v, 17 сирⷶ. Bij het laatste voorbeeld vertoont de a bovendien een neerwaartse tendens (Karskij 1979: 181-182 en Trunte

1998: 84).

13

Een pokrytie wordt in het Russisch ook wel буквенное титло genoemd en is een boogvormig tekentje dat

(meestal) boven supralineaire letters geschreven wordt (Karskij 1979: 230 en 232). In hoofdstuk 2.3.2. over de

supralineaire letters wordt hier meer over verteld.

11

In sommige handschriften krijgt de a de vorm van een Griekse alfa (α). Dit heeft te

maken met het feit dat er in Bulgarije een meer ronde stijl14

ontstond, waar, net als bij de

Grieks-Byzantijnse minuskels, niet het verticale, maar wel het horizontale benadrukt werd.

Dit vormde de basis voor het Bulgaarse cursiefschrift. In de Bdinski Sbornik zijn hier echter

geen voorbeelden van terug te vinden (Trunte 1989: 84-85).

3.2.2. б

b, intralineair15

en supralineair

f. 1v, 12 f. 2, 11 f. 4

v, 3 f. 201, 18 f. 155, 5 f. 216

v, 7

In tegenstelling tot het skoropis’, waar de b zeer veel variatie kent, is dit bij het

poluustavschrift helemaal niet het geval. Natuurlijk zijn er wel een aantal variaties vast te

stellen tussen de verschillende realisaties. De b bevindt zich doorgaans volledig binnen de

schrijflijnen en heeft altijd een druppelvormig verdikking op het einde van de horizontale lijn.

In de “Slovo Avramia” is er slechts één voorbeeld waar de verticale lijn wat langer is,

waardoor deze net boven de schrijflijn uitsteekt, namelijk f. 2, 11 бѣ. Dit is echter eerder een zeldzaamheid. Het is vooral de horizontale lijn bovenaan die meer variatie kent en vaak

verlengd wordt aan de rechterkant (Karskij 1979: 182).

Heel bijzonder echter is de liggende variant van de b op f. 201, 18 ѿбѣштала16. Ook in supralineair schrift zijn twee exemplaren van deze variant terug te vinden, namelijk op f.

155, 5 en f. 216v, 7, twee keer in hetzelfde woord тоⷠю. Petrova-Taneva17 beschouwt deze

bijzonderheid als anachronistisch voor het midden van de veertiende eeuw, omdat het

systematisch gebruik van de liggende b pas een eeuw later gangbaar is, namelijk vanaf het

midden van de vijftiende eeuw. Het lijkt me echter wel te kort door de bocht om de Bdinski

Sbornik nu meteen pas halfweg vijftiende eeuw te dateren, aangezien het hier slechts om twee

‘occasionele’ exemplaren gaat. Bovendien dateert één van de oudste attestaties van een

liggende b uit 1435, namelijk in het colofon van MS 122 dat zich in Sofia bevindt (Petrova-

Taneva 2001: 126).

Een schrifttype waar deze liggende variant van de b gebruikt wordt, is de Bosančica.

Dit is een lokale Bosnische variant van het westcyrillische schrift, die zich ontwikkeld heeft in

14

Bij de letter v wordt hier dieper op ingegaan. 15

Met de term ‘intralineair’ wordt altijd ‘niet supralineair’ bedoeld. 16

Deze werkwoordsvorm heb ik overigens niet in het woordenboek teruggevonden. Vermoedelijk gaat het hier

om een contaminatie van twee woorden, namelijk обѣштати (сѧ) ‘beloven’ en отъвѣштати ‘antwoorden’. 17

Petrova-Taneva verwijst hiervoor naar een dissertatie uit 1997 Beležkite na bălgarskite knižovnici ot XV-XVII

v. i tjaxnoto značenie za bălgarskata istoričeska leksikologija van ene E. Uzunova, maar deze is helaas niet

beschikbaar (Petrova-Taneva 2001: 26).

12

de twaalfde en dertiende eeuw en uitlopers tot zelfs in de negentiende eeuw. Andere

kenmerken van de Bosančica zijn onder meer de stervormige ž, de driebenige t, de

vierhoekige v en de g die onder de schrijflijn komt (Karskij 1979: 177, Eckhardt 1989: 92 en

101 en Trunte 1998: 56-57).

Verder komt de gewone b slechts sporadisch supralineair voor, wel altijd, net als de

liggende variant overigens, onder een pokrytie. Over de vorm valt weinig bijzonders op te

merken, daar deze nauwelijks tot niet verschilt van die in gewoon schrift. Voorbeelden zijn

terug te vinden op f. 186v, 5 теⷠ en f. 172, 17 соⷠю. Vanaf de zestiende eeuw wordt deze letter

ook zonder pokrytie supralineair gebruikt (Karskij 1979: 232).

3.2.3. в

Gewone v

f. 1, 7 f. 2v, 16 f. 3, 10 f. 6

v, 2 f. 17, 12

Afgeronde v

f. 143, 14 f. 242, 18

Vierkante v, intralineair en supralineair

f. 166, 18 f. 175, 11 f. 233, 3 f. 172v, 16

In de oudste manuscripten zijn beide helften van de v aanvankelijk ongeveer even groot. In

latere handschriften, geschreven in het ustavschrift, komt de bovenste helft van de b minder

laag, waardoor deze kleiner wordt dan de onderste helft. Typerend voor het poluustav is de

driehoekige structuur van de bovenste helft, wat inderdaad ook hier, in de “Slovo Avramia”,

en bij uitbreiding ook in de rest van de Bdinski Sbornik het geval is. Deze driehoek heeft meer

en meer de neiging om, zoals bijvoorbeeld reeds duidelijk merkbaar is bij de sample op f. 17,

12, steeds lager te komen, tot zelfs bijna helemaal in de linker benedenhoek. Bovendien heeft

de rechter lijn van het onderste deel meer en meer de neiging om parallel te worden met de

linker zijde van de b. Op die manier krijgt de b in sommige gevallen bijna de vorm van een

rechthoek (Karskij 1979: 182-183).

In de “Slovo Avramia” blijft de v beperkt tot deze ene variant. In het volledige corpus

van de Bdinski Sbornik zijn er echter nog twee, hoewel zeer zeldzame, varianten die de moeite

waard zijn om even op in te zoomen. De eerste is de (afge)ronde variant. Zoals reeds eerder

aangehaald naar aanleiding van de alfa-a, kende het late poluustav, naast het voortbestaan van

13

de verticale tendens bij de Serven, Bosniërs en Donauvorstendommen, in Bulgarije ook een

rondere tendens, waar de nadruk eerder op het horizontale ligt.18

In de Bdinski Sbornik is deze

variant, die slechts twee maal opduikt, eerder een curiosum. De ronde v op folio 143 staat in

initiële positie (zowel aan het begin van het woord als aan het begin van de regel) van het

woord вь, de v in de voorlaatste regel op folio 242 staat eveneens in initiële positie (enkel aan het begin van het woord), eveneens in het woord вь. In beide gevallen komt de v onder de schrijflijn. In sommige handschriften geschreven in skoropis’ is dit de dominante variant

(Karskij 1979: 182-183, Petrova & Valka 1968: 9 en Trunte 1998: 84-85).

De tweede variant is de vierkante v. Deze komt in de Bdinski Sbornik slechts een

drietal keer voor, telkens in andere woorden en in een andere positie: ьплю (f. 166, 18), црконѣм (f. 175, 11) en епраѯїи (f. 233, 3). Deze bijzondere variant wordt net als de liggende variant van de b in de Bosančica gebruikt, een bijzondere vorm van het

westcyrillische schrift. Anderzijds maakt Eckhardt, in samenhang met het feit dat het

poluustav steeds vaker verschillende varianten kent voor één letter, ook vermelding van deze

vierkante v. Deze duikt op in de handschriften vanaf het einde van de veertiende eeuw.

Daarnaast blijven ook de gewone v en de afgeronde v in gebruik. De regels omtrent hun

gebruik zijn zeer soepel. Meestal staat de vierkante v midden in een woord en de afgeronde v

in initiële positie. De voorbeelden uit de Bdinski Sbornik tonen al meteen aan dat die regels

inderdaad niet zo strikt worden nageleefd. (Eckhardt 1989: 76, 94 en 104 en Karskij 1979:

177).

Wat het supralineair gebruik betreft, zijn voornamelijk voorbeelden terug te vinden

van de gewone v onder een pokrytie, bijvoorbeeld f. 56v, 18 , f. 109

v, 18 of f. 115, 6

ц р . Ook heel uitzonderlijk wordt de vierkante v supralineair gebruikt, eveneens met een pokrytie: f. 172

v, 16 ѡскⷡ . Allebei zijn ze veeleer typerend voor het

cursiefschrift (Ɖorđić 1971: 186).

3.2.4. г

f. 1v, 16 f. 6, 3 f. 16, 16 f. 17

v, 7

18

Deze ronde Griekse schriftvariant is kenmerkend voor de tweede helft van de veertiende eeuw, maar was ten

tijde van het einde van het tweede Bulgaarse rijk niet de enige. De eerste schriftvariant is het eerste type van

Trnovo, dat zeer gericht is op het verticale, de tweede variant is het tweede type van Trnovo, dat schuiner is en

zeer regelmatig. De derde variant is de Griekse ronde variant, die uiteindelijk zou overwaaien naar Rusland en

daar met het oudere ustav zou samensmelten. Het resultaat daarvan wordt het Moskou-poluustav genoemd

(Eckhardt 1989: 67-68 en Trunte 1998: 85).

14

De g is weinig interessant. Er is slechts één variant en zelfs de verschillende realisaties

verschillen nauwelijks van elkaar. Net als bij de b is er een druppelvormige verdikking aan

het einde van de horizontale lijn. De g wordt ook heel af en toe supralineair gebruikt,

voornamelijk op het einde van de regel en altijd onder een pokrytie, voorbeelden zijn terug te

vinden op f. 130, 1 , f. 155v, 7 , 196, 15 of f. 222v, 12 . Een g zonder

pokrytie duikt, net als de b, pas op vanaf de zestiende eeuw (Karskij 1979: 232).

3.2.5. д

d, intralineair en

supralineair

f. 1, 6 f. 6v, 13 f. 9, 10 f. 229, 8 f. 5

v, 12 f. 13

v, 2

Net als de g, kent ook de d slechts één variant, maar er valt wel wat op te merken rond de

verschillende realisaties. Zo kan de grootte van de driehoek of de lengte van de horizontale

lijn sterk variëren, maar vooral de ongelijke lengte van de voetjes onderaan de d, die in de

“Slovo Avramia” sowieso altijd onder de schrijflijn uitsteken, valt op (Karskij 1979: 183-

184). Een snelle blik in het volledige corpus van de Bdinski Sbornik bevestigt dan ook al

gauw de opmerking van Trunte: “Im älteren Poluustav nun werden vom 11. bis zum 14.

Jahrhundert Ober- und Unterlängen19

verstärkt, so deutlich bei der Verlängerung der Füßchen

des д […].“ (Trunte: 1998: 84). Slechts enkele van de vele voorbeelden hiervan zijn terug te vinden op f. 84

v, 6 тогда, f. 168, 10 ради of f. 235v, 14 дворѣ.

Enigszins uitzonderlijk is de vorm van de d’s die onder meer terug te vinden zijn op f.

228v, 15 ради en f. 229, 8 греди. Deze hebben namelijk bovenaan, aan het topje van de

driehoek, een vrij lang ‘verlengstuk’ gekregen. Waar dit precies vandaan komt is niet

helemaal duidelijk. Noch Karskij, noch Fullerton, noch Eckhardt maken hier vermelding van

en ook nergens zijn illustraties van terug te vinden. Waarschijnlijk is dit gewoon een

toevallige decoratieve pennentrek.

De d is gebruikelijkerwijs dé letter bij uitstek die vanaf de vijftiende eeuw supralineair

gebruikt wordt zonder pokrytie, zo ook in de “Slovo Avramia”: 44 keer wordt de d

supralineair gebruikt, oftewel ongeveer één vierde van het totaal aantal supralineaire letters.

In tegenstelling tot wat tot nu toe niet het geval was bij de a, b, v en g in supralineair schrift,

hebben gesuspendeerde letters doorgaans een ietwat andere vorm, meer bepaald, een ietwat

vlakkere vorm dan hun intralineaire tegenhangers. Dit is inderdaad duidelijk het geval bij de

d. De voetjes zijn heel miniem geworden, de horizontale lijn onderaan wordt soms heel lang

19

Kan in het Nederlands vertaald worden als’ hasten’.

15

uitgerekt en ook het ‘hoedje’ van de d is vlakker en vaak ook langwerpiger. Voorbeelden zijn

terug te vinden op f. 6v, 7 тѹжⷣе, f. 8, 11 вьзрⷣь|жаниꙗ of f. 13v, 15 вьзрⷣьжаниѥ . Soms

zijn de voetjes zelfs volledig verdwenen en is de rechter helft van het driehoekje verlengd,

zoals geïllustreerd wordt door de sample op f. 13v, 2. Andere voorbeelden hiervan zijn terug

te vinden op f. 16v, 10 проважⷣаю, f. 17, 7 срцⷣе of f. 17, 18 влкооⷣ. Een curieuze variant

bevindt zich op f. 8, 15 гжⷭеⷣ (afkorting van госпожде), waar de d de functie lijkt te vervullen van een pokrytie boven de supralineaire s (Ɖorđić 1971: 186, Karskij 1979: 232 en Trunte

1998: 87).

3.2.6. е

Ondiepe e

f. 1, 5 f. 14v, 6 f. 7, 8 f. 6, 6 f. 13, 11

De meest voorkomende e in het eerste verhaal van de Bdinski Sbornik is de smalle of ondiepe

variant met een licht gebogen rug en een kort streepje in het midden (747 keer). De rug is in

sommige gevallen wat hoekiger of wat rechter en het streepje in het midden is ook soms wat

langer. Wat haar positie betreft, komt deze e voornamelijk voor na consonanten, zowel in het

midden als op het einde van een woord, bijvoorbeeld f. 1v, 14 дверца, f. 5, 10 блажены of

f. 14, 14 аще. De initiële positie is verwaarloosbaar, aangezien dit, althans in de “Slovo Avramia”, slechts drie keer voorkomt: f. 1

v, 10 еи en f. 16, 10 en 14, twee keer ее. Hetzelfde

kan van deze variant gezegd worden, wanneer ze voorafgegaan wordt door een vocaal.

Slechts drie voorbeelden zijn hiervan aanwezig in de “Slovo Avramia”: f. 1v, 7 ѥе, f. 6, 10

коегожⷣо, f. 17,18 твое.

3.2.7. є en ѥ

Brede e (86 keer of 27%)

f. 1, 7 f. 2v, 7 f. 2

v, 7 15

v, 10

Gejoteerde e (231 keer of 73%)

f. 1v, 5 f. 2

v, 8 f. 3

v, 12 17

v, 2

16

Behalve de ondiepe e wordt in de Bdinski Sbornik ook een brede e gebruikt, een variant die

eigenlijk van Servische oorsprong is. In handschriften uit de twaalfde en de dertiende eeuw,

en dan voornamelijk in de Zuid-Slavische handschriften, wordt de gejoteerde e (ѥ), die logischerwijs ontstaan is uit de samenstelling van een і en een е, reeds af en toe vervangen door een brede e. Tegen het einde van de dertiende eeuw gaat het gebruik ervan verder in

stijgende lijn. In sommige manuscripten wordt vanaf de dertiende eeuw de middelste streep

uitgerekt en verwordt soms tot een heuse ornamentatie of is de bovenste helft meer

ontwikkeld dan de onderste helft. In de Bdinski Sbornik beperkt deze verandering zich tot een

eerder occasionele verlenging van het streepje in het midden, zoals bijvoorbeeld f. 2v, 7

дороє of f. 3v, 6 ѥє en vooral f. 177, 16 молѥнїє (Karskij 1979: 168 en 185 en Trunte 1998: 86).

In de veertiende eeuw verdrijft de brede e, in het ustav- en vooral in het

poluustavschrift, meer en meer de gejoteerde e en neemt het gebruik ervan toe. Het is echter

wel zo, dat handschriften waarin uitsluitend de brede e gebruikt wordt, uiterst zeldzaam zijn.

Beide varianten blijven, zoals ook in de Bdinski Sbornik het geval is, naast elkaar bestaan. Uit

tellingen van beide varianten in de “Slovo Avramia” blijkt bovendien duidelijk dat hier de

gejoteerde e wel nog vaker gebruikt wordt dan de brede variant: respectievelijk 73%

tegenover 27%. Pas tegen het einde van de vijftiende eeuw zal de ѥ volledig verdwenen zijn in Russische handschriften en zelfs pas in de achttiende eeuw in Zuid-Slavische handschriften

(Karskij 1979: 184-188 en Trunte 1998: 86).

Uit de 86 voorbeelden van de “Slovo Avramia” wordt het gebruik van de brede e vrij

snel duidelijk. Enerzijds komt deze variant voor in initiële positie, meer bepaald 62 van de 86

keer. Voorbeelden zijn onder meer f. 1v, 4 єдино едю, f. 6, 1 ємоу of f. 13v, 4 єгда.

Anderzijds wordt de brede e na een vocaal, aan het begin van een woorddeel gebruikt,

namelijk de overige 24 keer. Voorbeelden daarvan zijn f. 8, 16 марїє, f. 11, 13-14 зна|єши of f. 12

v, 18 твоєм ⷹ. In deze posities krijgt de brede e dus dezelfde klankwaarde als de

gejoteerde e, namelijk /je/. Het is omwille van dit min of meer complementaire gebruik dat

deze twee varianten in één hoofdstuk behandeld worden, ook al lijkt deze brede e op het

eerste zicht een variant te zijn van de smalle e.

Min of meer, want dit alles staat echter niet in de weg dat ook de ondiepe e, hoewel

slechts in een handvol gevallen, en vooral de gejoteerde e eveneens in initiële positie

voorkomen, bijvoorbeeld f. 3, 14 ѥго, f. 4, ѥсть of f. 8v, 9 ѥгда. Een bijzonder illustratief voorbeeld hiervoor is het persoonlijk voornaamwoord ѥѩ (gen. vr. enk. van ꙗ). Deze wordt namelijk met de drie verschillende varianten geschreven: f. 1

v, 5 ѥе, f.16, 10 ее en f. 16, 13

єє. Dezelfde vaststelling geldt voor de positie binnen een woord na een vocaal: f. 16, 10 ее en f. 1

v, 7 знаѥми, f. 3, 8 тьщаниѥмь of f. 15, 11-12 д ховь|ниѥ. Hieruit kan worden

afgeleid dat de hier zonet geformuleerde regeltjes niet altijd even consequent toegepast

werden door de kopiist, waardoor één woord soms zelfs op één folio op verschillende

17

manieren geschreven wordt. Dit zal ook bij de distributie van de verschillende varianten van

andere letters nog het geval blijken te zijn.

Daarnaast zijn nog er twee varianten van de e die soms gebruikt worden in het Zuid-

Slavische poluustav, maar waarvan geen voorbeelden terug te vinden zijn in de Bdinski

Sbornik. De eerste is de omgekeerde of gespiegelde variant die af en toe voorkomt in Zuid-

Slavische handschriften die dateren uit de dertiende en veertiende eeuw. De tweede variant is

de liggende e en wordt in het Russisch ook wel ‘опрокинутый’ ofwel ‘omvergegooid’

genoemd. Deze duikt op vanaf de vijftiende eeuw (Karskij 1979: 186 en Tichomirov &

Murav’ev 1966: 31).

Wat wel voorkomt in dit handschrift, hoewel het een rariteit is, is de e in supralineair

schrift. De twee (enige) voorbeelden bevinden zich op f. 143v, 12 нѣкоⷷю en f. 211, 17 ооⷷ, en

lijken eerder de vorm te hebben van een brede e, dan van een ondiepe e.

3.2.8. ж

Gewone ž

f. 1, 5 f. 1v, 18 f. 10, 11 f. 15, 13

Vloeiende ž, intralineair en

supralineair

f. 163v, 11 f. 182

v, 11 f. 120, 10 f. 10, 3 f. 217.

v, 18

De alleroudste attestaties van de ž hebben zijlijnen die volledig recht zijn, terwijl deze bij de

variant in de Bdinski Sbornik eerder gebogen zijn. Ook deze variant wordt reeds in de oudste

handschriften aangetroffen. Bij de oudste vormen van de ž waren bovendien het bovenste en

het onderste deel van de letter ongeveer van dezelfde grootte. In de dertiende eeuw (en zelfs

nog in de veertiende eeuw) kwam daar geleidelijk aan verandering in en werd het bovenste

gedeelte steeds kleiner en kleiner, zodat het in sommige gevallen zelfs volledig verdween. Zo

extreem is het in de Bdinski Sbornik niet, maar de bovenste helft is wel duidelijk veel kleiner

dan de onderste. In de “Slovo Avramia” vertoont de ž, hoewel typerend voor het Zuid-

Slavische poluustav, geen verlenging van de middelste lijn, noch naar boven, noch naar onder

(Karskij 1979: 188-189 en Trunte 1998: 84).

Hoewel er in het corpus van de “Slovo Avramia” slechts één variant van de ž gebruikt

wordt en er bovendien weinig variatie lijkt te zijn tussen de verschillende realisaties ervan,

zijn er in de rest van de Bdinski Sbornik wel nog een aantal interessante gevallen terug te

vinden. Het is overigens opvallend dat deze exemplaren zich, op twee uitzonderingen na,

18

allemaal in de tweede helft van het manuscript bevinden. Er lijken twee varianten

onderscheiden te kunnen worden.

De eerste lijkt op een zesarmige ster en is duidelijk in drie vloeiende pennentrekken

geschreven. Voorbeelden hiervan zijn terug te vinden op f. 22v, 17 послѹ| , f. 175, 14

en f. 223v, 10 жезль. De tweede variant is in dit manuscript uniek in z’n

soort en bevindt zich op f. 120, 10 же. Deze lijkt eveneens in twee vloeiende bewegingen geschreven te zijn: een in de breedte uitgerekte alfa in spiegelbeeld met een verticale streep

erdoor. Wat hun gebruik betreft komen ze allebei telkens voor aan het begin van de regel en

overschrijden de schrijflijnen, zowel bovenaan als onderaan. Deze beantwoorden dus wel aan

het kenmerk ‘tendens tot verticaliteit’ van het poluustavschrift. Deze vereenvoudigde, mijns

inziens ietwat nonchalantere, varianten wijken eerder af van het algemene schriftbeeld.

Eckhardt plaats de eerste variant in het rijtje van de alfa-a en de afgeronde v, getuigen van het

Griekse, rondere schrifttype, waarvan reeds eerder sprake was. De tweede variant is dan weer

duidelijk een exemplaar dat thuishoort in het cursiefschrift (Eckhardt 1989: 68 en 94, Karskij

1979: 188-189, Tichomirov & Murav’ev 1966: 33 en Trunte 1998: 84).

De ž wordt regelmatig supralineair gebruikt, waarbij hij altijd de vorm aanneemt van

de twee laatstgenoemde varianten. De verhouding blijft dezelfde: de zesarmige variant komt

veel vaker voor. Voorbeelden van deze laatste zijn te vinden op 16, 7 ꙗкоⷤ, f. 159, 5 , f. 174

v, 1 en 17 ꙗ en приблиⷤх. Deze voorbeelden tonen bovendien dat de gesuspendeerde ž

soms wel, andere keren dan weer niet onder een pokrytie geschreven, wat gangbaar is vanaf

de tweede helft van de vijftiende eeuw. Een illustratie van de tweede variant bevindt zich op f.

217v, 18 ꙗ .

3.2.9. з

z, intralineair en supralineair

f. 2v, 1 f. 3

v, 1 f. 6

v, 1 f. 59

v, 18 f. 173, 7

De z in de oudste Zuid-Slavische en Russische manuscripten lijkt met zijn klein staartje naar rechts erg op de Griekse z (ζ) uit de negende en tiende eeuw. Kenmerkend voor de z in de

“Slovo Avramia”, en bij uitbreiding in de Bdinski Sbornik, is dat deze staart vrij laag onder de

schrijflijn komt en in sommige gevallen ook nog sterk naar rechts uitgerekt wordt. Onder

invloed van het westcyrillische schrift wordt in het poluustav vaak ook de bovenkant van de z

verlengd, of wordt zelfs zowel het bovenste als het onderste deel van de z voorzien van

hasten. Het is deze laatste variant die de basis zou vormen voor de moderne cyrillische z (з).

19

Voorbeelden hiervan, onder meer terug te vinden op f. 173, 7 аз of f. 199v, 18 из, zijn uitermate schaars en moeten veeleer beschouwd worden als een uitzondering of een

toevalligheid (Karskij 1979: 191-192 en Trunte 1998: 84 en 86).

Interessant is de sample van de z op f. 6v, 1 die een verticaal streepje aan de rechter

zijde heeft. Deze variant van de z wordt gebruikt in het woord ꙃѣлоо in plaats van een ѕ. Dit voorbeeld is typerend voor Zuid-Slavische, en dan in het bijzonder voor Middelbulgaarse

handschriften, en kwam zo ook terecht in Servische handschriften. Toch wordt deze z eerder

sporadisch gebruikt. In de “Slovo Avramia” is hij inderdaad ook slechts één keer terug te

vinden, hoewel het woord ѕѣлоо (in het handschrift geschreven met een з) vier keer gebruikt wordt. Een ander voorbeeld in de Bdinski Sbornik is terug te vinden op f. 38

v, 1 eveneens in

datzelfde woord. Op f. 160, 5 bevindt er zich mogelijk een derde voorbeeld. Mogelijk, want

het zijstreepje is noch in de facsimile-editie noch op de scans duidelijk te zien. Daarnaast

wordt er in sommige Zuid-Slavische handschriften ook nog een andere variant van de z,

namelijk één met een volledige dwarsstreep gebruikt, maar daarvan zijn geen voorbeelden

terug te vinden in de Bdinski Sbornik (Karskij 1979: 190-191 en Ɖorđić 1971: 36).

De z wordt slechts uiterst zelden supralineair gebruikt, met pokrytie. Eén van de

weinige voorbeelden hiervan is terug te vinden op f. 159v, 18 .

3.2.10. en ї

Gestipte i

f. 4, 13 f. 7, 2 f. 13v, 2 f. 16

v, 9

Brede i

f. 1, 5 f. 1, 10 f. 11v, 13 f. 17, 4

De i, die gewoon een verticale streep is, komt in de Russische en Zuid-Slavische handschriften zowel voor met diakritische tekens (twee puntjes of twee streepjes boven de

letter), als ook zonder. In de “Slovo Avramia”, en vermoedelijk ook in de rest van de Bdinski

Sbornik, duikt enkel de eerste ‘mogelijkheid’ op. Heel soms heeft deze gestipte i ook een

klein dwarsstreepje.

Wat het kwantitatieve gebruik betreft, doet deze gestipte i zich doorgaans veel minder

voor dan de brede i die lijkt op de Latijnse drukletter H. Dit blijkt ook duidelijk het geval te

zijn in de “Slovo Avramia”: de gestipte i komt slechts 52 keer voor, terwijl de brede i een duizendtal keer gebruikt wordt, en dat alleen nog maar in het eerste verhaal van de Bdinski

20

Sbornik. Het gebruik van de gestipte i is vaak afhankelijk van het handschrift. Zo wordt ze

bijvoorbeeld in Russische handschriften op het einde van een regel gebruikt ter vervanging

van de brede i, wegens plaatstekort. Dit is mogelijk ook het geval bij f. 1v, 8 соущї en f. 6, 13

прї|нести (na het prefix прї wordt dit woord afgebroken en verder geschreven op de volgende regel).

Over het kwalitatieve gebruik van deze gestipte i in Zuid-Slavische handschriften, is er

wat onduidelijkheid of zelfs tegenstrijdigheid. Volgens Karskij wordt deze gestipte i in Zuid-

Slavische handschriften, net zoals in Russische handschriften het geval is, meestal

voorafgegaan door een vocaal. Anderzijds worden ze in manuscripten van de twaalfde tot de

veertiende eeuw ook vaak gebruikt na een consonant. Ščepkin daarentegen beweert dat net het

tegenovergestelde waar is: “В XIII в. у южных славян проявляется, а в XIV в.

господствует обязательная постановка десятеричного перед всеми гласными: пѣнїє, пѣнїа, пѣнїю, въ пѣнїи и т.д […].”20 Het is inderdaad deze laatste bewering die in de “Slovo Avramia” bevestigd lijkt te worden. In bijna alle gevallen (50 van de 52 keer om

precies te zijn) wordt de gestipte i gevolgd door een vocaal en bovendien voorafgegaan door

een consonant, bv. f. 9, 17 пїаше, f. 4, 3 дїаволоу, f. 11v, 5 бдѣнїє of f. 7v, 6 марїа. Uit deze voorbeelden blijkt ook dat de jotatie van de klinkers die volgen op de gestipte i

verdwenen is. In gestandaardiseerd Oudslavisch zouden deze voorbeelden er namelijk als

volgt uit moeten zien: пиꙗше, диꙗволоу, бъдѣниѥ en мариꙗ. Het lijkt wel alsof deze jotatie inherent is aan de i en daarom verdwijnt bij de daaropvolgende vocaal. Deze

vaststelling moet echter wel meteen genuanceerd worden. De voorbeelden zorgen eigenlijk

voor een vertekend beeld. De jotatie is namelijk niet bij alle vocalen verdwenen, getuige het

voorbeeld op f. 4, 13 ськрїю en dus niet ськрїѹ, zoals, naar analogie met de andere voorbeelden, misschien zou verwacht worden. Als deze voorbeelden echter vergeleken

worden met die van Ščepkin, dan blijkt dat ook daar enkel de a en de e hun jotatie verliezen

na de i. Er moet echter wel rekening gehouden worden met het feit dat wanneer de gestipte i

gevolgd wordt door een e, telkens de brede variant gebruikt wordt. Zoals reeds eerder

besproken heeft, deze variant in initiële positie en aan het begin van een woorddeel, zoals hier

het geval is, de waarde van een gejoteerde e. Strikt genomen verliest deze letter dus ook, zij

het dan niet visueel zichtbaar (door het verdwijnen van het ‘jotatiestreepje’ ), haar jotatie

niet. Deze regel beperkt zich dus tot de a. Verder wordt deze gestipte i vaak gevolgd door de

brede variant van de i, zoals dat ook een aantal keer het geval is in de “Slovo Avramia”: f. 7, 2

втоорїи, f. 9, 5-6 прїидохь, f. 9v, 4 прїидѣте of f. 12v, 17 прїиметь (Eckhardt 1998: 87, Karskij 1979: 193-194 en Ščepkin 1967: 127).

20

In de XIII eeuw duikt de desjateričnoe i bij de Zuid-Slaven op, en in de XIV eeuw domineert de verplichte

positie voor alle vocalen: пѣнїє, пѣнїа, пѣнїю, въ пѣнїи etc. […]. (десятеричноe is de Russische benaming voor deze ‘verticale’ i en kan moeilijk vertaald worden)

21

Wanneer nagegaan wordt in welke woorden de gestipte i gebruikt wordt, is het

bovendien opvallend dat deze variant vaak in dezelfde woorden terugkeert. De voornaamste zijn дїавола (twee keer), марїа (vijf keer), substantieven die in de nominatief eindigen op -їѥ en werkwoorden met het prefix прї (tien keer). Deze vaststellingen, en dan in het bijzonder de laatste twee, lijken bevestigd te worden in het tweede verhaal van de Bdinski Sbornik.

Voorbeelden van дїавола zijn onder meer terug te vinden op f. 30, 14, f. 33, 18 en f. 35v, 13, van марїа op f. 20, 18, van substantieven op -їѥ op f. 21, 1 of f. 26, 18 en van het prefix прї op f. 20

v, 2, f. 32, 11 of f. 38, 5. Het voorbeeld op f. 11, 16 мариѥ toont dat ook de brede

variant in deze woorden wordt gebruikt. Deze vaststellingen moeten dus veeleer beschouwd

worden als algemene tendensen dan als strikte regels.

De brede i heeft in de Bdinski Sbornik, een horizontale dwarsstreep, ongeveer in het

midden van de twee verticale lijnen. Dit is een variant die al heel vroeg terug te vinden is in

handschriften en bovendien lang in gebruik is gebleven, tot soms zelfs in de zestiende eeuw.

In sommige handschriften wordt van dit model afgeweken en komt de horizontale streep veel

hoger, wat hier echter niet het geval is. Door de tijd heen zou deze horizontale dwarsstreep

zich bovendien ontwikkelen tot een schuine streep, waarbij de rechterkant steeds hoger en

hoger komt (van links onder naar rechts boven dus). Deze variant, die vaak naast een

gebruikt wordt, is gebruikelijkerwijs karakteristiek voor het poluustav- en cursiefschrift, maar

in de “Slovo Avramia” is daar geen enkel voorbeeld van terug te vinden. Het is misschien

interessant om ook hier nog even te verwijzen naar de Bosančica, waar precies deze variant

van de i (met een horizontale dwarsstreep) gebruikelijk is (Eckhardt 1998: 57-86 en Karskij

1979: 192-193).

Enkel deze brede variant van de i komt uiterst zelden voor in supralineair schrift,

bijvoorbeeld f. 184v, 18 .

3.2.11. к

f. 1v, 1 f. 3, 16 f. 6, 14 f. 13, 13

Bij de k valt weinig variatie op te merken, wat typisch is voor deze letter in het ustav- en het

poluustavschrift. Opmerkelijk is wel dat deze letter duidelijk uit twee componenten is

opgebouwd, die niet met elkaar verbonden zijn. De rechter kant staat al eens verder wat

verder of dichter van de schacht en de ene is wat hoekiger dan de andere. Hij valt altijd

volledig binnen de schrijflijnen. Zo een ‘open k’, zoals Trunte het noemt, is ook één van de

eigenschappen van het schriftbeeld van de Bosančica (Karskij 1979: 194 en Trunte 1998: 57).

22

De k wordt af en toe supralineair gebruikt, altijd onder een pokrytie. Voorbeelden zijn

onder meer terug te vinden op f. 73, 4 , f. 160, 2 ѡ of f. 219v, 1 ѡ . De vorm van de supralineaire k verschilt niet van de intralineaire.

3.2.12. л

f. 1v, 15 f. 4, 6 f. 10, 10 f. 17

v, 7

Net als de k bevindt de l zich volledig tussen de twee schrijflijnen. Er is weinig tot geen

verandering op te merken tussen de verschillende realisaties. In sommige Middelbulgaarse

handschriften is de rechter lijn van de l langer dan de linker, waardoor deze boven de

schrijflijn uitsteekt. Dit is opnieuw, net zoals eerder aangehaald bij de letters a en v, een

gevolg van de invloed van het (rondere) Griekse schrift (λ) (Karskij 1979: 194-195 en Trunte

1998: 85). Voorbeelden van de l in supralineair schrift, altijd met een pokrytie, bevinden zich

op f. 40v, 16 , f. 118, 7 ѡс of f. 222, 14 . Ook hier is er nauwelijks tot geen

verschil op te merken tussen de verschillende supralineaire realisaties onderling of met de l in

gewoon schrift.

3.2.13. м

m, intralineair en

supralineair

f. 1, 5 f. 2, 6 f. 15v, 5 f. 16

v, 13 f. 68, 17 f. 89

v, 7

In de oudste handschriften werd de m geschreven met een rond midden, maar vanaf de elfde

eeuw, en dan voornamelijk in Zuid-Slavische manuscripten uit de twaalfde eeuw en later, is

dat midden scherp geworden. Het is deze variant van de m die in het poluustav in het

algemeen en ook in de “Slovo Avramia” overheersend is. Verder is het opvallend dat het

middelste gedeelte altijd heel laag komt en zelfs onder de schrijflijn duikt. Zo voldoet ook

deze letter aan het criterium ‘neerwaartse tendens’ van het Zuid-Slavische poluustav (Karskij

1979: 195).

Van de m in supralineair schrift zijn er een paar interessante gevallen te vermelden, die

wat meer aandacht en uitleg behoeven. In vergelijking met de intralineaire m is de

supralineaire m langer en is het middelste stukje niet meer scherp maar eerder lichtjes

gebogen. De m wordt dus, zoals ook het geval is bij de d, in supralineair schrift afgevlakt, wat

23

typisch is voor gesuspendeerde letters. Meestal wordt hij nog onder een pokrytie geschreven,

maar er zijn ook uitzonderingen, bijvoorbeeld f. 15v, 5 всѣⷨ of f. 86v, 12 тооⷨ. Een supralineaire

m zonder pokrytie komt voor vanaf de tweede helft van de vijftiende eeuw. Curieus is de

sample op f. 68, 17 ⷹⷹ, waar de m en de u allebei in supralineair schrift geschreven zijn, niet naast elkaar, maar wel boven elkaar. Bij de laatste sample op f. f. 89

v, 7 is de kopiist nog

een stapje verder gegaan. Bij dit voorbeeld heeft hij namelijk de twee letters niet boven

elkaar, maar wel aan elkaar geschreven. Het aaneenschrijven van letters is eigenlijk iets wat

pas in de zeventiende eeuw frequent voorkomt, en wel op drie manieren. Ofwel worden twee

intralineaire letters verbonden, ofwel worden een intralineaire letter en een supralineaire letter

aaneengeschreven, ofwel worden, zoals hier het geval is, twee supralineaire letters met elkaar

verbonden. Meer exemplaren hiervan bevinden zich op f. 146, 4 свое ⷨ of f. 170v, 11 нѥⷨ (Fullerton 1975: 54-55 en 94, Karskij 1979: 232 en Trunte 1998: 87) .

3.2.14. н

f. 1, 6 f. 6v, 5 f. 10, 3 17, 2

Oorspronkelijk, in de oudste handschriften, verbond de dwarsstreep de bovenkant van de

linkerkant met de onderkant van de rechterkant. Later zou deze dwarsstreep steeds hoger

komen, waarvan het resultaat te zien is in de “Slovo Avramia”. Deze ontwikkeling ging steeds

verder waardoor de i en de n uiteindelijk bijna dezelfde tekens werden. Er is weinig variatie

op te merken in de verschillende realisaties. De n wordt ook supralineair gebruikt, altijd onder

een pokrytie, bv. f. 136, 17 , f. 171, 5 of f. (Karskij 1979: 195).

3.2.15. о

Gewone o, intralineair en supralineair

(75,3%)

f. 1v, 3 f. 1, 8 f. 2, 9 f. 7, 1 f. 118

v, 18

Ronde o (twee keer)

f. 8v, 8 f. 15

v, 16 f. 101

v, 17 f. 144, 2

24

De o is waarschijnlijk de meest fascinerende letter, daar deze de enige in het hele alfabet is

met zo’n groot gamma aan mogelijke varianten. In de “Slovo Avramia” alleen al zijn maar

liefst zes, toch wel zeer uiteenlopende, varianten van deze letter terug te vinden. De

standaard-о, die eveneens in de oudste geschriften aangetroffen wordt, is eerder smal en

langwerpig (in verticale richting) (Karskij 1979: 195). Ook in de “Slovo Avramia” is dit

inderdaad de meest frequent gebruikte variant, in 75,3% van de gevallen om precies te zijn.

Het is dan ook bijna overbodig om te vermelden dat, wat de distributie betreft, deze variant in

alle mogelijke posities voorkomt (initieel, in het midden en op het einde), zowel op het niveau

van het woord als op het niveau van de regel.

De tweede variant is de brede, eerder bolle о die slechts twee keer in het corpus van de

“Slovo Avramia” voorkomt, namelijk f. 8v, 8 ѻстромь en f. 15v, 16 ѻбитѣли. Deze variant

komt al in de oudste manuscripten voor, gebruikelijkerwijs in initiële positie, en is een eerder

sporadisch verschijnsel (Karskij 1979: 195-196). Aangezien twee samples heel beperkt zijn

om een algemeen en correct beeld te scheppen van het gebruik van een letter, was ook een

blik in de rest van de Bdinski Sbornik interessant. Uit dit onderzoek blijkt dat de ‘initiële-

positie-regel’ ook daar inderdaad van kracht is. Voorbeelden verspreid over het ganse

handschrift zijn onder meer f. 29v, 8 ѻ мнѣ, f. 31v, 17 ѻна, f. 34v, 18 ѻтро , f. 35v, 10 ѻ

нихь, f. 61v, 6 ѻ , f. 84v, 2 ѻ , f. 86, 9 ѻ , f. 101v, 17 ѻ мнѣ, f. 115v, 11 ѻтроковицю, f. 122v, 17 ѻ , f. 144, 2 ѻтроковица, f. 192, 4 ѻтроковица. Bovendien tonen deze voorbeelden, die bewust gekozen werden en dus representatief zijn voor de

volledige Bdinski Sbornik, aan dat de omvang van het vocabularium waarin deze brede

variant gebruikt wordt, vrij beperkt is en dat отрокъ/отроковица, око en de o in een aanroeping, duidelijk de kroon spannen.

Een ander curiosum is de о met een puntje in het midden en, in de “Slovo Avramia”

althans, met een verticaal streepje boven- en onderaan de letter. Een tweede voorbeeld bevindt

zich op f. 39v, 16 ꙩбразѡⷨ, maar dan wel zonder verticale streepjes. Deze variant van de о

komt voor bij de Zuid-Slaven, naar het voorbeeld van de Grieken. Omdat deze о voornamelijk

gebruikt wordt in het woord око, wordt deze variant ook wel de očnoj21 о genoemd. In de “Slovo Avramia” zijn hiervan geen voorbeelden terug te vinden, maar wel in het volledige

21

Adjectief, afgeleid van het Russische woord voor ‘oog’: око

o met één of twee puntjes in het midden

(allebei één keer)

f. 6v, 16 f. 5, 12 f. 125, 15 f. 215, 14

f. 2, 3 f. 3v, 2 f. 17, 12 f. 3, 9 f. 7, 7 f. 11

v, 14

Twee omegavarianten

(respectievelijk 122 en 87

keer)

25

corpus van de Bdinski Sbornik, bijvoorbeeld f. 125, 15 ꙩкомь of f. 215, 14 ꙩко. Deze voorbeelden staan allebei in het enkelvoud, meer bepaald in de instr. en nom. enk. Wanneer

het woord echter in het meervoud, of zoals hier het geval is, in de dualis gebruikt wordt,

worden er ofwel twee puntjes in het midden van de о geschreven ofwel wordt de o

verdubbeld, met dan een puntje in ofwel een van beide ofwel in allebei de o’s, bijvoorbeeld f.

66, 7 ꙭ of f. 236v, 5 ꙭ . De o met twee puntjes in het midden duikt in de handschriften op vanaf de veertiende eeuw. Op die manier wordt de betekenis van een woord

verbeeldt in de letter. In andere woorden dan око staat dit ’varkensneusje’ doorgaans middenin een woord na een vocaal ofwel, zoals hier het geval is, in initiële positie f. 5, 12

ꙫбразоомь. Ook wordt de o soms verdubbeld zonder puntjes: f. 65v, 17 оо (Karskij 1979: 196-197 en Ščepkin 1967: 128).

De ѡ heeft drie gelijke, in de zin van even lange, benen en lijkt heel sterk op de

Griekse omega ω. Wat het gebruik ervan betreft, komt deze variant reeds in de oudste

handschriften heel vaak voor in combinatie met de t in supralineair schrift: ѿ (= отъ). Ook in de “Slovo Avramia” is dit inderdaad het geval: 35 van de 122 keer werd deze variant in de

afkorting voor отъ (zowel als voorzetsel, als als voorvoegsel in werkwoorden) gebruikt. De omegavariant lijkt in deze positie zelfs exclusiviteit te genieten, want geen enkele andere

variant van de o wordt in deze combinatie gebruikt. Daarnaast komt deze omega-o ook

frequent voor in aanroepingen, zoals bijvoorbeeld f. 4, 5-6: Ѡ лютѣ мнѣ! то сьтворихь? Ѡ лютѣ мнѣ! Вь ?22

Verder vermeldt Karskij dat deze omegavariant opduikt in vreemde woorden, en dan

in het bijzonder in eigennamen, terwijl het daarentegen eerder een zeldzaamheid is in

Slavische woorden. In de Bdinski Sbornik zijn hiervan onder meer volgende voorbeelden

terug te vinden: f. 33v, 13 , een naam van Griekse oorsprong of f. 78, 7 ,

vandaag een stad in het noorden van Turkije (Karskij 1979: 200-201). Twee keer wordt er in

de Bdinski Sbornik midden in de regel een opvallend grote omegavariant gebruikt aan het

begin van het woord, namelijk f. 111, 1 ѡ велика en f. 160v, 6 ѡслабити. In latere handschriften probeerde men het gebruik van de omega-o en de gewone o

scherper te omlijnen. Wanneer een willekeurige folio gelezen wordt, wordt meteen duidelijk

wat deze ‘scherpere omlijning’ precies inhoudt, bv. f. 6: ѡнь, ѡроужиѥ, ѡбльк, ѡбразь. De ѡ komt hier telkens voor in initiële positie. Dit is geen toevalligheid, maar wel een bevestiging van de regel. Deze voorbeelden zijn namelijk, op drie uitzonderingen na,

representatief voor de rest van het corpus van de “Slovo Avramia” en de Bdinski Sbornik.

Deze uitzonderingen bevinden zich op het einde van het verhaal op f. 16v, 13: грѣхѡⷨ, f. 17v,

8: оуповахѡⷨ en f. 17v, 10 д хѡмь (Karskij 1979: 201). De vraag is natuurlijk of deze laatste voorbeelden inderdaad echt wel uitzonderingen

zijn of eerder een bevestiging van voorlopig nog onzichtbare regels, want opnieuw, slechts

22

O wee mij! Wat heb ik gedaan? O wee mij! Waarin ben ik gevallen?

26

drie voorbeelden zijn onvoldoende om een afdoende conclusie te trekken. Daarom was een

analyse van het gebruik van de omegavariant, die niet in initiële positie staat, in de rest van de

Bdinski Sbornik, noodzakelijk. Uit die analyse blijkt dat er toch een paar algemene tendensen

vast te stellen zijn. Om te beginnen is er de categorie waartoe ook оуповахѡⷨ hoort, namelijk die van de werkwoorden die in de aorist en meer bepaald in de 1 p. enk. of 1 p. mv. staan.

Deze krijgen een omega-o in plaats van een gewone o in de uitgang. Hierbij gaat het

overigens voornamelijk om werkwoorden uit de athematische klasse en werkwoorden met een

e als thematische vocaal. Voorbeelden zijn onder meer f. 38v, 11 сподобихѡм, f. 97, 4

быхѡм, f. 164v, 1 придѡх, f. 173v, 8 en f. 178, 18 изѣдѡх. Eén enkele keer wordt het ook in de uitgang van een imperfectum gebruikt, namelijk f. 97

v, 9 бѣхѡм.

Vervolgens komt de omega-o ook vaak voor in substantiefuitgangen, een drietal keer ook in

adverbiale uitgangen. Het gaat hier in de meeste gevallen om de instr. man. enk., zoals ook

het geval is bij д хѡмь, en, weliswaar veel minder vaak, de dat. man. enk. en mv., zoals грѣхѡм in de “Slovo Avramia”. Voorbeelden van de instrumentalis zijn onder andere terug te vinden op f. 86, 7 страхѡм, f. 173, 13 образѡм, f. 214v, 13 платѡм власѣнѡм en van de datief op f. 70, 14 бѹдѹштѡмȣ, f. 76v, 15 вѣкѡмь en христїанѡм. In de overige gevallen wordt de omega-o midden in het woord gebruikt, zonder verklaarbare regelmaat. Het

enige wat hierbij nog opvalt is dat het herhaaldelijk in het woord нарѡдь wordt gebruikt. Als laatste is er dan nog een tweede omegavariant, samengesteld uit twee smalle o’s,

waarvan ook Karskij vermelding maakt. Sporadisch wordt de o verdubbeld als het over twee voorwerpen gaat. Slechts één keer is dit inderdaad het geval in de “Slovo Avramia”: f. 17, 18

ообоѥ. Zoals reeds eerder aangehaald werd, is vaak hetzelfde principe van toepassing bij het woord ‘oko’ in de dualis of meervoud. Voor de vele overige gevallen kunnen slechts een paar

vrij algemene tendensen vastgesteld worden. In ongeveer de helft van de gevallen (42 van de

87 keer) wordt deze dubbele o gebruikt in korte woordjes, voornamelijk in voornaamwoorden

(meestal in de nom. en in de gen. man. en onz. enk.) en een paar keer in bijwoorden of

voegwoorden: f. 6v, 6 ктоо, f. 7, 16 ѥгоо, f. 7v, 10 зѣлоо en f. 14, 6 боо. Daarnaast wordt het

in de dat., evenals in de instr. en gen.23

man. en onz. enk. gebruikt, respectievelijk vijf, zeven

en twee keer op 87 keer. Voorbeelden hiervan zijn f. 3, 6-7 блаженоомоу, f. 14v, 7 великоомь en f. 14v, 1 добронравнагоо (Karskij 1979: 197).

Als er al enige wetmatigheden in de distributie van de verschillende varianten te

ontdekken is, worden deze allesbehalve consequent toegepast. Zo heeft de kopiist ongeveer

even vaak gebruik gemaakt van een gewone o in het voornaamwoord ѥго als van een dubbele o (respectievelijk elf tegenover veertien keer). Evenmin lijken regeltjes (consequent) toegepast te zijn als er een blik geworpen wordt op de overige gevallen,waar het gebruik van

de оо al helemaal lukraak lijkt te zijn: f. 7, 7 мѣстоо, f. 17, 2 на елоо, f. 11v, 8 роовь, f. 7v, 14

23

Hierbij horen voornamelijk voornaamwoorden in de gen. enk., dus deze twee ‘categorieën’ overlappen

gedeeltelijk.

27

красоотѣ. Tot slot zijn er een viertal gevallen, waar eerder in de “Slovo Avramia” een ѡ aangetroffen werd en waar dus een ѡ verwacht zou worden en geen dubbele o, namelijk bij substantieven in de dat. mv. en bij werkwoorden in de 1 p. mv. in de imperfectum: f. 4

v, 8

л вкоомь, f. 17v, 11 вѣкооⷨ, f. 15v, 4 писахоомь, f. 15v, 10 оуписахооⷨ. Een eerder beperkt aantal voorbeelden zijn hiervan ook terug te vinden in de rest van de Bdinski Sbornik,

bijvoorbeeld f.60, 1 градоом , f. 64v, 15 богоомь, f. 27, 5 изидоо ⷯ of f. 174v, 9 рекооⷯ. Opnieuw wordt dus bevestigd dat de ‘regels’ niet echt consequent worden toegepast.

In sommige handschriften van de veertiende en vijftiende eeuw wordt de o geschreven

in de vorm van een driehoek, maar dat is niet het geval in de Bdinski Sbornik. De o wordt ook

supralineair gebruikt. Daarbij worden twee varianten gebruikt. De smalle o wordt hiervoor het

vaakst gebruikt, altijd onder een pokrytie en krijgt daarbij een heel ronde vorm, bv. f. 88, 7-8

, f. 122, 9 of f. 154v, 6 . Daarnaast wordt ook de omegavariant een enkele

keer supralineair geschreven, namelijk f. 134, 10 пррⷪкь.

3.2.16. п

f. 1v, 17 f. 2

v, 18 f. 11,11 f. 16, 3

De p bevindt zich volledig binnen de schrijflijnen en er zijn, althans wat de “Slovo Avramia”

betreft, weinig verschillen op te merken tussen de realisaties. Er zijn echter twee curieuze

gevallen verder in de Bdinski Sbornik die wel het vermelden waard zijn, omdat ze, net zoals

ook een paar keer het geval was bij de letter v, de vorm hebben van een vierkant. De eerste

bevindt zich op f. 127v, 3-4 рѣмѹдрости. Vermoedelijk gaat het hier wel veeleer om een

‘niet doelbewuste pennentrek’, daar het horizontale lijntje onderaan veel fijner is dan

gebruikelijk en, als je heel goed kijkt, is het vierkantje zelfs niet helemaal dicht aan de rechter

benedenhoek. Het tweede voorbeeld bevindt zich slechts enkele folia verderop, namelijk op f.

130v, 4-5 обѣжⷣаѥ. Hier is het onderste lijntje niet meer zo fijn en is het vierkantje wel

volledig gesloten. Op die manier b