Overijsselaars gezocht - Historisch Centrum Overijssel...Vader Jan Hendrik en moeder Hermina waren...

Overijsselaars gezocht

1

Inhoud

1. Overijsselaars gezocht ............................................................................. 7

Inleiding ................................................................................................................................... 7

Vormen van onderzoek ............................................................................................................ 8

Vastleggen van gegevens .......................................................................................................... 9

Is er al onderzoek gedaan? ..................................................................................................... 10

Genealogie en internet ........................................................................................................... 12

Archiefbewaarplaatsen in Overijssel ....................................................................................... 13

Archiefbezoek: hoe gaat dat? ................................................................................................. 15

Literatuur ............................................................................................................................... 16

Online verwijzingen ................................................................................................................ 16

2. Het begin van het archiefonderzoek ...................................................... 17

Inleiding ................................................................................................................................. 17

Burgerlijke stand .................................................................................................................... 17

Geboorteakte ......................................................................................................................... 18

Huwelijksakte ........................................................................................................................ 20

Huwelijksbijlagen ................................................................................................................... 22

Overlijdensakte ...................................................................................................................... 23

Meer over de burgerlijke stand ............................................................................................... 25

Bevolkingsregister, persoons- en gezinskaarten ...................................................................... 28

Beschikbaarheid ..................................................................................................................... 29

Beperkingen ........................................................................................................................... 30

Nadere toegangen .................................................................................................................. 30

Bronnen ................................................................................................................................. 31

Literatuur ............................................................................................................................... 32


3. Onderzoek voor 1811 ............................................................................. 33

Inleiding ................................................................................................................................. 33

Voor- en achternamen............................................................................................................ 33

Registers van naamsaanneming .............................................................................................. 36

Doop-, trouwen begraafboeken ............................................................................................ 38

Doopboeken .......................................................................................................................... 39

2

Trouw- en ondertrouwboeken ................................................................................................ 41

Begraaf- en overlijdensregisters .............................................................................................. 43

Lidmatenregisters .................................................................................................................. 45


Beperkingen ........................................................................................................................... 46


Literatuur ............................................................................................................................... 47


4. Hoe zet ik het onderzoek voort? ............................................................ 48

Inleiding ................................................................................................................................. 48

Staten van de mannen tussen 17 en 50 jaar ............................................................................ 48

Registres Civiques .................................................................................................................. 49

Volkstellingen ........................................................................................................................ 49

Burgerboeken ........................................................................................................................ 50

Migratie ................................................................................................................................. 52

Staten van landverhuizers ...................................................................................................... 52

Registers van afgegeven paspoorten en nationaliteitsbewijzen ............................................... 52

Vroegere migratie .................................................................................................................. 53


Beperkingen ........................................................................................................................... 56

Literatuur ............................................................................................................................... 56


5. Wat bezaten, bewoonden en gebruikten zij na 1811? ............................ 58

Inleiding ................................................................................................................................. 58

Memories van successie ......................................................................................................... 59

De notaris .............................................................................................................................. 62

Het kadaster en de openbare registers .................................................................................... 63

Hypotheekbewaring ............................................................................................................... 69

Beperkingen ........................................................................................................................... 70



Bronnen ................................................................................................................................. 75

Literatuur ............................................................................................................................... 78


3

6. Wat bezaten, bewoonden en gebruikten zij voor 1811 ............................ 80

Inleiding ................................................................................................................................. 80

Vrijwillige zaken ..................................................................................................................... 82

Belastingregisters ................................................................................................................... 84


Beperkingen ........................................................................................................................... 86

Bronnen ................................................................................................................................. 87

Literatuur ............................................................................................................................... 95


7. Domeinen en lenen ................................................................................ 96

Inleiding ................................................................................................................................. 96

Domeinen .............................................................................................................................. 97

Domeinen tussen 1528 en 1795 .............................................................................................. 98

Domeinen na 1795 ............................................................................................................... 100

Hofhorigen ........................................................................................................................... 101

Leenkamers ......................................................................................................................... 102

Beschikbaarheid ................................................................................................................... 103

Bronnen ............................................................................................................................... 106

Literatuur ............................................................................................................................. 108

Online verwijzingen .............................................................................................................. 108

8. Voor de rechter ..................................................................................... 109

Inleiding ............................................................................................................................... 109

Rechtspraak voor 1811 ......................................................................................................... 110

De Landsklaring .................................................................................................................... 111

De rechtspraak van de Gedeputeerde Staten van Overijssel .................................................. 111

De drostengerichten ............................................................................................................. 112

De schoutengerichten .......................................................................................................... 113

Steden en heerlijkheden ....................................................................................................... 113

Rechtspraak na 1811 ............................................................................................................ 115

Straf ..................................................................................................................................... 117


Beperkingen ......................................................................................................................... 120

Bronnen ............................................................................................................................... 120

4

Literatuur ............................................................................................................................. 124


9. Onder de vleugels van de kerk .............................................................. 125

Inleiding ............................................................................................................................... 125

De kerk voor 1795 ................................................................................................................ 126

De kerk na 1795 ................................................................................................................... 129


Beperkingen ......................................................................................................................... 131

Bronnen ............................................................................................................................... 131

Literatuur ............................................................................................................................. 133


10. Armlastige voorouders ........................................................................ 134

Inleiding ............................................................................................................................... 134

Armbesturen ........................................................................................................................ 135

De negentiende en twintigste eeuw ...................................................................................... 136

Stichtingen van weldadigheid ............................................................................................... 137

Bronnen ............................................................................................................................... 138

Literatuur ............................................................................................................................. 141


11. In de schoolbanken ............................................................................. 142

Inleiding ............................................................................................................................... 142

Onderwijs tot circa 1800 ....................................................................................................... 142

Onderwijs na 1800 ............................................................................................................... 144

Landbouwonderwijs ............................................................................................................. 147

Literatuur ............................................................................................................................. 149


12. Soldaten en ambtenaren ..................................................................... 150

Inleiding ............................................................................................................................... 150

Beroepsmilitairen voor 1795................................................................................................. 151

Bataafs-Franse instellingen (1795-1813) ................................................................................ 152

Militie (na 1813) ................................................................................................................... 152

Schutterij (1814-1901) .......................................................................................................... 154

Ambtenaren en functionarissen ............................................................................................ 156

5

Bronnen ............................................................................................................................... 161

Literatuur ............................................................................................................................. 165


13. Landbouw en nijverheid ...................................................................... 167

Inleiding ............................................................................................................................... 167

Landbouw en nijverheid ....................................................................................................... 167

Marken ................................................................................................................................ 169

Bedrijvigheid in de negentiende en twintigste eeuw ............................................................. 171


Bronnen ............................................................................................................................... 173

Literatuur ............................................................................................................................. 181


14. Huizen, families en personen .............................................................. 183


Bronnen ............................................................................................................................... 186

Literatuur ............................................................................................................................. 188


15. De krant van gisteren .......................................................................... 189


Beperkingen ......................................................................................................................... 191

Bronnen ............................................................................................................................... 192

Literatuur ............................................................................................................................. 193


16. Heeft onze familie een wapen? ........................................................... 194

Inleiding ............................................................................................................................... 194

Familiewapens en huismerken .............................................................................................. 194

Op zoek................................................................................................................................ 196

Wapenregistratie ................................................................................................................. 197

Heraldische collecties en zegels ............................................................................................ 197

Betekenis ............................................................................................................................. 199

Literatuur ............................................................................................................................. 199


17. Flevolanders gezocht ........................................................................... 200

6

Bronnen ............................................................................................................................... 202

Literatuur ............................................................................................................................. 205


7

1. Overijsselaars gezocht

Inleiding

Belangstelling voor de geschiedenis van het eigen voorgeslacht kan op veel manieren worden

gewekt. Nieuwsgierigheid naar de oorsprong van de familienaam kan een reden zijn om op zoek te

gaan naar uw voorouders, net als de vraag naar de herkomst van een familiestuk. Soms doet een

oud album met vergeelde foto's of een bijbeltje met geboorte- en sterfdata van familieleden de

wens ontstaan de hierin voorkomende personen aan de vergetelheid te ontrukken. Of misschien

gaat er in de familiekring al generaties lang een verhaal rond over het voorgeslacht waarvan u het

waarheidsgehalte wel eens zou willen onderzoeken. Met name verhalen over een afstamming die is

terug te voeren op Franse Hugenoten of over een voorvader die met Napoleon is meegetrokken

naar Rusland worden in veel families verteld.

In Nederland zijn voldoende bronnen aanwezig om antwoorden op de vragen naar onze herkomst te

vinden. Meestal kunt u met uw onderzoek naar Nederlandse voorouders binnen korte tijd enkele

eeuwen terugkomen. En als u nog wat dieper in de archieven duikt, zult u ontdekken dat een

genealogische speurtocht in het verleden feiten oplevert die lang vergeten waren en die mensen van

vroeger weer in beeld brengen, niet alleen met hun naam, maar ook met hun eigen geschiedenis.

Bij de familie Hollak uit Ommen leidde een Duitse documentaire over een vissersvloot in Oost-Pruisen

tot nader stamboomonderzoek. In het televisieprogramma kwamen twee broers met de naam Hollak

voor, van wie men vermoedde dat zij afstamden van een tijdens de negentiende eeuw naar Duitsland

vertrokken familielid. Aanleiding genoeg om eens wat dieper in de familiegeschiedenis te duiken, met

als eindresultaat een fraai familieboek. Een familie Zwiers in Overijssel was er door mondelinge

overlevering van overtuigd dat de herkomst van het voorgeslacht, dat oorspronkelijk Suarez zou

hebben geheten, in Portugal gezocht moest worden. Een zekere teleurstelling kon niet worden

onderdrukt, toen uit stamboomonderzoek bleek dat de familie afkomstig was van het erve Zwiers in

Holten, waaraan ook de familienaam was ontleend.

Als het besluit eenmaal genomen is om zelf op onderzoek uit te gaan, is de eerste vraag natuurlijk

waar u moet beginnen. De start van het onderzoek speelt zich meestal dicht bij huis af, in de eigen

familiekring. Het is namelijk van groot belang in de naaste omgeving zoveel mogelijk `harde'

gegevens (namen, data, plaatsen) te verzamelen, omdat de openbaarheid van de akten uit de

twintigste eeuw is beperkt met het oog op de privacy van nog levende personen. Hierop komen we

later nog terug. Het gaat om gegevens die het uitgangspunt van het onderzoek vormen: voor- en

achternamen, plaatsen en data van geboorte, huwelijk en overlijden en gegevens over beroepen van

uw directe voorgeslacht, ouders en grootouders, ooms en tantes. Voor deze primaire gegevens kunt

u familieleden raadplegen of allerhande documenten achterhalen die zich in de familie bevinden,

zoals overlijdensadvertenties, rouwkaarten, bidprentjes, trouwboekjes of geboortekaartjes. Ook

grafstenen kunnen nuttige informatie opleveren. Deze feiten kunt u vervolgens aanvullen met

allerlei andere gegevens, bijvoorbeeld over opleiding, werk, bezit, karakter en hobby's (ook wel

secundaire gegevens genoemd), waardoor van elke persoon een kleine levensbeschrijving ontstaat.

8

Vormen van onderzoek

Om te voorkomen dat u binnen de kortste keren door de bomen het bos niet meer ziet, is het van

belang om meteen bij het begin van uw onderzoek een keuze te maken voor een bepaalde opzet of

vorm.

Als u uitsluitend geïnteresseerd bent in de oorsprong van uw familienaam zou het onderzoek -

teruggaand in de tijd - zich kunnen beperken tot de rechte mannelijke lijn: met uzelf als uitgangspunt

verzamelt u gegevens over uw ouders, de ouders van uw vader, de ouders van uw grootvader van

vaders kant en zo verder. We spreken dan van een stamreeks. Met deze opzet beginnen de meeste

mensen.

Een tweede vorm van onderzoek is de kwartierstaat, waarbij u wederom uzelf als uitgangspunt

neemt. Terugwerkend in de tijd verzamelt u hierbij gegevens over uw twee ouders, vier grootouders,

acht overgrootouders, zestien betovergrootouders en zo verder. In elke volgende generatie

verdubbelt het aantal voorouders dus. De eerste generaties kunnen worden weergegeven in de

vorm van een tabel (zie voorbeeld), maar naarmate het aantal voorouders toeneemt is het steeds

moeilijker deze op die manier weer te geven. Met behulp van de nummering van personen kan de

kwartierstaat echter ook in lijstvorm worden bijgehouden (en eventueel gepubliceerd) zonder dat

het al te veel ruimte kost.

Het is ook mogelijk voor een opzet te kiezen, waarbij u vanuit het verleden naar het heden werkt.

Wanneer u op zoek wilt gaan naar alle naamgenoten die tot dezelfde familie behoren kunt u de

genealogie van uw geslacht gaan samenstellen. U werkt dan eerst in rechte mannelijke lijn zover

mogelijk terug in de tijd, zoals bij de stamreeks. De oudst gevonden voorvader, de stamvader, is het

beginpunt van de genealogie. U verzamelt de gegevens over zijn gezin en werkt vervolgens de zonen

verder uit. Van deze zonen wordt opnieuw het gezin vermeld waarna hun zonen weer volgen. Zo

gaat u generatie na generatie door, totdat u in de huidige tijd bent beland. Het resultaat is een

overzicht van alle nazaten in de mannelijke lijn van uw stamvader.

De meest uitgebreide vorm van onderzoek is de parenteel. Daarbij worden de nazaten van uw

stamvader niet alleen in de mannelijke, maar ook in de vrouwelijke lijn uitgewerkt. In de parenteel

van uw grootouders van vaderszijde bijvoorbeeld worden niet alleen de zoons met hun gezin

uitgewerkt, maar ook de dochters. Van deze zoons en dochters (uw ooms en tantes) worden zowel

de zoons als de dochters uitgewerkt, enzovoort.

In de praktijk is het aan te bevelen eenvoudig te beginnen, bijvoorbeeld met een stamreeks of met

een beperkte kwartierstaat. Naarmate u meer ervaring met archiefonderzoek krijgt en uw

belangstelling zich in de een of andere richting uitbreidt, kunt u op een breder of smaller front

doorwerken. Het eindresultaat kan dan net zo goed een uitgebreide genealogie zijn als een biografie

van één of meer interessante personen uit uw voorgeslacht.

9

Vastleggen van gegevens

De kennis over uw familie zal aanvankelijk in allerlei aantekeningen vastgelegd worden. Het is echter

aan te raden zo snel mogelijk orde te scheppen in uw gegevens. Voor het aanleggen van een

familiedocumentatie zijn goede hulpmiddelen voorhanden in de vorm van formulieren. De basis

vormen de zogenoemde gezinsbladen, waarop alle gegevens betreffende een echtpaar en hun

kinderen worden genoteerd. Het is belangrijk steeds de bron te vermelden, waaruit u de gegevens

geput hebt. Zo weten u en anderen later nog hoe u aan uw informatie komt. Daarnaast zijn er

voorgedrukte formulieren beschikbaar waarop u een kwartierstaat kunt invullen. Gezinsbladen en

kwartierstaatformulieren zijn aan te schaffen bij het Centraal Bureau voor Genealogie (CBG) te Den

Haag.

Veel genealogen maken bij het invoeren en ordenen van hun gegevens gebruik van de computer.

Per persoon wordt volgens een vast stramien een aantal gegevens genoteerd. Deze persoon krijgt

vervolgens een plaats in het netwerk van relaties, een database of gegevensbestand genoemd. In

Nederland zijn verschillende programma's in gebruik. Het CBG stelt een informatiefolder Aanschaf

genealogische computerprogramma's beschikbaar, die u op aanvraag wordt toegezonden.

Onderzoek kan soms verrassingen opleveren. Op 18 april 1821 werd te Ambt Delden Engbertus

Siethof geboren als zoon van Jan Hendrik Siethof en `zijne huisvrouw' Hermina Reef. Maar als

Engbertus op 24-jarige leeftijd in Borne trouwt, wordt hij opeens vermeld als Engbertus Reef,

meerderjarige zoon van wijlen Hermina Reef. Vier getuigen komen opdraven om te vertellen, `dat het

elk hunner in het bijzonder bekend is, dat door een abusive opgave tijdens de geboorte des

contractants, denzelve in zijn geboorte-akte Engbertus Siethof wordt genoemd, doch dat Engbertus

Reef een en dezelfde persoon is als Engbertus Siethof, en onder beide namen bekend is, terwijl den

contractant een natuurlijk doch onerkend kind is van wijlen Jan Hendrik Siethof en Hermina Reef.'

Vader Jan Hendrik en moeder Hermina waren wel in de rooms-katholieke kerk getrouwd, maar het

gemeentehuis en de ambtenaar van de net ingevoerde burgerlijke stand hadden ze links laten liggen!

Aan het einde van zijn leven lag de achternaam van Engbertus nog steeds niet vast. In de

overlijdensakte, die na zijn dood op 13 november 1888 te Ambt Delden werd opgemaakt, wordt hij

Engbertus Reef of Siethof genoemd.

10

Is er al onderzoek gedaan?

Voordat u in de archieven begint met de speurtocht naar uw voorgeslacht, is het verstandig na te

gaan of op de een of andere wijze al informatie is bijeengebracht over de familie die u wilt

uitpluizen. Er zijn verschillende mogelijkheden om kennis te nemen van de resultaten van het

genealogisch onderzoek van anderen. Er kan door iemand in een boek of een artikel, dat in druk is

verschenen, aandacht aan die familie zijn besteed. De neerslag van een stamboomonderzoek kan

ook alleen in de vorm van een manuscript of losse aantekeningen bij een genealogische instelling of

een archiefdienst berusten. Ook het wereldwijde computernetwerk dat als Internet bekend staat,

biedt u de mogelijkheid erachter te komen of een ander al eens dezelfde genealogische paden heeft

bewandeld als u van plan bent. Houdt u er wel altijd rekening mee dat de betrouwbaarheid van door

anderen aangeleverde gegevens niet gegarandeerd is.

Repertoria en bibliografieën

Om een publicatie over een bepaalde familie terug te vinden zijn verschillende repertoria en

bibliografieën beschikbaar. Specifiek genealogisch is E.A. van Beresteyn, Genealogisch repertorium

tot 1970 (Den Haag 1972) met Supplementen over de jaren 1970-1994. Dit naslagwerk is bij alle

archiefdiensten en in veel openbare bibliotheken voorhanden. In het repertorium vindt u in

alfabetische volgorde alle Nederlandse familienamen waarover informatie in boeken en

tijdschriftartikelen is opgenomen, met vermelding van de titels van die publicaties. Elk boek of

tijdschriftartikel is vermeld waarin tenminste drie opeenvolgende generaties van een familie

voorkomen. De literatuur die in het Genealogisch repertorium wordt genoemd is voor een deel -

zeker wat betreft Overijsselse boeken en tijdschriften en de landelijke genealogische tijdschriften -

te raadplegen bij Overijsselse archiefbewaarplaatsen. Verder zijn alle in het repertorium vermelde

publicaties in te zien bij het CBG in Den Haag.

Voor Overijsselse families kunt u verder kijken in: J.C.H. de Groot en A.M.J. Schoot Uiterkamp,

Bibliografie van Overijssel, 1951-1980 (Zwolle 1987). In deze algemene bibliografie zijn boeken en

artikelen over Overijsselse families en personen te vinden onder de rubrieken `biografieën' en

`genealogieën' (code 929-929.7). Oudere publicaties staan onder meer in: B. van 't Hoff en G.J.

Lugard jr., Honderd jaar Overijsselse geschiedschrijving (Deventer 1935). Een ander belangrijk

literatuuroverzicht is de serie Scripta Transisalana, een uitgave van de Provinciale

Bibliotheekcentrale in Borne. Daarnaast zijn over verscheidene plaatsen of streken aparte

bibliografieën verschenen. Verder kunt u de bibliotheekcatalogi van de archiefbewaarplaatsen

raadplegen, die op familienaam toegankelijk zijn.

Tijdschriften

In repertoria of bibliografieën wordt vaak verwezen naar genealogische of historische tijdschriften.

De belangrijkste Nederlandse genealogische tijdschriften zijn De Nederlandsche Leeuw (vanaf 1883),

Gens Nostra (vanaf 1946) en Genealogie. Kwartaalblad van het CBG (vanaf 1994). Het CBG geeft ook

een Jaarboek (vanaf 1947) uit. Daarnaast moet gewezen worden op twee jaarboeken, waarin

uitsluitend genealogieën staan: het Nederland's Adelsboek (sinds 1903), met alle Nederlandse

adelsfamilies, en Nederland's Patriciaat (sinds 1910), dat vooraanstaande niet-adellijke Nederlandse

families bevat.

11

Deze algemene tijdschriften en jaarboeken bevatten af en toe ook genealogieën van Overijsselse

families. Er zijn echter ook specifiek Overijsselse tijdschriften, namelijk die van de afdeling West-

Overijssel van de NGV: IJssellanden (vanaf 1987), en die van de afdeling Twente: Twente

Genealogisch (vanaf 1984). Het huisorgaan van de IJsselacademie te Kampen kent eveneens een

genealogische rubriek: Komaf (vanaf 1980). Ook in de Verslagen en Mededelingen van de

Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis (1860-1974), en in de Overijsselse

Historische Bijdragen (vanaf 1975) staan regelmatig genealogische artikelen. Hetzelfde geldt voor de

tijdschriften van de lokale historische verenigingen, die in vrijwel elke Overijsselse gemeente zijn te

vinden.

Genealogische instellingen

Bij het verzamelen van informatie over uw voorgeslacht loont een bezoek aan een genealogische

instelling zeker de moeite. De grootste instelling in Nederland is het al eerder genoemde Centraal

Bureau voor Genealogie (CBG) in Den Haag. Het CBG is een documentatiecentrum voor

familiegeschiedenis, dat in het bezit is van een uitgebreide bibliotheek, circa 70.000 dossiers op

familienaam, collecties familieadvertenties en bidprentjes en vele bronnen op microfilm. Deze

verzamelingen kunnen tegen een kleine dagvergoeding geraadpleegd worden in één van de

studiezalen.

De Nederlandse Genealogische Vereniging (NGV) beschikt over een verenigingscentrum te Naarden,

dat alleen toegankelijk is voor leden. U vindt er een grote bibliotheek, het centraal naamregister

(een toegang op alle achternamen in genealogische publicaties) en uitgebreide documentatie over

tal van families.

De afdeling Twente van de NGV beheert in de Openbare Bibliotheek te Hengelo het Genealogisch

Informatiecentrum. Naast de Genealogische Databank Twente (zie hieronder) zijn er onder andere

een genealogische bibliotheek, bidprentjes en vele gegevens van aangrenzende Duitse gebieden

voorhanden. Verder bevindt zich in Twente ook nog het documentatiecentrum voor genealogie en

historie Streekarchief te Delden. Hier zijn genealogische gegevens (waaronder kopieën van de

burgerlijke stand en doop-, trouwen begraafboeken) en publicaties met betrekking tot heel Twente

en omstreken bijeengebracht en in te zien. Van de bezoeker wordt wel een (bescheiden) geldelijke

bijdrage verwacht. Het Genealogisch Informatiecentrum en het Streekarchief hebben beperkte

openingstijden.

Veel beoefenaren van genealogie hebben zich aangesloten bij één of meer verenigingen. Dat

geeft de mogelijkheid informatie uit te wisselen en cursussen en lezingen bij te wonen. De

NGV kent regionale afdelingen waarvan er twee actief zijn in Overijssel, de afdelingen

IJssellanden en Twente, die elk een eigen blad uitgeven. De afdelingen verzorgen voor de

leden een groot aantal activiteiten, zoals contactbijeenkomsten, lezingen, bronnenuitgaven,

cursussen, mentorschap en zo verder.

12

Genealogie en internet

Ook via Internet kan de genealoog aan een schat van informatie komen. Veel particulieren

publiceren de resultaten van hun familieonderzoek op een eigen homepage op het World Wide

Web, zodat ook anderen hiervan kennis kunnen nemen. Het kan daarbij gaan om kwartierstaten,

genealogieën of zelfs complete familiegeschiedenissen. Bovendien kan een onderzoeker via Internet

contact leggen met andere genealogen. In speciale mailinglijsten, bulletinboards en nieuwsgroepen

wisselen stamboomonderzoekers voortdurend gegevens uit. Het is vooral deze samenwerking die

onderzoek langs de digitale snelweg zo vruchtbaar kan maken.

Maar Internet biedt de genealoog nog veel meer mogelijkheden voor een online-speurtocht naar het

voorgeslacht. Ook het genealogisch onderzoek zelf kunt u voor een deel vanachter de computer

thuis uitvoeren! Archiefdiensten en genealogische instellingen gaan er immers steeds meer toe over

de voor de stamboomonderzoeker interessante bestanden voor raadpleging via Internet ter

beschikking te stellen. Zo kunt u gegevens ontdekken die u langs de reguliere paden nooit had

gevonden!

Het Historisch Centrum Overijssel onderhoudt een website, waarop onder meer de volgende

informatie beschikbaar is gesteld: algemene informatie, zoals openingstijden, bereikbaarheid,

verkrijgbare publicaties, cursussen, lezingen, uitbesteding van onderzoek en nieuws; het

archievenoverzicht, waarin u kunt zien welke archieven en verzamelingen er worden beheerd; de

meest gebruikte inventarissen en op naam bevraagbare bestanden.

De rijksarchiefdienst is bezig met het project `Digitale sleutel tot de familiegeschiedenis'. Dit project

heeft tot doel om met behulp van het raadpleegprogramma Gen-Lias uittreksels van burgerlijke

standsakten uit het hele land digitaal beschikbaar te stellen. Gen-Lias is nog lang niet compleet. De

gegevens worden voortdurend aangevuld.

Ook het CBG en de NGV zijn op Internet bereikbaar. Zo heeft het CBG de catalogus op de

verzamelingen digitaal toegankelijk gemaakt. Het opgeven van een achternaam is voldoende om te

zien of het CBG `iets heeft' over die familie. Ook is er informatie te vinden over lopend onderzoek, is

er de mogelijkheid voor discussie en zijn er links naar particuliere sites. De Surfing Service van de

NGV bevat een overzicht van de voor genealogen belangwekkende websites en levert tal van

verwijzingen op naar interessante beginpunten.

De afdeling Twente van de NGV stelt via Internet de Genealogische Databank Twente (GDT)

beschikbaar, die in 1998 de namen en gegevens van meer dan 600.000 personen bevatte. Voor wie

niet gewend is op de digitale snelweg te surfen, is het ook mogelijk door middel van een

aanvraagformulier gegevens uit de GDT aan te vragen.

13

Archiefbewaarplaatsen in Overijssel

Nadat u de eerste stappen heeft gezet op de vaak kronkelige, maar altijd boeiende weg van het

genealogisch onderzoek, ligt een schat aan informatie in allerlei archieven op u te wachten. De

belangrijkste archiefbewaarplaats in de provincie is het Historisch Centrum Overijssel, dat gevestigd

is in de hoofdstad Zwolle. Naast de hoofdtaak, het beschikbaar stellen van historische informatie,

organiseert het Historisch Centrum Overijssel tal van cursussen, zowel voor de beginnende als de

gevorderde onderzoeker (onder andere in genealogie, het lezen van oud schrift, heraldiek en

onderzoek in secundaire bronnen).

Behalve het Historisch Centrum Overijssel kent Overijssel een groot aantal andere openbare

archiefbewaarplaatsen: vier gemeente- of stadsarchieven (Deventer, Enschede, Kampen en Zwolle)

en een veertigtal gemeentesecretarieën. Het Rijksarchief in Overijssel en het Gemeentearchief

Zwolle zullen in 2001 samengaan in het Historisch Centrum Overijssel, terwijl door de op handen

zijnde bestuurlijke herindeling van de provincie het aantal gemeenten wordt teruggebracht.

Het Historisch Centrum Overijssel beheert in de eerste plaats archieven van overheidsinstellingen

(rijk en provincie) die in de loop der eeuwen op het grondgebied van Overijssel werkzaam zijn

geweest. Dit zijn bijvoorbeeld de Provinciale Staten, het kadaster, de rechtbanken en de notarissen.

Ook worden er doop-, trouwen begraafboeken bewaard en de registers van de burgerlijke stand.

Historisch bronnenmateriaal is eveneens te vinden bij de gemeentearchieven, waar de archieven

berusten van de gemeentebesturen en gemeentelijke diensten en bedrijven. Hier kunt u onder meer

het bevolkingsregister of het politiearchief raadplegen.

Archieven zijn niet alleen belangrijk voor de overheid. Voor u bevatten de akten, documenten en

registers interessante informatie over het eigen voorgeslacht. Zo maakt de - grotendeels - papieren

neerslag van het verleden het mogelijk om terug te reizen in de tijd en daar uw voorouders op te

sporen. U kunt bijvoorbeeld op zoek gaan naar de aanstellingsakte van uw overgrootvader, die

veldwachter was, of naar een beschrijving van de inboedel van zijn huis.

De Archiefwet 1995 bepaalt dat alle permanent te bewaren overheidsarchieven na twintig jaar naar

een archiefbewaarplaats moeten worden overgebracht. Overbrenging betekent dat de archieven in

beginsel voor iedereen toegankelijk en openbaar zijn. Vrijwel alle stukken kunt u inzien. Dit is alleen

niet mogelijk wanneer ze door ouderdom in slechte staat verkeren of indien dit om redenen van

privacy niet is toegestaan. Bij veel geraadpleegde archieven worden niet de originele stukken, maar

duplicaten in de vorm van fotokopieën, microfiches of microfilms beschikbaar gesteld. Dit gebeurt

niet alleen met het oog op het behoud van de unieke documenten, maar ook om door zelfbediening

vlotter werken mogelijk te maken.

Naast overheidsarchieven treft u in de archiefbewaarplaatsen ook particuliere archieven aan. Deze

vallen niet automatisch onder de Archiefwet; een ieder mag immers met het door hem of haar

persoonlijk gevormde archief naar goeddunken handelen. Gelukkig beseffen steeds meer

particuliere instellingen dat een archiefbewaarplaats met deskundig beheer en goede

bewaarfaciliteiten een uitkomst is voor hun archieven. Ook de onderzoekers zijn met overdracht

gebaat, omdat de particuliere archieven als historische bron een belangrijke aanvulling vormen op

14

de archieven van overheidsinstellingen. Het gaat daarbij onder meer om archieven van kerken,

families, verenigingen of bedrijven, die ook voor de genealoog van belang kunnen zijn.

In de hierna volgende hoofdstukken wordt regelmatig verwezen naar het laatst vervaardigde

archievenoverzicht van Overijssel: H. de Beer e.a., De archieven in Overijssel (Alphen aan den Rijn

1980). Dit archievenoverzicht kunt u bij elke archiefdienst, in vele openbare bibliotheken of bij het

CBG inzien. Het Historisch Centrum Overijssel tracht ook meer actuele informatie over de rijke

inhoud van zijn depots en de recente aanwinsten ter beschikking te stellen. In het Overzicht van

archieven en verzamelingen, dat regelmatig wordt bijgewerkt, kunt u te weten komen welke

archiefbestanden er zijn, op welke wijze ze toegankelijk zijn gemaakt en of er literatuur over

aanwezig is. Ook het Gemeentearchief Zwolle heeft een Overzicht van archieven en verzamelingen.

De overzichten van het Historisch Centrum Overijssel en van de gemeentearchieven van Enschede en

Zwolle zijn ook via Internet raadpleegbaar.

15

Archiefbezoek: hoe gaat dat?

Als u een gemeente- of Historisch Centrum Overijssel bezoekt, schrijft u zich eerst in bij de receptie

en maakt u het doel van uw bezoek kenbaar. Aan de toegang tot de studiezaal en het raadplegen

van de stukken zijn geen kosten verbonden. De medewerkers van het archief zullen u graag

deskundig voorlichten over de gang van zaken en u op weg helpen bij het zoeken naar gegevens. Het

onderzoek moet u natuurlijk zelf doen! Het is mogelijk uw stamboom tegen betaling uit te laten

zoeken, maar dat is een kostbare zaak en niet half zo leuk.

Bij de rijksarchieven en bij sommige gemeentearchieven krijgt u een pasje, waarmee u als bezoeker

wordt geregistreerd en dat u nodig heeft om stukken te kunnen aanvragen. Als u

gemeentearchieven wilt bezoeken van gemeenten zonder eigen archiefdienst (m.u.v. Borne,

Deventer/Olst, Enschede, Hengelo, Kampen en Zwolle betreft dat alle Overijsselse gemeenten),

verdient het aanbeveling eerst telefonisch te informeren naar de mogelijkheden van bezoek en

faciliteiten, of om een afspraak te maken.

Alle archiefdiensten beschikken over studiezalen met kopieerfaciliteiten. Hier is ook het overzicht

van archieven in te zien, waarin alle aanwezige archieven van instellingen en personen systematisch

zijn gerangschikt. Met behulp van het hierin vermelde toegangsnummer kunt u de inventaris van het

te raadplegen archief vinden. In de inventaris staat vermeld welke stukken zich in een archief

bevinden en welke inventarisnummers deze hebben. Ook de inventarissen staan in de studiezaal,

meestal in verzamelbanden. In de inleiding van een inventaris is een kort overzicht van de

geschiedenis van de instelling opgenomen, evenals aanwijzingen voor de gebruiker. Neemt u dus

eerst deze inleiding door, voordat u stukken aanvraagt.

Verder zijn in de studiezalen allerhande alfabetische toegangen, zoekwijzers, gidsen en handboeken

te vinden. Speciale vermelding verdient de generale index van het Gemeentearchief Zwolle, een

kaartsysteem met circa twee miljoen fiches, gerangschikt op voor- en achternamen met verwijzingen

naar de belangrijkste genealogische bronnen. Een deel van deze index is gedigitaliseerd.

De studiezaal van het Historisch Centrum Overijssel, 1996 (foto: Ben Vulkers)

16

Literatuur

Zie voor meer achtergrondinformatie: G. Rensen en P. den Otter, Historisch onderzoek in Overijssel

(Utrecht 1987). Om u op weg te helpen met stamboomonderzoek en, eenmaal begonnen, om u te

begeleiden bij de voortgang kunnen de volgende boeken goede diensten bewijzen: R. van Drie e.a.

(red.), Voorouders in beeld. Stamboom en familiegeschiedenis (Utrecht/Den Haag 1997); en R. van

Drie, Stamboomonderzoek voor beginners (Den Haag 1998).

Online verwijzingen

Op de volgende locaties kunt u meer informatie vinden over beginnen met genealogie:

Historisch Centrum Overijssel

o Cursusoverzicht 2004/2005

Nationaal Archief

Archiefnet (met verwijzingen naar alle archieven online)

Centraal Bureau voor Genealogie

Nederlandse Genealogische vereniging (NGV):

o NGV afdeling Twente (met Genealogische Databank Twente)

http://www.historischcentrumoverijssel.nl/

http://www.historischcentrumoverijssel.nl/frames/main/activiteiten/cursussen.htm

http://www.nationaalarchief.nl/

http://www.archiefnet.nl/

http://www.cbg.nl/

http://www.ngv.nl/

http://twente.ngv.nl/

17

2. Het begin van het archiefonderzoek

Inleiding

Het gezegde dat alle begin moeilijk is geldt eigenlijk niet voor stamboomonderzoek. Voor de

negentiende en een groot deel van de twintigste eeuw heeft u de beschikking over een tweetal

bronnen die het onderzoek snel op gang kunnen brengen: de registers van de burgerlijke stand en

het bevolkingsregister.

Burgerlijke stand

De beste leerschool is de praktijk. Daarom beginnen we het inhoudelijke gedeelte van deze gids met

een tastbaar voorbeeld. Jan Evers te Baflo zoekt de voorouders van zijn grootvader. Hij weet dat zijn

opa Gerrit heette en afkomstig was uit Almelo in de provincie Overijssel. Ook kent hij de verjaardag

van zijn grootvader, 21 augustus. Uit de leeftijd die in de destijds uitgeknipte overlijdensadvertentie

vermeld stond, kan Jan Evers opa's geboortejaar afleiden: 1884. Deze gegevens (Gerrit Evers,

geboren te Almelo op 21 augustus 1884) zijn voldoende om het onderzoek te starten.

Gewapend met deze informatie kan de heer Evers zijn archiefonderzoek beginnen in de registers van

de burgerlijke stand, waarin van elke inwoner van Nederland de belangrijkste gebeurtenissen uit zijn

of haar leven - geboorte, huwelijk en overlijden - worden vastgelegd. In Overijssel is de burgerlijke

stand evenals in de meeste provincies ingevoerd in 1811, toen Nederland was ingelijfd bij het Franse

keizerrijk van Napoleon Bonaparte.

Ook in Overijssel werden met ingang van 1 maart 1811 de Franse wetten van kracht. Eén daarvan

had betrekking op de registratie van geboorten en overlijdens, die in elke gemeente zou worden

bijgehouden door de ambtenaar van de burgerlijke stand. Het duurde doorgaans wel enkele

maanden voordat de burgerlijke stand, die ook huwelijken optekende, daadwerkelijk in werking

trad. De Fransen waren in 1813 weer vertrokken, maar de door hen ingevoerde wijze van

bevolkingsregistratie is tot op de dag van vandaag gehandhaafd.

18

Geboorteakte

De heer Evers gaat in het Historisch Centrum Overijssel op zoek naar de geboorteakte van zijn

grootvader. Voor de overheid is dit de belangrijkste registratie. De geboorteakte is immers het

bewijs van het bestaan, en vormt de basis voor de daaruit voortvloeiende rechten en plichten van

het wettige kind. De aangifte moet binnen drie dagen na de geboorte geschieden bij de ambtenaar

van de burgerlijke stand van de gemeente waarin het kind is geboren, ook al is dat niet de officiële

woonplaats van de ouders.

Jan Evers weet dat zijn grootvader op 21 augustus 1884 in Almelo ter wereld is gekomen. Tijdens het

bezoek aan het Historisch Centrum Overijssel blijkt evenwel dat deze gemeente van 1818 tot 1914

was onderverdeeld in de gemeenten Stad Almelo en Ambt Almelo. Zo'n bestuurlijke scheiding tussen

een stad(je) en het omringende platteland kwam vroeger regelmatig in Overijssel voor.

Gemeentelijke herindelingen hebben hieraan een einde gemaakt. Meestal zijn in de getypte

alfabetische klappers zowel de gegevens van de Stad als het Ambt opgenomen. In de klapper op de

geboorten van Almelo vindt Jan Evers de gezochte verwijzing naar de geboorteakte van zijn

grootvader. Hierbij wordt door middel van een S aangegeven dat het om Stad Almelo gaat. Het jaar

is inderdaad 1884 en het aktenummer is 160.

Met behulp van dit nummer is de geboorteakte gemakkelijk terug te vinden op de microfilm met het

register van geboorten. In de geboorteakte vindt u zowel de datum van aangifte als de

geboortedatum. Verder staan vermeld de voornamen van het kind, het tijdstip van de geboorte en

de namen en beroepen van de ouders. De aangever van de geboorte, bijna altijd de vader, tekent de

akte, als hij tenminste zijn naam kan schrijven.

De geboorteakte van de grootvader van Jan Evers vertelt hem dat Gerrit Evers is geboren op 21

augustus 1884 om half zes 's morgens (de voormiddag loopt van twaalf uur 's nachts tot twaalf uur 's

middags), in een huis dat gelegen was in wijk zes, nummer 73. Hij weet nu ook meer over zijn

overgrootouders: Willem Evers, 28 jaar oud, schipper te Stad Almelo, en Martina Johanna

Leijerweerd, zonder beroep. Onder de akte staan de handtekening van de aangever en de twee

getuigen.

Eén van de getuigen, Klaas Melis, is de gemeentebode. Als getuigen - alleen mannen kwamen

daarvoor in aanmerking - treden vaak ambtenaren van de gemeente op, omdat die toch in de buurt

waren. De andere getuige is een schipper, dus een collega van de vader. Bij de getuigen komen we

ook vaak familieleden of buren tegen. Na 1934 worden in de geboorte- en overlijdensakten geen

getuigen meer vermeld.

In de indices op de geboorten in Stad en Ambt Almelo staan nog meer kinderen met de naam Evers.

Nu we de namen van Gerrits ouders kennen, kunnen we ook de geboorteakten opzoeken van de

andere kinderen met deze familienaam die omstreeks 1884 ter wereld zijn gekomen. De kans is

immers groot dat daar nog broers en zusters van Gerrit bij zitten. Om - zeker bij veel voorkomende

familienamen - onnodig werk te voorkomen is het wel aan te raden eerst het huwelijk van de ouders

op te zoeken, zodat u een beginpunt hebt. Na controle van de akten vinden we van Willem Evers en

Martina Johanna Leijerweerd in Stad Almelo alleen nog de geboorte van een dochter: Johanna

Hermina Evers, geboren Stad Almelo 16 mei 1883 (aktenummer 1883-79).

19

De andere kinderen Evers die omstreeks dezelfde tijd in Stad Almelo geboren werden, behoorden

tot het gezin van Jan Evers en Derkjen Theodora Broekhuis. Wellicht gaat het hier om een broer van

Willem Evers, maar dat zou uit verder onderzoek moeten blijken.

De geboorteakte van Gerrit Evers, aktenummer 160, opgemaakt op 21 augustus 1884 te Stad Almelo.

Als adres is vermeld: wijk 6, nummer 73. In de negentiende eeuw kende men het systeem van

straatnaam en huisnummer nog niet. Gemeenten waren verdeeld in wijken die met letters of cijfers

werden aangeduid. De huizen in zo'n wijk kregen een doorlopend nummer, dat niet overeenkomt met

de huidige nummering.

20

Huwelijksakte

Om het voorgeslacht van Willem Evers en Martina Johanna Leijerweerd op het spoor te komen, gaat

Jan Evers op zoek naar de huwelijksakte. Voor de genealoog is dit de meest interessante akte, omdat

er allerlei gegevens over bruidegom en bruid, wederzijdse ouders en getuigen in voorkomen. Net als

bij de geboorteakten zoekt hij in de alfabetische indices het jaar en het aktenummer op. Omdat de

kinderen van Willem Evers en Martina Johanna Leijerweerd in Stad Almelo zijn teruggevonden, zoekt

Jan Evers eerst in de index op de huwelijken van deze gemeente. Zijn overgrootouders zijn

inderdaad in Stad Almelo getrouwd en wel in het jaar 1882, aktenummer 23. De huwelijksakte is

vervolgens gemakkelijk terug te vinden. Hierin is te zien dat het huwelijk op 11 mei is voltrokken.

De huwelijksakte geeft gewoonlijk de namen van het bruidspaar, hun beroepen, leeftijden,

geboorte- en woonplaatsen en de namen van de wederzijdse ouders. Als die nog in leven zijn,

worden ook hun beroepen en woonplaatsen vermeld. Tot 1970 moest een huwelijk voltrokken

worden in de woonplaats van de bruid of bruidegom.

Veel echtparen trouwden vroeger in de gemeente van herkomst van de bruid. Als een echtpaar niet

trouwde in de plaats waar de kinderen geboren werden, kan het dus vaak helpen om te zoeken naar

haar geboorteplaats, bijvoorbeeld door middel van een overlijdensakte.

Willem Evers was, zo lezen we, een 26-jarige schipper, geboren te Wierden en wonende te Stad

Almelo, meerderjarige zoon van Gerrit Evers, schipper, en van Johanna Ezendam, zonder beroep,

beiden wonende in Stad Almelo en bij de voltrekking van het huwelijk aanwezig en hun toestemming

gevend. Martina Johanna Leijerweerd was 28 jaar, dienstbode, geboren te Hellendoorn en wonende

in Stad Almelo, meerderjarige dochter van Mannes Leijerweerd en van Janna Heetbrink, beiden

overleden. We kennen nu ook de namen van de betovergrootouders van Jan Evers.

Het loont altijd de moeite om even naar de getuigen te kijken. Als het verwanten zijn, wordt de

familierelatie vermeld. Als het onderzoek naar het voorgeslacht van het bruidspaar moeilijkheden

oplevert, kan dit helpen om het juiste spoor terug te vinden. Tot 1927 zijn de getuigen wel altijd van

het mannelijke geslacht.

Verder staan onder de huwelijksakte de handtekeningen van het echtpaar, hun ouders (voor zover in

leven, en aanwezig) en de getuigen. Omdat ook de bruid en de nog in leven zijnde moeders de akte

moesten ondertekenen, is dit een goede gelegenheid ook het handschrift van een `voormoeder' (die

u in de geboorte- en overlijdensakten niet tegenkomt) vastgelegd te zien.

Uit de ondertekeningen blijkt dat niet iedereen een even geoefend schrijver was. In de negentiende

eeuw waren er in Nederland nog veel mensen die niet konden lezen of schrijven. Toch stond de

overheid niet toe dat een analfabeet ondertekende door middel van een kruisje of een persoonlijk

merk, zoals vóór die tijd gebruikelijk was. In plaats daarvan werd in de akte de reden gemeld

waarom de handtekening niet werd geplaatst. In deze huwelijksakte staat onderaan geschreven dat

de tweede getuige had verklaard `wegens onkunde niet te kunnen schrijven.'

Echtscheidingen kwamen in het verleden veel minder voor dan tegenwoordig. Aan de huwelijksakte

kunt u zien of een huwelijk door echtscheiding is ontbonden, want is dat het geval, dan wordt dit in

de marge van de huwelijksakte vermeld. Van echtscheiding of nietigverklaring door de

21

arrondissementsrechtbank wordt eveneens een akte opgemaakt in het register met huwelijksakten.

Deze inschrijving vindt plaats in de gemeente waar het huwelijk voltrokken is. Scheiding van tafel en

bed wordt niet vermeld.

De huwelijksakte van Willem Evers en Martina Johanna Leijerweerd, aktenummer 23, opgemaakt op 11 mei 1882 te Stad Almelo. Door het onzorgvuldig bijhouden van de burgerlijke stand kon

onduidelijkheid ontstaan over de precieze familie- of voornaam van iemand. In dit geval is de vader van Martina Johanna in haar geboorteakte vermeld als Mannes Leijerweerd, terwijl hij in zijn

overlijdensakte Hermannus Leijerweerd wordt genoemd. Als iets dergelijks bij de huwelijkssluiting werd geconstateerd, wordt hiervan in de akte melding gemaakt.

22

Huwelijksbijlagen

Om te kunnen trouwen moesten bruid en bruidegom een aantal bewijsstukken inleveren bij de

ambtenaar van de burgerlijke stand, de zogenoemde huwelijksbijlagen. Hieronder vinden we

afschriften van verschillende akten die verdere informatie over het bruidspaar geven. De bijlagen

zijn geordend op gemeente, jaar en aktenummer van het huwelijk en kunnen op microfilm

geraadpleegd worden.

In het geval van Willem Evers en Martina Johanna Leijerweerd bevatten de huwelijksbijlagen de

gebruikelijke stukken: uittreksels uit de geboorteakten of (indien geboren vóór 1811) de

doopinschrijvingen van het bruidspaar, en uittreksels uit de overlijdensakten van de overleden

ouders (in dit geval die van de bruid). Ook treffen we een certificaat van de nationale militie aan, een

verklaring dat Willem Evers aan zijn verplichtingen ten opzichte van de militaire dienstplicht heeft

voldaan. Hij is wegens `te kleine gestalte' van de dienst vrijgesteld.

De bijlagen geven slechts uittreksels uit akten; de eigenlijke akten moeten nog wel opgezocht

worden om meer informatie te verkrijgen en de gegevens te controleren, maar omdat de gemeente

en de datum dankzij het extract bekend zijn, levert dat geen problemen op.

In de huwelijksbijlagen kunnen naast de genoemde voorbeelden allerhande andere stukken zitten.

Als iemand als weduwe of weduwnaar hertrouwde, werd een uittreksel uit de overlijdensakte van de

vorige echtgenoot of echtgenote bijgevoegd. Een bewijs van onvermogen is aanwezig, wanneer het

bruidspaar niet in staat was de kosten van de huwelijkssluiting en de daarvoor benodigde extracten

te betalen. Indien één of meer ouders niet bij de huwelijksvoltrekking aanwezig konden zijn, moest

een akte van toestemming worden opgemaakt. Toestemming van de ouders voor het huwelijk was

nodig als men jonger dan dertig jaar was. Als de ouders van bruid of bruidegom overleden zijn,

worden in de huwelijksbijlagen vóór 1839 niet alleen de uittreksels van hun overlijdensakten

opgenomen, maar vaak ook die van de grootouders. Voor de genealoog een belangrijke bron. Het

kan gaan om uittreksels uit registers die niet meer bewaard zijn gebleven.

De huwelijksbijlagen zijn in enkelvoud opgemaakt en worden bewaard in het Historisch Centrum

Overijssel. De periode waarover huwelijksbijlagen te raadplegen (zullen) zijn komt overeen met die

van de huwelijksakten. De bijlagen zijn tot en met 1932 volledig aanwezig. Na dit jaar zijn ze

vernietigd, uitgezonderd de bijlagen die betrekking hebben op huwelijken, waarvan één van de

partners niet in het bezit is van de Nederlandse nationaliteit.

23

Overlijdensakte

Uit de huwelijksbijlagen van het echtpaar Evers-Leijerweerd heeft Jan Evers de overlijdensdata en -

plaatsen gehaald van de ouders van Martina Johanna, die beiden zijn overleden te Hellendoorn.

Omdat in het Historisch Centrum Overijssel exemplaren worden bewaard van alle registers van de

burgerlijke stand van Overijsselse gemeenten, kan hij ook deze akten bekijken.

De overlijdensakte bevat de naam, voornamen, beroep, geslacht, leeftijd en woonplaats van de

overledene, de datum van aangifte en de datum en het tijdstip van overlijden, de namen van de

aangevers, waarbij ook een eventuele familierelatie wordt vermeld, de namen van de ouders van de

overledene en de namen van de huwelijkspartner(s). Soms wordt ook het adres vermeld waar de

persoon overleed.

Het overlijden werd geregistreerd in de gemeente van overlijden. Als dat niet de officiële

woonplaats was, werd daar een extract van de akte in het register van overlijden ingeschreven.

Lang niet altijd zijn overlijdensakten even uitgebreid of nauwkeurig. Zeker in de eerste decennia van

de burgerlijke stand worden de geboorteplaats en de namen van de ouders vaak niet of onjuist

vermeld. U moet ook altijd op uw hoede zijn met de opgegeven leeftijd van de overledene: de

aangevers van het overlijden kennen vaak niet het precieze geboortejaar en geven de leeftijd dikwijls

verkeerd op. Pas na verloop van tijd worden de gegevens in de akten nauwkeuriger.

Mannes Leijerweerd, die in de akte Hermannus wordt genoemd, is overleden te Hellendoorn op 11

november 1859. Hij was op het moment van zijn overlijden 37 jaar oud, schipper, gehuwd met Janna

Heetbrink, zoon van Marten Leijerweerd, zonder beroep, wonende te Hellendoorn, en Maria

Schuitemaker, overleden. Mannes was geboren en woonachtig in Hellendoorn. Hij is overleden op

11 november 1859 om vier uur 's middags (de namiddag loopt van twaalf uur 's middags tot twaalf

uur 's nachts) in een huis in het kerkdorp, wijk A, nummer 46.

De aangifte werd de dag na het overlijden gedaan door Gerrit Jan Jansen, 52 jaar oud, wieldraaier,

en Cornelis van Egmond, 45 jaar oud, veldwachter, wonende te Hellendoorn, niet verwant en

`naburen' van de overledene.

Met name op het platteland zien we vaak dat de aangevers buren zijn van de overledene. In de

plattelandssamenleving speelde de naoberschap, de verplichting van de ingezetenen van een

buurschap elkaar in door de gewoonte voorgeschreven omstandigheden te helpen, een grote rol.

Deze onderlinge saamhorigheid, het `sociale vangnet' van het platteland, was voor de boer van

essentieel belang. Per slot van rekening was iedereen wel eens voor hulp op de buren aangewezen,

bijvoorbeeld bij het dorsen, of bij ziekte van de kostwinner. Ook bij geboorte, huwelijk en overlijden

stonden de buren elkaar bij, waarbij de belangrijkste rol was weggelegd voor de noodnaobers, de

naaste buren.

24

In het overlijdensregister kan men verder akten aantreffen met betrekking tot het overlijden `ter zee

en in de lucht' of overlijdensakten in geval van vermissing. Ook worden er akten van lijkvinding

ingeschreven, dat wil zeggen dat een alleenstaande is overleden zonder dat daar iemand bij

aanwezig is. Deze akten zijn in de inventaris terug te vinden in de `Bijlagen tot de registers van

overlijden'. Een voorbeeld komen we tegen in het overlijdensregister van de gemeente Raalte van

1919. Op 20 november van dat jaar (aktenummer 165) doen de gemeenteontvanger en de

gemeenteveldwachter aangifte van de vondst van het lijk van een onbekend persoon van het

mannelijk geslacht in de puinhoop van een afgebrande varkensstal. Het bijgevoegd proces-verbaal en

verklaring van lijkschouw geven de details: een dronken man vraagt aan een boer onderdak, die hem

dat weigert. Een half uur later blijkt de varkensstal in brand te staan. De knecht ziet een man in de

vlammen staan, maar het dak stort in en hij kan hem niet meer redden! Later blijkt de man een

bekende zwerver en dronkenlap uit Zwolle te zijn.

De overlijdensakte van Hermannus Leijerweerd, aktenummer 96, opgemaakt op 12 november 1859

te Hellendoorn.

25

Meer over de burgerlijke stand

Met de hiervoor behandelde bronnen kan Jan Evers zijn onderzoek verder voortzetten voor zover

het de periode na 1811 betreft. Met behulp van de indices en de gegevens uit de huwelijksbijlagen

zijn de betreffende akten te vinden. Er zijn echter nog wel enige opmerkingen te maken, die nuttig

zijn om in gedachten te houden bij het onderzoek in de burgerlijke stand.

Volgorde van voornaam en achternaam

In 1934 is een aantal zaken in de akten van de burgerlijke stand veranderd. Zo zijn de getuigen bij

geboorte- en overlijdensakten afgeschaft. Verder is de volgorde van voornaam en achternaam

omgedraaid, om te voorkomen dat kinderen ten onrechte een samengestelde (`dubbele') naam

verkregen.

Zie voor een lijst van dubbele namen: F. de Josselin de Jong, `Samengestelde geslachtsnamen',

Jaarboek CBG 3 (1949) 11-72. In Jaarboek 12 (1958) staat een aanvullende lijst. Zeer lezenswaardig

is: Kees Bruin, `Wat heet dubbel. De sanering van dubbele namen rond de Tweede Wereldoorlog, De

Gids (feb. 1999) 102-111.

Nauwkeurigheid van akten

U bent al gewaarschuwd voor de onnauwkeurigheid van de vroege akten van de burgerlijke stand.

Vooral de overlijdensakten zijn berucht. Huwelijksakten zijn bijna altijd betrouwbaar, omdat de

gegevens daar met behulp van uittreksels aangeleverd werden, en hetzelfde geldt voor

geboorteakten, waarvoor de gegevens doorgaans van de vader van het aangegeven kind afkomstig

zijn.

Formeel was de nauwkeurigheid groot. De voor- en achternaam van een kind lagen bij voorbeeld

vast op grond van de gegevens in de geboorteakte. Met behulp van kanttekeningen in de marge

werden onregelmatigheden gecorrigeerd. Fouten in akten kwamen vaak aan het licht bij een

huwelijk of als men ingeschreven werd ten behoeve van de dienstplicht. Naamswijziging en andere

correcties van akten werden door de arrondissementsrechtbank gelast. Vooral in de begintijd van de

burgerlijke stand was de mate waarin dit ook uitgevoerd werd afhankelijk van het plichtsbesef van

de ambtenaar die daarop stootte.

De achternaam lag weliswaar officieel vast, maar met de spelling ging men in de praktijk niet altijd

even nauwkeurig om. Vooral in de eerste decennia van de burgerlijke stand kunt u een familienaam

nog op alle mogelijke spellingswijzen in de akten tegenkomen.

26

In het overlijdensregister van Raalte uit 1883 is onder aktenummer 7 naar aanleiding van een bevel

van de arrondissementsrechtbank van Zutphen opgetekend, dat `uit het huwelijk van de echtelieden

Joannes Bernardus Hofhuis en Antonia Hennepsmaat onderscheidene kinderen zijn voortgesproten,

welker geboorte is aangetekend in de registers van den burgerlijken stand te Raalte; dat de

plaatselijke gewoonte te Raalte medebrengt, om veeltijds den bouwman [= landbouwer] te noemen

niet bij zijn familienaam, maar bij den naam zijner hoeve en dit dikwerf zoover gaat, dat de eigenlijke

naam van den bouwman zelfs bij acten van den burgerlijken stand verkeerd wordt opgegeven; dat

door den vader der minderjarigen zulks ook plaats had, wonende hij tijdens zijn leven op het erve

Rijssen onder Raalte en langzamerhand door de wandeling genaamd werd met verkorting tevens van

zijn voornaam Jan van Rijssen; dat echter de in de wandeling bekende Jan van Rijssen en Joannes

Bernardus Hofhuis zijn een en dezelfde persoon; [...] dat de naam Jan van Rijssen foutief is

opgenomen in de geboorteacten der voormelde minderjarigen, de overlijdensacte van den vader en

die van de moeder; dat alle die acten dus verbetering zullen behooren te ondergaan, door daarin

voor de woorden Jan van Rijssen te stellen de woorden Joannes Bernardus Hofhuis; zijnde het abuis

daarin blijkbaar ontstaan door voormelde te Raalte zeer sterk werkende gewoonte ...'

Buitenechtelijke kinderen

De geboorteakte van een buitenechtelijk kind bevat meestal alleen de naam van de moeder. Het

komt voor dat een man die een ongehuwde moeder trouwt, haar kind als het zijne erkent waardoor

het kind gewettigd wordt. Hij hoeft niet de biologische vader te zijn, maar wordt door het erkennen

wel de juridische vader van het kind. De wettiging geeft men aan door een kantmelding op de

geboorteakte.

Vondelingen

Voor vondelingen wordt een akte van vinding opgemaakt. Degene die een vondeling aantreft, geeft

het kind aan bij de ambtenaar van de burgerlijke stand. De omstandigheden waaronder de vondeling

werd aangetroffen, worden uitvoerig beschreven. Zo wordt onder andere de kleding genoemd en de

leeftijd geschat. De aangever geeft de vondeling ook een voor- en achternaam, vaak ontleend aan de

plek waar het kind aangetroffen is.

Op 13 augustus 1812 (aktenummer 44) verscheen om zes uur 's ochtends voor de maire

(burgemeester) van de gemeente Hellendoorn de 22-jarige Berend Berentsen, `wonende op den

Schuilenburg onder deze gemeente, welke ons verklaard heeft dat hij op den dertienden der maand

van augustus des smorgens ten half zes uuren, bij het openen van zijn huisdeur, op de straat voor de

deur van zijn huis, een kind gevonden heeft, zodanig als hij het ons voorstelde, gebakert, gekleed met

linnen, niet gelettert, en een witte en bonte borstrokje. Het kind onderzogt hebbende, hebben wij het

zelve erkent van het mannelijk geslagt te zijn, schijnende vierentwintig uuren oud, hebbende aan het

kind geene kentekenen noch geschrift gevonden om het te doen erkennen, zoo hebben wij terstond

het kind onder de voor- en toenaam van Johan Schuilenburg ingeschreven en bevolen dat het zelve

zoude worden ter hand gesteld aan de diaconie der hervormde gemeente ...'

27

Levenloos aangegeven kinderen

Anders dan men zou verwachten, hoeven niet alle kinderen in een gezin in de geboorteakten terug

te vinden te zijn. Als een kind namelijk dood ter wereld kwam of overleed voordat de aangifte van de

geboorte plaatsvond, werd alleen een overlijdensakte opgemaakt. In de tienjaarlijkse tafels en

indices zijn deze kinderen meestal opgenomen onder de naam van de vader met de aanduiding

`doodgeboren kind van' of `levenloos aangegeven kind van'. Soms wordt de voornaam van de vader

niet vermeld, wat het zoeken een stuk lastiger maakt.

Huwelijksafkondigingen

Registers van huwelijksafkondigingen bestaan vanaf 1811. Door een huwelijk publiek af te kondigen

beoogde men te voorkomen dat er huwelijken gesloten zouden worden waarbij wettelijke

beletselen bestonden (bijvoorbeeld bigamie). Wanneer bruid en bruidegom verschillende

woonplaatsen hadden werd de akte van huwelijksafkondiging in beide gemeenten opgemaakt.

Woonden zij korter dan zes maanden in hun huidige woonplaats, dan moest de afkondiging ook in

hun vorige woonplaats geschieden. Dit kan van belang zijn als niet bekend is waar een huwelijk is

voltrokken. Helaas is op deze akten geen naamindex aanwezig.

In de gemeente Raalte komen vanaf september 1841 kinderen ter wereld van de op dat moment 26-

jarige genees-, heel- en vroedmeester Hendrik Souman en zijn vrouw Gerhardina Greve. In de

huwelijksregisters van Raalte is het huwelijk echter niet terug te vinden. Het register van

huwelijksafkondiging geeft evenwel uitsluitsel. In 1840 is hierin de aangifte opgetekend van het

voorgenomen huwelijk van Hendrik Souman, geboren te Zwolle, wonende te Raalte, en Gerhardina

Greve, geboren en wonende te Vollenhove. Op 26 april en 3 mei vindt de afkondiging (de

huwelijksgeboden, in de terminologie van die tijd) in Raalte plaats. Het huwelijk zelf is voltrokken op

7 mei 1840 in Stad Vollenhove.

De oudste akten van de burgerlijke stand

Wie akten uit de eerste decennia na 1811 raadpleegt, kan op vele verrassingen stuiten. De

ambtenaren in de verschillende gemeenten hadden hun eigen opvattingen over het opstellen van de

akten; pas in de loop van de negentiende eeuw kregen ze een standaardvorm. In de jaren 1811-1813

zijn ze vaak opgesteld in het Frans, de officiële taal in het door het Franse keizerrijk geannexeerde

Nederland. Soms missen belangrijke gegevens, soms geven de akten meer informatie dan men in

later tijd aantreft. Zo heeft de ambtenaar van de burgerlijke stand in Deventer in de overlijdensakten

over de jaren 1812-1814 ook de naam van de arts en de door hem opgegeven oorzaak van overlijden

genoteerd.

Doodsoorzaak

Normaal gesproken geeft de overlijdensakte geen doodsoorzaak en deze is in de regel ook moeilijk

te achterhalen. Soms zijn er in de archieven van gemeentebesturen Verklaringen van Doodsoorzaak

te vinden, zoals bijvoorbeeld in Zwolle over de jaren 1902-1923 het geval is. Als er sprake was van

een bijzonder geval (moord, epidemie, natuurramp, bijzondere ziekte), kan soms meer te vinden zijn

in kranten, gemeenteverslagen en rechterlijke of politiearchieven.

28

Het overlijden van Jentje Nies, de 23-jarige vrouw van Willem Kamphof uit Mastenbroek, is

aangegeven in Zwollerkerspel op 25 februari 1825. In de akte wordt vermeld dat ze `bij de Papenkop

verdronken is gevonden.' Direct onder haar staat de overlijdensakte van haar driejarig zoontje, dat

eveneens verdronken is. Bij het nader bestuderen van het register valt op dat bladzijde na bladzijde is

gevuld met mensen die door verdrinking om het leven zijn gekomen. Kennelijk heeft zich een ramp

afgespeeld. De Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant biedt uitkomst. Hieruit wordt al snel

duidelijk dat een noordwesterstorm in het begin van februari gaten had geslagen in de dijken bij

Vollenhove, Zwartsluis, Mastenbroek, Grafhorst, Kampen, Wilsum en Kamperveen. Het verwoestende

water was het land binnengedrongen en had enorme schade aangericht. In Overijssel kwam 93.000

ha land onder water te staan en 305 mensen en 16.227 stuks vee verloren het leven. Een tijdgenoot

schreef: `Hoe diep bedroevend en aaklig dit toneel was, kan ieder gevoelig mensch zich wel

verbeelden. Daar hoorde men het kermen van eene moeder, die haar twee kinderen door de

geweldige vloed zag wegsleepen en verdrinken; ginds hoorde men het geschrei van zoonen over het

verlies hunner ouders, die zij door de geweldige golven zagen wegrukken en verdrinken.' In een kort

na de ramp verschenen boek van J. ter Pelkwijk, Beschrijving van Overijssels watersnood, kunnen we

op blz. 164-165 precies nalezen hoe het water het gezin van Willem Kamphof overviel. Behalve

moeder en zoon was ook nog een dochtertje van achttien maanden verdronken. Uit het

overlijdensregister blijkt dat haar stoffelijk overschot pas op 24 maart 1825 is gevonden.

Bevolkingsregister, persoons- en gezinskaarten

Het bevolkingsregister is voor de tweede helft van de negentiende en de twintigste eeuw een

belangrijke bron, zowel voor de periode waarin de akten van de burgerlijke stand beperkt ter inzage

zijn (vanaf 1902), als daarvóór, om verhuisde familieleden op het spoor te komen. Een ander

voordeel van het bevolkingsregister is dat hierin - in tegenstelling tot gegevens uit de registers van

de burgerlijke stand, die alleen een momentopname (geboorte, huwelijk, echtscheiding en

overlijden) weergeven - meer samenhangende informatie is te vinden. Bovendien vertelt het

bevolkingsregister iets over de woonomgeving van uw voorouders. Woonden zij in een deftige of

arme buurt en wie waren hun buren?

29

Beschikbaarheid

De akten van de burgerlijke stand werden per gemeente ingeschreven in afzonderlijke, vastbladige -

en al gauw voorgedrukte - registers. Dit deed men om te voorkomen dat ermee geknoeid kon

worden. De geboorte-, huwelijks- en overlijdensakten zijn elk jaar in een nieuw register opnieuw

vanaf nummer één doorlopend genummerd.

De registers van geboorten, huwelijken en overlijden worden in tweevoud opgemaakt. Eén

exemplaar blijft bij de betreffende gemeente, het andere exemplaar en de in enkelvoud opgemaakte

huwelijksbijlagen komen uiteindelijk terecht in het Historisch Centrum Overijssel in de provincie

waarin de betrokken gemeente ligt. De registers van de burgerlijke stand zijn dus zowel bij de

gemeenten als bij het Historisch Centrum Overijssel te raadplegen. Gegevens uit niet-openbare

registers van de burgerlijke stand zijn in veel gevallen tegen betaling te verkrijgen bij de secretarie

van de betreffende gemeente.

Door het veelvuldige gebruik en de daardoor optredende slijtage geven de Overijsselse

archiefinstellingen geen originele akten meer ter inzage. In plaats daarvan zijn in de studiezaal

microfilms of -fiches in te zien. De archieven van de burgerlijke stand die berusten bij het Historisch

Centrum Overijssel zijn beschreven in een inventaris [toegang 123]. Hierin vindt u bij elke gemeente

ook informatie over de begrenzing en eventuele opsplitsingen of annexaties.

Het bevolkingsregister en de gezinskaarten zijn bij uitstek gemeentelijke bronnen en werden in

enkelvoud opgemaakt. Ze bevinden zich in het betreffende gemeentehuis of zijn reeds overgedragen

aan een gemeentearchief. In de meeste gemeenten zijn de registers tot 1939 ter inzage en daar te

raadplegen. In andere gevallen kunt u op schriftelijk verzoek en tegen betaling bij de afdeling

bevolking inlichtingen eruit krijgen. Het Historisch Centrum Overijssel bezit geen afschriften van de

bevolkingsregisters.

De persoonskaarten kwamen na het overlijden van de betrokkene uiteindelijk terecht in het CBG in

Den Haag. Deze instelling beheert dus alle persoonskaarten van mensen die na 1938 in Nederland

overleden zijn. Daarmee beschikt het CBG over een prachtige bron om op eenvoudige wijze de

gegevens in handen te krijgen voor het begin van een genealogisch onderzoek. Stel dat u alleen

beschikt over de overlijdensdatum en -plaats van iemand, dan kunt u - uitsluitend op schriftelijk

verzoek - tegen betaling bij het CBG een uittreksel van de persoonskaart (van overledenen vóór 1

oktober 1994) of uit de persoonslijst (uit de GBA voor overlijdens na die datum) krijgen. Zo'n

persoonskaart vermeldt - om bij het voorbeeld te blijven - de gegevens van uw grootvader (meestal

namen, geboorte-, huwelijks- en overlijdensgegevens, beroep, de namen van zijn ouders, misschien

met hun geboorteplaats en -datum), zijn echtgenote(s) en zijn kinderen.

30

Beperkingen

Registers met akten van recente datum zijn in verband met privacybescherming van nog levende

personen (nog) niet ter inzage. De akten uit de registers van de burgerlijke stand zijn geheel ter

inzage tot en met het jaar 1902. Voor akten die dateren uit 1903 en later houdt de rijksarchiefdienst

de volgende termijnen aan (bij de gemeentearchieven gelden soms andere inzagebeperkingen):

Geboorteakten:

1903-1912 ter inzage in 2013

1913-1922 ter inzage in 2023

1923-1932 ter inzage in 2033

Huwelijksakten en huwelijksbijlagen:

1903-1922 geheel ter inzage

1923-1932 ter inzage in 2007

1933-1942 ter inzage in 2043

Overlijdensakten:

1903-1942 geheel ter inzage

De gegevens zijn niet altijd correct vermeld, zeker als in een plaats veel verhuizingen plaatsvonden.

Ook zijn wijzigingen niet altijd aan de gemeente doorgegeven. Vergelijking met de gegevens van de

burgerlijke stand is daarom noodzakelijk. Verder moet u er rekening mee houden dat huisnummers

niet overeenkomen met kadastrale nummers en regelmatig wisselden.

Bovendien werd slechts één beroep ingevuld, terwijl velen vroeger meer middelen van bestaan

hadden. Deze beperking geldt overigens ook voor de vermelding van beroepen in andere bronnen,

zoals de akten van de burgerlijke stand.

Nadere toegangen

Om het zoeken in de chronologisch geordende registers van de burgerlijke stand te

vergemakkelijken maakte elke gemeente in het verleden iedere tien jaar alfabetische naamlijsten

op, de tienjaarlijkse tafels. Hierin staan in alfabetische volgorde de volledige namen van iedereen die

in die periode in die gemeente is geboren, gehuwd en overleden. Er zijn aparte tafels voor

geboorten, huwelijken en overlijdens. Achter elke naam wordt doorgaans de aktedatum vermeld. Bij

geboorte en overlijden gaat het daarbij om de datum waarop de aangifte heeft plaatsgevonden en

dus niet noodzakelijkerwijs de datum van de gebeurtenis zelf. Het is dus onvermijdelijk voor een

31

juiste geboorte- of overlijdensdatum de akte zelf te raadplegen! Ook de tienjaarlijkse tafels zijn in

tweevoud opgemaakt en berusten zowel bij de gemeenten als bij het Historisch Centrum Overijssel.

In Overijssel zijn de oorspronkelijke tienjaarlijkse tafels omgewerkt tot getypte alfabetische

toegangen of indices (per gemeente en per soort akte), die over grotere perioden lopen. Hierin

wordt verwezen naar het jaar en het volgnummer van de akten, waardoor die snel teruggevonden

kunnen worden. Naast de indices per gemeente zijn algemene alfabetische naamklappers op alle

overledenen in Overijssel tussen 1811 en 1932 (GIO) en alle huwelijken tussen 1811 en 1922 (GIHU)

in opbouw. Deze zullen digitaal te raadplegen zijn.

In veel gemeenten is het bevolkingsregister nader toegankelijk gemaakt door naamindices waarin de

gezinshoofden en ongehuwde personen, onder wie dienstboden en knechten, op alfabetische

volgorde zijn vermeld met een verwijzing naar het betreffende deel en paginanummer. Het

Gemeentearchief Zwolle heeft de gegevens uit het bevolkingsregister verwerkt in de generale index.

Bronnen

Na de algemene volkstelling van 1849 besloot de overheid de toen verkregen gegevens in

bevolkingsregisters te blijven verzamelen om zo de loop van de bevolking te kunnen volgen.

Overigens waren veel gemeenten al eerder begonnen met een dergelijke registratie. Vaak wordt het

beginpunt gevormd door de telling van 1829, die tot doel had in elke plaats een `volksregister' op te

zetten, `bevattende alle zoodanige opgaven en berichten betrekkelijk de bevolking, welker kennis in

het belang van de Staat nuttig en noodzakelijk zou zijn.' Gevraagd werd naar naam, voornamen,

leeftijd, geboorteplaats, burgerlijke staat, godsdienst en beroep. De telling vond in alle gemeenten

plaats, maar lang niet overal werden de registers ook werkelijk aangelegd, laat staan actueel

gehouden. Sommige gemeenten noteerden de ingekomen en vertrokken inwoners in afzonderlijke

registers, maar die zijn doorgaans niet volledig.

Pas bij Koninklijk Besluit van 22 december 1849 kreeg elke gemeente opdracht om vanaf 1 januari

1850 bevolkingsregisters aan te leggen én bij te houden, waarin de registratie-eenheid het

woonadres of het gezin was. In 1920 kregen de gemeenten toestemming om het bevolkingsregister

op kaartsysteem over te brengen, waardoor mutaties beter konden worden verwerkt; zo ontstonden

de gezinskaarten (alfabetisch op naam van het gezinshoofd). In 1938 werd dit systeem vervangen

door de persoonskaarten (alfabetisch op naam). Vanaf 1 oktober 1994 zijn alle gegevens

gedigitaliseerd in de Gemeentelijke Basisadministratie Persoonsgegevens (GBA).

Het bevolkingsregister was meestal niet alfabetisch ingericht, maar wijksgewijs en vervolgens op

straatnaam. Van elk adres werden de volgende gegevens geregistreerd: van alle bewoners (inclusief

dienstboden en knechten) de voor- en achternamen, het geslacht, de geboortedatum en -plaats, de

kerkelijke gezindheid, de burgerlijke staat en het beroep, voorts de relatie van elke bewoner tot het

gezinshoofd, de huwelijksdatum van het gezinshoofd (ontbreekt vaak) en soms de overlijdensdata

van de bewoners. Voor de genealoog is het van groot belang dat bij vestiging in de gemeente ook de

datum waarop men op een adres is komen wonen en de vorige verblijfplaats vermeld worden. Bij

vertrek uit de gemeente staan de verhuisdatum en de nieuwe verblijfplaats genoteerd. Ook

verhuizingen binnen de gemeente worden opgetekend.

32

Omdat de gegevens bij de invoering van de gezinskaarten per gezin gerangschikt werden, geven

deze geen volledig beeld meer wie er op een bepaald adres woonachtig waren. Dit hiaat werd

opgevangen met behulp van huis- of woonregisters, die werden geordend naar de volgorde van de

adressen; zij verwijzen naar de gezinskaarten.

Een bijzonder bevolkingsregister was het dienstbodenregister, waarin al het mannelijk en vrouwelijk

dienstpersoneel werd genoteerd, met vermelding van geboorteplaats en -datum en burgerlijke

staat. Voor deze knechten en meiden werden aparte registers bijgehouden omdat ze zo vaak

verhuisden. Hetzelfde gold voor militairen, zodat we in de garnizoenssteden een aparte registratie

van de daar gelegerde soldaten aantreffen.

Literatuur

Meer achtergrondinformatie vindt u in: R.F. Vulsma, Burgerlijke stand en bevolkingsregister (Den

Haag 1988); R. van Drie, N. Plomp en A. van der Tang, Genealogie, van stamboom tot

familiegeschiedenis (Utrecht/Den Haag 1988); A. Knotter en A.C. Meijer, De gemeentelijke

bevolkingsregisters 1850-1920 (Broncommentaren 2, Den Haag 1995). R.F. Vulsma gaat in:

`Onwettigheid, bron van kommer voor de genealoog', Gens Nostra 53 (1988) 320-322, in op de

problemen die onwettigheid, erkenning en adoptie opleveren bij de samenstelling van een

stamboom. Een goede inleiding op onderzoek in Duitsland geeft: J.G.J. van Booma, Genealogisch

onderzoek in Duitsland (Den Haag 1987).

Bij de archiefdiensten is de volgende folder beschikbaar: Zoekwijzer 6. De registers van de burgerlijke

stand (Nationaal Archief, Den Haag 1997).

Online verwijzingen

Op de volgende locaties kunt u meer informatie vinden over archiefonderzoek:


Nationaal Archief:

WieWasWie

Archiefnet (met verwijzingen naar alle archieven online)


FAQ Genealogie BeNeLux



https://www.wiewaswie.nl/


http://www.cbg.nl/

http://www.geneaknowhow.net/faq/benelux.htm

33

3. Onderzoek voor 1811

Inleiding

Uw speurtocht wordt lastiger naarmate u langer bezig bent en verder terugkomt in de tijd. Zeker in

de zeventiende en achttiende eeuw zult u ervaren dat u met steeds meer problemen wordt

geconfronteerd. Niet alleen de gebrekkige bevolkingsadministratie speelt ons daarbij parten, maar

ook het gebruik van namen. Pas met de invoering van de burgerlijke stand werd immers geregeld

dat elke familie een vaste familienaam moest voeren, die van vader op zoon vererfde en gedurende

het leven onveranderlijk was. Sinds die tijd heeft iedere Nederlander één of meer voornamen en een

achternaam. De voorna(a)m(en) worden na de geboorte in de geboorteakte vastgelegd. De

achternaam vererft in principe ongewijzigd van de vader op het kind (per 1 januari 1998 kan de

achternaam ook van de moeder worden overgenomen). In de periode vóór 1811 lag dat anders: er

waren geen officiële regels die het gebruik van namen vastlegden.

Voor- en achternamen

Spelling

De spelling van zowel voor- als achternamen kon sterk verschillen. Men spelde namen (ook

de eigen naam!) vaak naar eigen goeddunken en was daarin lang niet altijd consequent. Na

1811 valt het doorgaans wel mee, maar een afwijking van één letter kan het soms al moeilijk

maken een naam in een alfabetische index terug te vinden. Als men naar een naam zoekt in

een computer is het nog lastiger om alle spellingsvarianten af te lopen.

Een naam als Zijthof kunnen we, om maar enige variaties te noemen, tegenkomen als Sijthof,

Siethof of Zijthoff; een naam als Dieperink als Diepering, Deperink of Diebrink en een naam

als Heetkamp als Heijtkamp, Hietcamp, Heetcamp of Hetkamp.

Patroniemen

Vóór 1811 hadden veel Overijsselaars nog geen vaste familienaam, maar voerden ze een

patroniem of vadersnaam, die dus verwisselde bij elke generatie: Willem Alberts voor

Willem, zoon van Albert; Hendrikje Roelofs voor Hendrikje, dochter van Roelof. Jacobus,

zoon van Hendrik Martens, wordt dus niet vermeld als Jacobus Martens, maar als Jacobus

Hendriks. Ook personen met een achternaam voerden dikwijls tevens een patroniem, zowel

vóór als na 1811: Jakob Harms Asjes; Lammechien Egberts van Dijk.

34

Albert Kamphuis is overleden te Zwolle op 18 november 1836. Volgens de overlijdensakte

was hij 61 jaar oud, landbouwer en echtgenoot van Antonia Dekkers. De namen van zijn

ouders of zijn geboorteplaats worden in de akte niet vermeld. Uit nader onderzoek blijkt dat

hij op 9 mei 1802 in Zwolle is getrouwd met Tonia Jacobs, die we in de burgerlijke stand dus

als Antonia Dekkers tegenkomen. Volgens zijn trouwinschrijving was hij afkomstig uit de

omgeving van de stad, maar in de doopboeken van Zwolle is geen Albert Kamphuis terug te

vinden. De vondst van het huwelijk van een halfzuster van Albert, waarbij hij als getuige

optreedt, zorgde voor een doorbraak. Deze halfzuster trouwde in Zwollerkerspel op 24 april

1815 onder de naam Hendrina Hendriks. Zij voerde dus na 1811 nog een patroniem, terwijl

Albert al vóór 1811 onder de `familienaam' Kamphuis door het leven ging! Het extract van

de doopakte van Hendrina in de huwelijksbijlagen voerde het spoor naar Den Ham. Uit het

doopboek van de hervormde kerk aldaar bleek dat Albert op 24 april 1774 was gedoopt als

zoon van Jannes Derks en Everdina Alberts uit Magele. De bevestiging dat het hier om de

juiste familie ging was te danken aan het tweede huwelijk van moeder Everdina Alberts, die

na de vroege dood van Jannes Derks op 31 december 1786 in de kerk van Den Ham

hertrouwde met Hendrik Berends. Bij dit huwelijk wordt Everdina vermeld als weduwe van

Jannes Camphuis.

Veranderende namen

Na de invoering van de burgerlijke stand kan een achternaam formeel alleen gewijzigd of

toegevoegd (samengestelde achternamen) worden bij Koninklijk Besluit, maar vóór die tijd

was er geen regelgeving voor het gebruik van achternamen. Ook Overijsselaars die schijnbaar

een vaste achternaam voerden, konden van achternaam wisselen.

Voor de genealoog met voorouders op het Overijsselse platteland is het gebruik van

boerderijnamen een lastig verschijnsel. Dit wil zeggen dat een boer en zijn gezinsleden

werden aangeduid met de naam van het erve waarop zij woonden, zodat iedere generatie

weer anders kan heten. Als een familie naar een andere boerderij verhuisde, ging de naam

van het verlaten erve vanzelf over op de volgende bewoners. Een bruidegom die bij zijn

schoonfamilie introuwde, ging na zijn huwelijk eveneens onder een andere naam door het

leven. Dit gebruik komen we vooral in Twente en Salland tegen.

Ook was er vaak een verschil tussen de roepnaam en de doopnaam. Probeert u dus zo creatief

mogelijk te zijn bij het zoeken naar namen. Een voorbeeld: een meisje dat Femme heet, kan

ook Femia, Femie of Femmetien genoemd worden, maar is wellicht gedoopt als Euphemia!

Op 27 januari 1827 is de 81-jarige Hendrik Tijsselink in de buurschap Noetsele in

Hellendoorn overleden. Volgens de overlijdensakte was hij geboren in Rijssen als zoon van

Harm Tijsselink en Jenneken Hendriks. Hendrik zou dus omstreeks 1746 ter wereld gekomen

moeten zijn. In het doopboek van Rijssen vinden we in deze periode echter niet de gezochte

inschrijving. Wel valt op dat de enige moeder met de naam Jenneken Hendriks blijkt te zijn

getrouwd met Harm Egberts Dakhorst. Dit echtpaar laat op 3 juli 1746 een zoon Hendrik

dopen. Onderzoek in het trouwboek van Rijssen brengt duidelijkheid. Hendrik Harms

Dakhorst blijkt namelijk in 1769 te zijn getrouwd met Hendrina Alberts Tijsselink. Hendrik

nam de boerderij van zijn schoonvader over en ging voortaan onder de naam Tijsselink door

het leven. Uit het onderzoek kwam verder naar voren dat zich bij de boerderij Dakhorst

precies het omgekeerde had afgespeeld. Hier was de oudste zuster van Hendrik, Egberdina

Harms Dakhorst, in 1765 getrouwd met een broer van Hendrina, Jannes Alberts Tijsselink.

Dit echtpaar ging op de Dakhorst wonen. In het doopboek komen we hun kinderen dan ook

onder deze boerderijnaam tegen.

35

(Volledige) vernoeming

Een ander probleem bij het onderzoek vóór 1811 is dat vaak niet eenduidig kan worden

vastgesteld wie wie is. Vooral in het geval van veel voorkomende namen (Jan Jans, Hendrik

Alberts, Jantje Hendriks enz.) is het niet onwaarschijnlijk dat in één dorp tegelijkertijd

verschillende naamgenoten leefden. Om de gelijknamige personen te scheiden moet men

soms verder onderzoek verrichten. Een beproefde methode is gebruik te maken van de vrij

strikte vernoeming van kinderen, waardoor we ook achter de voornamen van (nog

onbekende) grootouders kunnen komen. In de praktijk werden immers altijd eerst de

grootouders vernoemd. Doorgaans werd de oudste zoon naar grootvader van vaders, de

tweede naar die van moeders kant vernoemd; de oudste dochter naar grootmoeder van

moeders, de tweede naar die van vaders kant. Van dit patroon kan echter afgeweken worden,

vooral bij de vernoeming van meisjes. Als er meer kinderen geboren werden, kwamen ooms,

tantes en eventueel verdere familieleden aan de beurt. In een aantal gevallen werd dit

vernoemingspatroon doorbroken:

De eerste zoon of dochter uit een tweede huwelijk kreeg vaak de naam van de vorige

echtgenoot of echtgenote van de hertrouwde ouder.

Als een kind jong overleed, kreeg het eerste kind dat daarna geboren werd vaak diens

naam.

Een kind dat na de dood van de vader geboren werd (of, in een enkel geval, na de

dood van de moeder gedoopt werd), werd vaak naar de overleden ouder genoemd.

Deze vernoemingsregels konden leiden tot het voorkomen van gelijknamige kinderen in één

gezin, die bij voorbeeld naar twee gelijknamige grootvaders vernoemd waren.

36

Registers van naamsaanneming

Het moment dat uw familie een vaste naam aannam kan zijn vastgelegd in de registers van

naamsaanneming. Op grond van decreten van keizer Napoleon uit 1811 en 1813 waren alle

inwoners verplicht hun achternamen te laten registreren. Wie geen vaste achternaam had,

moest er één aannemen en daarvan een akte laten opmaken. In 1825 hadden nog niet alle

ingezetenen van Overijssel hieraan voldaan en werd de bevolking nogmaals opgeroepen een

vaste achternaam aan te nemen.

De wijze van inschrijving verschilt per gemeente. In sommige registers zijn alleen de

gezinnen opgenomen die inderdaad een nieuwe naam aannamen, andere vermelden alle

gezinnen in de betreffende gemeente. De akten vermelden meestal: de `oude' en `nieuwe'

naam van het gezinshoofd; de namen van de kinderen (soms zelfs de kleinkinderen) met hun

leeftijd. Een dergelijke akte kan dus een mooi overzicht van de gezinssamenstelling aan het

begin van de burgerlijke stand geven.

Van alle bewaard gebleven registers van naamsaanneming staan kopieën in de studiezaal van

het Historisch Centrum Overijssel. Een geautomatiseerde toegang is in bewerking. In het

CBG zijn microfiches beschikbaar. De registers van de volgende gemeenten ontbreken:

Blokzijl, Diepenheim, Genemuiden, Gramsbergen, Hellendoorn, Raalte, Tubbergen,

Wanneperveen, Weerselo en Wierden.

37

Akte van naamsaanneming van Willem ter Borgh in Den Ham. Vertaald luidt de inhoud van de akte

als volgt:

'Voor ons burgemeester van den gemeente Den Ham, kanton Ommen, arrondissement van Deventer,

Departement van de Monden van de IJssel, heeft zich gepresenteerd Willem, woonachtig in [de

buurschap] Meer in deze gemeente, die heeft verklaard dat hij de naam Ter Borgh als familienaam

en als voornaam Willem heeft aangenomen, dat hij heeft 2 zonen en 5 dochters, 1 kleinzoon'.

Vervolgens worden de namen en de leeftijden van de kinderen vermeld. De akte is ondertekend in

Den Ham op 30 december 1812. Burgemeester Nagel heeft er linksonder bijgeschreven: 'Hij kan niet

schrijven'.

Wie de zesjarige Roelof is, die onderaan de lijst met kinderen staat, wordt niet duidelijk. In de akte is

immers maar sprake van twee zonen, vijf dochters en één kleinzoon. De schrijfwijze van de

familienaam in het register van naamsaanneming was niet definitief: in de burgerlijke stand komen

we deze familie als Ter Burg tegen.

38

Doop-, trouwen begraafboeken

Vóór 1811 bestond er geen sluitend systeem, zoals de burgerlijke stand, voor de

bevolkingsadministratie. De voornaamste genealogische bron wordt in die tijd gevormd door de

doop-, trouwen begraafboeken (dtb), die de predikant, pastoor of koster bijhield. Hierin noteerde

hij de gedoopten, de ondertrouwden en/of de gehuwden en de overledenen en/of begravenen in

zijn gemeente.

Het is voor uw onderzoek dus van belang te weten tot welke godsdienstige gezindte uw voorouders

behoorden en in welke plaats ze ter kerke gingen. Hierbij kunnen de doopextracten, die in de

huwelijksbijlagen van na 1811 voorkomen, goede diensten bewijzen. Hierin wordt immers ook altijd

de kerk vermeld, waar het kind gedoopt is.

Onkerkelijkheid kwam vroeger vrijwel niet voor. Na de Reformatie was een meerderheid van de

Overijsselaars overgegaan tot de Nederduits gereformeerde kerk, zoals het hervormde

kerkgenootschap toen officieel werd genoemd. De term hervormd kwam pas in de loop van de

achttiende eeuw in zwang. De Nederduits gereformeerde kerk werd tot 1795 min of meer als

staatskerk beschouwd en andere religieuze gezindten, zoals de rooms-katholieken en de

doopsgezinden, werd het moeilijk gemaakt om in vrijheid hun godsdienst uit te oefenen. Toch

bleven veel bewoners van het gewest de rooms-katholieke moederkerk trouw, vooral in Twente.

Ook in sommige Sallandse plaatsen bevonden zich grote concentraties van katholieken, zoals in

Raalte en omgeving. In Noordwest-Overijssel ofwel het Land van Vollenhove en in de Twentse

steden woonden veel doopsgezinden, die ook wel mennonieten of `mennisten' werden genoemd. Zij

lieten zich pas op volwassen leeftijd dopen.

Tot diep in de achttiende eeuw geven de doop- en trouwinschrijvingen in de Nederduits

gereformeerde kerk geen zekerheid over de godsdienstige gezindheid van de betrokkenen. Rooms-

katholieken en doopsgezinden waren immers meermalen verplicht dopen en huwelijken te laten

optekenen door hervormde predikanten (zie verderop).

Het zoeken in de dtb-boeken geschiedt in grote lijnen op dezelfde wijze als in de burgerlijke stand:

de registers zijn chronologisch opgesteld en er zijn soms alfabetische klappers. Meestal gaat men uit

van een doopdatum of geboortejaar, afkomstig uit een huwelijksbijlage of een overlijdensakte. De

doopaantekening levert de namen van de ouders, van wie vervolgens het huwelijk of de ondertrouw

opgezocht kan worden. In de (onder)trouwaantekening wordt doorgaans de herkomst van de bruid

en bruidegom vermeld. Vervolgens probeert men in de plaats van herkomst hun doopaantekening

te vinden. Zo gaat het onderzoek in principe generatie per generatie voort.

39

Doopboeken

De rooms-katholieke kerk heeft in 1563 op het concilie van Trente voor het eerst algemeen geldende

regels voor het registreren van onder andere doopgegevens vastgelegd. Drie jaar later gebeurde op

de synode van Wesel hetzelfde ten aanzien van de protestantse kerk. De oudste doopregisters in

Overijssel zijn die van Deventer (1571), Zwolle (1583) en Hasselt (1591).

Zoals gezegd was de Nederduits gereformeerde kerk na de Reformatie toonaangevend. Dit kwam

ook in de bepalingen met betrekking tot het dopen van kinderen tot uiting. Het provinciaal bestuur

had al in 1628 de doop door rooms-katholieke geestelijken streng verboden, met de woorden `dat

die kinderdoop bij die papistige ende affgodische priesteren, vervolgents het placcaet verhindert

ende die kinderkens nergens anders als in die Gereformeerde kercke ten dope gepresenteert worden.'

In 1653 werd bepaald dat kinderen van alle gezindten binnen veertien dagen na de geboorte in een

gereformeerde kerk moesten worden gedoopt. Op overtreding stond een hoge boete. Pas tegen het

einde van de zeventiende eeuw werd aan deze restrictie minder streng de hand gehouden. Hoewel

de verplichting nogal eens ontdoken werd en de niet-gereformeerde geestelijken soms ook al in een

vroeg stadium doop- en trouwboeken bijhielden, moet u zeker tot 1700 niet alleen bij rooms-

katholieken, maar ook bij doopsgezinden en luthersen de hervormde doopboeken controleren.

Overigens komt dit gebruik ook in het begin van de achttiende eeuw nog wel voor: zo vinden we in

bijvoorbeeld Oldemarkt en Steenwijkerwold nog tot circa 1730 katholieke kinderen terug in de

hervormde doopboeken. Doopregisters van rooms-katholieken komen pas aan het eind van de

zeventiende en in de achttiende eeuw regelmatiger voor.

De rooms-katholieke registers zijn in tegenstelling tot de protestantse in het Latijn gesteld. Een

overzicht van de meest voorkomende woorden is in de studiezaal van het Historisch Centrum

Overijssel aanwezig. In Twente, waar veel katholieken woonden, werden kinderen vaak over de

grens gedoopt op Bentheims of Munsters gebied. Ook kwamen er missionarissen uit die gebieden de

sacramenten toedienen. Uit angst voor vervolging is daar niet altijd aantekening van gehouden.

Dat men aan de boetebepalingen ten aanzien van het dopen van rooms-katholieke kinderen soms

streng de hand heeft gehouden, vertelt een notitie in het doopboek van Ootmarsum. Hier tekende

de pastoor in 1682 op dat hij ongeveer twaalf kinderen had gedoopt. De namen had hij weggelaten

op verzoek van de ouders, die bang waren dat ze anders een boete moesten betalen.

Kinderen werden veelal vrij kort na de geboorte gedoopt. Protestantse dopen vonden doorgaans in

de eerste kerkdienst na de geboorte plaats, dus eventueel ook op Nieuwjaarsdag, Goede Vrijdag,

Paasmaandag etc. Rooms-katholieke kinderen werden zo snel mogelijk na de geboorte gedoopt. Van

enkele joodse gemeenten zijn besnijdenisregisters bewaard. De doopsgezinden, die geen

kinderdoop kenden, hielden ook wel geboorteregisters bij.

Doorgaans vindt u in de doopboeken - de naam zegt het al - alleen de doopdatum, hoewel soms ook

de geboortedatum wordt vermeld. Dit laatste komt in de loop van de achttiende eeuw steeds vaker

voor en werd met ingang van 1 juli 1791 zelfs in heel Overijssel verplicht gesteld. Deze bepaling is

echter niet overal nageleefd. Het is belangrijk om bij het noteren van de gegevens doop- en

geboortedata goed te onderscheiden.

40

Huwelijksbijlagen

Als men na 1811 voor de burgerlijke stand huwde, werd als bijlage een uittreksel uit het doopboek

gevoegd of een andere bron waaruit de geboorte of doop bleek. Was het betreffende doopboek niet

meer aanwezig dan werd een akte van bekendheid of notoriteit opgemaakt. Hierbij legde een aantal

familieleden of bekenden bij de notaris of de vrederechter een beëdigde verklaring af omtrent de

identiteit van de bruid of bruidegom en zo mogelijk over geboortedatum, geboorteplaats en ouders.

Bevolkingsadministratie

In enkele negentiende-eeuwse registers van de bevolkingsadministratie, zoals de bevolkingsregisters en het registre civique uit 1811 zijn de geboortedata van de (mannelijke)

ingeschrevenen opgenomen. Deze waren deels ontleend aan opgave door de betrokkene zelf, deels

aan bij de gemeente gedeponeerde doopboeken.

Inschrijving in het doopboek van de statie Tubbergen van 9 en 10 juli 1781, waar de overgang

van de ene naar de andere boerderijnaam zichtbaar wordt. De vermelding op 9 juli van de vader als

Joannes Wermelink nunc [= nu] Oude Brake wil zeggen dat Jannes afkomstig was van de boerderij

Wermelink, maar inmiddels was ingetrouwd op de boerderij Oude Brake. Voortaan komen we hem

in de bronnen dus tagen als Jan(nes) of Joannes Oude Brake.

Inschrijving in het doopboek van de doopsgezinde kerk van Giethoorn-Zuidzijde op 5 februari 1769.

Doopsgezinden worden gedoopt als ze volwassen zijn.

41

Trouw- en ondertrouwboeken

Tot in de zestiende eeuw werd niet steeds kerkelijk getrouwd. Aanvankelijk was het voldoende dat

twee partners elkaar trouw beloofden. Zo'n huwelijk was wel clandestien, maar niet ongeldig. Het

concilie van Trente (1545-1563) bevestigde dat trouwlustigen hun voornemen in het openbaar

moesten laten afkondigen (de huwelijksproclamaties) en tenslotte door de eigen parochiegeestelijke

laten inzegenen. Het trouwregister van de Deventer O.L.Vrouwekerk begint al in 1542 en is daarmee

het oudste dtb-boek van Nederland.

Na de Reformatie is de burgerlijke overheid zich met de regelgeving in `houwelijksche saken' gaan

bezighouden. Ridderschap en Steden (het gewestelijk bestuur, ook wel de Staten van Overijssel

genoemd) verordonneerden op 18 juni 1603 dat een huwelijk alleen mocht worden geproclameerd

en voltrokken in de gereformeerde kerk in de woonplaats van de bruid en/of de bruidegom. Dit

maakt het trouwregister van de plaatselijke hervormde kerk tot een algemeen trouwregister.

Officieel was het in sommige perioden ook mogelijk om voor het plaatselijke gerecht te trouwen. Dit

bleef tot 1795 evenwel een uitzondering en gold eigenlijk alleen voor doopsgezinden.

Deze toestand bleef gehandhaafd tot de Bataafse revolutie: met ingang van 15 juni 1795 werd het

huwelijk tot een burgerlijk contract verklaard. Alle ingezetenen kregen op dit punt gelijke rechten.

Kerkelijke huwelijken van alle gezindten bleven toegestaan, maar pas nadat de inschrijving van het

huwelijk voor de wet was geschied. Veel huwelijken zijn in de periode 1795-1811 zowel in de

kerkelijke als in de gerichtelijke trouwboeken terug te vinden.

Aantekeningen betreffende huwelijken werden op verschillende wijze in registers ingeschreven.

Soms hield men trouwboeken bij, maar meestal gaat het om ondertrouwboeken. Voorafgaand aan

het trouwen werd het aanstaande huwelijk op drie achtereenvolgende zondagen van de kansel

afgekondigd (geproclameerd) om anderen de gelegenheid te geven bezwaar te maken. Als het

huwelijk ook in een andere kerk afgekondigd werd, moest door de predikant van die gemeente een

attestatie (verklaring) overlegd worden dat de proclamaties daar geschied waren en er geen

bezwaren waren ingediend. Meestal werd het huwelijk vervolgens gesloten in de week die volgde op

de derde afkondiging. Ondertrouw- en trouwregisters zijn niet altijd makkelijk van elkaar te

onderscheiden, met als gevolg dat in genealogische publicaties de ondertrouw- en trouwdatum

geregeld worden verwisseld. Registraties van ondertrouw zijn vaak voorzien van drie kruisen of

strepen ter bevestiging van de aankondigingen op drie achtereenvolgende zondagen.

In de ondertrouw- en trouwaantekeningen worden doorgaans plaatsen van herkomst genoemd, bij

voorbeeld `van Rouveen' of `uit de Zwartesluis'. Dit betekent gewoonlijk dat men in die plaats

geboren is, maar dat hoeft niet. Als men al een aantal jaren in een plaats gewoond had, kon men ook

deze herkomst meekrijgen. Veel gebruikte aanduidingen zijn verder j.m. (jongeman), j.g. (jonggezel)

of j.d. (jongedochter). Dit zegt niets over de leeftijd, maar betekent alleen dat men niet eerder

getrouwd was geweest. Ook een zeventigjarige kan in een trouwaantekening `jongeman' genoemd

worden.

In het hervormde trouwboek van Staphorst vinden we op 14 oktober 1666 de ondertrouw van Geert

Stevens, jonggezel van Staphorst, zoon van Steven Claas, met Jantien Derks, jongedochter van

Staphorst, dochter van Derk Jans. Bij deze trouwinschrijving is opgetekend: `Hebben bij ons na haar

42

eerste voorstellinge insprake gekregen van der bruydegoms vader Steven Claas, dog na verloop van 8

dagen consent becomen om de voorstellinge te laten voortgaan, gelijck ook daar na sonder inspracke

zijn geschiet, zijnde den 4 nov. 1666 na de derde proclamatie bij ons in den h(eiligen) ehestant

bevesticht.' Kennelijk had de vader dus eerst bezwaar tegen het huwelijk, maar trok hij dat later

weer in.

Bladzij in het (onder)trouwboek van de hervormde kerk van Dalfsen uit het jaar 1688.

Trouwinschrijvingen in het trouwboek van de statie Losser, dat begint in 1716.

43

Begraaf- en overlijdensregisters

In de zeventiende en achttiende eeuw werd vrijwel iedereen in Overijssel begraven in en rond de

hervormde kerk. Alleen voor joden werd een uitzondering gemaakt. Veel overlijdens- of

begraafregisters zijn er niet bewaard gebleven. Daardoor is het vaak moeilijk of zelfs onmogelijk om

een precieze overlijdensdatum te vinden.

Begraafregisters werden doorgaans aangelegd en bijgehouden in verband met de aan de kerk

verschuldigde kosten van begraven en luiden. Ze bevatten veelal de begraafdatum, de naam van de

overledene, soms de naam van de partner en ouders, een enkele keer de kosten voor de begrafenis,

het luiden van de klokken en de huur van een doodskleed. De data in de begraafregisters zijn geen

overlijdensdata, al komen overlijdens- en begraafdata soms wel samen voor. Ze werden meestal

bijgehouden door de koster, die tevens schoolmeester, voorzanger en doodgraver was. Ook rooms-

katholieken en doopsgezinden treft u vaak in deze begraafregisters aan, omdat zij geen eigen

begraafplaats hadden. Overlijdensregisters die door rooms-katholieke zielzorgers of hun kosters

werden bijgehouden zijn niet of nauwelijks aanwezig.

Diaconierekeningen

Bij de begrafenissen werd, net als bij dopen en huwelijken, voor de armen gecollecteerd. Deze

collectes werden beheerd door de diaconie. In de diaconierekeningen (zie hoofdstuk 10) vinden we

daarom vaak vermeld bij wiens begrafenis een bepaald bedrag werd ontvangen. Ook bezaten veel

diaconieën het lijklaken, een zwart laken dat gehuurd kon worden om over de kist te draperen bij de

begrafenis. De huur van het lijklaken werd eveneens in de diaconierekeningen verantwoord. De

betaling kan enige tijd na de begrafenis en dus na het overlijden plaatsvinden, maar de datum geeft

wel een benadering van de sterfdatum.

Registers van aangegeven lijken

In 1806 werd een landelijke belasting op nalatenschappen ingevoerd. Ten behoeve hiervan hield

men van 1806 tot 1811 overlijdensregisters bij, die voor het grootste gedeelte bewaard zijn

gebleven. In de inventaris op de kopieën van de dtb-boeken uit Overijssel treft u de registers met de

voor het gericht aangegeven lijken aan onder de rubriek `Gericht'. Wanneer echter van een

gemeente géén of slechts ten dele registers van aangegeven lijken en/of kerkelijke begraafboeken

aanwezig zijn, dan wordt via de bijlage verwezen naar de archieven van de Gequalificeerden van de

belasting op het recht van successie. In deze archieven [toegang 136.1] bevinden zich namelijk

registers van overledenen, welke zijn samengesteld met behulp van de bovengenoemde registers

van aangegeven lijken.

44

Huwelijksbijlagen

De huwelijksbijlagen van na 1811 kunnen ook - doorgaans alleen bij benadering - overlijdensdata

bieden die elders niet te vinden zijn, omdat er geen begraaf- of overlijdensregisters waren

bijgehouden. Als er toch een overlijden aangetoond moest worden, gebeurde dit door middel van de

akte van bekendheid (zie hierboven).

In de huwelijksbijlagen van de in het begin van 1835 in Gramsbergen getrouwde Jan Bekman vinden

we een akte van bekendheid die is opgemaakt door notaris Willem Swam in Gramsbergen. Op 2

januari 1835 verschenen voor hem zijn plaatsgenoten Klaas Reinders, 65 jaar oud en linnenwever,

Roelof Reinders, 62 jaar oud en landbouwer, Berend Buter, 60 jaar oud en kleermaker, en Gerrit

Martens, 45 jaar oud en dagloner. Op verzoek van de aanstaande bruidegom verklaarden zij `zeer

wel te hebben gekendt de vader van denzelven, met name Hermen Bekman, egtgenoot van wijlen

Annichjen Scholten, in leven landbouwer van beroep, gewoond hebbende op Holthone

voorschreeven, en te weten dat denzelven voor ongeveer 28 jaren, tijdens in deeze gemeente geene

sterfregisters gehouden wierden, te Holthone meergemeld is overleden, als mede dat geene

grootouders van vaderszijde meer in leven zijn. Gevende zij comparanten voor redenen van

wetenschap, dat zij den opgemelden persoon zeer wel hebben gekend, en zijnen sterfdag gezien en

beleefd.'

Los- en lijfrenten

Eén van de mogelijkheden van het provinciaal bestuur om geld te verkrijgen was het systeem van

los- en lijfrenten. Dit hield in dat de overheid in ruil voor een bepaald bedrag een jaarlijkse uitkering

garandeerde aan de persoon op wie de rente werd vastgezet. Aangezien de uitkering werd gestopt

op het moment van overlijden, vormen de rekeningen van de rentmeesters van de los- en lijfrenten

een aardige bron om het sterfjaar van mensen vast te stellen.De rekeningen van de los- en lijfrenten

over de jaren 1629-1795 bevinden zich in het Statenarchief [toegang 3.1], inv.nrs. 2711-2726. Ze zijn

op de studiezaal van het Historisch Centrum Overijssel op microfiche in te zien. De aantekeningen

zijn in chronologische volgorde door de diverse landrentmeesters en de ontvanger ingeschreven. Ze

kunnen ook meer informatie over de gezinssamenstelling geven, omdat er vaak voor alle kinderen in

een gezin een lijfrente werd afgesloten. In de rekeningen van de los- en lijfrenten zijn voornamelijk

personen uit de hogere standen te vinden, die het geld voor een lijfrente wel konden missen.

Ook in de archieven van de leenkamers en in de registers van de 50e penning zijn soms

overlijdensdata terug te vinden.

Inschrijvingen in het begraafboek van Wijhe uit september 1781.

45

Lidmatenregisters

Net als tegenwoordig legden zowel protestantse als rooms-katholieke geestelijken registers aan

waarin zij belijdende lidmaten, communicanten en leden van broederschappen registreerden. Hier

zullen we ons alleen richten op de hervormde lidmatenregisters. Deze kunnen van pas komen als we

het spoor van iemand bijster zijn.

De hervormde kerk kent doopleden en belijdende leden of lidmaten. Tot het avondmaal werden

alleen de lidmaten toegelaten. Lidmaat van een kerkelijke gemeente werd men na belijdenis te

hebben gedaan of op vertoon van een attestatie (getuigenis) van de gemeente waaruit men

afkomstig was. Dit werd bijgehouden in het lidmatenregister, waarin ook werd vermeld wanneer

iemand met attestatie naar een andere kerkelijke gemeente ging. Vestiging of vertrek van personen

kan dus soms worden vastgesteld met behulp van de lidmatenregisters. Daarnaast hebben sommige

predikanten op een bepaald moment een lijst opgesteld van alle lidmaten van hun gemeente,

bijvoorbeeld wanneer ze net het ambt aanvaard hadden. De registratie is vaak erg onvolledig.

De lidmatenregisters zijn nooit beschouwd als retro-acta van de burgerlijke stand en maken officieel

dus geen deel uit van de dtb-boeken. Inmiddels zijn wel veel van de in het Historisch Centrum

Overijssel bewaarde lidmatenregisters opgenomen in de inventaris van de dtb-kopieën. In de

gemeentearchieven van Zwolle, Deventer en Kampen zijn in de studiezaal alfabetische toegangen op

de aldaar aanwezige lidmatenregisters in te zien. Soms bevinden de registers zich nog in het archief

van de betreffende kerkelijke gemeente. Als dat in een archiefbewaarplaats wordt bewaard, kan het

lidmatenregister in de studiezaal aangevraagd en geraadpleegd worden. Anders is vaak onderzoek

ter plaatse nodig (zie hoofdstuk 9).

Beschikbaarheid

Bij de invoering van de burgerlijke stand in 1811 moesten alle kerkelijke gemeenten en parochies de

doop-, trouwen begraafregisters overdragen aan de burgerlijke overheid. Die registers werden

namelijk als retroacta of voorlopers van de burgerlijke stand beschouwd en fungeerden als basis

voor de inrichting ervan. We zagen al dat in de akten en de bijlagen van de burgerlijke stand dikwijls

gegevens uit deze bron geput worden. Vandaar dat u in Overijssel nog regelmatig de benaming rbso

(= retroacta burgerlijke stand Overijssel) naast dtb tegen zult komen. In 1919 werd bepaald dat alle

ingeleverde (Overijsselse) registers overgebracht moesten worden naar het Historisch Centrum

Overijssel.

Momenteel beschikt het Historisch Centrum Overijssel over de originele dtb-registers van geheel

Overijssel met uitzondering van de gemeenten Deventer/Olst, Kampen, Zwolle en Enschede. De

registers van die gemeenten vindt u ter plaatse in de gemeentearchieven. Kopieën van de dtb-

boeken van Enschede en Olst zijn wel bij het Historisch Centrum Overijssel in te zien. Ook het CBG is

in het bezit van kopieën of microfiches van verschillende originele dtb-registers. Soms komt het voor

dat bepaalde registers in 1919 niet aan het Historisch Centrum Overijssel zijn overgedragen en nog

bij de kerkelijke gemeenten, parochies of bij het bisdom berusten. Deze boeken kunnen worden

opgespoord met behulp van: W. Wijnaendts van Resandt en J.G.J. van Booma, Repertorium dtb (Den

Haag 1980).

46

Beperkingen

De dtb-registers werden per kerkelijke gemeente of parochie (statie) bijgehouden. De manier

waarop de gegevens werden vastgelegd, varieert van plaats tot plaats. Een groot verschil met het

onderzoek in de burgerlijke stand is dat de registers niet volledig bewaard zijn gebleven. Van

sommige kerkelijke gemeenten zijn er nog dtb-boeken uit de zeventiende eeuw, van andere

ontbreken zij vrijwel geheel. In die gevallen is het noodzakelijk om andere bronnen bij het onderzoek

te betrekken. Bovendien zitten er in de registers nogal eens hiaten, die soms over meerdere jaren

lopen.

In het doopboek van de hervormde kerk van Zalk is op 18 november 1764 de doop opgetekend van

Jacob, zoon van Hendrik Meijnike uit het Hannoverse en Femmigje Harms. Het echtpaar woonde te

's-Heerenbroek, een buurschap die onder de kerkelijke gemeente van Mastenbroek viel. Onder de

doopinschrijving staat dat het echtpaar `wegens ongelegenheid en slechtigheid van de weg niet met

het kind naar de kerk van Mastenbroek kon koomen.'

Nadere toegangen

De Beschrijving van de doop-, trouwen begraafboeken van F.M. Hendriks (Den Haag 1952) is

weliswaar verouderd en onvolledig, maar geeft u een eerste indruk van de dtb-registers in

Overijssel. Bovendien biedt de inleiding een goed overzicht van de maatregelen van wereldlijke en

kerkelijke overheden in verband met dopen, huwelijken en begrafenissen. Het oorspronkelijke

bestand is sindsdien wel aangevuld en gewijzigd.

De registers die bij het Historisch Centrum Overijssel berusten staan in fotokopie in de studiezaal en

zijn beschreven in een aparte dtb-inventaris. Om het zoeken in de dtb-boeken te vereenvoudigen, is

men in het verleden begonnen met de vervaardiging van alfabetische naamklappers. Een

meerderheid van de Overijsselse dtb-registers is inmiddels geïndiceerd, maar jammer genoeg is

hierbij van enige uniformiteit geen sprake geweest. Vrijwel elke klapper is volgens een eigen

systeem in elkaar gezet, zodat het voor een juist gebruik van de toegang wordt aangeraden goed te

bekijken welke zoekmogelijkheden er zijn. Veel van de registers zijn zowel op voornaam als op

familienaam geklapperd, wat het onderzoek bij het ontbreken van een vaste familienaam kan

vergemakkelijken. Helaas zijn niet alle naamklappers foutloos; controle aan de hand van de originele

bron is dus nodig. Bovendien treft u in het register zelf vaak meer informatie aan, bijvoorbeeld het

deel van de parochie of de kerkelijke gemeente waar de ouders woonachtig waren, maar ook doop-

en trouwgetuigen. In de dtb-inventaris van de kopieën vindt u bij elk register aangegeven of er een

index aanwezig is. Ook de dtb-registers bij de gemeentearchieven zijn alfabetisch toegankelijk

gemaakt.

47

Literatuur

Over naamkunde is veel literatuur. Een goede inleiding biedt: R.A. Ebeling, Voor- en familienamen in

Nederland. Geschiedenis, verspreiding, vorm en gebruik (Groningen/Den Haag 1993). Zie ook: B.J.

Hekket, Oost Nederlandse Familienamen. Hun ontstaan en betekenis (Enschede 1996); en: T.

Marcelis, `Naamsaanneming', Overijssels contactbericht nr. 16 (juli 1981).

Problemen rond het oud-schrift kunt u oplossen met behulp van: B. van Straalen e.a. (red.), Lezen in

Gelderse en Overijsselse bronnen. Gids bij oud schrift in Gelderland en Overijssel (Kampen 1998); of

met de Cahiers oud schrift die het CBG uitgeeft. Zie voor de vertaling van Latijnse termen in de dtb-

registers: P.J.W. van den Berk en M. van der Beek, Latijn bij genealogisch onderzoek (Den Haag

1997). Voor dateringsproblemen kunt u gebruik maken van: W. Wijnaendts van Resandt, Dagen,

maanden, jaren; tijdrekenkunde in kort bestek (Den Haag 1984).

Online verwijzingen

Op de volgende locaties kunt u meer informatie vinden over onderzoek voor 1811:

Historisch Centrum Overijssel o Inventaris DTB Overijssel o Beschrijving DTB Zwolle en Zwollekerspel

Archiefnet (met verwijzingen naar alle archieven online) FAQ Genealogie BeNeLux Digitale bronbewerkingen Nederland en België Meertensinstituut (met databanken over herkomst voor- en familienamen) Centraal Bureau voor Genealogie




http://www.geneaknowhow.net/digi/bronnen.html

http://www.meertens.knaw.nl/

http://www.cbg.nl/

48

4. Hoe zet ik het onderzoek voort?

Inleiding

Met de gegevens uit de registers van de burgerlijke stand, het bevolkingsregister en de dtb-boeken

hebt u het raamwerk van het onderzoek neergezet. Er zijn evenwel nog meer bronnen bewaard

gebleven die kunnen worden gebruikt voor het reconstrueren van familierelaties. Te denken valt aan

allerhande andere registers waarin de bevolking is geadministreerd, zoals volkstellingen,

burgerboeken, migratielijsten e.d. Wel moet u zich voortdurend realiseren dat deze gegevens voor

een ander doel zijn aangelegd dan waarvoor u ze nu gebruikt.

Vooral tijdens en na de Bataafs-Franse tijd (1795-1813) heeft de overheid getracht - voor

verschillende doeleinden - een beter inzicht in de bevolking te krijgen. Zo werd er in 1795 met het

oog op het kiezen van een nationaal parlement voor het eerst een landelijke volkstelling gehouden.

Een grote verandering werd doorgevoerd in 1806, toen Nederland een uniform belastingstelsel

kreeg. Voor een goede uitvoering van de belastingwetten waren correcte kohieren nodig, waarin alle

belastingplichtigen stonden. In 1811 is de dienstplicht ingevoerd, hetgeen ook een overzicht

noodzakelijk maakte van de daarvoor in aanmerking komende mannen. Al deze nieuwe maatregelen

dwongen de overheid een goede bevolkingsadministratie op te zetten.

Staten van de mannen tussen 17 en 50 jaar

Deze lijsten zijn in 1814 opgemaakt in verband met de oprichting van de landstorm, die kon worden

ingezet bij de verdediging van de eigen omgeving. Voor de dienst in dit legeronderdeel kwamen alle

mannen tussen de zeventien en vijftig jaar in aanmerking (zie hoofdstuk 12). In deze deels

alfabetisch gerangschikte lijsten, opgemaakt per arrondissement (Zwolle, Deventer en Almelo) en

vervolgens per gemeente en per wijk of buurschap, vindt u onder meer de naam, de voornaam, de

ouderdom of geboortedatum, de huwelijkse staat, het aantal kinderen beneden de zeventien jaar en

het beroep van elke mannelijke ingezetene tussen de zeventien en vijftig jaar.

De originele lijsten bevinden zich in de archieven van de commissarissen voor de arrondissementen

Deventer en Zwolle, die berusten bij het Historisch Centrum Overijssel [toegang 25]. In het archief

van de commissaris van Deventer zijn staten aanwezig van de gemeenten Bathmen, Dalfsen,

Diepenveen, Den Ham, Hardenberg, Hellendoorn, Holten, Ommen en Wijhe (inv.nr. 19464); in het

archief van de commissaris van Zwolle staten van de gemeenten Giethoorn, Kampen, Kuinre,

Oldemarkt, Staphorst, Steenwijkerwold, Vollenhove, Wanneperveen, Wilsum, IJsselmuiden, Zalk,

Zwartsluis en Zwolle (inv.nr. 19576). De staten van de Twentse gemeenten zijn niet bewaard

gebleven.

49

Registres Civiques

In 1811 werd het Franse kiesstelsel in Overijssel ingevoerd. Stemgerechtigd waren de mannelijke

inwoners van 21 jaar en ouder, die hun burgerrecht (droit civique) verworven hadden en zich hadden

laten inschrijven in de burgerregisters, ook wel registres civiques genoemd. De registers bevatten de

datum van inschrijving, de voor- en achternaam, het beroep, de geboortedatum en de

geboorteplaats van de betrokkene.

Ook deze registers zijn per arrondissement (Almelo, Deventer en Zwolle) en vervolgens per

gemeente opgesteld. Ze berusten in de archieven van de onderprefecten, die in het Historisch

Centrum Overijssel worden bewaard. Zie: Almelo [toegang 21], inv.nrs. 305-320; Deventer [toegang

22.1], inv.nrs. 868-884: Zwolle [toegang 23], inv.nr. 95. De lijsten van de arrondissementen Zwolle

en Almelo zijn geïndiceerd, die van Deventer nog niet. De indices staan ter inzage in de studiezaal

van het Historisch Centrum Overijssel.

Volkstellingen

In 1795 werd de eerste landelijke volkstelling in Nederland gehouden, met als doel te bepalen

hoeveel vertegenwoordigers elke provincie naar de Nationale Vergadering in Den Haag mocht

afvaardigen. In Overijssel vond de telling plaats tussen 21 en 31 oktober 1795. In totaal werden er

ruim 134.000 Overijsselaars geteld. In de registers vinden we per municipaliteit (stad, schout- of

richterambt) de naam van het gezinshoofd en zijn beroep, de naam van de persoon die de opgave

heeft gedaan (soms de echtgenote) en het totaal aantal inwonende personen, van wie geen namen

genoemd worden.

De volkstelling staat in kopie ter inzage in de studiezaal van het Historisch Centrum Overijssel en is

per gemeente geklapperd op achternaam, voornaam en beroep. De originele lijsten zijn te vinden in

het Statenarchief [toegang 3.1], inv.nrs. 5320-5371.

Van veel groter belang voor de genealoog is een provinciale volkstelling uit augustus 1748, die

plaatsvond omdat Gedeputeerde Staten van plan waren een eenmalige personele quotisatie

(hoofdelijke omslag naar inkomen (pagina 94)) in te voeren. Het register van ingezetenen in de

verschillende steden en schoutambten biedt aanmerkelijk meer informatie dan de volkstelling van

1795. In het register vinden we per stad of schoutambt vrijwel overal de namen van het gezinshoofd

(meestal de man), de vrouw en de kinderen in het gezin, meestal onderverdeeld in kinderen boven

en beneden de tien jaar. Ook de namen van de inwonende dienstboden, knechten en kostgangers

zijn in het register te vinden. Het resultaat is een uniek overzicht van de totale bevolking per stad en

schout- of richterambt en daarbinnen per straat of buurschap. Zo weten we dat Overijssel in

augustus 1748 ruim 122.000 inwoners telde. Voor de genealoog is vooral de informatie over de

samenstelling van het gezin van belang.

Ook dit register wordt bewaard in het Historisch Centrum Overijssel en staat in fotokopie in de

studiezaal. Het Land van Vollenhove is helemaal geklapperd, terwijl er ook voor Deventer,

Hellendoorn, stad en ambt Delden, stad en ambt Ootmarsum en stad en ambt Oldenzaal

50

alfabetische toegangen aanwezig zijn. Momenteel wordt gewerkt aan een index van Zwolle. De

originele lijsten zijn te vinden in het Statenarchief [toegang 3.1], inv.nrs. 2193-2196.

De volkstelling van 1748 biedt u een prachtige gelegenheid een beeld te krijgen van de

gezinssamenstelling van uw voorouders in augustus van dat jaar. Juist omdat de opgenomen

gegevens zo uitgebreid zijn, kunnen de registers u bij twijfels over de juiste identificatie van een

voorvader meer zekerheid geven. Bovendien kunt u nagaan of iemand in augustus 1748 nog in een

bepaalde plaats woonde en of die persoon nog in leven was. Daarnaast kunnen ze dienen ter

controle van de in de doopboeken gevonden gegevens.

In de volkstelling van augustus 1748 vinden we in het richterambt Delden in de buurschap Wiene en

Cotwijk het gezin van de rooms-katholieke Berend en Aelken Siethoff. In dit richterambt is bij de

kinderen zelfs de leeftijd vermeld.

Bij een controle in het doopboek van Delden blijkt evenwel dat vrijwel alle kinderen twee jaar ouder

zijn dan aan de volksteller is opgegeven. Zo is de zestienjarige Trijne al in februari 1730 gedoopt als

Catharina en is de achtjarige Jenneken in november 1737 gedoopt als Joanna. Kennelijk had dit gezin

geen bezwaar tegen het herhalen van nagenoeg dezelfde voornaam, want er liep nog een

veertienjarige Janna rond, die in januari 1731 is gedoopt als Johanna. Om de verwarring compleet te

maken blijkt er ook nog een Janna van vier jaar oud te zijn.

Verder ontdekken we dat het doopboek van de statie Delden waarschijnlijk niet volledig is: de dopen

van de twintigjarige Jan, de tienjarige Willem en de vierjarige Janna zijn er niet in terug te vinden.

Burgerboeken

Wanneer u uw voorouders in de achttiende eeuw of eerder uit het oog verliest of niet weet waar zij

vandaan kwamen, bieden behalve de lidmatenregisters soms ook de stedelijke burgerboeken

uitkomst. Een burger had de eed op het stadsrecht afgelegd en was door deze handeling een

volwaardig ingezetene van de stad geworden. Dit betekende dat hij mocht delen in de voorrechten

die zijn stad in de Middeleeuwen door stadsrechten had gekregen, bijvoorbeeld vrijstelling van

tolgelden, toegang tot het lidmaatschap van een ambachtsgilde of berechting door de stedelijke

rechtbank. Ook mocht een burger vee laten weiden op de gemeenschappelijke stadsweide en kon hij

gebruik maken van bepaalde voorzieningen die gast- of weeshuizen boden. Er was in sommige

steden een verschil tussen klein- en grootburgers. Alleen het grootburgerschap gaf iemand het recht

51

om aan verkiezingen deel te nemen en om verkozen te worden (het actieve en passieve kiesrecht).

Het burgerrecht verkreeg men door geboorte uit burgers, huwelijk met een burger of burgeres of

door betaling in geld of natura (bijvoorbeeld een aantal brandemmers).

De namen van nieuwe burgers werden in veel steden genoteerd in de burgerboeken. Daarnaast zijn

in de stads- of weidemeestersrekeningen soms posten opgenomen over de ontvangsten in verband

met verwerving of uitoefening van het stadsburgerrecht. Ook in de resolutieboeken van de

magistraat vindt u besluiten over het aannemen van nieuwe burgers.

In het algemeen bevatten de inschrijvingen de volgende gegevens: familienaam of patroniem van de

nieuwe burger, herkomst (geboorteplaats en/of vorige woonplaats) en het beroep en eventueel de

namen van de borgen.

`Den 15 februarij 1686 heefft Jan Caams getrouwt an Fenneken ten Zijthoff sijn volle borgerschap

gewonnen voor 12 daalder en 12 goltgulden straten maken, met een leren emmer; waervan hij die

halffscheit datelijk sal betalen, ende die andere halffscheit soo hem gelaten is voor 3 daalder en 3

gulden om redenen dat sijn vrouws olders voor desen alhyr borgers sijn geweest, sal betaelt worden

op Petri 1687, hebbende het schrijfgelt betaelt en den eedt gedaen. Den leren emmer is met 28

stuiver an Sprakel met de halve borgerschap datelick betaelt.' (Oud-archief Goor, Aantekening

burgerschap Goor, 1648-1696, fol. 184vo.)

Gezicht op Goor in het midden van de achttiende eeuw. Kopergravure naar een tekening van Hendrik

Spilman.

52

Migratie

Een lastig aspect van genealogisch onderzoek is het vinden van voorouders die niet erg honkvast

geweest zijn. Een familie die eeuwenlang op dezelfde boerderij verbleef, maakt het u een stuk

makkelijker dan degenen die regelmatig verhuisden, op een schip voeren, uit het buitenland

kwamen of juist buiten de landsgrenzen gingen wonen.

Voor de negentiende en twintigste eeuw zijn de bevolkingsregisters een nuttige bron, omdat daarin

herkomst of bestemming vermeld staan. Maar er zijn voor speciale groepen migranten nog andere

mogelijkheden.

Staten van landverhuizers

In de jaren veertig van de negentiende eeuw werd, om zowel godsdienstige als economische

redenen, de belangstelling voor emigratie naar de `Nieuwe Wereld' steeds groter. Vanaf 1 januari

1848 waren de gemeenten verplicht jaarlijks aan het provinciaal bestuur op te geven welke

personen uit hun gemeente waren geëmigreerd. Deze gegevens werden verwerkt in provinciale

lijsten die werden opgestuurd naar de minister van Binnenlandse Zaken. De lijsten werden ook

bewaard door het provinciaal bestuur. Informatie over landverhuizers kunt u ook aantreffen in het

bevolkingsregister. Soms zijn aparte registers bijgehouden van ingekomen en vertrokken personen.

In emigratielijsten vindt u gegevens over de achtergrond van de geëmigreerde families: naam,

leeftijd, beroep, godsdienst en welstand van het gezinshoofd, de gezinssamenstelling (inclusief

meereizende dienstboden), reden van vertrek en beoogde plaats van vestiging.

Registers van afgegeven paspoorten en nationaliteitsbewijzen

Mocht u in de negentiende eeuw voorouders tegenkomen die regelmatig buiten de landsgrenzen

verkeerden, dan kan het register van afgegeven paspoorten naar het buitenland, dat loopt over de

jaren 1860-1912, wellicht meer informatie geven. In dit register staan de aanvragen voor een

paspoort chronologisch geordend, met informatie over de naam en woonplaats van de aanvrager,

de datum van afgifte en de bestemming. Het register berust in het Historisch Centrum Overijssel en

is te vinden in het archief van het Provinciaal Bestuur [toegang 25], inv.nr. 18037. Treft u hierin de

vermelding van een voorvader aan, dan kunt u de inv.nrs. 18038-18039 raadplegen, waarin zich

signalementscertificaten voor het verkrijgen van paspoorten bevinden over de jaren 1868-1899. In

deze certificaten staat een uitvoerige beschrijving van het uiterlijk van de aanvrager.

Het register van afgegeven nationaliteitsbewijzen t.b.v van in het buitenland verblijvende

Nederlanders loopt over de jaren 1875-1896, met aantekeningen betreffende verlenging, 1882-

1906. Ook dit zijn chronologische lijsten, waarin tot 1888 staan genoteerd de namen van de

aanvragers, de geboorte- en verblijfplaats, en dagtekening en nummer van het besluit waarbij het

bewijs is afgegeven. In deze registers komen vooral Overijsselaars voor die in de aangrenzende

Duitse gebieden verblijf hielden. Dit register bevindt zich eveneens in het archief van het Provinciaal

Bestuur, inv.nrs. 18040-18043.

53

Vroegere migratie

Ook vóór de negentiende eeuw was er sprake van migratie. Een lange en gevaarlijke reis naar de

overzijde van de oceaan was daarvoor niet nodig. Ook een plaats elders in Nederland of in de Duitse

grensgebieden kon het reisdoel zijn. Bij het besluit zich elders te vestigen speelden niet alleen de

plaatselijke economische omstandigheden een rol, maar ook de aanwezigheid van sociale netwerken

in de nieuwe woonplaats. Het is voor de genealoog belangrijk te weten dat het merendeel van de

Overijsselse migranten al één of meer contacten in de plaats van vestiging zal hebben gehad. Vaak

zullen dat familieleden zijn geweest of bekenden uit de plaats van herkomst. Deze contactpersonen

zorgden voor de eerste opvang en mogelijk ook voor een arbeidsplaats, zodat de nieuwkomer snel

zijn eigen plekje kon vinden.

Het is over het algemeen niet eenvoudig deze vroegere migranten te vinden of te volgen. Men is

vaak afhankelijk van toevallige vermeldingen in trouwboeken, aantekeningen over de herkomst van

een persoon in een gerechtelijke akte of over diens vertrek in een lidmatenregister. Niet zelden

loopt een genealogisch onderzoek vast, omdat men niet kan vinden waar de gezochte persoon

vandaan kwam of waar deze zich vestigde.

Het spreekt bijna vanzelf dat er in Overijssel vanouds veel migratie plaatsgehad heeft van en naar

Duitse aangrenzende gebieden. Van een grens was in de dagelijkse praktijk eigenlijk geen sprake:

men sprak dezelfde taal en had dezelfde gebruiken. Veel Duitse immigranten kwamen in eerste

instantie naar Overijssel als seizoenarbeiders, de zogenoemde hannekemaaiers, poepers of

bovenlanders. Het Historisch Centrum Overijssel en het CBG bezitten een ruime collectie microfiches

en alfabetische toegangen op dtb-boeken van voornamelijk hervormde kerken uit het Duitse

grensgebied.

Tijdens de zeventiende en achttiende eeuw oefende Amsterdam als centrum van de Republiek en

vooraanstaande handelsplaats een grote aantrekkingskracht uit. Uit alle windhoeken vertrokken

jaarlijks vele mensen om hun geluk in deze wereldstad te beproeven. Ook veel Overijsselaars

waagden deze stap. Uit een onderzoek naar de migratie van Twente naar Amsterdam in de

zeventiende eeuw is gebleken dat de overgrote meerderheid bestond uit kleermakers en

schoenmakers uit de kerkdorpen en de steden. Veel jonge vrouwen dienden vóór hun huwelijk enige

tijd in Holland.

Een andere groep migranten waar onderzoek naar is gedaan betreft turfgravers uit het Land van

Vollenhove. Hier bereikte de turfwinning na 1750 niet meer de hoogten die het voor die tijd had

gekend, waardoor honderden gezinnen zich genoodzaakt zagen hun broodwinning te zoeken in de

nieuwe veengebieden in Friesland. De turfproductie daalde nog verder na de zware stormen tijdens

de novembermaanden van 1775 en 1776. Grote gedeelten van het Land van Vollenhove kwamen

onder water te staan, omdat op diverse plaatsen de dijken doorbraken en het door de storm

opgezweepte water het land binnendrong. De smalle stroken veenland waren niet bestand tegen de

waterdruk en er ontstonden twee grote meren: de Beulaker- en de Belterwijde. De door de

overstromingen aangerichte schade bracht nog meer mensen ertoe naar Friesland te verhuizen.

54

Beschikbaarheid

Burgerboeken

Overijssel kent een groot aantal plaatsen die in het verleden stadsrechten hebben gekregen en als

gevolg daarvan hun burgers registreerden. Van de volgende plaatsen zijn burgerboeken bewaard

gebleven: Almelo (1544-1590; 1770-1811), Blokzijl (1700-1816), Delden (1435-1589; 1668-1808),

Deventer (1337-1863), Diepenheim (1603-1810), Goor (1648-1696; 1724-1809), Grafhorst (1793,

1809, 1812), Hardenberg (1545-1614), Hasselt (1463-1626), Kampen (1302-1868), Kuinre (1743-

1770, 1789), Oldenzaal (1511-1811), Ommen (1550-1818), Ootmarsum (1396-1601; 1645-1798),

Rijssen (1578-1599; 1731-1809), Steenwijk (1583-1851), Vollenhove (1379-1798), Wilsum (1613-

1682), Zwartsluis (1652-1821) en Zwolle (1336-1808).

Deze bronnen zijn in de gemeentearchieven te raadplegen en in sommige gevallen voorzien van

naamindices. In de collectie Afschriften van het Historisch Centrum Overijssel [toegang 259.2]

bevindt zich een afschrift van het burgerboek van Oldenzaal, 1647-1811 (inv.nr. 39a en b); en een

lijst met namen van personen die te Hasselt het burgerrecht verkregen, 1596-1675 (inv.nr. 52).

Enkele burgerboeken zijn in druk verschenen. Zie hiervoor de lijst met literatuur.

Migratie

Over de periode 1847-1919 zijn lijsten bewaard gebleven. Ze zijn te vinden in het archief van de

gouverneur, later de Commissaris van de Koning(in), dat berust in het Historisch Centrum Overijssel

[toegang 25], inv.nrs. 18250-18255. Hiervan zijn de gegevens over de jaren 1848-1908 in getypte

lijsten in de studiezaal beschikbaar. Eén deel bevat een alfabetisch op familienaam gerangschikte

lijst van alle emigranten; in het andere deel zijn de emigranten gerangschikt naar plaats van

herkomst, met vermelding van leeftijd, burgerlijke staat, aantal kinderen, beroep, jaar van vertrek en

bestemming. Doorgaans loont het de moeite ook de originele inschrijving na te zien, aangezien deze

meer informatie kan bieden. Bovendien zijn de jaren 1909-1919 niet geklapperd.

Het onderzoek naar emigranten naar onder meer de Verenigde Staten in de negentiende eeuw is

sterk vereenvoudigd dankzij het werk van R.P. Swierenga. In de studiezaal van het Historisch

Centrum Overijssel en bij het CBG ligt een computeruitdraai met honderden namen van Overijsselse

emigranten in de periode 1835-1880. Ze zijn alfabetisch op familienaam gerangschikt, met onder

meer vermelding van beroep, geslacht, leeftijd, geloof, reden van vertrek en bestemming. Zijn werk

is in druk verschenen en ook via Internet raadpleegbaar. Het CBG bezit een aantal emigrantenlijsten

op microfilm.

Indien uw voorouders niet in bovengenoemde bronnen voorkomen, kunt u nog gebruik maken van

passagierslijsten die kapiteins in de jaren 1820-1880 in verschillende Amerikaanse havens aan de

douanebeambten moesten overleggen. Het CBG beschikt over microfilms van dit materiaal. Veel

emigranten vertrokken met schepen van de Rotterdamse Holland-Amerika-Lijn naar de Verenigde

Staten. De gemeentelijke archiefdienst te Rotterdam beheert de passagierslijsten van deze

maatschappij uit de jaren 1900-1961. Als uw voorouders via Hamburg vertrokken zijn in de periode

1850-1934 kunt u contact opnemen met het Historic Emigration Office aldaar.

55

Bij een speurtocht naar emigranten biedt Internet bijzonder goede diensten. Op de `elektronische

snelweg' zijn niet alleen veel websites te vinden met historische informatie over emigranten naar

onder meer de Verenigde Staten, Canada, Australië of Zuid-Afrika, maar er zijn ook de meest

uiteenlopende gegevensbanken op het net aangesloten. Dat geldt in Amerika bijvoorbeeld voor de

passagierslijsten van emigratieschepen, aktes betreffende landuitgifte, archieven van

begraafplaatsen en allerlei personeels- en andere administraties.

Fragment van de staat van landverhuizers uit 1850 - linkerbladzijde -

Fragment van de staat van landverhuizers uit 1850 - rechterbladzijde –

56

Beperkingen

Zowel voor de staten van mannen als voor de registres civiques geldt dat de gegevens niet altijd

correct of volledig zijn en ze dus kritisch dienen te worden gebruikt. Allereerst werd slechts één

beroep ingevuld, terwijl velen, zoals in die tijd gebruikelijk was, verschillende bronnen van

inkomsten hadden. Voor de registres civiques geldt dat de bevolking bang was dat de lijsten ook

gebruikt zouden worden voor de beruchte conscriptie (dienstplicht) voor de Napoleontische legers.

Daarom zal men soms geprobeerd hebben de inschrijving te ontduiken. Bovendien werden de lijsten

opgemaakt in de zomermaanden, een periode waarin velen als seizoenarbeiders wegtrokken. De

gegevens werden meestal in het Frans vermeld, wat zeker waar het beroepen betreft tot

onduidelijkheid aanleiding kan geven. Houdt u er ook rekening mee dat in veel gevallen

geboortedata of leeftijden werden opgegeven, die bij nader onderzoek niet correct bleken.

De archieven van de commissarissen en de onderprefecten bevatten voor de genealoog vaak

interessant materiaal. Er zitten onder meer stukken in over bevolkingsregistratie, belastingen,

ambtenaren, fabrieken en hun werknemers, armenzorg, militaire zaken en landbouw en veeteelt. Zo

bevinden zich in het archief van de onderprefect van Deventer [toegang 22.1] lijsten uit 1811 van de

gezinnen in een aantal gemeenten met vermelding van de geboortedata en de namen van de ouders

(inv.nrs. 188-193), alsmede een lijst met landerijen in het arrondissement, waarbij de namen van de

eigenaren vermeld worden (inv.nrs. 269-281). In het archief van de onderprefect van Twente

[toegang 21] zitten overzichten met de aantallen hoornvee, paarden en schapen uit 1811, waarbij

ook de namen van de eigenaars worden opgesomd (inv.nr. 212-230). In het archief van de

commissaris van Deventer [toegang 25] berusten staten van `vreemdelingen' c.q nieuwe inwoners in

de gemeenten Dalfsen, Hellendoorn en Wijhe, 1813-1814 (inv.nr. 19406). In het archief van de

commissaris van Zwolle [toegang 25] is een dergelijke lijst te vinden van Blokzijl, Schokland,

Staphorst en IJsselmuiden (inv.nr. 19533). Bovendien vinden we in Deventer (inv.nr. 19423) en in

Zwolle (inv.nr. 19543) staten van de dienstboden boven en onder de 17 jaar.

Literatuur

C. van Heel, Òverzicht van de burgerboeken van de Overijsselse steden', Overijssels contactbericht

nr. 17 (dec. 1981); B. Woelderink, `Het Deventer grootburgerrecht', Gens Nostra 36 (1981) 114-121;

H. de Beer, Òverzicht van een aantal `verscholen' bronnen in het gemeentearchief van Deventer',

Gens Nostra 36 (1981) 159-168; J.I. van Doorninck, `Het burgerboek van Hasselt (1463-1606)',

Bijdragen tot de geschiedenis van Overijssel 6 (1880) 172-180; J. Nanninga Uitterdijk, `Het oudste

burgerboek van Kampen', VMORG 18 (1891) 23-38; J. Geesink, `Burgerboek van Ootmarsum 1396-

1542', VMORG 29 (1913) 25-48; C.J. Snuif, Àanvulling op het burgerboek van Ootmarsum', VMORG

29 (1913) 49-58; J.I. van Doorninck, `Burgerboek van Vollenhove 1379-1493', Bijdragen tot de

geschiedenis van Overijssel 4 (1877) 185-202; A. Haga, `Burgers van Vollenhove (1494-1820)',

Jaarboek CBG 17 (1963) 143-168; A.J. Mensema, Vollenhoofse regesten (Zwolle 1990, typoscript).

L. Beelen-Driehuizen en J.H. Kompagnie, Onderzoeksgids landverhuizers, aanwijzingen voor het doen

van onderzoek naar emigranten en transmigranten (2e kwart 19e eeuw-1940) (Den Haag 1996).

57

Behalve in de publicaties van R.P. Swierenga komt u ook namen van landverhuizers tegen in: P.W.

Filby, Passenger and immigration lists index. A guide to published arrivalrecords of about 500.000

passengers who came to the United States and Canada in the 17th, 18th and 19th centuries, 3 dl.

(Detroit 1981 + suppl. vols. 1983-1994).

Cor Trompetter, `De migratie van Twente naar Amsterdam in de zeventiende en achttiende eeuw',

Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 21 (1995) 145-165; Jochem Kroes, `Groepsmigratie: Overijsselse

turfgraversfamilies naar de Friese laagveengebieden', Jaarboek CBG 47 (1993) 200-248. Een goed

overzicht van de geschiedenis van de immigratie in Nederland en de aanwezige bronnen is te vinden

in: A. Cottaar e.a., Van over de grens. Gids voor lokaal historisch onderzoek naar immigratie in

Nederland (Utrecht 1998).

Online verwijzingen

Op de volgende locaties kunt u meer informatie vinden over speciale onderwerpen om het

onderzoek voort te zetten:

Historisch Centrum Overijssel o Inventaris statenarchief o Zoekwijzer landverhuizers o Database Overijsselse landverhuizers o Zoekwijzer volkstelling van 1748 o Database volkstelling van 1748 Vollenhove

Centraal Bureau voor Genealogie Nationaal Archief Indische genealogische vereniging Archiefnet (met verwijzingen naar alle archieven online) FAQ Genealogie BeNeLux Digitale bronbewerkingen Nederland en België (met passagierslijsten)


http://www.archieven.nl/pls/m/zk2.obj_start?p_id=1584893&p_vast=141&p_avr_id=3070306&p_zk_adt=141

http://www.historischcentrumoverijssel.nl/bronnen/landverhuizers.asp

http://www.historischcentrumoverijssel.nl/bronnen/achtergrond.asp?show=volkstelling

http://www.historischcentrumoverijssel.nl/bronnen/volkstelling.asp?action=zoek

http://www.cbg.nl/


http://www.igv.nl/



http://www.geneaknowhow.net/digi/bronnen.html

58

5. Wat bezaten, bewoonden en gebruikten zij na 1811?

Inleiding

Dankzij de in de vorige hoofdstukken vermelde bronnen heeft u een geraamte van namen en data

kunnen maken, dat het uitgangspunt vormt voor nader onderzoek. Hieraan is het vervolg van dit

boek gewijd. Nader onderzoek is niet alleen bedoeld om de levenswandel van de afzonderlijke

voorzaten te reconstrueren, zodat er in genealogische zin `vlees op de botten' verschijnt. Het plaatst

uw voorouders tevens in een historisch perspectief, waardoor hun sociaal-maatschappelijke positie,

contacten met verwanten en anderen en hun rol binnen de woonomgeving (stad, dorp of

buurschap) aan het licht komen.

Als u weet wie uw voorouders waren en wanneer zij leefden, zullen als vanzelf andere vragen

opkomen: welk huis of boerderij hebben mijn voorvaderen bewoond? Hadden zij veel of weinig

bezittingen? Gelukkig zijn er vele bronnen bewaard gebleven waarmee u de vermogenspositie en

het bezit aan huizen, boerderijen en landerijen, kortom het onroerend goed van uw voorouders kunt

reconstrueren. Het werken met die bronnen is niet altijd eenvoudig, maar vaak loont het zeer de

moeite.

Voor de negentiende en begin twintigste eeuw vormen de memories van successie een goed

uitgangspunt. Ook de door notarissen opgestelde akten kunnen belangrijke informatie bieden. De

meest complete gegevens vindt u in de archieven van het kadaster en de openbare registers. Met

behulp van deze archieven kunt u vanaf 1832 - soms nog eerder - tot de dag van vandaag van

praktisch elk stuk onroerend goed - of dat nu een huis, boerderij, weiland, bos of bouwland is -

vinden wie de eigenaar is. Meestal is ook degene vermeld van wie deze het gekocht of geërfd heeft,

of aan wie hij het heeft overgedaan. De exacte ligging van het perceel is te vinden op het

kaartmateriaal, dat ook deel uitmaakt van de kadastrale archieven.

59

Memories van successie

Eén van de mooiste bronnen om inzicht te krijgen in de vermogenspositie van uw negentiende-

eeuwse voorouders is de memorie van aangifte der nalatenschap, ook bekend als memorie van

successie. Dit overzicht van de baten en lasten van een erfenis geeft onder meer informatie over de

grootte van de nalatenschap en over de erfgenamen. De memories van successie bieden een grote

diversiteit aan gegevens, vooropgesteld dat de betreffende voorouder over enig vermogen

beschikte. Bij wet van 27 december 1817 stelde de overheid verplicht dat bij elk sterfgeval alle

erfgenamen schriftelijk aangifte moesten doen van wat de overledene had nagelaten, zodat over de

waarde daarvan belasting geheven kon worden. Dit moest gebeuren binnen een termijn van zes

maanden na het overlijden van de erflater. De ontvanger van het successierecht taxeerde de waarde

van de vermogensbestanddelen en stelde het overzicht van baten en lasten samen.

De memorie bevat de naam van de overledene, de plaats van overlijden, burgerlijke staat en de

namen van alle erfgenamen en legatarissen. Bij de opsomming van de nagelaten onroerende

goederen worden aard, grootte en ligging en soms de veldnaam van ieder goed vermeld, na

invoering van het kadaster in ieder geval vanaf 1842 met de kadastrale perceelsaanduiding. Als er

een testament of huwelijkscontract is, wordt de datum ervan, de notaris die de akte heeft

opgemaakt en zijn vestigingsplaats vermeld. Als er geen laatste wilsbeschikking is opgemaakt, wordt

vermeld dat de erflater ab intestato (zonder testament) is overleden.

Gedetailleerde gegevens over andere bezittingen, bijvoorbeeld de inboedel, handelswaren,

contanten, banksaldi, erfpachten, grondrenten, lijfrenten, effecten, andere belangen in

ondernemingen en inkomsten als loon, pacht en huur, zijn alleen opgenomen wanneer er

successierecht moest worden betaald. Dat was het geval als de erfenis, na aftrek van schulden, meer

dan driehonderd gulden waard was. Men hoefde ook geen belasting te betalen, wanneer er alleen

erfgenamen in de rechte lijn waren (kinderen, kleinkinderen, ouders, grootouders). Vanaf 1878 werd

ook deze groep belast, maar alleen als de erfenis (na aftrek van schulden) meer dan duizend gulden

bedroeg.

Voorgangers van de memories van successie

Ook in de periode 1806-1817 werd al successiebelasting geheven. Voor onderzoek naar de

vermogenspositie van voorouders die in deze jaren zijn overleden, kunnen de archieven

geraadpleegd worden van de:

Gequalificeerden van de belastingen op het recht van successie, 1806-1811 [toegang 136.1];

Regulateurs van de belasting op het recht van successie, 1814-1817 [toegang 136.3]

Het zoeken gebeurt op dezelfde wijze als in de jaren 1818-1855, dus zonder Tafels V-bis.

In de jaren 1812-1813 is geen successierecht geheven. De Franse wet kende geen afzonderlijke

successiebelasting. Er gold alleen een belasting op de overgang van onroerend goed. Zie in geval van

overgang na overlijden de Archivalia betreffende de aangiften van nalatenschappen, 1812-1813

[toegang 136.2].

60

Voorbeeldonderzoek na 1856

We zijn op zoek naar informatie over de nalatenschap van Gerrit Uulders, die is overleden te Den

Ham op 24 maart 1865. Uit de inleiding op de inventaris [toegang 136.4] blijkt dat Den Ham onder

kantoor Ommen ressorteerde. Vervolgens bekijken we de betreffende Tafel V-bis (inv.nr. 1045),

waarin we inderdaad de naam van Gerrit Uulders terugvinden.

Tafel V-bis

In de 2de kolom (waarin verwezen wordt naar register no. 4) staat het registratienummer van de

memorie, namelijk 8243. Uit de inventaris blijkt dat de memories van het kantoor Ommen uit 1865,

die op volgnummer zijn geborgen, zijn te vinden in inv.nr. 980. Zo kunnen we de memorie van

successie van Gerrit Uulders gemakkelijk traceren. Vaak staan er op een memorie verschillende

nummers, maar u hebt houvast aan het feit dat voor het gezochte nummer meestal `REGr. No' of

`REGr 4 No' staat.

61

De memorie van successie van Gerrit Uulders.

De aangifte is gedaan door weduwe Hendrikje Schrotenboer. Zij was bij testament, opgemaakt voor

notaris H. Jonkers te Den Ham op 18 maart 1865, benoemd tot zijn enige en universele erfgenaam.

Omdat op het moment dat Gerrit overleed - zes dagen na het testament - er nog een zoontje in

leven was, betekende dit dat zij recht had op de helft van de nalatenschap. Vijf dagen na zijn vader

overleed echter ook het zoontje, waarna Hendrikje alleen achterbleef. Tot de nalatenschap van

Gerrit behoorde `de onverdeelde helft in een woonhuis, met daarbij gelegen grond, in den

gemeente Den Ham gelegen, kadastraal bekend als sectie B no. 2450, broekgronden, [...], en sectie B

no. 2451, huis en erf ...'

62

Voorbeeldonderzoek vóór 1856

Dit keer gaan we op zoek naar de memorie van successie van Gerrit Vrielink, die is overleden te

Ambt Ommen op 3 mei 1834. Opnieuw bepalen we met behulp van de inleiding op de inventaris

onder welk successiekantoor Ambt Ommen viel. Dat blijkt het kantoor Ommen te zijn. Ook vóór

1856 zijn de memories per kantoor en per jaar geborgen. De ordening kan per kantoor verschillen.

Uit de inventaris blijkt dat in kantoor Ommen de memories op datum van indiening zijn bewaard. De

memories over 1834 zijn te vinden in inv.nr. 963. In dit geval is het noodzakelijk de memories over

een langere periode door te kijken, aangezien men voor de aangifte een half jaar de tijd had. De

memorie van Gerrit Vrielink blijkt op 22 september ingediend te zijn.

De aangifte is gedaan door Alberta Noeverman, de weduwe van Gerrit Vrielink, als moeder en

voogdes over haar minderjarige kinderen Hendrik, Jan en Gerrit Vrielink. De nalatenschap van Gerrit

omvatte onder meer `het erve Noevermans, gelegen in de buurschap Stegeren, bestaande in een

huis, schuur, schapeschot en hooiberg...'

De notaris

Veel nuttige en leuke informatie over het voorgeslacht is te vinden in de akten die worden

opgemaakt door een notaris. Een memorie van successie kan bijvoorbeeld verwijzen naar een

testament of een huwelijkscontract, dat vervolgens in de notariële archieven is terug te vinden.

Maar ook akten van scheiding en deling van een boedel, inventarissen, contracten van

plaatsvervanging (voor militaire dienst), akten van transport of overdracht van onroerend goed of

van hout, gras e.d. en schuldbekentenissen, al of niet met hypotheekstelling, liet men notarieel

vastleggen.

In Overijssel is het notariaat in 1811 ingevoerd. Voordien vervulde het plaatselijke gerecht de rol die

de notaris later speelde, namelijk het opmaken van authentieke akten van handelingen en feiten, die

personen in onderlinge verhouding aangaan. Sinds 1842 is het werkterrein van alle notarissen

begrensd door het arrondissementsressort waarbinnen zij hun praktijk hadden. In elk

arrondissement waren derhalve vele notarissen actief. Eveneens in 1842 werd aan notarissen de

plicht opgelegd de kadastrale aanduidingen te gebruiken, zodat deze vanaf dat jaar in vrijwel alle

akten betreffende onroerend goed voorkomen.

Voorbeeldonderzoek

In de memorie van successie van Gerrit Uulders hebben we gevonden dat hij op 18 maart 1865 een

testament heeft opgemaakt voor notaris H. Jonkers te Den Ham. In de inventaris op de notariële

archieven [toegang 122] vinden we onder Den Ham een overzicht van de minuten en repertoria van

notaris H. Jonkers. In het repertorium (inv.nr. 1922) staat genoteerd dat het testament van Gerrit

Uulders aktenr. 965 heeft. Na wederom de inventaris te hebben geraadpleegd, vragen we inv.nr.

1897 aan. Hierin treffen we het gezochte testament aan.

63

Het kadaster en de openbare registers

Het kadaster is na een langdurige voorbereidingstijd op 1 oktober 1832 in Nederland ingevoerd met

als hoofddoel een eerlijke heffing van de grondbelasting mogelijk te maken. Na verloop van tijd

verschoof het accent echter van belastingheffing naar de functie die het kadaster nog steeds heeft:

het bevorderen van de zekerheid in het rechtsverkeer met betrekking tot onroerend goed. Het

kadaster registreert enkele essentiële gegevens, zoals de eigenaar (of vruchtgebruiker) van een

bepaald stuk onroerend goed, gewoonlijk een perceel genaamd, of dat nu een huis, een boerderij,

een schuur, bouwland of een stuk bos of heide is. Ook wordt vermeld wat de afmetingen van dat

perceel zijn en hoe de grond gebruikt wordt. Deze gegevens worden vastgelegd in registers en op

kaarten, met behulp waarvan u het bezit aan onroerend goed van uw voorouders kunt

reconstrueren.

Bij het garanderen van de rechtszekerheid bij alle maatschappelijk verkeer in vastgoed spelen ook de

openbare registers een grote rol. Hierin worden de veranderingen in eigendom geboekstaafd. De

openbare registers zijn een onderdeel van de hypothecaire boekhouding, zoals die in 1811 volgens

het Franse stelsel van registratie van hypothecaire rechten in Nederland is ingevoerd. Ze bevatten

niet alleen hypotheekinschrijvingen, maar ook akten van eigendomsoverdracht en andere zakelijke

rechten. Van 1811 tot 1838 was de organisatie die belast was met de hypotheekbewaring een

afzonderlijk orgaan. Een koppeling met het kadaster was echter onvermijdelijk, omdat beide

instellingen zeer nauw met elkaar samenhingen. In 1838 is de hypothecaire administratie

samengevoegd met de administratie van het kadaster.

De gegevens over eigenaars of andere rechthebbenden in de kadastrale registers worden ontleend

aan de openbare registers. Omgekeerd wordt in de openbare registers gebruik gemaakt van de

kadastrale perceelsaanduiding, die altijd bestaat uit de naam van de kadastrale gemeente, de letter

van de sectie en het nummer van het perceel. Zodoende verwijzen de kadastrale en de openbare

registers over en weer naar elkaar. Bovendien vullen ze elkaar als het ware aan: waar het kadaster

de toestand van een perceel weergeeft (iemand is eigenaar), constateren de openbare registers een

verandering (iemand wordt eigenaar).

Tegenwoordig heeft iedere provincie een eigen directie van het Kadaster, met tenminste één

vestiging. De enige Overijsselse vestiging bevindt zich in Zwolle. Dat is echter niet altijd zo geweest:

vanaf het begin (1832) tot ver na de Tweede Wereldoorlog waren er in Overijssel drie kantoren: in

Zwolle, Deventer en Almelo. In mei 1959 werd de vestiging Deventer opgeheven en deels bij het

kadasterkantoor Zwolle en deels bij het kantoor Almelo gevoegd. In 1975 gingen de deuren van het

Almelose kantoor dicht en viel heel Overijssel (inclusief het grondgebied van de latere provincie

Flevoland) voortaan onder het ressort van het Zwolse kantoor.

64

Verzamelkaart van de kadastrale gemeente Enschede, in 1826 vervaardigd door landmeter J.G.H. de

Vries Hofman.

65

Voorbeeldonderzoek omstreeks 1832

In de memorie van successie van de in mei 1834 overleden Gerrit Vrielink hebben we gelezen dat hij

eigenaar was van het erve Noevermans in de buurschap Stegeren in de gemeente Ambt Ommen.

Kadastrale nummers zijn in de memorie nog niet gebruikt. Als we willen weten waar het erve

Noevermans precies lag en hoeveel land Gerrit nog meer bezat in de gemeente, kijken we eerst in

bijlage 2 van de inventaris [toegang 145] onder welk kantoor de gemeente Ambt Ommen viel. Dat

blijkt Deventer te zijn. In het betreffende deel van de inventaris zoeken we vervolgens de oudste

kadastrale legger van Ambt Ommen (inv.nr. 6257) op. Hierin zijn de artikelen alfabetisch op naam

gerangschikt. Na enige verwarring, omdat de achternaam van Gerrit aanvankelijk was gespeld als

Frielink, vinden we hem terug onder artikel 81 (afb. 1).

.

afbeelding 1

66

Het `huis en erf' is te vinden onder volgnummer 11 en staat bekend als sectie D nr. 36. Ook de

perceelsnummers van zijn landerijen in de gemeente Ambt Ommen zijn hier opgetekend. Door de

naam van Gerrit Frielink staat een streep. Eronder staan de nieuwe eigenaren vermeld: zoon Hendrik

Vrielink en weduwe Jennigje Scholten. Hun namen zijn niet doorgestreept. Dat wil zeggen dat het

artikel nog niet was vervallen op het moment dat de legger `vernieuwd' werd. In de nieuwe

kadastrale legger (inv.nr. 6266) zijn zoon en weduwe opnieuw onder artikel 81 terug te vinden. Daar

kunnen we de verdere geschiedenis van de percelen achterhalen. Op de hierbij te volgen werkwijze

komen we in het andere voorbeeld terug.

Nu gaan we eerst de precieze ligging van het erve Noevermans opzoeken. Daarbij maken we gebruik

van de oorspronkelijke minuutplans, die tussen 1811 en 1832 zijn opgemaakt en op microfiche in de

studiezaal van het Historisch Centrum Overijssel zijn in te zien. Op het minuutplan van Ambt

Ommen, sectie D, blad 3 (inv.nr. 3822) zoeken we het perceel met nummer 36 op. De boerderij blijkt

te liggen aan de oever van de Vecht. Zo is ook de oorsprong van de naam Noevermans duidelijk: de

man die aan de oever woont. Met behulp van de gegevens uit het artikel en door het raadplegen van

de OAT (inv.nr. 885, ook op microfiche in te zien) kunt u - door na te gaan welke bestemming elk

perceel had - de omgeving van de boerderij als het ware `inkleuren'. Om de ligging van het erve

binnen de gemeente Ambt Ommen te bekijken, kunt u het verzamelplan (inv.nrs. 3808-3809)

raadplegen. Een vergelijking met de huidige, meestal zeer gewijzigde situatie kunt u bijvoorbeeld

maken aan de hand van De Grote Topografische Atlas van Nederland, die eveneens in de studiezaal

van het Historisch Centrum Overijssel is in te zien.

Voorbeeldonderzoek na 1832

Om een voorbeeld te geven van een onderzoek in het kadaster op een later tijdstip, richten we onze

aandacht wederom op de in maart 1865 te Den Ham overleden Gerrit Uulders. Deze landbouwer

was op dat moment in het bezit van een huis met landerijen in zijn woonplaats, kadastraal bekend

als sectie B nrs. 2450 en 2451. Om te achterhalen hoe deze percelen in het bezit van Gerrit Uulders

zijn gekomen, wenden we ons eerst tot de tussen 1865 en 1929 bijgehouden alfabetische

naamwijzer, die per kadastrale gemeente is opgemaakt. Nadat we met behulp van de inventaris

[toegang 145] hebben vastgesteld dat Den Ham onder kantoor Deventer viel, vinden we in de

betreffende naamwijzer (inv.nr. 6377) Gerrit zelf niet meer vermeld, maar wel zijn weduwe. Zij staat

geboekt onder artikel 1680. In de kadastrale legger (inv.nr. 6077) is dit artikel snel op te zoeken (afb.

2).

Onder de volgnummers 2 en 3 vinden we de gezochte percelen terug. Uit de verwijzing in de

kolommen 17 en 18 blijkt dat deze percelen zijn voortgekomen uit het gesplitste perceel B 1465, dat

onder volgnummer 1 in dit artikel staat. Oorspronkelijk ging het hier alleen om broekgronden, maar

na aankoop heeft Gerrit Uulders er een huis op laten zetten (zie ook kolom 15: 1864 stichting).

67

afbeelding 2

Kolom 5 en 6 verwijzen naar het deel- en aktenummer van het Register Hypotheken no. 4, waarin de

akte van eigendomsovergang staat opgetekend. Uit de inventaris blijkt dat het register van

overschrijving met nummer 157 is te vinden onder inv.nr. 7207. In het register lezen we in de akte

met volgnummer 101 onder meer dat Gerrit Uulders de broekgronden voor duizend gulden heeft

gekocht van de landbouwer Gerrit Kamphuis.

Om de verdere geschiedenis van het huis te achterhalen, keren we terug naar artikel 1680 in de

kadastrale legger (afb. 1). De naam van Hendrikje Schrotenboer, die is hertrouwd met Albert

Leideman, is niet doorgestreept, dus zoeken we in de volgende kadastrale legger (inv.nr. 6081)

hetzelfde artikel op. Hier staat in de kolommen 19 en 20 een verwijzing naar artikelnummer 2909.

Dit is het artikel van de nieuwe eigenaar, Lambert Kolkman, dat te vinden is in inv.nr. 6085 (afb. 3).

afbeelding 3

68

Ook hier is in de laatste kolommen weer een verwijzing opgetekend naar de volgende plaats waar

het perceel te vinden is. Door het op deze wijze volgen van de verwijzingen naar de opvolgende

artikelen van de nieuwe eigenaar kunt u de geschiedenis van het perceel volgen tot heden. Op

dezelfde wijze kunt u ook terug in de tijd werken.

We kunnen ook nog controleren of Gerrit Uulders of zijn weduwe wellicht in andere gemeenten, die

onder het kantoor Deventer vielen, bezittingen hadden. Hiervoor kunnen we te rade gaan bij de

alfabetische naamwijzer op verkrijgers, die de jaren 1838-1928 bestrijkt. De namen die beginnen

met de letter U zijn terug te vinden in inv.nr. 7946. Bij Gerrit Uulders staat een verwijzing naar het

Algemeen Register, deel 55 (inv.nr. 7846). Hierin vinden we onder het eveneens aan de naamwijzer

ontleende volgnummer 179 Gerrit Uulders (afb. 4). Deze inschrijving verwijst alleen naar het ons al

bekende register van overschrijving (157-101).

afbeelding 4

69

Hypotheekbewaring

Vóór de invoering van het kadaster wordt het een stuk lastiger om onderzoek te doen naar de

historie van een huis of perceel. Gedurende de periode 1811-1838 kunt u hiervoor terecht bij de

hiervoor al ter sprake gekomen hypothecaire boekhouding, waarin de zakelijke rechten op

onroerend goed worden bijgehouden, zoals het recht van eigendom en het recht van hypotheek.

Hypotheekbewaarders waren in de jaren 1811-1838 belast met de inschrijving van

hypotheekrechten, de vastlegging van veranderingen van rechten (gebaseerd) op onroerende

eigendommen en de inning van de voor die registratie verschuldigde rechten. De

hypotheekbewaarders waren gevestigd te Zwolle, Deventer en Almelo. De belangrijkste registers van

de hypotheekbewaarders uit de periode 1811-1838 zijn (in volgorde waarin zij het best

geraadpleegd kunnen worden):

1. Alfabetische indices.

Deze alfabetische lijsten op naam van de verkrijgers/schuldenaren verwijzen onder

vermelding van hun beroep en woonplaats naar een deel en een vak in de repertoria.

2. Repertoria.

Deze registers bevatten per verkrijger/schuldenaar een overzicht van de op hem of haar

betrekking hebbende akten en verwijzen naar de in- en overschrijvingsregisters waar die

akten volledig staan uitgeschreven.

3. Registers van inschrijving van uittreksels van hypotheekakten.

In deze registers worden uittreksels van hypotheekakten overgeschreven. De delen zijn

doorlopend genummerd, evenals de ingeschreven uittreksels.

4. Registers van overschrijving van akten van eigendomsovergang van onroerende goederen.

Deze registers bevatten de volledige akte van eigendomsovergang met onder meer de

omschrijving van het onroerend goed, de naam van koper en verkoper, met verwijzing naar

het repertorium en de verkrijgingstitel. Ook deze delen zijn doorlopend genummerd. In de

delen zijn de overgeschreven akten ook weer doorlopend genummerd.

Voorbeeldonderzoek

Laten we aan de hand van een voorbeeld de wijze van onderzoek in de hypothecaire boekhouding

uit de periode 1811-1838 [toegang 145] verduidelijken. U wilt bijvoorbeeld weten of één van uw

voorouders in de jaren tussen 1811 en 1838 eigenaar is geweest van een onroerend goed of op een

onroerend goed een hypotheek gevestigd heeft. In de eerste plaats moet u dan weten in welk van

de drie arrondissementen Zwolle, Deventer of Almelo u wilt gaan zoeken. In ons voorbeeld gaan we

uit van het arrondissement Zwolle. Het zoeken begint bij de alfabetische index. Let op: wanneer

iemand bijvoorbeeld geen hypotheek meer op zijn naam had staan, werd zijn naam niet meer in een

nieuwe index opgenomen. Kijk daarom altijd alle delen van de index door.

Uit de alfabetische index (inv.nr. 234) nemen we mandenmaker Peter Nakman uit Zwolle. Achter zijn

naam vindt u een verwijzing naar het nummer van het repertorium (56) en het nummer van het vak

aldaar (376). In vak 376 van het bedoelde repertorium (inv.nr. 220) vindt u aan de linkerkant een

korte weergave van de akten van eigendomsovergang en aan de rechterkant van de hypotheekakten

70

die op Peter Nakman betrekking hebben. Volgens deze verkorte opgave kocht Nakman in 1834 voor

een bedrag van zeshonderd gulden een huis in de Broerenstraat in Zwolle. Enkele dagen later nam

Nakman een hypotheek van 570 gulden. Wilt u de tekst van de volledige akten zien, dan hoeft u

maar de verwijzingen in het repertorium te volgen. Zo vindt u de akte van eigendomsovergang in

deel 58 van de registers van eigendomsovergang (inv.nr. 72) terug onder volgnummer 66. In de akte

van eigendomsovergang treft u onder andere de namen van de vorige eigenaren aan. De

hypotheekakte is terug te vinden in deel 48 van de inschrijvingsregisters (inv.nr. 158) onder

volgnummer 399. Uit deze hypotheekakte blijkt, dat Nakman de hypotheek nam op het enkele dagen

tevoren gekochte huis in de Broerenstraat.

Beperkingen

Er waren in de periode 1811-1838 veel zakelijke rechten waarvoor openbaarheid geen voorwaarde

was voor rechtsgeldigheid. Om die reden zijn de in- en overschrijvingen in deze periode onvolledig

en dus niet altijd betrouwbaar.

Het kadaster geeft alleen de namen van de eigenaren, niet die van de gebruikers van een onroerend

goed (huurder of pachter). Als er echter een zakelijk recht is gevestigd, bijvoorbeeld een recht van

opstal of vruchtgebruik, wordt dat wel vermeld. Maar namen van huurders zult u er dus niet in

aantreffen. Ook werkte het kadaster lange tijd niet met adressen. In de latere leggers (vanaf

omstreeks 1950) worden ze wel vermeld, maar er is geen nadere toegang op adres.

De kadastrale gegevens zijn in beginsel per kadastrale gemeente geordend. Dit betekent dat u

meestal moet weten in welke gemeente uw voorouder grondbezit had, voordat u verdere gegevens

kunt verzamelen. Verder had het kadaster enige tijd nodig om alle gegevens goed op een rijtje te

krijgen. Uit nader onderzoek blijkt met enige regelmaat dat de gegevens uit 1832 niet correct of up-

to-date zijn.

71

Beschikbaarheid


De memories van successie en de tafels V-bis zijn op microfilm beschikbaar. Er zijn geen moderne

alfabetische toegangen aanwezig.

De in andere provincies soms wel aanwezige Tafels IV en VI, respectievelijk een alfabetische tafel op

huwelijkscontracten en een alfabetische tafel op testamenten, zijn in Overijssel niet bewaard

gebleven.

De notaris

De notariële archieven bestaan uit de minuten van de akten (de oorspronkelijke akten) en de

bijbehorende repertoires of repertoria (het register waarin alle door de notaris opgemaakte akten

zijn beschreven). Tot 1925 bevinden deze zich in het Historisch Centrum Overijssel. De akten van de

notarissen met standplaatsen Deventer en Olst, Enschede, Kampen en Zwolle zijn overgebracht naar

de daar gevestigde gemeentearchieven. De twee notariskantoren in Hengelo hebben in 1944 te

lijden gehad van de bombardementen op die stad, waardoor veel akten verloren zijn gegaan.

Voor de standplaatsen en de namen van de notarissen verwijzen we naar de inventaris van de

archieven van de Overijsselse notarissen [toegang 122]. De repertoria uit deze inventaris staan in

fotokopie in de studiezaal van het Historisch Centrum Overijssel. Op de notariële archieven die bij de

gemeentearchieven berusten, zijn afzonderlijke inventarissen vervaardigd.

Een probleem dat zich aandient bij een onderzoek naar notariële akten is het traceren van de notaris

bij wie uw voorouder voor het opmaken van dergelijke akten heeft aangeklopt. Een particulier was -

en is nog steeds - vrij in de keuze van een notaris om een akte te laten passeren. In principe kon men

dus overal in Nederland een notaris in de arm nemen. Gelukkig overheerst de gewoonte om een

notaris uit de directe nabijheid te nemen, bijvoorbeeld de woonplaats van één van de betrokkenen

of de plaats waar het onroerend goed was gesitueerd. U dient er echter op bedacht te zijn dat lang

niet altijd de dichtstbij wonende notaris werd geraadpleegd, maar één uit een naburige gemeente.

Met name in de dorpsgemeenschappen hadden boeren ten aanzien van testamentaire

beschikkingen niet altijd het volle vertrouwen in de zwijgplicht van de meestal van elders afkomstige

notabele plaatsgenoot. Soms was het blijkbaar handig om, als men toch in een grote plaats ter

veemarkt ging, daar de notaris te bezoeken.

Een ander probleem is dat er in een gemeente vaak tegelijkertijd meerdere notarissen werkzaam

waren en u dus eerst moet vaststellen welke notaris de familie bezocht. Een memorie van successie

kan daarbij van belang zijn, aangezien hierin de naam van de notaris wordt genoemd als er een

testament was opgemaakt. Dat zal dan in de meeste gevallen ook de familienotaris zijn. Als u niet

weet om welke notaris het ging, zit er niets anders op dan de repertoria van de in de woonplaats van

uw voorouders werkzame notarissen door te nemen. Mochten dat er veel zijn, dan kunt u zich in

eerste instantie beperken tot steekproeven over bijvoorbeeld een periode van tien jaar. Heeft u dan

nog geen succes, dan kunt u het onderzoek op dezelfde wijze uitbreiden tot omliggende plaatsen.

72

Op 28 maart 1861, twee weken voordat hij zou hertrouwen met Jantje Schaafsma, liet Jacobus

Wicherson met het oog op de minderjarige kinderen uit zijn eerste huwelijk door notaris R.J.J. ter

Horst te Steenwijk een boedelinventaris opmaken. Dankzij deze uitvoerige beschrijving van zijn

bezittingen kunnen we als het ware een kijkje nemen in het interieur van zijn huis, dat buiten de

Oosterpoort was gelegen. In het enige woonvertrek, dat tevens dienst deed als keuken en

slaapkamer, bevonden zich onder andere een kabinet (met een geschatte waarde van 35 gulden het

duurste meubelstuk), een Friese klok, een kookkachel, acht matten stoelen, een tafel en twee

bedsteden. In de schuur stonden een drietal koeien, een schaap en vijf kippen. De vermelding van

twee vlotten, twee mengbakken en turfmakersgereedschap geeft aan met welke werkzaamheden hij

zich bezighield. De turfschippers Molenaar en Blom waren Wicherson wegens geleverde turf nog geld

verschuldigd, terwijl hij bij verschillende klanten nog voor in totaal 50 gulden had uitstaan.

Bovendien had hij in zijn veenderij in Eesveen nog een partij turf staan met een geschatte waarde van

200 gulden. Ook de `perceelen natteveenspecie', waar Jacobus de turf vandaan haalde, worden

vermeld. Zelf stond hij bij zijn broer Jan Wicherson voor 250 gulden in het krijt, `wegens een gekocht

vlot, land en huishuur, en voor het leveren van eenige turfmakersgereedschappen.' Zo geeft deze

boedelinventaris een prachtig beeld van leven en werk van een kleine vervener. (RAO, Notarissen in

Overijssel, inv.nr. 3918.)


Vrijwel alle registers van het Kadaster Overijssel en een klein aantal kaarten berusten bij het

Historisch Centrum Overijssel [toegang 145]. Ook kunt u gebruik maken van het kadastermateriaal

dat zich bij de gemeentearchieven bevindt. Raadpleging van deze stukken is kosteloos. Bij de

archiefdiensten is bovendien archiefmateriaal te vinden dat u als aanvullende bron van informatie

kunt gebruiken. Zo zijn veel gegevens over de koop en verkoop van onroerend goed ook in de

notariële archieven te vinden en kunt u kadastrale gegevens aantreffen in de domeinarchieven.

Verreweg de meeste kaarten en daarnaast een beperkt aantal registers met betrekking tot het

Overijsselse grondbezit bevinden zich bij het kantoor van het kadaster in Zwolle. Dit betreft ook

materiaal van de niet meer bestaande kantoren Deventer en Almelo. Bij het kadaster kunt u vrijwel

alle informatie krijgen die u wenst, maar het beantwoorden van een vraag kost al snel enige

tientallen guldens. Vergeet u bij het onderzoek naar de geschiedenis van een huis of een boerderij

ook de gemeentearchieven niet! Hier berusten verscheidene bronnen, die een reconstructie van de

bewoningsgeschiedenis van een huis mogelijk maken. Het is onder meer mogelijk de gegevens uit de

kadastrale leggers aan te vullen met gegevens uit wijkregisters, volkstellingregisters en

bevolkingsregisters. Zo kunt u zien wie er nog meer in het huis woonde of wat de hoofdbewoner

voor de kost deed. In grotere gemeenten zijn er vaak adresboeken uit het einde van de negentiende

en een groot deel van de twintigste eeuw aanwezig. Ook hierin is na te gaan wie er in een bepaald

pand hebben gewoond. Bouwtekeningen van huizen zijn doorgaans pas vanaf het begin van de

twintigste eeuw bewaard gebleven, een gevolg van de totstandkoming van de Woningwet in 1901.

Op grond van deze wet was elke gemeente verplicht een bouwverordening vast te stellen, waarin

ook de goedkeuring van nieuw- of verbouw van huizen geregeld was. Dit hield onder meer in dat bij

elke bouwaanvraag twee exemplaren van een bouwtekening moesten worden gevoegd. Eén van die

exemplaren belandt uiteindelijk in het gemeentearchief. (Zie ook: W.A. Huijsmans, `Het verleden van

een huis', Zwols Historisch Tijdschrift 8 (1991) 147-150.)

73

Nadere toegangen


Om de memorie van een persoon te vinden moet men plaats en datum van diens overlijden weten.

Het maakt bij het zoeken een groot verschil of uw voorouder vóór of na 1856 is overleden. Vanaf

1856 zijn er namelijk alfabetische toegangen beschikbaar, waardoor u snel een memorie kunt

terugvinden. Dit is de Tafel V-bis, een register waarin per kantoor de overledenen alfabetisch op

achternaam in volgorde van overlijden werden ingeschreven. Hierin kunt u nagaan of er van uw

voorouder een memorie van successie is bewaard gebleven. De Tafel V-bis bevat de naam van de

overledene, de woonplaats en aantekeningen over de afhandeling van de nalatenschap. In kolom 2

staat het memorienummer vermeld. In kolom 12 kunt u zien of de nalatenschap onder de grens van

driehonderd gulden bleef. Dat wordt vaak aangegeven met de afkortingen VvO (Verklaring van

Onvermogen) of CvO (Certificaat van Onvermogen). Bij een dergelijke vermelding is de memorie

meestal niet bewaard gebleven. Soms ontbreekt een memorie ook als er alleen erfgenamen zijn in

de rechte lijn.

Vóór 1856 hebben we niet de beschikking over een alfabetische toegang en vereist het zoeken

aanmerkelijk meer speurwerk. We zullen het onderzoek in beide periodes bespreken aan de hand

van een voorbeeld.

De notaris

Wanneer u de naam van de notaris weet, is de speurtocht naar de gezochte akte niet moeilijk meer.

Op de door de notaris in chronologische volgorde bewaarde minuutakten (de originelen) heeft hij

toegangen gemaakt die worden aangeduid als repertoria. Zo'n repertoire heeft de vorm van een

register met een aantal kolommen waarin van elke akte wordt aangegeven: het volgnummer, de

datum, het soort akte (bijvoorbeeld testament, boedelscheiding en transport), de belanghebbenden,

een korte inhoud, soms een verwijzing naar andere akten en notarissen. Omdat repertoires meestal

geen naamindex bevatten, moeten deze registers worden doorgenomen om de gezochte akte te

vinden.

Het kan voorkomen dat de in het repertoire vermelde akte niet aanwezig is. De notaris is namelijk

niet verplicht alle akten in minuut te bewaren. Een aantal akten gaf hij in brevet uit. Brevetten

hebben alleen in origineel waarde en werden direct aan de belanghebbende meegegeven. In de

meeste gevallen gaat het om akten van bekendheid of notoriteit, akten van huwelijkstoestemming

en volmachten. Die vindt u dan weer terug tussen de huwelijksbijlagen of als bijlage bij een andere

notariële akte.

Een dubbel van de repertoria is te vinden in de archieven van de arrondissementsrechtbanken. Zo is

toch nog te achterhalen welke akten in Hengelo in 1944 verloren zijn gegaan.

Als uw speurtocht zich toespitst op het bezit aan onroerend goed van uw voorouders, biedt de

kadastrale en hypothecaire boekhouding een goede toegang op de notariële archieven. In de

registers van overschrijving, ook wel Register Hypotheken no. 4 genoemd, zijn immers alle akten van

eigendomsovergang van onroerende goederen geregistreerd. Over de periode vanaf 1838 zijn er

74

alfabetische toegangen die per persoon een overzicht geven van het bezit aan onroerend goed (zie

verderop).

De door een notaris opgemaakte testamenten kunt u met behulp van de memories van successie

achterhalen. Testamenten die in de periode 1890-1973 zijn opgemaakt door personen die geboren

zijn tussen 1793 en 1954 en overleden zijn vóór 1974, zijn te vinden met behulp van het Centraal

Testamentenregister dat in het Nationaal Archief te Den Haag berust en op microfilm raadpleegbaar

is. U moet wel de geboortedatum van de testateur weten. Het CBG beschikt over microfiches met de

namen van de testateurs die in de periode 1793-1871 zijn geboren.

Inlichtingen uit het Centraal Testamentenregister kunnen alleen worden verstrekt naar aanleiding

van een schriftelijk verzoek, gericht aan: Nationaal Archief, afdeling Dienstverlening, Prins Willem-

Alexanderhof 20, 2595 BE Den Haag. Behalve de naam van degene die het testament heeft laten

opmaken dient u ook het geboortejaar te vermelden. U ontvangt dan uit het register de volgende

gegevens: naam, geboorteplaats en -datum, beroep, woonplaats en adres, burgerlijke staat, datum

en nummer van de akte, naam van de notaris en soms de overlijdensdatum. Voor inlichtingen over

testamenten die na 1973 zijn opgemaakt, en over testamenten die weliswaar vóór dat jaar zijn

opgemaakt, maar waarvan de testateurs na 1973 zijn overleden, dient u zich te wenden tot het

Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie (KNB). Postadres: Centraal Testamentenregister, Postbus

19398, 2500 CJ Den Haag. Uit dit register worden slechts inlichtingen verstrekt indien een officieel

bewijs van overlijden van de testateur aan het schriftelijk ingediende verzoek is bijgevoegd.


Omdat de gegevens in de kadastrale en hypothecaire administratie over bijvoorbeeld grondbezit,

perceelsgrenzen, eigendomsovergang of hypotheek op efficiënte wijze moesten kunnen worden

teruggevonden, werd op de boekhoudingen een aantal toegangen aangelegd. Deze sloten aan bij de

soort informatie die werd gezocht. Er zijn ingangen op naam, op perceelsnummer en op kaart,

waarbij vaak met behulp van onderlinge verwijzingen in de registers ook zijdelingse informatie kan

worden gevonden.

Voor de genealoog is de toegankelijkheid op naam ongetwijfeld het meest belangrijke uitgangspunt.

Om dit overzicht niet ingewikkelder te maken dan nodig is, gaan we hieronder alleen op deze

zoekmogelijkheid in. Voor het zoeken op perceelsnummer en voor de vele andere mogelijkheden die

het kadaster en de openbare registers bieden voor historisch onderzoek, wordt verwezen naar de in

het literatuuroverzicht genoemde werken.

Het zoeken op naam gaat het snelst met behulp van de oudste kadastrale leggers. Aanvankelijk

stonden de leggerartikelen namelijk in alfabetische volgorde van de eigenaren en vruchtgebruikers.

Als gevolg van de voortdurende wijzigingen ging deze volgorde al snel verloren. Om een leggerartikel

op naam van een bepaald persoon toch snel te kunnen vinden, werd tot 1864 een alfabetische

namenlijst voorin de legger opgenomen. Vanaf 1864 kunt u zoeken in de Alfabetische Naamwijzer,

die per kadastrale gemeente werd bijgehouden. De Naamwijzer verwijst naar het juiste artikel in één

van de delen van de kadastrale legger waar de betreffende persoon voorkwam. Het probleem

daarbij was dat men voor een bepaalde persoon of organisatie met bezit in meer dan één gemeente

75

de lijsten van al die verschillende gemeenten moest nalopen. Mede daarom werden deze lijsten met

ingang van 1 januari 1929 vervangen door een Algemene Naamwijzer in de vorm van een

kaartsysteem. Deze Algemene Naamwijzer is per kantoor georganiseerd en daardoor veel

overzichtelijker. Van iedereen die in de kadastrale legger voorkwam werd een kaart gemaakt met

daarop verwijzingen naar de kadastrale gemeente(n) waarin zijn goederen lagen en naar het

leggerartikel waarin zijn naam voorkwam. Soms werd ook verwezen naar deelnummer en

daarbinnen volgnummer van de akte in het register van overschrijving op grond waarvan voor het

eerst een leggerartikel werd geopend voor deze persoon.

Als u vóór 1929 wilt weten of uw voorouder in meerdere kadastrale gemeenten zakelijke rechten op

een perceel uitoefende, hoeft u niet alle naamlijsten van de afzonderlijke gemeenten door te

nemen. Vanaf 1838 kunt u deze vraag oplossen aan de hand van de hypothecaire registers, die ook

per kantoor zijn georganiseerd. Met behulp van de Alphabetische Naamwijzer der verkrijgers kunt u

de door u gezochte persoon opzoeken in het Algemeen Register, die met oud deelnummer en

daarbinnen nummer van de akte verwijst naar de overschrijvings- en (tot 1879) de

inschrijvingsregisters. In het Algemeen Register is in één oogopslag te zien, welke onroerende

goederen en daarop rustende zakelijke rechten en beperkingen iemand tussen 1838 en 1928

uitoefende. De linker bladzijde werd benut voor gegevens betreffende de eigendom, zoals de ligging

van het goed, de titel van aankomst en de op het onroerend goed genomen hypotheken; op de

rechter bladzijde werd aantekening gehouden van zakelijke rechten en beperkingen van het

eigendomsrecht. Zowel het Algemeen Register als de bijbehorende naamwijzer zijn op 1 januari

1929 afgeschaft. Het Algemeen Register werd met ingang van die datum vervangen door de

hierboven beschreven Algemene Naamwijzer.

Bronnen


De memories die tussen 1818 en 1921 zijn opgemaakt worden in het Historisch Centrum Overijssel

bewaard. Ten behoeve van de registratie en ontvangst van de successiebelasting werd de provincie

Overijssel in 1818 verdeeld in een aantal regionale ressorten of districten. Elk successiekantoor

omvatte een aantal gemeenten. De namen van de kantoren kunt u vinden in het Overzicht van

archieven en verzamelingen onder de rubriek `Rijksorganen in de provincie: Financiën'. De inleiding

van de inventaris op de successiememories [toegang 136.4] bevat een gedetailleerd overzicht van de

Overijsselse gemeenten en de successiekantoren waaronder zij in de loop der jaren ressorteerden.

De memories worden per kantoor bewaard.


Het kadaster is een mooie, maar ook een ingewikkelde bron, zeker op het eerste gezicht. Dat komt

vooral doordat er zoveel verschillende registers en kaarten zijn, die ook nog eens op allerlei

manieren naar elkaar verwijzen en van elkaar afhankelijk zijn. Om te vermijden dat u door de vele

bomen het bos uit het oog verliest, worden in het vervolg alleen de voor de genealoog belangrijkste

kadastrale en hypothecaire bronnen behandeld.

76

1. Het meest geraadpleegde register is de kadastrale legger, die sinds het begin van de

vastlegging op 1 oktober 1832 de ruggengraat vormt van de kadastrale administratie. Heeft

u hierin gegevens gevonden over uw voorouders of over een woning of boerderij, dan kunt u

van daaruit verder werken, zowel vooruit als teruggaand in de tijd.

De kadastrale legger is per kadastrale gemeente op naam van de eigenaar ingericht. Per eigenaar

worden onder een leggerartikel alle percelen genoemd die hij of zij in die ene gemeente bezit.

Daarbij worden ook de namen van eventuele mede-eigenaren en vruchtgebruikers genoteerd. Per

perceel worden de oppervlakte, het gebruik, de klassering en de belastbare opbrengst vermeld. Van

de eigenaar zijn in ieder geval naam, woonplaats en beroep genoteerd. In latere leggers wordt soms

ook zijn adres vermeld.

Wanneer een perceel van eigenaar verandert worden alle gegevens van dat ene perceel

doorgestreept en onder het leggerartikel van de nieuwe eigenaar opnieuw opgeschreven. Via

verwijzingen wordt in de legger steeds duidelijk aangegeven naar welk artikelnummer de gegevens

zijn overgebracht, respectievelijk uit welk artikelnummer ze afkomstig zijn, dus de nieuwe en de

vorige eigenaar. Bij de verdeling van een stuk grond, de splitsing van een perceel, worden de

gegevens eveneens in hun geheel doorgehaald, ook als een deel van het perceel in handen van

dezelfde eigenaar blijft. Die laatste gegevens worden onder een nieuw volgnummer opnieuw

genoteerd. Wanneer veel artikelen in een bepaald deel van de legger vervallen waren, werd het

betreffende deel van de legger `vernieuwd'. Deze vernieuwing hield in dat alleen de nog niet

vervallen artikelen van de legger in een nieuw deel werden overgeschreven.

De leggers verwijzen naar de openbare registers voor wat betreft de zakelijke rechten die met het

perceel verbonden zijn (bijvoorbeeld het recht van eigendom of van hypotheek). Tot 1 januari 1929

verwijst de legger naar het Algemeen Register en vanaf deze datum naar het register van

overschrijving (Register Hypotheken no. 4). Voor de gebruiker is van belang te weten dat die

verwijzing naar de openbare registers uitsluitend voorkomt in de leggers die bij het kadaster zelf in

gebruik zijn. In de dubbelen die zich bij de gemeenten bevinden is deze verwijzing helaas niet

opgenomen.

2. De eerste kadastrale leggers zijn samengesteld uit gegevens die verzameld zijn in de

Oorspronkelijke Aanwijzende Tafels (ook wel OAT's genoemd). De OAT vormt samen met de

minuutplans (zie hieronder) het uitgangspunt voor de kadastrale administratie, zoals die op

1 oktober 1832 van start ging. De OAT van een kadastrale gemeente vermeldt in volgorde

van secties en daarbinnen van perceelsnummers bij ieder perceel de naam van de eigenaar

(of een andere rechthebbende). Van de eigenaar zijn woonplaats en beroep vermeld, van

het perceel de oppervlakte, het gebruik, de klassering en de belastbare opbrengst, dit alles

met het oog op de belastingheffing. De OAT mocht niet gewijzigd worden. Wijzigingen

werden verwerkt in de kadastrale legger.

3. Ook het kaartmateriaal vormt een belangrijk onderdeel van het kadaster. De minuutplans

zijn de bronnen die de toestand van 1 oktober 1832 op kaart weergeven. Deze plans zijn het

resultaat van de opmetingen die tussen 1811 en 1832 plaatsvonden. Elke gemeente heeft

een verzamelkaart, waarop de hele kadastrale gemeente staat afgebeeld met de indeling in

secties en kaartbladen. Vervolgens geven gedetailleerde kaarten per sectie, die eveneens

minuutplans worden genoemd, alle percelen weer met hun begrenzingen en hun

77

bebouwing. Wanneer de bebouwing (bijvoorbeeld een huis of een boerderij met schuur)

geen eigen perceelsnummer heeft, staat er een gestippeld lijntje van dit huis naar het

bijbehorende perceel. De minuutplans mochten niet gewijzigd worden.

Wel werden er geregeld nieuwe minuutplans vervaardigd. Dit was het geval wanneer bijvoorbeeld

een bepaald gebied (soms zelfs een hele gemeente) in verband met stadsuitbreiding of

ruilverkaveling opnieuw werd opgemeten. Zo vonden er grootscheepse hermetingen plaats in

Staphorst in 1859 en in Avereest in 1863. Minuutplans bij hermeting worden ook wel

vervolgminuutplans genoemd. Zowel de oude (`vervallen') minuutplans als de vervolgminuutplans

zijn bewaard gebleven.

De veranderingen in de bestaande toestand werden aanvankelijk op bijbladen, maar later (vanaf

omstreeks 1950) op filmplans bijgehouden. De hulpkaarten vormen de band tussen het

onveranderlijke minuutplan en het steeds bijgewerkte bijblad. Van elk gewijzigd perceel wordt een

hulpkaart gemaakt waarop de oude en de nieuwe toestand staan aangegeven. De hulpkaarten

worden per gemeente en daarbinnen per sectie in numerieke volgorde van de perceelsnummers

bewaard. Veel plans die hun administratieve functie hadden verloren, zijn in de loop der tijd

weggegooid.

De Stichting Kadastrale Atlas Overijssel 1832 heeft zich ten doel gesteld de OAT's met de

bijbehorende minuutplans van alle Overijsselse gemeenten te publiceren, voorzien van een

historische inleiding en andere belangrijke informatie. Inmiddels zijn de atlassen van de kadastrale

gemeenten Delden, Dalfsen, Raalte, Heino, Hellendoorn en Hardenberg gepubliceerd. Atlassen van

andere Overijsselse kadastrale gemeenten zijn in voorbereiding. Meer informatie over komende

uitgaven kunt u krijgen bij het Historisch Centrum Overijssel. Bovendien bestaat er nog een

kadastrale atlas van de gemeente Steenwijk, die enige jaren geleden door de Historische Vereniging

Steenwijk is uitgebracht.

4. In- en overschrijvingsregisters. Ten gevolge van de invoering van het Burgerlijk Wetboek in

1838 werd een koppeling tussen het kadaster en de openbare registers noodzakelijk. Deze

nieuwe wet schreef voor dat een onroerend goed bij verkoop en verhypothekering

aangeduid moest worden met de kadastrale kenmerken. Voor het vastleggen van al die

zakelijke rechten werden vanaf 1 oktober 1838 twee belangrijke registers bijgehouden. Voor

onderzoek naar de koop en verkoop van onroerend goed is het register van overschrijving,

meestal Register Hypotheken no. 4 genoemd, een belangrijke bron. Dit register bevat

namelijk de letterlijke overschrijving van alle akten van eigendomsovergang van onroerende

goederen en van vestiging van bepaalde zakelijke rechten, echter met uitzondering van dat

van hypotheek. De delen van dit register zijn per bewaring/kantoor doorlopend genummerd

en de overgeschreven akten zijn daarbinnen doorlopend genummerd. Het register ontleent

zijn bijzonder belang aan het feit dat hierin ook onderhandse akten van koop en verkoop zijn

opgenomen. Tot 1956 was men namelijk niet verplicht de notaris bij een verkoop van grond

of een huis in te schakelen. Ook kan het register gebruikt worden voor akten waarvan men

niet weet voor welke notaris ze gepasseerd zijn.

Naast de overschrijvingsregisters zijn er ook registers van inschrijving aangelegd. Dit register,

ook wel aangeduid als Register Hypotheken no. 3, bevatte de inschrijvingen van uittreksels

78

van hypotheekakten. De registers over de periode 1838-1948 zijn echter vernietigd. Een

korte inhoud van de hypotheekakten is nog terug te vinden in het dagregister. In dit register

werd van dag tot dag aangetekend, welke akten ter in- en overschrijving op het kantoor

werden aangeboden. De registratie gebeurde in chronologische volgorde en onder

vermelding van een beknopte inhoud van de akte.

Literatuur

G.J. Mentink, `De Memories van Successie als bron voor de sociale geschiedenis', Mededelingenblad.

Orgaan van de Nederlandse Vereniging tot beoefening van de sociale geschiedenis 37 (1970) 42-43;

N. Bos, `De memories van successie. Een veelbelovende bron voor veelsoortig onderzoek', Spiegel

Historiael 24 (1989) 120-126. Een uitvoerige inleiding vindt u in: J.H. Wigger, Inventarissen van de

archieven en archiefbestanddelen betreffende de inning van successierechten in Overijssel, 1806-

1926 (1927) (Zwolle 1985).

Bij de archiefdiensten is de volgende folder beschikbaar: Zoekwijzer 1. Erfenissen: Memories van

Successie (Nationaal Archief, Den Haag 1996).

F.L. Hartong, Register der protocollen van notarissen in Nederland; plm. 1550 tot heden (Rotterdam

1916). Een aanvulling op deze uitgave vormt: J.E. Kasdorp en J. de Vries, Protocollenregister: register

van de protocollen van de notarissen die in de periode van 1916-1984 in Nederland in functie waren

(Amsterdam 1985).

Bij de archiefdiensten is de volgende folder beschikbaar: Zoekwijzer 2. Notarissen, Notariële

archieven sinds 1811 (Nationaal Archief, Den Haag 1996). Er is een woordenlijstje toegevoegd met

de meest voorkomende notariële termen.

In de inleiding van de inventaris van de kadastrale en hypothecaire archieven in Overijssel, 1811-

1989 [toegang 145] wordt een uitgebreid overzicht van de hypothecaire en kadastrale administratie

tot en met 1928 gegeven. Aan de hand van zoekvragen en schema's wordt bovendien stap voor stap

uitgelegd, hoe u deze archieven voor uw onderzoek kunt benutten. Een helder overzicht van de

bronnen en hun toepassingsmogelijkheden is ook te vinden in: G.A.M. van Synghel (red.), Bronnen

betreffende de registratie van onroerend goed in negentiende en twintigste eeuw

(Broncommentaren 3, Den Haag 1997). Hoe kadastrale bronnen kunnen worden gebruikt bij

onderzoek naar de bewoningsgeschiedenis van een dorp wordt geschetst door: M.A.W. Gerding,

Dorpsgeschiedenis: bewoning en bewoners (Zutphen 1992), met een methodiek om verband te

leggen tussen de voor-kadastrale bewonersregistratie en de kadastrale eigendomsregistratie.

79

Online verwijzingen

Op de volgende locaties kunt u meer informatie vinden:

Nationaal Archief:

Historisch Centrum Overijssel :

o Zoekwijzer kadaster

o Inventaris van de archieven van de notarissen in Overijssel, 1811-1925





http://www.historischcentrumoverijssel.nl/zoekwijzers/kadaster.htm

http://www.cbg.nl/


80

6. Wat bezaten, bewoonden en gebruikten zij voor 1811

Inleiding

De memories van successie, de notariële archieven en het kadaster maken het goed mogelijk het

bezit van uw voorouders in de afgelopen twee eeuwen te reconstrueren. In de periode vóór 1811

ligt dat een stuk moeilijker. Niet alleen is er minder archiefmateriaal, maar ook de wijze van

administratie was minder systematisch dan in de negentiende en twintigste eeuw. Toch kan het

onderzoek in ouder archiefmateriaal dubbel en dwars de moeite waard zijn. Per slot van rekening

zijn meer recente akten voor het opbouwen van de stamboom meestal van minder belang, omdat

de burgerlijke stand daarin al voorziet. Gegevens uit de archieven van vóór 1811 dienen

daarentegen niet alleen om uw genealogie `aan te kleden', maar zijn vaak onmisbaar om

familierelaties vast te stellen als de dtb-registers u in de steek laten.

Tot de belangrijkste bronnen om in de periode vóór 1811 secundair onderzoek te doen, behoren de

akten met betrekking tot vrijwillige zaken die door de plaatselijke rechtbank werden opgemaakt.

Hierin vinden we ook veel informatie over het bezit van onze voorouders. Omdat onroerend goed

doorgaans gedurende meer generaties in de familie bleef, kunnen ook andere bronnen die daarop

betrekking hebben, zoals belastingregisters, indirect waardevolle informatie opleveren voor het

reconstrueren van verwantschapsrelaties.

Sinds de achttiende eeuw zijn aan veel Twentse boerderijen zogenoemde bovenkamers gebouwd, die

in eerste instantie bedoeld waren om de ouders van de erfopvolg(st)er te huisvesten. Meestal hadden

ze geen eigen stookplaats, aangezien dat een extra aanslag in de vuurstedenbelasting zou

betekenen. Hieronder zien we het interieur en het exterieur (met bovenkamer) van de boerderij Klein

Beverborg in Denekamp.

82

Vrijwillige zaken

De oud-rechterlijke archieven, in de wandeling ORA genoemd, vormen voor het verdere onderzoek

een zeer belangrijke bron. Tot het jaar 1811 heeft in Overijssel het notariaat nauwelijks een rol van

betekenis gespeeld. Voor het laten opmaken van een officiële akte gingen de inwoners van de

provincie naar het plaatselijk gerecht. In de plaatsen met stadsrecht was dat het stadgericht, op het

platteland de schout- of richterambten. Op de organisatie van de rechtspraak in Overijssel vóór 1811

wordt uitvoerig teruggekomen in hoofdstuk 8. Hier beperken we ons tot één van de taken die door

alle lagere gerechten werd uitgevoerd: het opmaken van de zogenoemde vrijwillige zaken.

De benaming voluntaire jurisdictie of vrijwillige rechtspraak duidt erop dat het hier gaat om de

registratie en afgifte van akten die particulieren op vrijwillige basis aan een gerecht voorlegden of

van haar werden verlangd. Hieronder bevinden zich gegevens die niet alleen voor het onderzoek

naar de bezittingen van onze voorouders van groot belang zijn, maar tevens voor het primaire

genealogische onderzoek, zoals huwelijkscontracten, testamenten, boedelinventarissen en -

scheidingen, verkoop- en transportakten, voogdijstellingen, schuldbekentenissen en hypotheken.

50e penning

De lagere gerechten vervulden ook een taak ten aanzien van de inning van de 50e penning, een

belasting die verschuldigd was over de verkoop en vererving van onroerend goed, met uitzondering

van vererving in de rechte lijn. Het te betalen bedrag bedroeg twee procent (1/50ste) van de

geschatte waarde. Deze belasting was al in 1635 ingesteld, maar pas vanaf 1722 was het verplicht de

aangifte van verkoop en collaterale successie (vererving in de zijlijn) te doen bij het gericht waarin

het goed gelegen was. De magistraten, richters en schouten kregen het bevel daartoe een

afzonderlijk protocol aan te leggen.

In de voor de stamboomonderzoeker zeer interessante registers vinden we korte aantekeningen

over alle stukjes land, huizen en erven die zijn verkocht of vererfd op anderen dan de kinderen van

de overledene. Bovendien wordt in de registers van de 50e penning wel de verkoopsom van

onroerend goed genoteerd, een gegeven dat in de transportakten meestal niet wordt vermeld. Soms

komen we in de inschrijvingen over collaterale successie overlijdensdata tegen, terwijl dergelijke

notities ook kunnen helpen familierelaties vast te stellen.

De apart bijgehouden registers van de 50e penning zijn terug te vinden in de oud-rechterlijke

archieven, die grotendeels in het Historisch Centrum Overijssel berusten. In de inventarissen worden

ze onder een aparte rubriek vermeld. Op veel registers van de 50e penning zijn naamindices

vervaardigd, die op microfiche ter inzage staan in de studiezaal van het Historisch Centrum

Overijssel. Ook de registers zelf zijn op microfiche gezet.

In het register van de 50e penning van het schoutambt Staphorst en Rouveen staat op 10 november

1750 opgetekend, dat `Jentien Smits [heeft] bekend gemaakt het versterf van haar broer Egbert Smit,

overleden in october, waardoor op haar en haar broer en suster, en de kinderen van haar beide

susters aen den Sluis en te Sapmeer is gedevolveert de 1/2 van 2 akkers en getimmer daar de

overledene op gewoond heeft; de 1/2 van 3/4 akkers in Hendr. Vosland; de 1/2 van 2/3 van 1 akker

in Lambert Meijlofsland, alle op Staphorst.' (RAO, Schoutambt Staphorst en Rouveen, inv.nr. 28.)

83

Transportakte uit het archief van het stadgericht Genemuiden van 1 mei 1736. De weduwe Spies

wordt door 'de secretaris Louis Gaillard als mombaar geassisteerd'. Mombaar of momber betekent

voogd. Volgens het Landrecht van Overijssel waren vrouwen niet handelingsbekwaam en moesten ze

zich bij het verrichten van rechtshandelingen laten bijstaan door een man. Bij getrouwde vrouwen is

dat vaak de echtgenoot.

84

Belastingregisters

Uit de periode vóór 1795 zijn allerlei belastingregisters voorhanden, die u eveneens

wetenswaardigheden verschaffen over rijkdom, armoede, eigendommen en beroepen van uw

voorouders. De overheid deed immers al van oudsher een financieel beroep op haar onderdanen om

met gemeenschapsgelden verschillende taken te financieren. Van een uniforme belastingheffing was

in Nederland tot in het begin van de negentiende eeuw geen sprake. In elk gewest en in elke stad

werd op eigen wijze en voor eigen verantwoordelijkheid belasting geheven. De schriftelijke neerslag

hiervan vormt een dankbare bron om de vermogenspositie of het welstandsniveau van uw

voorouders aan het licht te brengen. Dat kan ook in negatieve zin, wanneer uit bronnen blijkt dat er

nauwelijks sprake is van enigerlei draagkracht van betekenis. Soms kunnen belastingregisters helpen

bij het vaststellen van familierelaties.

De Staten van Overijssel hieven een heel scala aan belastingen. Ten einde de inning hiervan in goede

banen te leiden, werden kohieren bijgehouden. De belastingplichtigen zijn hierin geregistreerd per

stad of kerspel (doorgaans gelijk aan het schout- of richterambt) en vervolgens per wijk of

buurschap. De inhoud van deze kohieren kan u vertellen of uw voorouders op een bepaald moment

in een bepaalde plaats woonden en welke mate van welstand ze hadden. Armlastigen, die niet in

staat waren de belasting te betalen, worden vaak aangeduid met de letter p van pauper. Ook voor

het vaststellen van familierelaties kunnen de kohieren belangrijk zijn. Doorgaans zijn deze kohieren

in de loop der jaren in vrijwel dezelfde volgorde gerangschikt, omdat elk nieuw kohier was afgeleid

van het vorige en gebaseerd op een vaste route langs de belastingplichtigen. Dit is niet bij alle

kohieren het geval, maar ook als de volgorde van de namen verschilt, is vaak aan de vermeldingen

van de buren af te leiden dat het om hetzelfde huis moet gaan. Dit maakt het instellen van een

vergelijkend onderzoek mogelijk, door de lijsten als het ware naast elkaar te leggen en de

wisselingen in de hoofdbewoners na te gaan. Vader en zoon kunnen zo boven water komen.

Niet alleen de gewestelijke overheid, maar ook de steden en de plattelandsbesturen kenden hun

eigen belastingen. In de steden waren vooral de accijnzen van belang, de indirecte belasting die op

een aantal levensmiddelen en nijverheidsproducten geheven werd. Op het platteland werden de

kosten van het lokale bestuur over de huishoudens omgeslagen.

85

Beschikbaarheid

Vrijwillige zaken

Oud-rechterlijke archieven zijn rijkseigendom en daarom voor het overgrote deel te raadplegen in

het Historisch Centrum Overijssel. De archieven van de stedelijke en lokale gerechten van onder

meer Deventer, Enschede, Kampen en Zwolle zijn aan die gemeenten in bewaring gegeven en

berusten bij de plaatselijke archiefdienst.

Vrijwillige zaken werden opgetekend in aparte registers of protocollen. Soms hield het gericht de

diverse akten in één register bij, maar het kwam ook wel voor dat er afzonderlijke protocollen

aangelegd zijn voor bijvoorbeeld testamenten, transporten of voogdijzaken. In de inventarissen op

de oud-rechterlijke archieven zijn de registers ten aanzien van de vrijwillige of voluntaire rechtspraak

altijd onder een aparte rubriek terug te vinden. Onder welk gericht de plaats of buurschap viel waar

uw voorouders hebben gewoond, is na te zien in de studiezaal van het Historisch Centrum Overijssel.

Van bijna alle lagere gerichten zijn de protocollen van de vrijwillige rechtspraak op microfiche in de

studiezaal van het Historisch Centrum Overijssel raadpleegbaar. Een klein deel van de registers is

alfabetisch toegankelijk gemaakt door indices op persoons- en zaaknamen. Soms zijn er ook

excerpten op de registers van vrijwillige zaken gemaakt. Ook de bij de gemeentelijke archiefdiensten

berustende registers zijn deels geklapperd.

In enkele gevallen bevindt zich in de registers zelf een repertorium of een klapper die ten tijde van

het opstellen van de akten is vervaardigd. Meestal wordt hier in de inventaris van het archief op

gewezen. Bij deze eigentijdse indices moet u erop bedacht zijn, dat er vaak op voornaam geïndiceerd

werd. Ook zijn niet alle betrokken partijen of personen in een dergelijke toegang opgenomen.

Als er geen alfabetische toegangen aanwezig zijn, is het moeilijk om gericht te zoeken in de oud-

rechterlijke archieven. Soms kan een elders gevonden datum een richtpunt zijn, bijvoorbeeld bij

testamenten, akten van huwelijkse voorwaarden of voogdijstellingen. Maar doorgaans zit er niets

anders op dan de registers akte per akte door te nemen. Het is daarbij van belang te weten dat de

inhoud van de diverse akten doorgaans volgens een vaste formule is opgesteld, waardoor u de

namen van de betrokkenen altijd op een vaste plaats in de akte kunt verwachten.

Belastingregisters

Fiscale bronnen zijn zowel bij het Historisch Centrum Overijssel als bij de gemeentearchieven

aanwezig. In het hierna volgende overzicht ligt de nadruk op de in het Historisch Centrum Overijssel

aanwezige registers, maar ook in de gemeentearchieven zijn allerhande belastingregisters te vinden,

die betrekking hebben op de door de provinciale overheid geheven belastingen en plaatselijke

accijnzen. Het kan soms zeer de moeite lonen in een gemeentearchief onderzoek in

belastingkohieren te doen, zeker als er langere reeksen rekeningen bewaard zijn gebleven, wat in

veel plaatsen het geval is. Een lange, opeenvolgende reeks kohieren maakt het onder andere

mogelijk bij benadering het overlijdensjaar van iemand vast te stellen. In de diverse inventarissen op

de oud-archieven van de gemeenten kunt u terugvinden welke belastingregisters er ter plaatse

bewaard worden.

86

Beperkingen

U moet er bij het gebruik van belastingkohieren van uitgaan dat deze registers werden opgemaakt

om de belastingplicht van de ingezetenen vast te leggen. Wij gebruiken ze echter om iets te weten te

komen over de eigendom of overgang van onroerende goederen. Bovendien is het niet overbodig

erop te wijzen dat ook in het verleden niemand graag belasting betaalde, en de gegevens dus niet

altijd betrouwbaar hoeven te zijn. Tot slot speelt ook in de belastingregisters het fenomeen van de

boerderijnamen de genealoog nogal eens parten: vaak wordt alleen de naam van de boerderij

vermeld en is zelfs de voornaam van de hoofdbewoner niet geregistreerd.

Begin van het register van het vuurstedengeld van Zuidveen en 't Verlaat (schoutambt Steenwijk) uit

1675. In het register zijn de gevolgen zichtbaar van de bezetting van Overijssel (1672-1674) door de

troepen van de bisschop van Munster en zijn bondgenoten. Ook de bevolking kreeg het door

inkwartiering en plundering zwaar te verduen. Van de 75 gezinshoofden, die in het register van

Zuidveen staan opgetekend, worden er maar liefst 42 vermeld als 'geruïneert'. Als reden werd

opgegeven dat 'de legers, om en vorobij Steenwijck treckende, altijt in Zuidveen haer nedergeslagen

hebben, ende daar verschyden dagen gelegen hebben'.

87

Bronnen

Vrijwillige zaken

Hieronder worden de meest voorkomende soorten akten kort toegelicht.

1. Akten van huwelijkse voorwaarden werden doorgaans na de ondertrouw en vóór het

huwelijk opgemaakt. Ouders of voogden en veelal ook overige familieleden, aangeduid als

`vrienden en magen', moesten met de inhoud kunnen instemmen. Naast de hierin vermelde

namen bevat zo'n akte soms een opsomming van de bij het huwelijk aan te brengen

goederen en/of gelden, bepalingen omtrent de langstlevende en verplichtingen ten opzichte

van (schoon)ouders en kinderen. De in deze akte opgenomen beloften vervielen alleen

indien het huwelijk om een wettige reden niet was doorgegaan.

De huwelijkse voorwaarden van de hofhorige boeren in Twente (zie hoofdstuk 7) zijn tussen 1753 en

1811 in een apart register opgetekend. Volgens het boerenerfrecht waren `de oudste zoonen en

dogters erfvolgers der provintiale hofhorige meyeren.' Zij moesten bij de overname van een boerderij

zowel de schulden overnemen als hun broers en zusters schadeloos stellen. Het gevolg was dat een

boerderij vaak te zwaar belast was om het erf rendabel te kunnen beheren. Vandaar dat

Gedeputeerde Staten in 1752 bepaalden dat de erfopvolger aan zijn broers en zusters niet meer

mocht uitkeren dan de boerderij kon dragen. De in verband hiermee opgemaakte akten van

huwelijkse voorwaarden moesten door de landrentmeester worden goedgekeurd. De huwelijkse

voorwaarden van de hofhorigen in Twente over de jaren 1753-1811 staan in fotokopie op de

studiezaal van het Historisch Centrum Overijssel. De originelen zijn te vinden in het Statenarchief

[toegang 3.1], inv.nrs. 3486-3487.

2. Testamenten werden opgemaakt om de roerende en onroerende bezittingen van een

overledene anders te doen verdelen dan volgens het ter plaatse geldende erfrecht of om te

zorgen dat bepaalde goederen bij bepaalde erfgenamen of legatarissen terecht zouden

komen. Om een rechtsgeldig testament te mogen maken diende men in Overijssel

meerderjarig (25 jaar of ouder), geestelijk volwaardig, niet doof(stom) geboren en - na de

Reformatie - geen rooms-katholieke geestelijke te zijn. Ouders en kinderen mochten elkaar

niet zonder wettige redenen onterven. Een testament bevat meestal een aantal

standaardformuleringen, waaronder een opmerking over de lichamelijke en geestelijke

gezondheid van de testatoren, in de trant van `gaende ende staende ende haer verstandt

wel machtich ende volkomentlijck gebruyckende.' Hierna volgen de bepalingen inzake de

benoeming van de erfgenamen, toekenning van legaten, benoeming van de executeurs-

testamentair en van voogden over minderjarige erfgenamen en legatarissen. Vervolgens

eindigt men weer met een aantal standaardformuleringen, waarin de testatoren onder meer

verklaren dat zij zonder dwang van buitenaf tot het opmaken van hun testament zijn

overgegaan. Een uiterste wilsbeschikking legde men meestal op latere leeftijd vast, vooral

wanneer iemand zijn einde voelde naderen.

Egbertus Dannenberg, de schout van Steenwijk, Steenwijkerwold en Scheerwolde, registreerde op 18

december 1727 het testament van Hendrik Wijchers en Grietje Jans, echtelieden in het onder de rook

van Steenwijk gelegen dorpje Zuidveen. De man was `wel siek te bedde leggende, dogh beneffens sijn

88

vrouw bij volkomen verstande.' Zich bewust van de zekerheid des doods en de onzekerheid van tijd en

uur benoemde het echtpaar tot enige en universele erfgenamen hun zes kinderen Wijcher, Jan,

Annegien, Grietjen, Harm en Berend Hendriks. Met de op één na oudste zoon, Jan Hendriks, was iets

bijzonders aan de hand. Zijn ouders legateerden aan hem `de opkomsten van haer weideveene van

Aaltjen Roelofs angekoft om deselve sijn leven langh uijt anmerkinge sijner blintheit te trekken, en

daer en boven hondert carolusgulden an gelt, alles na dode der langstlevende te betalen, en te

trekken.' Dit testament was voor het opstellen van de stamboom van groot belang. Het ging hier

namelijk om een familie die deel uitmaakte van de doopsgezinde gemeente van Zuidveen. Geboorte-

en doopboeken van deze gemeente beginnen pas in 1765, zodat onderzoek vóór dit jaar erg lastig

wordt. Weliswaar staan ook de huwelijken van doopsgezinden geregistreerd in het trouwboek van de

hervormde kerk van Steenwijk, maar omdat de familie pas na 1811 een vaste familienaam gebruikte,

is het moeilijk hierin de juiste mensen te identificeren. (RAO, Schoutambt Steenwijk, Steenwijkerwold

en Scheerwolde, inv.nr. 21.)

3. Akten van boedelscheiding (-deling, (erf)magescheid) werden opgetekend als de

gezamenlijke erfgenamen de nagelaten boedel wilden verdelen. Het opmaken van deze

akten was meestal noodzakelijk als van de erflater(s) geen testament bestond of wanneer

het wèl aanwezige document niet meer aansloot op de vermogenspositie van de testateur

ten tijde van zijn of haar overlijden. Vaak deden de erfgenamen dat onderling en legden zij

de scheiding en deling vast in een onderhandse akte. Het aantal boedelscheidingen in de

oud-rechterlijke archieven is vrij gering. Soms gaat aan de boedelscheiding een

boedelbeschrijving vooraf, waarbij men van de hele inventaris (goederen, gelden, uitstaande

vorderingen en schulden) de waarde vaststelde. Dat kan een prachtig beeld van de materiële

staat van uw voorouders geven. Huizen en landerijen worden uitvoerig beschreven, evenals

de woonomstandigheden.

Dergelijke - genealogisch interessante - nalatenschappen en regelingen vormden dikwijls aanleiding

tot conflicten in de familiekring, vooral wanneer er sprake was van meer huwelijken van de

erflater(s) of van het ontbreken van (nog levend) nageslacht. Soms kwam de rechter eraan te pas en

kan men de neerslag van het proces terugvinden in de contentieuze zaken en de procesdossiers (zie

hoofdstuk 8).

Op 14 juli 1762 vond voor de richter van Delden een boedelscheiding plaats tussen de kinderen van

wijlen Jan ten Tusschede, te weten Berend, `het klopjen' Berendina, Jannes en Jenneken. Zij waren

overeengekomen dat Berend de inboedel van de boerderij kreeg, maar daar stond tegenover dat hij

zijn zuster Berendina in huis moest nemen en haar jaarlijks tien gulden en een spint geoogst vlas

moest uitkeren. `Als het klopjen na de kerke wil sondags of heylige dages', was Berend verplicht haar

in een wagen er naartoe te brengen. Mocht het gebeuren dat de verhoudingen verstoord raakten en

Berendina niet langer bij haar broer wilde blijven, `dan sal den sone Berent geholden wesen om aen

het klopjen uyt te geven een somma van 800 guldens.' De andere twee kinderen kregen samen `het

plaesjen genamt de Neyhus Braek' en elk twee koeien toegewezen. Klopjes waren ongehuwde

katholieke vrouwen, die dienst deden als kerkdienaressen en pastoorshulpen. In de zeventiende en

achttiende eeuw, toen een vrije uitoefening van de rooms-katholieke godsdienst aan allerhande

beperkingen was gebonden, speelden zij een belangrijke rol in de plaatselijke samenleving. (RAO,

Richterambt Delden, inv.nr. 26.)

89

4. Akten van transport (overdracht, cessie) treft men in een oud-rechterlijk archief veelvuldig

aan. Het Landrecht - het bijzondere recht, dat voor de provincie gold - stelde het verplicht

onroerend goed over te dragen ten overstaan van de richter of schout in wiens ambtsgebied

het goed was gelegen. In een transportakte vindt u gegevens over de verkoper, de koper,

een omschrijving en plaatsaanduiding van het goed, en de eventuele lasten die erop rusten.

Aangezien percelen tot 1832 geen (kadastrale) nummers hadden, gaf men de locatie

doorgaans aan door de eigenaars van de belendende percelen op te sommen. Maar een

overdrachtsakte kan ook betrekking hebben op roerend goed (bijvoorbeeld huisraad,

gereedschappen of de oogst), op een lijfrente of op een schuldbekentenis (obligatie) met

onderpand.

5. Akten van schuldbekentenis (obligatie) gingen vaak hand in hand met akten van

hypothecatie (bezwaar). Indien bijvoorbeeld voor de aankoop van een huis of een perceel

land geld moest worden geleend, liet de schuldenaar een akte van schuldbekentenis

opstellen, waarin naast de schuldsom meestal ook het te betalen rentepercentage werd

vermeld. Als onderpand werden dan ook eigendommen (zowel roerende als onroerende)

van de schuldenaar in de akte opgenomen (akte van schuldbekentenis met

hypotheekstelling), en werden soms nog andere expliciet genoemde bezittingen tot

onderpand gesteld.

6. Akten van lijftocht/alimentatie ofwel verlening van vruchtgebruik werden opgesteld door

een eigenaar van (on)roerend goed, die het gebruiksrecht geheel of gedeeltelijk in handen

van een derde legde. Meestal gaat het hierbij om ouders, die hun bezittingen aan één van de

kinderen overdragen, in ruil voor de verplichting hen de rest van hun leven te onderhouden.

Het kan evenwel ook om andere nauwe verwanten of aangehuwde personen gaan.

Op 18 maart 1733 verschenen voor Arnold Westenberg, schout van Holten en Bathmen, `Berendjen

Jansen, zijnde zij ter deser saeke geassisteert met Gerrit Bolderink, custos [= koster] alhier, als haren

gekoren en toegelaten momboir [= voogd] ter eenre, en Teunis Jansen op 't Stegink ter andere zijde.'

Berendje verklaarde al haar bezittingen te willen overdragen aan haar broer Teunis, `om deselve

eeuwiglijk te besitten en behouden.' Teunis op zijn beurt beloofde `om zijn bovengemelte suster

Berendjen Jansen alle de dagen hares levens te zullen onderhouden en verplegen in cost en klederen,

zoo en als het huis vermag, en nae haar doot een eerlijke begraefenisse te laten aendoen, mits dat zij

comparante mede tot huises beste na vermogen zal helpen arbeyden.' (RAO, Schoutambt Bathmen,

inv.nr. 5.)

90

7. Akten van momberstelling. De lagere rechtbanken hielden zich ook bezig met voogdijzaken.

Volgens het Landrecht van 1630 was een weduwnaar of weduwe, die wilde hertrouwen

terwijl er nog minderjarige kinderen uit zijn of haar eerste huwelijk in leven waren, verplicht

om ten overstaan van de rechter een tweetal momberen oftewel voogden aan te stellen.

Deze mannen, doorgaans één van vaders en één van moeders kant, moesten de belangen

van de kinderen behartigen. In de akten van momberstelling werd tevens door middel van

erfuiting (regeling betreffende de verdeling van een al of niet opengevallen nalatenschap)

vastgelegd op welke goederen uit de ouderlijke boedel de kinderen uit het eerste huwelijk

recht hadden. Volgens het Landrecht moesten de voogden om de twee jaar rekening en

verantwoording afleggen ten overstaan van de rechtbank en twee naaste bloedverwanten

van de weeskinderen.

Omdat een akte van momberstelling moest worden opgemaakt tussen de eerste afkondiging van het

huwelijk en de huwelijkssluiting, is het mogelijk om zeer gericht naar deze genealogisch gezien zeer

interessante akten te zoeken. In een voogdijstelling vinden we de naam van de oude en de nieuwe

huwelijkspartner, de namen van de kinderen uit het eerste huwelijk, de namen van de voogden,

soms met vermelding van de familierelatie, en een overzicht van de goederen waarop de kinderen

recht hebben. Dankzij een akte van momberstelling kunnen we achterhalen welke kinderen op dat

moment nog in leven waren. Voor het ontsluieren van familierelaties kunnen de namen van de

voogden van belang zijn, omdat het hierbij vaak gaat om een broer van de man en een broer van de

vrouw. Dit kan helpen om vast te stellen uit welk gezin iemand afkomstig is.

Op 13 oktober 1741 verscheen voor Edmund van Kalkensteijn, schout van Wanneperveen,

Dinxterveen en Zwartsluis, Cornelis Wijnen, weduwnaar van Jacobjen Klaas. Hij wilde zich

`verandersaten' ofwel hertrouwen met Marta Peters, `met welke reeds volgens consent van desen

edelen gerigte twee huwelijkse proclamatien heeft gehad, [...], en heeft over zijne onmundige drie

kinderen, met namen Janna Cornelis, Wijne Cornelis en Aaltjen Cornelis, bij voors(chreven) sijn

huisvrouw in egte verwekt, tot momberen ingevolge Landr(echt) gesteld de personen van Albert

Wijnen en Berent Klaas, oomen van voors(chreven) minderjarige kinderen, resp(ectievelijk) van 's

vaders- en 's moederszijde ...' Verder verklaarde Cornelis Wijnen wel bereid te zijn om erfuiting te

doen, `dog daartoe vermits sijne bekende onvermogendheid, als hebbende niets ter wereld in bonus,

als het geene hij dagelijks met sijner handenarbeid is winnende, niet in staat te sijn, als alleenlick dat

hij als vader aannam, sijne voors(chreven) minderjarige kinderen na staatsgelegentheyd [= zoals het

huis vermag] in kost en drank, kleederen en huysvestinge t' alimenteren, en in leesen en schrijven

behoorlijk te laten onderwijsen...' (RAO, Schoutambt Wanneperveen, Dinxterveen en Zwartsluis,

inv.nr. 479.)

91

Belastingregisters

Hieronder zullen we de voor de genealoog belangrijkste belastingregisters bespreken, die - tenzij

anders vermeld - in fotokopie of microfiche in de studiezaal van het Historisch Centrum Overijssel

zijn in te zien. Het inventarisnummer wordt wel altijd genoemd, zodat u in het Statenarchief

[toegang 3.1] kunt nakijken welke registers betrekking hebben op de streek waar uw voorouders

woonden. In het Statenarchief zijn in verband met belastingheffing nog veel meer stukken aanwezig.

Die kunnen bijvoorbeeld interessant zijn wanneer één van uw voorouders als pachter van de

belastingen optrad. Het was immers niet ongebruikelijk het recht om in een bepaald gebied de

belasting te innen aan de meestbiedende particulier te verpachten.

1. Schatting. Tijdens de Middeleeuwen vormden de zogenoemde beden, een incidenteel

verzoek van de landsheer om geld aan de Staten, de basis van de belastingheffing in

Overijssel. Vooral met het oog op zijn militaire uitgaven leende de bisschop van Utrecht geld

van de grote steden, waarna de bezitters van onroerend goed op het platteland een

schatting werd opgelegd om de geleende gelden terug te kunnen betalen.

Van Salland (exclusief het schoutambt Kamperveen) zijn schattingsregisters uit de volgende jaren

bewaard gebleven: ca. 1397, 1427, 1429, 1433, 1445, 1457, 1474, 1490 en 1520. De originele

registers bevinden zich in het Gemeentearchief Deventer, Middeleeuws archief, inv.nr. 475. Het

Historisch Centrum Overijssel bezit kopieën van deze registers, zie de collectie xeroxkopieën

[toegang 268], inv.nrs. 51-59. In het Gemeentearchief Kampen bevinden zich afschriften van de

schattingsregisters uit 1445, 1457, 1474 en 1490.

Zie voor een bewerking: J.J.N. Bruinenberg, De schattingsregisters van Salland, I-II, typoscript; en A.J.

Mensema ed., Schattingsregister van Salland 1520, I-II (Zwolle 1994).

Van Twente (exclusief de heerlijkheid Almelo en het richterambt Diepenheim) zijn

schattingsregisters uit de volgende jaren bewaard gebleven: 1475, 1495 en 1499. Het register uit

1475 bevindt zich in het Staatsarchiv Munster, de originele delen uit 1495 en 1499 bevinden zich in

het Gemeentearchief Deventer, Middeleeuws archief, inv.nr. 475. In de collectie xeroxkopieën van

het Historisch Centrum Overijssel bevindt zich in inv.nr. 45 een kopie van de registers uit 1495 en

1499.

Zie voor een bewerking: A.L. Hulshoff, Het schattingsregister van Twente van 1475 (Zwolle 1953).

Hierin wordt tevens gerefereerd aan de registers van 1495 en 1499, terwijl ook de huidige naam van

het goed is opgenomen. In: A.J. Mensema (red.), Het verpondingsregister van Twente van 1601

(Enschede 1985) is het register van 1475 eveneens verwerkt.

Van Vollenhove (inclusief het hoogschoutambt Hasselt) is alleen een schattingsregister van 1526

bewaard gebleven. Het origineel bevindt zich in het Gemeentearchief Kampen, Oud-archief, inv.nr.

2697. Een kopie hiervan bevindt zich in de collectie xeroxkopieën van het Historisch Centrum

Overijssel, inv.nrs. 47-48.

92

2. Verponding. Bij resolutie van 16 juni 1600 voerden de Staten van Overijssel een belasting

onder de naam verponding in, die werd geheven over onroerend goed, zoals grond en

huizen. De belasting moest betaald worden door de gebruiker van het goed, die tot op

zekere hoogte een recht van verhaal had op de eigenaar. Bezitters van goederen binnen de

stadsgrachten van Deventer, Kampen, Zwolle, Oldenzaal, Hasselt en Steenwijk waren

vrijgesteld, evenals armlastigen. Bij bouwland moest voor elke mudde gezaai (= per mud

ingezaaide grond) vijftien stuiver worden betaald. Voor het overige land werd van de

pachtsom (soms in geld, meestal in natura) de 7e penning geheven. Als het om losse

landerijen ging betaalde de huurder eenderde en de eigenaar tweederde deel; bij

pachtboerderijen betaalde de huurder tweederde en de eigenaar eenderde deel. De

verponding is gedurende de gehele zeventiende en achttiende eeuw gehandhaafd en werd

in 1806 opgevolgd door een uniforme landelijke grondbelasting.

In de belastingregisters worden landerijen uitgedrukt in de plaatselijk gangbare maten, zoals `dagen

gezeis', dagmaat, morgen, akker of hont. Zie voor een overzicht: J.M. Verhoeff, De oude Nederlandse

maten en gewichten (Amsterdam 1982). Houdt u er wel rekening mee dat ook de hierin vermelde

maten van plaats tot plaats kunnen verschillen.

Van Salland zijn in het Historisch Centrum Overijssel kohieren van de verponding aanwezig uit de

jaren 1601, 1602 en 1716-1737 en van Twente uit 1601, 1602 en 1703-1790. Van Vollenhove is er

alleen een verpondingsregister uit 1602 aanwezig.

Zie: Statenarchief, inv.nrs. 2455-2457, 2499 en 2500.

Het verpondingsregister van Twente uit 1601 is als transcriptie uitgegeven: A.J. Mensema (red.), Het

verpondingsregister van Twente van 1601 (Enschede 1985). In dit boekwerk zijn verder gegevens uit

het schattingsregister van 1475 en het verpondingskohier van 1602 opgenomen, terwijl er ook

hedendaagse informatie in is verwerkt. Een uitgebreide index maakt het geheel toegankelijk.

3. Schoorsteen- of vuurstedengeld. Op 1 juni 1598 besloten de Staten van Overijssel `van yeder

vuirstede ofte plaetse die gemaeckt is omme vuir te boeten, als schoorsteenen,

kachelovents, backovents, daven ofte eesten, goltsmede- ofte tinnegietersovents ofte

anderen hoe die genoempt mogen werden' belasting te heffen. Het ging dus deels om een

soort belasting op huizen, waarbij de grootte van het huis en daarmee het te betalen bedrag

afgemeten werd aan het aantal kamers waar een vuur kon worden gestookt. Het

schoorsteen- of vuurstedengeld werd pas ingevoerd in 1628, toen iedere haardstede met

twintig stuiver was belast. Dit bedrag moest voor de helft door de eigenaar en voor de

andere helft door de gebruiker worden opgebracht. De belasting is naderhand behoorlijk

verzwaard, want tegen het einde van de zeventiende eeuw moest er al drie, en soms vier

gulden per haardstede worden betaald. Een bakkersoven gold sinds 1683 voor twee

vuurplaatsen. In bepaalde gevallen kon men vrijstelling of vermindering van het

schoorsteengeld krijgen, bijvoorbeeld bij armlastigheid of wanneer een boedel in desolate

toestand verkeerde.

93

In het Historisch Centrum Overijssel zijn voor de gehele provincie kohieren van het vuurstedengeld

aanwezig uit 1675, 1682, 1686 (deels bijgewerkt tot en met 1715), en 1751. Het laatste register is

eerder een bewerking van het kohier uit 1682 dan een geheel nieuw register. Het register uit 1686 is

alleen in origineel te raadplegen, zie Statenarchief, inv.nr. 2564. Zie voor de andere registers: inv.nrs.

2568-2583. Aanvullende informatie is te vinden in: Statenarchief, inv.nrs. 2518-2520, 2584-2597 en

2565-2567.

4. Hoofdgeld. Het hoofdgeld was een belasting die betaald moest worden voor ieder inwonend

gezinslid boven een bepaalde leeftijd. Pas bij resolutie van de Staten van Overijssel van 14

april 1675 kreeg het hoofdgeld zijn definitieve vorm: voor iedereen die ouder was dan

zestien jaar zou het gezinshoofd vijftien stuiver moeten betalen. Uit dit jaar dateren ook de

oudste kohieren. Weliswaar veranderde van tijd tot tijd zowel de leeftijdsgrens als het op te

brengen bedrag, maar aan het beginsel zelf van de heffing werd niet meer getornd. Alleen

onvermogenden en armen waren vrijgesteld.

In het Historisch Centrum Overijssel zijn voor de gehele provincie kohieren van het hoofdgeld

aanwezig uit de jaren 1675, 1723, 1724, 1764, 1765 en 1767. De belastinginner noteerde alleen de

naam van de hoofdbewoner (soms alleen een boerderijnaam) en het aantal personen voor wie

belasting moest worden betaald.

Zie: Statenarchief, inv.nrs. 2681-2696.

5. 1000e en 500e penning. In 1638 besloten de Staten van Overijssel voor dat jaar `een

duysensten penninck van eenes yderen middelen' te heffen, om de bijdragen aan de

oorlogslasten van de Republiek beter te kunnen opbrengen. In deze `taxatie' werd men

aangeslagen uit hoofde van de eigendom van onroerende goederen in of buiten de

provincie, die de waarde van vijfhonderd gulden te boven gingen. Werd iemands bezit op

een bedrag tussen de vijfhonderd en duizend gulden getaxeerd, dan moest één gulden

worden betaald; bij een waardering van duizend tot tweeduizend gulden dertig stuiver en

boven de tweeduizend gulden werd voor elke duizend gulden één gulden ingevorderd. Na

1762 is deze belasting niet meer geheven.

In het Historisch Centrum Overijssel zijn voor de gehele provincie kohieren van de 1000e penning

aanwezig uit 1683-1686, 1694 (deze zijn bij de kohieren van het zoutgeld ingebonden, zie

hieronder), 1711-1724, 1733, 1738, 1750 en 1758.


6. Zoutgeld. In 1693 gingen de Staten van Overijssel ertoe over mensen al naar gelang hun

vermogen aan te slaan voor een bepaald bedrag aan zoutgeld. Hierdoor werd de impost op

zout een directe in plaats van een indirecte belasting. Het te betalen bedrag was gebaseerd

op de taxaties voor de 1000e penning. Vandaar dat de kohieren van deze belasting en het

zoutgeld uit 1694 bij elkaar zijn gevoegd. De registers zijn zo ingericht, dat ter linkerzijde van

de namen van de aangeslagenen het bedrag staat dat in de 1000e penning, en ter

rechterzijde het bedrag wordt vermeld dat aan zoutgeld moest worden betaald. Er is verder

alleen nog een register van het zoutgeld uit 1701 aanwezig.


94

7. Personele quotisaties. In december 1749 besloot het Overijsselse gewestelijk bestuur om

gezien de belabberde financiële situatie een eenmalig hoofdgeld in de vorm van een

belasting op het inkomen te heffen. Alle huishoudens, behalve de `onvermogenden',

dienden aan deze belasting mee te betalen. Voor elk lid van het huishouden moest worden

betaald; alleen kinderen jonger dan tien jaar en in de drie laagste klassen kinderen beneden

de zeventien jaar waren vrijgesteld. Voor het vaststellen welk tarief er per persoon moest

worden betaald, verdeelde men de huishoudens in twaalf klassen. De laagste klasse betrof

mensen met een jaarlijks inkomen tussen de honderd en tweehonderd gulden. Zij betaalden

één gulden per belastingplichtig persoon. Onder het hoogste tarief van veertien gulden

vielen de huishoudens met een inkomen van meer dan vijfduizend gulden per jaar. De in

1750 opgemaakte kohieren van alle Overijsselse steden en schouten richterambten staan

in fotokopie in de studiezaal.

Ook in 1808 moesten alle huishoudens, behalve de bedeelden, een belasting op basis van hun

inkomen betalen. Er waren maar liefst 41 klassen vastgesteld, met tarieven die varieerden van

twaalfhonderd gulden tot vijftig cent. In tegenstelling tot 1750, toen alleen de leden van het gezin

werden aangeslagen, moest er nu ook voor zelfstandig inwonende leden van het huishouden, in het

bijzonder de meiden en knechten, geld op tafel komen. De kohieren zijn te vinden in het Algemeen

Historisch Centrum Overijssel in Den Haag, Archief van het Ministerie van Financiën, 1795-1813,

inv.nrs. 863-864.

8. Paarden en `reliqua'. Het paardengeld dateert uit 1602 en werd geheven op het bezit van

paarden van twee jaar en ouder. Het bedrag wisselde naar gelang de welstand van de

streek. Afhankelijk van waar men woonde betaalde de eigenaar twaalf, tien of acht stuiver

per paard en per jaar. Onder `reliqua' verstond men de imposten op het hebben van

schapen, varkens en bijen. Vanaf 1612 moest van elk schaap, elk varken en elke bijenkorf

jaarlijks een stuiver worden opgebracht.

In het Historisch Centrum Overijssel is alleen een kohier van de imposten op paarden, schapen,

varkens en bijen uit 1602 aanwezig.

Zie: Statenarchief, inv.nr. 2604.

9. Accijns op koffie, thee en chocolade. Bij deze accijns werden de Overijsselaars, die zich het

gebruik van deze `luxe'-middelen konden permitteren, in vier klassen verdeeld. Zo vielen

bijvoorbeeld in Vollenhove de drost en zijn standgenoten in de eerste, de landrentmeester

in de tweede, enkele predikanten in de derde en alle andere aangeslagenen in de vierde

rubriek. Deze indeling was echter niet overal dezelfde.

In het Historisch Centrum Overijssel zijn kohieren van de accijns op koffie, thee en chocolade uit

1725-1728 aanwezig. Deze zijn in origineel te raadplegen, zie: Statenarchief, inv.nrs. 2372-2373.

95

Literatuur

Onvermijdelijk zult u bij uw onderzoek te maken krijgen met termen en woorden die met de

hedendaagse woordenboeken niet zo gemakkelijk te verklaren zijn. In: P. Brood en J.E. Ennik (red.),

Practisyns woordenboekje of Verzameling van meest alle de woorden in de rechtskunde gebruikelyk

(van 1785, maar in 1996 als facsimile heruitgegeven door het CBG) worden zeer veel woorden

verklaard. Zie ook: A.Fl. Gehlen, Notariële akten uit de 17e en 18e eeuw: handleiding voor gebruikers

(Zutphen 1986).

A.J. Mensema, `De registers van de 50e penning als genealogische bron in de provincie Overijssel',

Gens Nostra 32 (1977) 224-227.

Een goed overzicht van de belastingen die in Overijssel vóór 1795 werden geheven, is te vinden in:

W. Fritschy, Gewestelijke financiën ten tijde van de Republiek der Verenigde Nederlanden, I,

Overijssel (1604-1795) (Den Haag 1996). Meer informatie over de quotisaties van 1750 en 1808 is te

vinden in: J.L. van Zanden, `Industrialisatie en inkomensverdeling in Overijssel, 1750-1875', BMGN

109 (1994) 434-449.

Online verwijzingen



Historisch Centrum Overijssel:

o Zoekwijzer historische kaarten


http://www.cbg.nl/



96

7. Domeinen en lenen

Inleiding

Tot de vele bronnen waarmee u uw stamboom kunt `aankleden' behoren de archieven van

domeinen en leengoederen, die een tijdvak van vele eeuwen omvatten. Indien uw voorouders

boerderijen of landerijen in gebruik hadden van de overheid, bieden de domeinarchieven zeer

interessante informatie. Overheidsinstanties en geestelijke en liefdadige instellingen bezaten in het

verleden doorgaans veel onroerend goed, dat aan burgers en landbouwers werd verpacht. De

namen van de pachters en informatie over de toestand van hun boerenbedrijf zijn in leggers en

rekeningen opgetekend.

De archieven van de leenkamers geven een beeld van de wijze waarop bepaalde goederen en

rechten in het bezit kwamen van personen of instellingen. In de leenregisters staan aangetekend de

namen van de leenmannen, de leengoederen waarmee ze beleend werden, en ook vaak de reden

van belening, alles met datum. Voor de genealoog zijn ze van belang, omdat de registers aangeven

hoe een bepaald goed vererfde (vaak van vader op zoon of dochter), of door koop in andere handen

kwam. Vaak bleef een leengoed vele generaties binnen dezelfde familie. Net als in de

domeinarchieven komen ook in de leenregisters duizenden namen voor, die zeker niet alleen aan

edelen of andere voorname lieden toebehoren.

De archieven van domeinen en leengoederen gaan ver terug in de tijd. U zult er rekening mee

moeten houden dat ze niet alleen een beroep doen op uw leesvaardigheid maar ook op uw

interpretatievermogen. De wijze van datering in de stukken is vaak anders dan wij gewend zijn. Maar

als u de moeite neemt deze genealogisch gezien bijzondere bronnen te doorgronden, kunnen de

resultaten erg verrassend zijn, temeer omdat in de documenten nadere informatie over de

leefomstandigheden van uw voorouders te vinden is.

97

Domeinen

De archieven van de domeinen bieden u onder andere de mogelijkheid het wel en wee van de

pachters te achterhalen. Kon uw voorvader de jaarlijkse pacht opbrengen, of was hij door oorlog,

brand, ziekte onder mens en vee, misoogsten of slecht beheer hiertoe niet in staat en moest hij

uitstel van betaling vragen? Wie was zijn opvolger op de boerderij? In welke staat verkeerde het

boerenwoonhuis en moest er regelmatig om reparaties worden gevraagd?

Jan Schabos, meijer van het erve en goed Schabos te Hezingen (landgericht Ootmarsum) verzocht in

1793 zijn lanter ofwel landheer, de Ridderschap van Overijssel, om verlaging van de pacht, omdat hij

al een jaar lang bedlegerig was en het boerenwerk door daghuurders moest laten doen. Behalve

ziekte speelden ook de slechte oogsten van de laatste tijd hem parten. De rentmeester van het

rentambt Stift Weerselo, die de Ridderschap in deze kwestie moest adviseren, schreef onder meer

over Jan Schabos: `.. deeze is een voorwerp van elende en medelijden, en moet absoluut met remissie

[= pachtverlaging] geholpen worden...' (RAO, Ridderschap van Overijssel, 1640-1795, inv.nr. 691.)

Om te weten in welke archiefstukken de antwoorden op zulke vragen te vinden zijn, moeten we

eerst in de geschiedenis van de domeinen duiken. Met domein - afgeleid van het Latijnse woord

dominium: grondgebied - werd het totaal van bezittingen van een heer (dominus) bedoeld in een

bepaald gebied. Deze eigendommen omvatten niet alleen onroerende goederen, waaronder erven,

landerijen en molens, maar ook allerlei rechten. Een heer kon velerlei rechten bezitten: van het

recht van aanwas (eigendomsrecht op oevergronden) tot het recht van zwanendrift (recht om

zwanen te houden). De meest lucratieve en ook veel in Overijssel voorkomende rechten waren die

van de wind (het recht windmolens op te richten), maar ook jacht- en visrechten en niet te vergeten

het tolrecht, dat over land- en waterwegen werd geheven, konden een aardige stuiver opbrengen.

Een heer kon deze domaniale goederen en rechten voor zichzelf houden of het gebruiksrecht ervan

aan anderen schenken, verpanden of tijdelijk in leen of in pacht uitgeven, uiteraard tegen betaling.

Tijdens de Middeleeuwen bezaten niet alleen natuurlijke personen domeinen, maar ook

rechtspersonen als steden of kloosters en kapittels. Geestelijke instellingen kregen van weldoeners

bij hun stichtingen diverse onroerende goederen en in de loop van de tijd konden daar door

erfenissen, legaten en schenkingen heel wat bezittingen bijkomen.

Veel heren stelden voor de administratie van een domein een rentmeester aan. Deze maakte een

overzicht van alle bezittingen, de lasten die erop rustten en de namen van degenen die deze lasten

moesten opbrengen. Hij zorgde tevens voor de inning en het onderhoud en hield de wijzigingen bij.

De Utrechtse bisschoppen lieten hun goederen reeds vroeg door rentmeesters beheren. Bekend zijn

de rekeningen uit de jaren 1325-1336, die in druk zijn uitgegeven door S. Muller Fzn., De registers en

rekeningen van het bisdom Utrecht II (Den Haag 1891) 582-661.

98

Domeinen tussen 1528 en 1795

Nadat de bisschop van Utrecht in 1528 het wereldlijk gezag over het Oversticht had overgedragen

aan Karel V, werden de bisschoppelijke domeingoederen onder het toezicht en beheer van de

Hollandse Rekenkamer te Den Haag gesteld. In deze situatie kwam in 1578 verandering. De Staten

van Overijssel kozen definitief de kant van de opstandelingen tegen het Spaanse gezag. Voortaan

hoefden Ridderschap en Steden geen landsheer meer boven zich te dulden, maar waren ze zelf de

soeverein van het gewest Overijssel. Ook de domeingoederen werden formeel onder hun toezicht

gesteld. Voor het beheer en de administratie stelden de Staten drie landrentmeesters aan: die van

Twente, Salland en Vollenhove.

Gedurende een groot deel van de Tachtigjarige Oorlog bleef Twente in handen van de Spanjaarden.

De Twentse domeinen werden in deze tijd beheerd door rentmeesters die onder het toezicht

stonden van de Gelderse - veelal genoemd `Spaanse' - Rekenkamer te Roermond. Pas in 1626, toen

door de inname van Oldenzaal door Staatse troepen een definitief einde aan de Spaanse

aanwezigheid in Overijssel was gekomen, werden deze goederen onder het beheer van de Staten

gesteld.

Tegen de tijd dat de kruitdampen waren opgetrokken, was het onroerend goedbezit van de

provinciale overheid verder gegroeid. Nadat de Reformatie in Overijssel de overhand had gekregen,

gingen de Staten ertoe over de geestelijke goederen te seculariseren, dat wil zeggen onder hun

eigen beheer brengen. De meeste kloosters raakten ontvolkt; een paar kregen een bestemming als

wereldlijk stift voor adellijke juffers. De Staten van Overijssel stelden voor de geestelijke goederen

afzonderlijke rentambten in. De rentmeesters moesten jaarlijks rekeningen van ontvangsten en

uitgaven indienen. Ook de kerkelijke goederen die bestemd waren voor het betalen van de

tractementen van de predikanten en schoolmeesters, de pastorie- en vicariegoederen, werden

onder het toezicht van de Staten gesteld en voortaan beheerd door aparte rentmeesters in Twente,

Salland en Vollenhove.

Over de vraag welke goederen aan de Ridderschap en welke aan de steden Deventer, Kampen en

Zwolle ten goede kwamen, liepen de gemoederen binnen de Staten van Overijssel hoog op. In 1663

bracht een convenant de oplossing. De Ridderschap kreeg de stiften Zwartewater en Weerselo, het

klooster te Almelo, de proosdij, het kapittel en klooster te Oldenzaal, en de inkomsten uit de

voormalige commanderij te Ootmarsum toegewezen, alsmede de aan al deze goederen verbonden

rechten. De drie IJsselsteden mochten de binnen hun grondgebied gelegen kloostergoederen als hun

eigendom beschouwen, terwijl de in de stad Vollenhove gelegen geestelijke goederen onder het

beheer kwamen van de magistraat van de stad en de Ridderschap van het kwartier Vollenhove. De

overige geestelijke goederen bleven in het bezit van de Staten van Overijssel, dus van de

Ridderschap én de drie steden tesamen.

In 1605 werd een register van erff und lyfftuchtzbrieve (akten van verpachtingen en vruchtgebruik]

van de meiers van het rentambt Stift Weerselo vanaf 1528 aangelegd. Dit register loopt door tot

1638. Een voorbeeld: Hermen Wolbertink en zijn echtgenote Jenne pachtten op 5 juli 1615 het erve

en goed Bijenvelt in Nijstad bij Weerselo voor de duur van hun leven. (RAO, Ridderschap van

Overijssel, inv.nr. 628.)

99

Op 29 juli 1723 vond op het raadhuis van Hasselt de openbare verpachting plaats van erfpachten in

het Land van Vollenhove, Rouveen en Salland, die toebehoorden aan het Stift Zwartewater. Hier een

bekendmaking van deze verpachting.

100

Domeinen na 1795

Met de Bataafse Omwenteling in 1795 kwam een eind aan het bestuur over het gewest door de

Staten van Overijssel. De volgende jaren zouden worden gekenmerkt door vele veranderingen in de

overheidsorganisatie. Tijdens de Bataafs-Franse tijd ontwikkelde Nederland zich tot een

eenheidsstaat en werd de gewestelijke zelfstandigheid beknot. De domaniale goederen en rechten

van de Ridderschap werden al in 1795 samen met die van de Staten van Overijssel onder het

toezicht geplaatst van het nieuwe gewestelijke bestuur, de Provisionele Representanten van het

Volk van Overijssel. `Heerlijke' rechten, zoals jacht- en visrechten, werden afgeschaft.

In 1798 kwam er een einde aan de provinciale bemoeienissen met de domeinen. Deze goederen

werden krachtens artikel 200 van de Staatsregeling van de Bataafse Republiek tot nationale

domeinen verklaard. Dit gold ook voor de domeingoederen van de in het buitenland gelegen

kloosters, kapittels en stiften. Het oppertoezicht op het beheer van de rentmeesters kwam in

handen van de Nationale Tresorie van het Ministerie van Financiën te Den Haag, sinds 1808 de

administratie der Nationale Domeinen en Geestelijke Goederen. Het afhoren van de rekeningen van

de gewestelijke domeinen werd opgedragen aan instanties, die elkaar tussen 1795 en 1811 snel

opvolgden. In de jaren 1802-1805 en 1808 vonden diverse veilingen en verkopen van

domeingoederen en -tienden plaats.

De geestelijke goederen die in het bezit van de steden waren gekomen werden beheerd door

rentmeesters, die door de stedelijke magistraat waren benoemd. Zij moesten aan de kameraars, de

schepenen die waren belast met de financiën, rekening en verantwoording afleggen. Deze goederen

bleven ook na 1795 in het bezit van de steden.

Eén van de gevolgen van de inlijving van het koninkrijk Holland bij Frankrijk was de oprichting in

1812 van de Administration de l'Enregistrement et des Domaines (Dienst van de Registratie en

Domeinen). In de plaatsen Almelo, Deventer, Goor, Kampen, Oldenzaal, Ommen, Raalte, Vollenhove

en Zwolle kwamen ontvangerskantoren. De nieuw benoemde ontvangers moesten onder meer

voorbereidingen treffen voor de verkoop van een groot deel van de domeinen in hun ressort, voor

zover deze in 1811 al niet verkocht waren. Deze `grote uitverkoop' diende om de vele veldtochten

van keizer Napoleon Bonaparte te kunnen betalen. Veel goederen en rechten kregen in deze jaren

nieuwe eigenaars, veelal de voormalige pachters. Na dit proces bleef nog maar een zeer klein aantal

domeingoederen over, die in het Koninkrijk der Nederlanden onder de administratie en organisatie

der domeinen gingen ressorteren. De geschiedenis van de domeinen en de domeinorganisatie in

Overijssel in de negentiende en twintigste eeuw en informatie over de beschikbaarheid van

archieven kunt u terugvinden in de inleiding van de inventaris van J.H. Wigger [toegang 139].

In 1816 verzocht de pachteresse Johanna Kalter van het erve Kalter te Lemselo (gemeente Weerselo)

aan de landrentmeester van Twente en Salland om toewijzing van hout voor de reparatie van drie

gevels en een nieuw dak van het `huis en schoppe.' Ook wilde ze graag toestemming om een eigen

bakhuis te bouwen, waar ze haar eigen brood kon maken, omdat het zo lastig was om `overal te

laten bakken voor boeremensen.' Bij veel Overijsselse boerderijen is nog altijd onder de bijgebouwen

een bakhuisje te vinden, dat te herkennen is door de aanwezigheid van een schoorsteen. (RAO,

Ontvangers der Domeinen, 1812-1945, inv.nr. 106.)

101

Hofhorigen

Zoals hierboven al werd vermeld, zijn in de domeinarchieven ook stukken terug te vinden over

hofhorigen. Het hofstelsel ontstond in de Karolingische tijd (800-1000). In deze periode was het van

belang een constante aanvoer van producten in natura te hebben, omdat geld schaars was en de

handel achteruitliep. Daarom liet een grootgrondbezitter zijn landgoed bewerken door boeren, die

een gedeelte van hun oogst rechtstreeks aan hem afdroegen. Het centrum van een op een dergelijke

wijze geëxploiteerd landgoed werd gevormd door de hoofdhof, waar de hofheer of zijn vervanger -

de hofmeier - woonde. Voorts stond op het bezit een aantal kleine boerderijen, waar de horigen

woonden. Zij waren verplicht tot het leveren van goederen in natura en het verrichten van

allerhande diensten voor de eigenaar van de door hen bewerkte landerijen. Daarnaast waren de

horige boeren goederen verschuldigd aan de heer bij een sterfgeval, bij vererving en bij een

huwelijk. Bovendien was de keuze van een huwelijkspartner gebonden aan bepaalde voorwaarden

en waren ze beperkt in hun bewegingsvrijheid. Juridisch gezien waren ze onderworpen aan het

hofgericht, dat was samengesteld uit de hofmeier en enkele hofhorigen.

Uit de rekeningen van de bisschop in 1381 en 1382 komen zes belangrijke hoven in Twente naar

voren, waarbij de hofhorigen verplicht waren tot het leveren van geld of goederen en het verlenen

van diensten. Dat waren de hoven te Oldenzaal, Ootmarsum, Weddehoen, Delden, Borne en Goor.

De hof te Ootmarsum was het belangrijkste bisschoppelijke bezit en het hofrecht van dit

domeingoed was maatgevend voor de andere hoven.

Het hofstelsel raakte vanaf de dertiende eeuw in verval. Met de toename van het gelden

handelsverkeer nam het belang van de hoven af. Omdat de geldeconomie belangrijker werd, was

het voor de grootgrondbezitter minder van belang zijn aandeel in natura te ontvangen. Bovendien

waren de lasten van de horigen vastgelegd, zodat met een waardedaling van het geld de inkomsten

van de heren terugliepen. Vrijwel overal werden de oude verhoudingen ondersteboven gegooid en

hofhorige lasten omgezet in tijnzen, erfpachten en andere rechtsvormen. In Twente hield de

horigheid echter stand tot in de negentiende eeuw.

Een hofhorige man die zijn einde voelde naderen en nog een testament moest maken, werd

onderworpen aan een wonderlijk ritueel. De zieke man, die nog goed bij zijn verstand diende te zijn,

moest zich in de kleren steken die hij aantrok als hij op een hoogtijdag de kerk bezocht. Vervolgens

moest hij met een mes of bijl in de hand uit zijn huis lopen en buiten drie keer in de stiepel (de houten

post die de grote inrijdeur van de boerderij in tweeën deelt) of een boom houwen. Deze krachtproef

moest worden voltooid in het bijzijn van de hofrichter en twee getuigen.

102

Leenkamers

Ook de archieven van de leenkamers kunnen voor de genealoog bijzonder interessante informatie

opleveren. Belening van goederen vond plaats als er een nieuwe leenheer of leenman optrad, in het

laatste geval bijvoorbeeld na het overlijden van zijn of haar voorganger of na koop van het goed.

Omdat de registers melding maken van een eventuele familierelatie tussen de vorige en de nieuwe

leenman, kunnen ze helpen bij het vaststellen van familierelaties. Bovendien omvatten de

leenregisters vaak een periode van vele eeuwen, zodat het soms mogelijk is uw stamboom verder

terug te voeren dan de dtb-registers toelaten.

Op 14 maart 1712 werd Jan Hendriks Rijgedijk te Dalfsen beleend met een stuk land, genaamd het

Hooge Land of den Oest opte Vechte, gehoord hebbende onder het erve Ten Dale te Berkum,

schoutambt van Zwolle, zoals Hendrik Janssen daarmee in 1667 `laats' was beleend. Deze vermelding

in het leenregister van Overijssel (nr. 1539) droeg bij aan de identificatie van Hendrik als de vader van

Jan, wat in de dtb-registers niet met zekerheid vast te stellen was geweest. In het leenregister is later

in een ander handschrift aangetekend: `N.B. Dit land is door een overstroominge weggespoelt en is

reets van de verpondinge ontheven.'

Het leen- of feodale stelsel ontstond in de vroege Middeleeuwen, toen vorsten de militaire diensten

van derden gingen belonen door hen bepaalde goederen of rechten in leen te geven. Degene die

leende werd de leenman van een leenheer en had het gebruiksrecht op de grond. Daartegenover

stond dat hij de leenheer trouw beloofde en met raad en daad bijstond.

In de elfde eeuw begon de Duitse keizer ook bisschoppen met gebieden te belenen. De kerkvorsten

werden op deze manier landsheer van een min of meer aaneengesloten gebied, meestal rond hun

bisschopszetel gelegen. Zo verwierf de Utrechtse bisschop in de loop van een paar eeuwen een

groot machtsgebied, dat bestond uit het Nedersticht, ongeveer de provincie Utrecht, en het

Oversticht, dat Overijssel, Drenthe en de stad Groningen en omgeving omvatte.

Om aan zijn verplichtingen van trouw aan de keizer te kunnen voldoen, had de bisschop op zijn beurt

ook weer vazallen - leenmannen - nodig. Daarom beleende hij plaatselijke heren met een deel van

zijn leengebied. Van dergelijke beleningen werd na verloop van tijd een akte opgemaakt. De oudste

bisschoppelijke leenbrief in Overijssel stamt uit 1233, toen Hendrik heer van Bergh bevestigd werd in

het leenbezit van een stenen huis in Deventer. Het oudste bewaarde bisschoppelijke leenprotocol

dateert uit het begin van het episcopaat van Floris van Wevelinkhoven (1379-1393). Na de

omwenteling van 1795 is het leenstelsel afgeschaft. De leenmannen werden in de gelegenheid

gesteld de leenhorigheid af te kopen. In veel gevallen werd de leenman gewoon eigenaar en kwam

van een schadeloosstelling voor de leenheer niets terecht.

Het leenrecht regelde de betrekkingen tussen de leenheer en leenman, of tussen achterleenheer en

achterleenman. Elke nieuwe leenman was bij de ontvangst van een leen verplicht aan de leenheer

een heergewaad te geven. Aanvankelijk ging het hierbij om goederen in natura, zoals een paard,

wapens, een valk, honden of handschoenen. Later kwam er een geldbedrag voor in de plaats. Bij het

overlijden van de leenheer moesten de leenmannen opnieuw aan zijn opvolger de leeneed afleggen

en werd er dus een nieuwe akte opgemaakt. In dat geval hoefde de leenman geen heergewaad te

betalen. Men spreekt dan van een belening met de ledige hand.

103

In de late Middeleeuwen werden de eigendomsrechten van een leen uitgehold. De

beschikkingsrechten over een leen gingen in toenemende mate over van de leenheer naar de

leenman. De leenman bezwaarde, verpandde of vervreemdde zijn leen, of hij vermaakte het aan zijn

erfgenamen, zodat het feitelijk een erfleen werd. Hiervoor moest hij wel toestemming hebben van

de leenheer, maar dat werd in de loop der tijd meer en meer een formaliteit, zij het dat er wel voor

betaald moest worden; dat gold overigens voor alle handelingen die een leenkamer verrichtte. Ook

in Overijssel blijken lenen al vroeg erfelijk te zijn: bij voorkeur van vader op zoon, maar ook van

vader op dochter of eventueel van moeder op dochter. Vrijwel steeds is de leenvolger verwant aan

de voorganger en ook bijna altijd vermelden de leenprotocollen hoe die verwantschap in elkaar

steekt.

`Het leenplichtige goed het Bevergoor' (schoutambt Raalte, buurschap Ramele):

1767 april 17. Beleend Jannigien Everts Santcamp, na de dood van haar vader Evert Santcamp, onder

hulderschap van haar man Roelof Dercks.

1792 november 5. Beleend Roeloof Dercks op den Zantcamp, na de dood van zijn vrouw Jannegien

Everts Zantcamp. (RAO, Leenkamer Wezenberg II:26 en 50.)

Beschikbaarheid

Domeinen

Hoe kunt u weten of uw voorouders een boerderij of landerijen pachtten van de overheid? Het is

lastig om naar aanleiding van een dergelijke vraag gericht te gaan zoeken in de diverse

domeinarchieven. Er zijn immers geen overzichten beschikbaar, waarin precies wordt vermeld welke

erven er onder welke rentmeester vielen. Bovendien waren de goederen die door de diverse

rentambten werden beheerd geografisch gezien niet aan een bepaald schout- of richterambt

gebonden en lagen ze dikwijls ver uit elkaar. In veel gevallen zult u dus afhankelijk zijn van een

toevallige vondst in andere bronnen, zoals de vermelding van een pachtschuld in de contentieuze

zaken van de plaatselijke rechtbank (zie hoofdstuk 8). Anderzijds hoeft u doorgaans maar één legger

of jaarrekening van een bepaalde rentmeester door te nemen om te zien of de door uw voorouders

bewoonde boerderij hierin vermeld wordt. In sommige rekeningen staan alleen maar

boerderijnamen.

De eerste domeinadministraties in Overijssel zijn te vinden in de archieven van de Hollandse

Rekenkamer, 1528-1581 [toegang 7] en de `Spaanse' Rekenkamer, 1578-1632 [toegang 8]. Stukken

met betrekking tot de bezittingen die later als voormalige geestelijke goederen in handen van de

Ridderschap en de Steden van Overijssel zouden komen, zijn te vinden in de archieven van de

kloosters, abdijen, proosdijen enz. die zowel in het Historisch Centrum Overijssel als in de

gemeentearchieven van Deventer, Kampen en Zwolle bewaard worden. Zie hiervoor zowel het

Overzicht van archieven van het Historisch Centrum Overijssel als het in druk verschenen De

archieven in Overijssel.

Het Statenarchief [toegang 3.1] herbergt veel stukken over domeinen, eerst alleen de

bisschoppelijke tafelgoederen en later ook de voormalige geestelijke goederen, zowel vóór als ná

het convenant 1663. Daarin bevinden zich ook de gedeponeerde archieven van de landrentambten

Twente, Salland en Vollenhove, waarvan het eerstgenoemde bijzonder omvangrijk is. Voor

104

geestelijke goederen die door het convenant van 1663 naar de Ridderschap van Overijssel gingen,

raadpleegt u de inventaris van de archieven van de Ridderschappen van Overijssel, 1640-1795

[toegang 4.1.1].

Een realistisch beeld van alle erven en goederen, behorende onder het rentambt van de adellijke

vicarieën, wordt geschetst in het register dat werd aangelegd naar aanleiding van een resolutie van

de Ridderschap van 28 maart 1748. Dit keer werd niet gekeken naar het kasboekje van de boeren of

de registers en rekeningen van de rentmeester. De Ridderschap stuurde mensen op pad om de

boeren te bezoeken. Daarbij werd gelet op de toestand van de boerderij en andere gebouwen op het

erf, de bodemgesteldheid ter plekke en in hoeverre de boer voldeed aan zijn verplichting tot het

aanplanten van `telgen' (jonge eikenboompjes).

Over het erve en goed Hesselink te Rossum (landgericht Oldenzaal) en haar pachters werd onder

meer het volgende geschreven: `Het huys seer slegt, moet noodsakelijk rond om een steene voet

hebben, en manqueerd een afdak boven den bakoven. Het selve diende op een hogere plaatse geset

te worden. De schoppe [= schuur] veel te kleyn en moest ten minsten een gebond groter wesen. [..]

De bouwlieden slegt in staat door ongelukken. De vrouw en vrouwen suster sijn beijde bijkans blind,

en daar sijn veel kleijne kinderen...' De term gebond verwijst naar het houten boerderijskelet van

paarsgewijs aan elkaar gekoppelde balken, het gebint. (RAO, Ridderschap van Overijssel, inv.nr. 981.)

Archivalia betreffende de voormalige geestelijke goederen die ten tijde van de Hervorming en bij het

convenant van 1663 aan de steden Deventer, Kampen en Zwolle toekwamen, zijn te vinden in de

gemeentearchieven aldaar. In het gemeentehuis te Vollenhove bevindt zich het archief van het

rentambt van de voormalige kloostergoederen van Clarenberg over 1446-1833.

Hofhorigen

De hofhorige erven en goederen vielen aanvankelijk onder de bisschoppelijke domeingoederen, die

na 1578 onder het toezicht van de Staten van Overijssel werden gesteld. Zie hiervoor het

Statenarchief [toegang 3.1], o.a. inv.nrs. 2790-2797.

De slechts gedeeltelijk bewaard gebleven archieven van de hofgerichten bevatten merendeels

protocollen, waarin naast vrijwillige en contentieuze gerechtsakten ook aantekeningen over opvaart

(recht tot introuwen op het erf), versterf, erfwinning en vrijkoop zijn ingeschreven. Zie de inventaris

van de collectie hofarchivalia (1546-1811) [toegang 87]. De protocollen zijn in de studiezaal van het

Historisch Centrum Overijssel ter inzage op microfiche. Ook in de Collectie Archivalia van het Van

Deinse Instituut te Enschede bevinden zich archivalia van Twentse hoven.

Kaarten van hofhorige goederen uit de jaren 1770-1785 alsmede die van een aantal andere

domeingoederen uit circa 1820 bevinden zich in het Historisch Centrum Overijssel. Ze zijn in 1990

door C.Z. Halfman beschreven in de kaartencatalogus deel 2 `Catalogus van kaarten betreffende

Domeingoederen in Overijssel'.

105

Leenkamers

Hoe bepaalt men welk leenkamerarchief in aanmerking komt voor nader onderzoek ? Deze vraag is

niet zo gemakkelijk te beantwoorden, omdat de in leen uitgegeven goederen en rechten niet in de

buurt van de vestigingsplaats van de leenkamer hoeven te liggen. Dit is met name het geval als de

leenkamer werd gevoerd door particulieren.

Gelukkig zijn van alle leenregisters, die Overijsselse goederen betreffen, repertoria gemaakt. Een

repertorium geeft per schout- of richterambt een overzicht van leengoederen, dat wil zeggen:

vermeld wordt een omschrijving van het leengoed zoals dat in de akten wordt weergegeven, de

opeenvolgende leenmannen, de data van de belening en de plaats van de akte in de

leenprotocollen. Dat is handig, want in die protocollen werden de beleningen chronologisch

ingeschreven. Alle repertoria bevinden zich in de studiezaal of in de bibliotheek van het Historisch

Centrum Overijssel en zijn ook aanwezig bij het CBG.

Het gaat om de volgende repertoria:

E.D. Eijken, Repertorium op de Overstichtse en Overijsselse leenprotocollen, 1379-1805 8 dln. (Zwolle 1995) [studiezaal].

A.J. Mensema, Repertorium op de leenregisters van de leenen hofhorige goederen van de proosdij van St. Lebuïnus te Deventer 3 dln. (Zwolle 1981) [studiezaal].

A.J. Mensema, Repertorium op de leenregisters van de leen-, tins- en hofhorige goederen van het stift Essen 3 dln. (Zwolle 1992, typoscript) [studiezaal].

A.J. Mensema, Repertoria op de registers van de particuliere leenkamers in Overijssel, 1400-1809 3 dln. (Zwolle 1988) [studiezaal].

A.J. Mensema en R.M. de Raat, Leenrepertorium van het huis Almelo (1380) 1390-1775 (1805) (Zwolle 1993) [studiezaal].

W. Hoogland, `De Buckhorster lenen met repertorium op de lenen van de leenroerige goederen van de havezate Buckhorst te Zalk', Kamper Almanak 1984/1985, 161-216 [5S 150 + jaar].

Haga, Repertorium op de leenprotocollen van het huis Heeckeren (bij Goor) (1647-1797) (Deventer 1948) [5A 5679].

J. Belonje en J.G.F.M.G. van Hoevell tot Westerflier, Leenregister van de Hovele en het Nijenhuis (Utrecht 1981) [5A 5009].

J.J.S. Sloet en J.S. van Veen, Register op de leenaktenboeken van het vorstendom Gelre en graafschap Zutphen. Leenen buiten Gelderland (Arnhem 1912) [5A 3850].

W. Wijnaendts van Resandt en J.S. van Veen, Register op de leenen der bannerheerlijkheid Baer (Arnhem 1926) [5A 7682].

A.P. van Schilfgaarde, De graven van Limburg Stirum in Gelderland en de geschiedenis hunner bezittingen, Derde Stuk, Leenregisters (Assen 1961) [5A 32-34].

H. Kemkes e.a., Die Lehnregister der Bischöfe von Münster bis 1379 [5B 738-739].

J. Prinz, `Das Lehnregister des Grafen Otto von Bentheim (1346-64)', Mitteilungen des Vereins für Geschichte und Landeskunde von Osnabrück 60 (1940) 104 [5S 567].

Bruns, `Die älteste Lehenbücher und Lehenregister der Edelherrschaft Steinfurt 1282-1439', Tradita Westphaliae (Munster 1987) [5A 177].

106

Bronnen

Domeinen

Een voordeel voor onderzoekers is dat het beheer van de domeinen uitvoerig is geadministreerd. Zo

kan de genealoog bij voorouders die hun boerderij pachtten doorgaans veel meer over de gang van

zaken op het erve te weten komen dan bij zelfstandige boeren het geval is. Meestal zijn van het

beheer van een eigen boerderij geen documenten bewaard gebleven, terwijl de administratie van

domeinen nauwkeurig werd bijgehouden. Leggers, rekeningen en bijlagen vormen de belangrijkste

bestanden.

In 1600 bezaten eigenboeren in Salland en Twente slechts zo'n 10 procent van de landbouwgrond.

Grootgrondbezitters als de provinciale overheid, geestelijke instellingen en de adel hadden meer

dan 50 procent van de grond in eigendom. In Salland hadden de steden en de burgerij ook nog

aanzienlijke bezittingen op het platteland. Tijdens de achttiende eeuw verschoven de

bezitsverhoudingen op het platteland, een proces dat vooral na 1750 in een stroomversnelling

terechtkwam. In 1800 werd in Twente al geconcludeerd dat `een groot deel der boeren eigen-

erfdens of bezitters en eigenaars van het goed [zijn] dat zij bouwen. Deeze zijn over het algemeen

het vermogendste, en sommigen bezitten een vermogen [van] 20 jaa 30.000 guldens.' Ruim twintig

jaar later, toen in het kader van de invoering van het kadaster het grondbezit werd geregistreerd,

bleek dat de boeren maar liefst 55 à 65 procent van het totale grondbezit in handen hadden.

1. De leggers geven een overzicht van de domeinen en de inkomsten daaruit. Dergelijke

overzichten waren voor de heer en de rentmeester van belang om inzicht in het vermogen

te krijgen. U vindt hierin de domaniale (heerlijke) goederen die erven en landerijen, renten,

cijnzen, pachten en tienden kunnen omvatten. Gronden, erven en molens werden veelal

verpacht, de huizen verhuurd. Voor gebruik van bepaalde rechten door derden kon

recognitie gevraagd worden, een betaling waarmee de gebruiker het eigendomsrecht van de

heer erkende. Leggers geven niet alleen een momentopname weer. Uitgaande van de

omschrijving van het goed of het recht werd aantekening gehouden van de actuele stand

van zaken. Nieuwe betaalplichtigen werden telkens toegevoegd, totdat het register vol

raakte of het overzicht verstoord. Dan werd besloten tot de aanleg van een nieuw register.

Zo ontstonden series leggers. Door deze handelwijze bieden deze leggers de mogelijkheid

over een langere periode de betaalplichtigen te volgen.

2. Ook de rekeningen kunnen belangrijke genealogische informatie verstrekken. Tot de taken

van de beheerders behoorde het opstellen van jaarrekeningen. Deze rekeningen hadden

betrekking op de ontvangsten en uitgaven vanwege ontginning, verpachting, (ver)koop en

onteigening van domeinen, openbare verkopingen van roerende goederen zoals hooi, gras

en hout, aanbesteding van herstel en bouw, registratie van bouwvergunningen, verlening

van recht van opstal, aanleg van uitwegen, regeling van de grenzen tussen domeinen en

particuliere gronden, afkoop van diverse rechten zoals tiendrecht, jacht- en visrecht,

grondrenten en eeuwigdurende erfpachten. Gegevens over eventuele executoriale

verkopingen van inboedels van de domaniale pachters worden ook in de rekeningen

genoteerd. Tevens komen in deze rekeningen ook inkomsten uit (verpachtingen van) de

opvaart, versterf en erfwinning van de hofhorigen voor (zie verderop). Uit de inkomsten uit

107

de domeinen werden onder andere tractementen van predikanten dan wel pensioenen voor

hun weduwen, schoolmeesters enz. betaald. Dit werd in de rentmeestersrekeningen

verantwoord.

Voor genealogen bevatten de rekeningen, de bijlagen bij de rekeningen (onder andere: kwitanties,

pachtvoorwaarden) en de leggers belangrijke informatie. Maar ook de correspondentie van de

rentmeesters geeft meer dan eens informatie over de pachters prijs. Hierin bevinden zich

bijvoorbeeld smeekbeden om pachtvermindering wegens een mislukte oogst of ziekte, en verzoeken

om toewijzing van hout voor het herstellen of verbouwen van de door hen gepachte erven en

bijgebouwen. Rekeningen en leggers zijn geografisch per rentmeester geordend. De ontvangsten en

uitgaven zijn vaak weer geordend naar hun aard, bijvoorbeeld: tienden en verpachtingen, maar ook

reparaties, leveranties en diensten. Ook deze posten kunnen voor de genealoog interessant zijn,

wegens de hierin opgenomen namen van lokale metselaars, timmerlieden, schilders en voerlui.

Mense Gerrits had in 1675 tijdens de door de rentmeester van het landrentambt Salland gehouden

openbare verpachting `den legen Breckberch, groot vijff mergen van het goet Crauwels hoeve ende

noch derde halve mergen in Diepenmate bij Wijhe' voor de duur van drie jaar voor 43 gulden per

jaar gepacht. Als borgen stelde hij Roelof Gijsberts en Jan Driesse aan.

Wolter van Haarst, Hillebrants Peters Princen erfgenamen, en Lubbert Lucas betaalden op St.

Lambertusdag van 1686 aan de rentmeester van het landrentambt Vollenhove 115 caroligulden en

13 stuiver voor erfpacht van `eenige veene bij Steenwijk.' (RAO, Statenarchief, inv.nrs. 2852 en

2940).

Leenkamers

Leenkamers waren er in soorten. Niet alleen de landsheer gaf onroerend goed in leen uit. In

Overijssel treffen we ook andere belangrijke feodale instellingen aan, zoals de Proosdij van Sint

Lebuïnus te Deventer, de hertog van Gelre en Zutphen, de abdis van het stift Essen aan de Ruhr in

Duitsland, de bisschop van Munster in Westfalen, de graaf van Bentheim of de heer van Steinfurt.

Tenslotte voerden ook talrijke particulieren een leenkamer. Deze laatste categorie gaf goederen en

rechten in leen uit, die ze zelf weer van anderen in leen hadden ontvangen. Men betitelde hen als

achterleenheer en de door hen uitgegeven lenen als achterlenen. De personen of instellingen van

wie de achterleenheer de lenen zelf in leen hield, noemde men overleenheren.

In de leenkamerarchieven treft u de leenadministratie van de leenheer aan. In de leenprotocollen

staan de akten ten dele in chronologische volgorde. Toevoegingen uit latere jaren werden er vaak

tussen geschreven. Om te kunnen controleren wie welk leen bezat en of de leenman wel aan zijn

verplichtingen had voldaan werden er soms leenregisters aangelegd, die geografisch waren

ingedeeld. Onder de verkorte inhoud van de leenakte stonden de opeenvolgende leenmannen. Met

behulp van deze registers kunt u een opeenvolgende reeks bezitters opsporen.

Belangrijk is het te weten dat akten betreffende leengoederen niet te vinden zijn in de oud-

rechterlijke archieven, omdat deze rechtshandelingen niet voor het gewone gericht plaatsvonden.

Geschillen over leengoederen werden behandeld door de leenkamer. In een dergelijk geval namen

leenmannen met de leenheer zitting in het leengerecht, dat recht sprak in leenzaken.

108

`Het volsculdige erve ende goed Reyninch' (schoutambt Hardenberg, buurschap Heemse):

1608 september 7. Uitspraak van het leengericht, waarbij een minnelijke schikking wordt getroffen

tussen Arent Anthonissen te Heemse ter ene en Johan Janssen Kinneman te Alckmaer, voor zich en

voor zijn vrouw Mechteld van Winterswyck en haar broer Augustijn ter andere zijde, aangaande een

schuld van Anthonissen aan Kinneman c.s., welke schuld nog afkomstig was van Arents broer

Henrick Anthonissen, in leven `factoor' (= handelsagent) van wijlen Henrick van Winterswyck, de

vader van Machteld en Augustijn van Winterswyck, waarbij de schuldenbetaling wordt geregeld en

bepaald dat Anthonissen ongestoord zal blijven in het bezit van zijn leen. (RAO, Leenkamer Vilsteren,

I:26.)

Literatuur

Algemene informatie geven: G. Dumbar, Nederland in vroeger tijd, achttiende-eeuwse beschrijving

van steden en dorpen in Nederland, XXVIII (herdruk Zaltbommel 1966) 32-181; E.D. Eijken e.a., In alle

Staten, vierhonderd jaar provinciaal bestuur (Zwolle 1978); G.J. ter Kuile, `Rechtspraak en Bestuur in

Overijssel ten tijde van de Republiek der Verenigde Nederlanden', VMORG 68 (1953) 69-97 (i.h.b. 82-

85).

Voor een goed overzicht van de hofhorigheid wordt verwezen naar: R.F.A. Rorink, Verbonden door

de echte. Rechten en plichten van de horige boeren onder de Twentse landsheerlijke hoven tot 1811

(Almelo 1995). Hierin is ook een lijst van alle hofhorige erven omstreeks 1600 opgenomen.

Zie voor de Overijsselse leenkamers: E.D. Eijken, `De Overstichtse lenen en hun recht', OHB 111

(1996) 9-72. Ook de inleidingen op de hierboven vermelde repertoria geven belangrijke

achtergrondinformatie. Voor Overijssel is ook bruikbaar: W.A. Beelaerts van Blokland, De praktijk

van het leenrecht in Gelderland (Leiden 1910). Praktisch onderzoek verrichtte: J. van Beynum, `Hoe

werkt een leenkamer ?', Gens Nostra 37 (1982) 321-329; alsmede: C. van Heel, `Leenregisters als

genealogische bron', IJsselakademie 20 (1997) 46-50. Zie ook: A.J. Mensema, `Leenkamers. Een rijke

bron voor genealogisch onderzoek', Genealogie. Kwartaalblad van het CBG 4 (1998) 97-100.

Online verwijzingen




109

8. Voor de rechter

Inleiding

Veel van uw voorouders zullen in aanraking met de rechter zijn geweest. Dat wil niet

noodzakelijkerwijs zeggen dat ze iets op hun kerfstok hadden; de rechterlijke macht werd en wordt

immers ook bij allerhande andere zaken betrokken. Voor de rechtspraak in Nederland geldt

eveneens dat er een duidelijke breuk is tussen de periode vóór en na 1811, die zich ook in de

archieven openbaart.

Niets menselijks was uw voorouders vreemd, dus kan het voorkomen dat ze zich, door welke

omstandigheden ook, in mindere of meerdere mate hebben misdragen. Zwarte schapen komen in

elke familie voor en hun nazaten hoeven zich daar zeker niet voor te schamen. Uit genealogisch

standpunt is een voorouder die in een strafzaak betrokken was juist een geschenk uit de hemel! Een

`crimineel' verleden, hoe bescheiden ook, biedt immers de mogelijkheid veel meer over het wel en

wee van die voorouder te weten te komen. Het gaat om zaken die ook daadwerkelijk tot een

strafproces hebben geleid, al was de strafzaak nog zo eenvoudig. Voor de stamboomonderzoeker is

het van belang of er een schriftelijke neerslag van het strafproces bewaard is gebleven. We betreden

dan het terrein van de strafrechtspraak, ook wel de criminele rechtspraak genoemd.

Maar in het leven van uw voorouders kunnen zich ook situaties hebben voorgedaan die het

noodzakelijk maakten zelf de uitspraak van een rechter te vragen. Het ging dan niet om

strafrechtelijke, maar civielrechtelijke of burgerlijke rechtspraak. Dat zijn niet alleen civiele geschillen

tussen burgers onderling, maar ook familiezaken.

Voordat u aan een onderzoek in de rechterlijke archieven begint, is het noodzakelijk te weten welke

rechter in welke zaken bevoegd is. Het gaat dan om de competentie van de rechter. Eerst moet u de

territoriale bevoegdheid (of relatieve competentie) kennen, met andere woorden welke rechtbank in

welk gebied bevoegd is. Ten tweede is het van belang de absolute competentie van de rechter te

kennen: welke rechterlijke instelling is bevoegd de onderhavige zaak in behandeling te nemen? Om

deze vragen te kunnen beantwoorden, volgt eerst een kort overzicht van de organisatie van de

rechtspraak in Overijssel.

110

Rechtspraak voor 1811

Tot 1811 was op het gebied van de rechtspraak in Nederland geen enkele eenheid, een situatie die

voortkwam uit de grote zelfstandigheid van zowel de gewesten als de steden. De bij moderne

rechtstaten gebruikelijke scheiding der machten ontbrak, aangezien bestuur en rechtspraak

doorgaans in één hand verenigd waren. Deze situatie duurde tot 1795 en verdween pas echt met de

invoering van de Napoleontische wetgeving in 1811.

Tot die tijd bleef de rechterlijke organisatie in Overijssel gebaseerd op de in de Middeleeuwen

ontstane situatie, met een groot aantal afzonderlijke rechtskringen en bevoegdheden. Deze liepen

parallel aan de drie bestuurlijke niveaus van provincie, kwartieren of districten (Salland, Twente en

het Land van Vollenhove) en steden en platteland. Het belangrijkste onderscheid tussen deze

colleges lag in hun bevoegdheid al dan niet criminele zaken (misdaden waarop lijf- en onterende

straffen waren gesteld) in behandeling te mogen nemen. Deze zware straffen werden toegepast in

geval van moord, doodslag, diefstal, verkrachting, vergiftiging en brandstichting. Alleen lokale

colleges met hoge jurisdictie (de drostengerichten, de heer van Almelo en de stadgerichten van

Deventer, Kampen en Zwolle) waren hiertoe bevoegd en konden aldus oordelen over leven en dood.

Gerechten die de lage jurisdictie bezaten (waaronder de schouten richterambten en de kleine

stadgerichten), waren in de regel bevoegd tot de uitoefening van de vrijwillige of voluntaire

rechtspraak, die al in hoofdstuk 6 is behandeld. Bovendien hielden de lage rechtbanken zich met de

contentieuze of civiele rechtspraak bezig, dat wil zeggen geschillen tussen twee of meer partijen, en

werden eenvoudige strafzaken in behandeling genomen die met een boete konden worden

afgedaan.

Bij de steden moet onderscheid gemaakt worden tussen de drie `stadsstaten' Deventer, Kampen en

Zwolle met hun geheel zelfstandige rechtspraak, en de kleine steden met een minder autonome

positie. Daarnaast kende Overijssel nog een aantal bijzondere rechtbanken voor bepaalde

groeperingen zoals riddermatigen (zie hieronder), leenen achterleenmannen (zie hoofdstuk 7),

hofhorigen (zie hoofdstuk 7) en markegenoten (zie hoofdstuk 13).

In de Middeleeuwen vond de rechtspraak plaats op basis van het gewoonterecht, waaronder het

ongeschreven mondeling overgeleverd recht verstaan wordt. Naarmate de tijd vorderde ontstond de

behoefte om het geldend gewoonterecht vast te leggen. In de late Middeleeuwen vaardigde de

bisschop verschillende landbrieven uit en omstreeks 1545 zorgde Karel V voor de codificatie en

herziening van de landrechten van Salland, Twente en Vollenhove. De echte doorbraak kwam pas in

1630, toen de Staten van het inmiddels soeverein geworden Overijssel het Landrecht uitvaardigden.

Dit Landrecht bleef - met latere aanvullingen en wijzigingen - tot 1811 gelden voor het platteland en

de negentien kleine steden van Overijssel.

De schouten ende richters sullen elk in haer gerichtsamten houden, na ouder gewoonte, de ordinaris

Rechtdagen, om een jeder recht te laten wedervaren, Ende sullen op deselve dagen niet meer mogen

nemen dan twaelf stuivers gerichtsgelt. (Lantregt van Over-Isel [Deventer 1724] Pars I, Tit. IX, art. 1).

111

De Landsklaring

De Landsklaring, de hoogste beroepsinstantie in het gewest, was ontstaan uit een bijeenkomst van

de landsheer met zijn onderdanen en werd sedert 1528 gevormd door de stadhouder en

Ridderschap en Steden, de Staten van Overijssel. Beroep op de Landsklaring was mogelijk van de

vonnissen van alle gerichten van de drosten, de schouten en de richters, maar beperkte zich

voornamelijk tot civiele zaken. In 1799 maakte de Landsklaring plaats voor het Gerechtshof der

Bataafse Republiek in het departement van den Ouden IJssel, dat aanmerkelijk meer bevoegdheden

had. In 1802 werd deze rechtbank vervangen door het Departementaal Hof van Justitie in Overijssel,

dat tot 1811 in functie bleef.

De archieven van de Landsklaring en zijn opvolgers zijn toegankelijk door middel van een

plaatsingslijst. Zie: toegang 2, inv.nrs. 30-38; en toegangen 29.1, 30 en 31.1. Onder toegang 29.1.3

vindt u een chronologisch overzicht van de voor de Landsklaring gevoerde processen, die in de

judicialen (aantekeningen van de verhandelingen) over de jaren 1607-1798 zijn opgenomen. Hierin

worden de namen van de betrokken partijen genoemd en een korte omschrijving van de zaak.

Daarnaast is ook van de procesdossiers over de jaren 1533-1788 een voorlopige lijst voorhanden.

De rechtspraak van de Gedeputeerde Staten van Overijssel

Het college van Gedeputeerde Staten van Ridderschap en Steden kreeg pas een vaste vorm in 1593.

Met het afnemen van de rechtsmacht van de Landsklaring nam die van de Gedeputeerde Staten toe.

De oorzaak hiervan was mede gelegen in het feit, dat de procedures voor Gedeputeerde Staten

minder kostbaar waren en sneller verliepen dan voor de Landsklaring. Toch was de bevoegdheid van

de Gedeputeerde Staten niet zo uitgebreid als die van de Landsklaring.

De rechtspraak van Gedeputeerde Staten bestond enerzijds uit geschillen, voortkomende uit het

publieke recht (administratieve rechtspraak in eerste en tweede instantie, alsmede rechtspraak in

strafzaken) en anderzijds uit het privaatrecht (rechtspraak in civiele zaken, zowel in eerste als in

tweede instantie). Tenslotte spraken Gedeputeerden nog recht in belastinggeschillen. Dit laatste was

bij het regeringsreglement van 1657 uitdrukkelijk bepaald.

Stukken met betrekking tot de rechtspraak van Gedeputeerde Staten zijn te vinden in het

Statenarchief [toegang 3.1]. Op de geschillen en de procesdossiers van de voor Gedeputeerde

Staten gevoerde processen tussen 1578 en 1795 (inv.nrs. 4003-4822) bestaat een aparte toegang

[toegang 3.1.4].

112

De drostengerichten

De kwartieren Salland, Twente en Vollenhove stonden onder het bestuur van een drost. De drosten

waren buiten de drie grote steden de voornaamste gezagsdragers in het gewest en hadden tot taak

de wetten en bevelen van het provinciaal bestuur uit te voeren en de orde te handhaven. Net als de

andere hoofdofficieren, te weten de drost van IJsselmuiden, de drost van Haaksbergen en

Diepenheim, de hoogschout van Hasselt en de ambtman van Colmschate, oefenden zij in hun

ambtsgebied tevens de rechtspraak uit. In civiele zaken beperkte hun bevoegdheid zich tot

geschillen over bezit, voogdij en (vanaf de zeventiende eeuw) huwelijkszaken, zoals het niet

nakomen van trouwbeloften. Verder behandelden de hoofdofficieren alle zware misdrijven waarop

een lijfstraf stond, zoals geseling, verminking, verbanning en de doodstraf. Ook sommige lichtere

misdrijven en overtredingen, die alleen met een boete konden worden bestraft, zoals vernieling of

mishandeling, vielen onder hun jurisdictie. In de kleine steden oefenden de hoofdofficieren deze

rechtspraak samen met de magistraat uit. De drosten van Salland, Twente en Vollenhove vormden

samen met twee keurnoten of assessoren het Hoogadellijk Drostengericht.

Van de archieven van de drostengerichten is dat van Twente [toegang 33] het volledigst bewaard.

Vooral de lange lijst van procesdossiers, waarin de namen van de betrokken partijen worden

opgesomd, is voor de genealoog van belang. Achterin de inventaris bevindt zich een index. De

archieven van het drostambt Salland [toegang 32] en het drostambt Vollenhove [toegang 34] zijn

aanzienlijk minder compleet. Van de archieven van de drosten van IJsselmuiden [toegang 36] en van

Haaksbergen en Diepenheim [toegang 35] zijn slechts enkele stukken en protocollen bewaard

gebleven. Het archief van de hoogschout van Hasselt [toegang 37] is tamelijk uitgebreid, maar

momenteel alleen toegankelijk door een plaatsingslijst. Wel is er een (incomplete) lijst met

processtukken. Het archief van de ambtman van Colmschate wordt bewaard in het Gemeentearchief

Deventer.

De hoofdofficieren behandelden onder andere verbroken trouwbeloften. Een voorbeeld van zo'n

kwestie is de rechtszaak die Willemiene Willems uit Diepenveen in 1736 voor de ambtman van

Colmschate aanspande tegen Roelof Jansen. Hij was een zoon van Jan Berends op het Bloemendaal,

de stamvader van verscheidene Diepenveense geslachten. Willemiene bracht tijdens het proces naar

voren dat Roelof, `na haar langwijlig bevoorens te hebben nagegaan om haer in haer eere te

krenken, op een sondag drie weeken voor Deventer kermisse 1735, als sij op de deele in sijn huis een

middagslaepjen hield, bij haer is komen leggen, en haer, onder dierbare beloften van haer niet te

zullen bedriegen, beslapen heeft, waarvan sij ook bevrugt geworden is en haer kind op Paeschen

1736 ter werelt heeft gebracht.' Roelof ontkende alles en vertelde dat `hij nooit met de requirante

vleeslijk geconverseert, haer beswangerd, of haer trouwbeloften [had] gedaan.' Aangezien er geen

harde bewijzen voor het vaderschap van Roelof werden geleverd, kon hij zich met een zuiveringseed

aan Willemiene onttrekken. (GAD, Archief van de ambtman van Colmschate, inv.nr. 13.)

113

De schoutengerichten

Onder de drosten stonden de schouten, die in het kwartier Twente richters werden genoemd. Zij

waren belast met de leiding over de schout- of richterambten, waarin de drie kwartieren waren

onderverdeeld. De post van de schout of richter had vooral een uitvoerend karakter, met de nadruk

op het handhaven van de openbare orde en het uitoefenen van de rechtspraak. De criminele of

strafrechtspraak was doorgaans voorbehouden aan de drost. De schouten waren bevoegd in kleine

zaken, zoals het opleggen van boetes aan vechtersbazen en aan lieden die gescholden of

beledigingen geuit hadden. Verder vervulden ze enige taken op het gebied van het gerechtelijk

vooronderzoek, zoals verhoren in strafzaken, het opsporen van delicten, het gevangenzetten van

delinquenten en het verrichten van lijkschouwingen bij doodslagen of dodelijke ongelukken.

Naast de vrijwillige zaken hielden de schouten en richters zich voornamelijk bezig met civiele

geschillen, ook wel contentieuze zaken genoemd. Hierbij werd een geschil tussen burgers onderling

aan de rechtbank ter beslechting voorgelegd. Het kon gaan om conflicten over eigendom,

nalatenschap, belediging, invordering van een schuld en zo verder. Tevens hadden zij een taak bij

het aanstellen van voogden en curatoren, het uitspreken van faillissementen of het verlenen van

uitstel van betalingen. De schout of richter hield zitting met twee door hemzelf uitgekozen bijzitters

oftewel keurnoten, omschreven als `guede erbaere luyden in den ampte geseten ofte geërfft...'

Van de bewaard gebleven archieven bestaan inventarissen en plaatsingslijsten [toegangen 40-86].

Meestal zijn van de procesdossiers aparte lijsten vervaardigd (zie bronnen).

Steden en heerlijkheden

In de drie grote steden Deventer, Kampen en Zwolle werd alle rechtspraak binnen de muren en in de

zogenoemde stadsvrijheid of wigbold uitgeoefend door de magistraat ofwel schepenen en raden. Zij

stelden zich op als soevereinen van `stadsrepublieken' en opereerden geheel onafhankelijk van de

drost. Bij geschillen over bezit, eigendom en nalatenschap en bij zware misdrijven traden de

magistraten onder de naam Hoge Bank als college op. Bij deze Hoge Bank kon men ook in civiele

zaken in appèl gaan tegen een veroordeling door de Lage Bank. Deze lagere rechtbank bestond uit

één of twee schepenen en behandelde minder belangrijke civiele geschillen, lichtere misdrijven en

overtredingen en de vrijwillige zaken. Bovendien was het mogelijk voor de `kleine' steden in

Overijssel, die hun stadsrecht ontleenden aan Deventer of Zwolle, bij het betreffende stadgericht in

appèl te gaan.

De rechtspraak in de kleine steden kwam eveneens toe aan de magistraat, maar hier konden de

stadsbesturen zich niet dezelfde zelfstandigheid veroorloven als de IJsselsteden. Hun stad- of

schepengerichten laten zich vergelijken met de lagere gerichten van de schouten en richters. Bij

zware misdrijven was de hoofdofficier bij de rechtspraak betrokken.

In het archief van het stadgericht Oldenzaal bevindt zich een boekje waarin over de jaren 1776-1786

de delicten zijn opgeschreven die binnen de jurisdictie van de stad zijn voorgevallen. Hierin staan

onder andere aantekeningen over onwettige kinderen: `den 21 october [1776] heeft de Schotse

114

vroedvrouw aangegeven dat gisteren nagt Maria ter Beek in de kraam gevallen is van een onegte

zoon, en tot vader daervan benoemt eenen Willem Dekker, die na de Oost zou gegaan wesen.' Verder

staan er vooral inbraken genoteerd: `den 7 october [1778] heeft de soon van J. Duivelshof

aengegeven, dat hem desen nagt uit sijn broek voor sijn bed hangende genomen was twee silveren

broekgespen en vier gulden, dog van geen dader te weten.' (RAO, Stadgericht Oldenzaal, inv.nr. 122.)

Hoewel Overijssel verschillende heerlijkheden kende, bezat alleen de heerlijkheid Almelo en

Vriezenveen (het betrof hier de stad Almelo, het richterambt Almelo en het schoutambt

Vriezenveen) bijzondere rechtspraak. Hier lag de rechtsmacht in handen van de heer van Almelo en

Vriezenveen, maar hij liet zijn functie veelal uitoefenen door een door hem aangestelde richter of

schout [toegangen 38 en 214]. Deze werd in de regel bijgestaan door enkele keurnoten,

gerichtslieden of schepenen uit de stad Almelo. De bevoegdheden van de heer van Almelo laten zich

vergelijken met die van de drosten van Salland, Twente en Vollenhove.

115

Rechtspraak na 1811

Na de inlijving van Nederland bij Frankrijk werd in 1811 een nieuwe rechterlijke organisatie

ingevoerd, waardoor er voor het eerst in Nederland eenheid in de rechtspraak kwam. Voortaan was

dit een zaak van de centrale overheid. De oude situatie van vóór 1795 met een grote

verscheidenheid aan plaatselijke regelingen was hiermee definitief afgesloten. In Overijssel maakten

drost-, schouten richterambten en het Departementaal Hof van Justitie plaats voor vredegerechten,

rechtbanken van eerste aanleg, rechtbanken van koophandel en hoven van assisen.

Gesina Veiman, de dienstmaagd van Johanna van Assen uit Kampen, had op 8 december 1825 per

ongeluk gloeiende as tegen het pakhuis van de koopman Salomon David Stibbe gegooid, waardoor

brand was ontstaan. Haar werkgeefster Johanna van Assen werd op 18 februari 1826 veroordeeld tot

het betalen van een geldboete van fl.5,67 op grond van de Wet op de politieovertredingen en het

Wetboek van Strafrecht. (RAO, Vredegerecht Kampen, Politiegerecht, inv.nr. 21.)

Op 23 mei 1827 werd Dina Boerdam te Deventer, weduwe van Jan Podt, aangeklaagd omdat haar

hond voor de tweede maal binnen één jaar Jacobus Gijsbertus, het zoontje van sociëteitshouder

Willem van Roosmalen, had gebeten. Dina Boerdam verweerde zich door te stellen dat haar hondje

jong en speels was. Toch werd ze veroordeeld tot een straf van drie dagen gevangenis omdat zij haar

hond herhaaldelijk liet loslopen. (RAO, Vredegerecht Deventer, Politiegerecht, inv.nr. 27.)

Op het laagste niveau stelde men vredegerechten en rechtbanken van enkele politie in. Het

vredegerecht behandelde eenvoudige privaatrechtelijke zaken, zoals pacht-, huur-, arbeids- en

familiezaken, voogdijen, krankzinnigverklaringen en vennootschapszaken. De politierechter boog

zich over eenvoudige wetsovertredingen.

Daarboven stonden de rechtbanken van eerste aanleg, met vestigingen te Almelo, Deventer en

Zwolle. Deze behandelden appèlzaken van de vrede- en politiegerechten, civielrechtelijke zaken als

faillissementen, echtscheidingen en curatele, en bovendien delits (wanbedrijven), delicten waarop

een gevangenisstraf van maximaal vijf jaar stond, zoals diefstal, verwonding en bedelarij.

De hoogste gerechtelijke instantie binnen de provincie was het in 1811 ingestelde Hof van Assisen te

Zwolle. Dit hof werd beroepsinstantie voor de lagere gerechten en behandelde de crimes

(misdaden), de zwaarste categorie van delicten.

Nadat de Fransen in 1813 verdreven waren, bleef de rechterlijke organisatie vrijwel ongewijzigd

functioneren. Pas in 1838 werd een aantal Franse wetboeken vervangen door nieuwe eigen

wetboeken. Dit had ook gevolgen voor de naamgeving en organisatie van de hierboven genoemde

rechtbanken en gerechtshoven. De vrede- en politiegerechten gingen op in een gereduceerd aantal

kantongerechten, namelijk te Almelo, Delden, Deventer, Enschede, Goor, Kampen, Oldenzaal,

Ommen, Ootmarsum, Raalte, Steenwijk, Vollenhove en Zwolle. De rechtbanken van eerste aanleg

heetten nu arrondissementsrechtbanken, met standplaatsen te Almelo, Deventer en Zwolle. Het Hof

van Assisen werd nu provinciaal gerechtshof genoemd en was in Zwolle gevestigd.

116

Op 7 juli 1837 werd in Overijssel voor de laatste maal een doodvonnis voltrokken. De 38-jarige

dagloner Albert Wetterman uit Wijhe werd op de Grote Markt in Zwolle opgehangen. Zijn aan

tuberculose lijdende vrouw was onder verdachte omstandigheden overleden, waarna al snel het

gerucht de ronde deed dat haar man haar had vergiftigd. De dode lag thuis opgebaard en uit vrees

dat een lijkschouwing zijn misdaad aan het licht zou brengen, had Wetterman het huis in brand

gestoken. De kist met het lijk werd evenwel gered en tijdens het verhoor bekende Wetterman al snel

zijn vrouw met rattenkruid om het leven te hebben gebracht. Een duidelijk motief ontbrak, maar wel

lag het treurige feit daar, dat Wetterman kort tevoren een jong meisje zwanger had gemaakt. Zijn

terechtstelling trok een groot publiek. Formeel is de doodstraf voor niet-militaire strafzaken in

Nederland pas in 1870 afgeschaft. (RAO, Hof van Assisen, inv.nr. 9.)

In 1877 werd het grote aantal rechterlijke instellingen teruggebracht. Het provinciaal gerechtshof

werd gevoegd bij dat van Gelderland. Kantons en arrondissementen werden opnieuw ingedeeld. Een

belangrijke wijziging was voorts de opheffing van de arrondissementsrechtbank te Deventer en die

van de kantongerechten te Delden, Oldenzaal, Ootmarsum, Raalte en Vollenhove. In 1933 werden

de rechtsgebieden opnieuw vastgelegd. Voor Overijssel betekende dit dat de kantongerechten te

Goor, Kampen en Ommen werden opgeheven.

Voorbeeldonderzoek

In het huwelijksregister van de burgerlijke stand van Stad Almelo vindt u de huwelijksakte van Karl

(Carl) Jellinghaus en Johanna Wilhelmina Gröbe (5 juni 1902, aktenummer 30). In de kantlijn staat

vermeld dat het huwelijk bij vonnis van 11 mei 1904 door de arrondissementsrechtbank van Almelo

ontbonden is verklaard. Een inschrijving van het vonnis is te vinden in de serie audiëntiebladen van

het rechtbankarchief [toegang 106]. De namen van beide echtelieden treft u aan onder rolnummer

34 in de alfabetische klapper op de audiëntiebladen (inv.nr. 807), met een verwijzing naar pagina 63

van de gratis zaken. In het gratis (ongezegelde) audiëntieblad (inv.nr. 771) kunt u vervolgens lezen

dat de man `in den zomer van het jaar 1903 te Stad Almelo meermalen met een anderen vrouw

vleeschelijke gemeenschap heeft gehad' en dat dit voor zijn eigen vrouw `een bron van

voortdurende ellende is geweest.' Bovendien heeft haar echtgenoot haar `voor hoer en zoomeer [...]

uitgescholden.' Om de procedure te beginnen heeft Johanna Wilhelmina Gröbe een verzoekschrift

bij de rechtbank ingediend. Daarvan vindt u wel een vermelding in het register van ingekomen

rekesten (inv.nr. 893), maar de rekesten zelf zijn over 1904 niet bewaard gebleven.

117

Straf

Wie veroordeeld is, moet zijn straf ondergaan. In de moderne tijd zijn de belangrijkste straffen de

geldboete en de vrijheidsstraf. Lijfstraf of verbanning kennen we niet meer, maar wel de werkstraf.

De geldboete vormt de lichtste straf. Gevangenisstraf stond (en staat) op misdrijven en wordt ten

uitvoer gelegd in gevangenissen. Voordat iemand is veroordeeld, kan er sprake zijn van een

voorlopige hechtenis of bewaring.

De kans dat men een voorouder in een gevangenisarchief aantreft is niet denkbeeldig. Een `zware'

misdadiger hoefde men daarvoor niet te zijn. In de negentiende en het eerste deel van de twintigste

eeuw ging de rechterlijke macht er immers snel toe over vrijheidsstraffen op te leggen. Bovendien

gaven veroordeelden vaak de voorkeur aan één of meer dagen in de gevangenis boven een

geldboete. Voor genealogisch onderzoek is van belang waar, waarvoor en hoe lang een voorouder

gedetineerd is geweest. Gevangenisregisters kunnen een nuttige bron zijn om daarover meer te

weten te komen.

Vóór de Bataafs-Franse tijd werden er nauwelijks vrijheidsstraffen opgelegd. De rechters gaven de

voorkeur aan lijf- en doodstraffen, onterende straffen, boetes of verbanningen. In de achttiende

eeuw kende Overijssel dan ook maar één echte gevangenis, het in 1738 gestichte Provinciaal

Tuchthuis te Zwolle. In het Statenarchief [toegang 3.1] vindt u onder de inv.nrs. 4033-4036

maandelijkse lijsten over de jaren 1742-1795 met de namen van de gedetineerden, de straftijd die ze

hadden gekregen en de rechtbank door wie ze waren veroordeeld. Zie ook inv.nrs. 4031-4032,

ingekomen stukken ter zake van het provinciaal tuchthuis, 1709-1795, waarin zich onder meer

rekesten om vermindering van de straftijd bevinden.

In 1811 werd in heel Nederland het Franse model voor het gevangeniswezen ingevoerd. Men

maakte onderscheid tussen (nog) niet veroordeelde of kortgestrafte personen en langer of

zwaargestraften. De kortgestraften of niet-veroordeelden verbleven in een politiehuis: een huis van

arrest of huis van justitie. De langer of zwaargestraften werden opgesloten in een verbeterhuis: een

huis van correctie ofwel tuchthuis, hetzij een huis van reclusie en tuchtiging.

In 1821 was er een reorganisatie van het gevangeniswezen. Men maakte een striktere scheiding

tussen langer gestraften, die opgesloten werden in een strafgevangenis, en de overige

gedetineerden die naar een huis van verzekering gingen.

In 1886 werd in Nederland een nieuw Wetboek van Strafrecht van kracht. Het hierin gemaakte

onderscheid in misdrijven en overtredingen vertaalde zich ook in de straftoedeling. Op misdrijven

stond als straf opsluiting in een strafgevangenis, op overtredingen verblijf in een huis van bewaring

(hechtenis). Daarnaast ontstonden bijzondere strafinstellingen, namelijk voor personen die langer

dan vijf jaar straf kregen, voor mensen boven de zestig jaar en voor kinderen onder de achttien. Ook

een maatregel als plaatsing in een krankzinnigengesticht was sinds 1886 mogelijk. De

terbeschikkingstelling van de regering (TBS) in een `rijksasyl' of particuliere inrichting bestaat sinds

1925.

In het bevolkings- en signalementenregister van vrouwen over de periode 1839-1842 - gelukkig

voorzien van een index - van de strafgevangenis te Zwolle, kunnen de volgende personen worden

aangetroffen:

118

volgen kledingnummer 1/8299: Elisabeth Bekker, 23 jaar, geboren te Coblentz, van beroep

pottenverkoopster, op 18 december 1838 door de correctionele rechtbank te Deventer veroordeeld

tot 1 jaar gevangenisstraf wegens oplichting;

volgen kledingnummer 2/8300: Clara Schoonderwoerd, 33 jaar, geboren te Woerden, van beroep

tapster, op 16 oktober 1838 door de correctionele rechtbank te Deventer veroordeeld tot 1 jaar

gevangenisstraf wegens diefstal;

volgen kledingnummer 10/8531: Sybilla Knape, 31 jaar, geboren te Zwolle, van beroep onbekend,

op 5 augustus 1839 door het provinciaal gerechtshof in Overijssel veroordeeld tot 1 maand

gevangenisstraf wegens mishandeling;

volgnummer 72: Hendrika Hardsuiker, 35 jaar, geboren te Wilp bij Deventer, van beroep arbeidster,

op 22 februari 1842 veroordeeld door het provinciaal gerechtshof in Overijssel tot 6 maanden

gevangenisstraf wegens diefstal in dienstbaarheid gepleegd. (RAO, Strafinrichtingen, inv.nr. 543.)

Voorbeeldonderzoek

Aan de hand van een voorbeeld leggen we u uit hoe u met behulp van de inschrijvingsregisters en

aanwezige indices van de Overijsselse gevangenissen een voorouder kunt terugvinden. Deze

inschrijvingsregisters maken het ook mogelijk de strafzaak zelf terug te vinden. Zo kunnen de

archieven van de Overijsselse strafinrichtingen [toegang 127] een belangrijke ingang op de

rechterlijke archieven vormen.

In de klapper op de bevolkings- en signalementsregisters "A", "B" en "C" van mannen en vrouwen

van de gevangenis in Zwolle (inv.nr. 411) komen we de naam van Jan Grondhuis tegen. In de index

staat achter zijn naam het inschrijvingsnummer 643, behorende bij de registers "B". De klapper loopt

over het jaar 1892, dus zullen de bevolkingsregisters "B" (dat wil zeggen huis van bewaring) rond of

uit het jaar 1892 nagetrokken moeten worden. In inv.nr. 603 vinden we onder inschrijvingsnummer

643 Jan Grondhuis terug. Hij was van beroep koopman, geboren te Olst op 17 juli 1831 en

woonachtig in Hellendoorn. Op 26 februari 1892 werd Grondhuis in het huis van bewaring

opgenomen, nadat hij op 29 september 1891 door het kantongerecht te Ommen was veroordeeld

voor openbare dronkenschap. De opgelegde straf was vier dagen hechtenis. In hetzelfde register

vinden we nog meer persoonlijke gegevens van Jan Grondhuis, waaronder de namen van zijn

ouders, zijn geloof, of hij wel of niet lager onderwijs had genoten en of hij zich tijdens zijn hechtenis

goed heeft gedragen. Ook zijn signalement is opgenomen.

Dankzij de vermelding door welke rechtbank en wanneer Jan Grondhuis is veroordeeld, kunnen we

ook deze stukken terugvinden. In het archief van het kantongerecht Ommen [toegang 109] vinden

we in inv.nr. 4278 het vonnis terug. Hierin lezen we `dat Gerrit Albersen, onbezoldigd

rijksveldwachter, op 4 augustus 1891 de heer Jan Grondhuis, oud 48 jaar (?), koopman in brillen,

wonende te Zeesse (Ambt Ommen), tot tweemaal toe in kennelijke staat van dronkenschap aantrof;

duidelijk herkenbaar aan gang en spraak, op de openbare weg bij de Voorbrug, buurtschap Zeesse,

te omstreeks 3 uur en te omstreeks 7 uur.' Jan Grondhuis werd veroordeeld tot een boete van

tweemaal twee gulden, of twee dagen hechtenis voor elke boete. Hij koos voor de laatste

mogelijkheid.

119

Beschikbaarheid

Oud-rechterlijke archieven zijn rijkseigendom en daarom voor het overgrote deel te raadplegen in

het Historisch Centrum Overijssel. De archieven van de stedelijke en lokale gerechten van

Deventer/Olst, Kampen, Zwolle en Enschede zijn aan die gemeenten in bewaring gegeven en

berusten bij de plaatselijke archiefdienst.

Rechtspraak na 1811

Bovengenoemde rechterlijke organen hebben in de loop van de tijd veel archiefmateriaal

geproduceerd, dat is overgebracht naar het Historisch Centrum Overijssel. Hier bevinden zich de

archieven van alle Overijsselse vrede- en politiegerechten [toegangen 92-105], kantongerechten

[toegang 109], rechtbanken van eerste aanleg [toegangen 89-91] en arrondissementsrechtbanken

[toegangen 106 en 108], alsmede het archief van het Hof van Assisen [toegang 88]. In de

inventarissen op de gerechtsarchieven is voorin een lijst opgenomen van gemeenten die vallen

onder het territoriale rechtsgebied.

U zult bij uw onderzoek in de rechterlijke archieven rekening moeten houden met hiaten, aangezien

er in het verleden archiefstukken verloren zijn gegaan of vernietigd. Het belangrijkste hiaat is het

archief van het provinciaal gerechtshof (1838-1877), dat bij de slag om Arnhem in 1944 verloren is

gegaan.

Moderne naamindices op de rechterlijke archieven zijn niet aanwezig. In sommige archieven

bevinden zich echter eigentijdse alfabetische toegangen, die het onderzoek aanmerkelijk kunnen

vergemakkelijken.

Bij de vredegerechten kunt u door het raadplegen van de in chronologische volgorde aangelegde

repertoria, die doen denken aan de repertoria van notarissen, de betreffende akten en vonnissen

terugvinden. Bij de andere rechtbanken zijn de - niet altijd aanwezige - rolboeken de belangrijkste

toegang. Hierin vindt u onder meer het rolnummer, de datum van de dagvaarding, en de namen van

de partijen. Zowel in de processen-verbaal van de zittingen als in de minuut-vonnissen wordt steeds

het rolnummer vermeld.

Straf

De archieven van de strafinrichtingen in de provincie Overijssel berusten in het Historisch Centrum

Overijssel. Het gaat voornamelijk om series inschrijvingsregisters van gedetineerden en eventueel de

toegangen daarop in de vorm van indices. Verder zijn dikwijls de notulen en correspondentie van de

besturen (colleges van regenten) van de strafinstellingen bewaard gebleven.

Helaas zijn niet alle archieven van strafinstellingen in Overijssel volledig bewaard gebleven. Er zijn

nogal wat hiaten. Zo beginnen in het overgrote deel van de Overijsselse gevangenisarchieven de

meeste inschrijvingsregisters van gedetineerden pas in 1844. Alleen die in Zwolle dateren al uit

1824. Evenmin zijn er op alle inschrijvingsregisters klappers of indices op naam van de gedetineerde

gemaakt of bewaard gebleven. U kunt de aanwezige gevangenisarchieven die in het Historisch

Centrum Overijssel berusten aantreffen in het Overzicht van archieven onder de rubriek

`Rijksorganen in de provincie: Justitie'. De inventaris is te raadplegen onder toegang 127.

120

Op het Algemeen Historisch Centrum Overijssel te Den Haag kunt u in de archieven van het

ministerie van Justitie of Binnenlandse Zaken nagaan of er verzoeken tot gratie of strafvermindering

zijn gedaan in de periode 1813-1823 en 1842-1917. Vooral in de periode vóór 1886 vroegen veel

veroordeelden strafvermindering aan.

Beperkingen

Rechtspraak na 1811

Niet alle archiefstukken mogen zonder meer geraadpleegd worden. Om de privacy van nog levende

personen te kunnen garanderen geldt voor stukken jonger dan 75 jaar een beperkte raadpleging. Als

u schriftelijk kunt aantonen dat personen die in stukken jonger dan 75 jaar worden genoemd zijn

overleden, krijgt u echter wel inzage.

Straf

Niet alle stukken uit de archieven van strafinstellingen zijn zonder meer ter inzage. Stukken

betreffende nog levende personen mogen in principe wegens bescherming van de privacy niet

worden geraadpleegd. Het Historisch Centrum Overijssel houdt een beperking van de openbaarheid

aan van 75 jaar.

Bronnen

In de inventarissen van de oud-rechterlijke archieven komt u naast de rubriek `vrijwillige zaken' ook

de rubrieken `contentieuze zaken' en `criminele rechtspraak' tegen. We gaan hieronder op deze

twee rubrieken nader in.

1. Bij civiele of contentieuze rechtspraak gaat het om civiele geschillen tussen burgers

onderling, bijvoorbeeld over het invorderen van een schuld of het beslechten van

onenigheid in de familie over een nalatenschap. In eerste instantie zijn deze stukken te

vinden in de archieven van de lagere gerichten. Ze kunnen een interessante bron voor de

genealoog zijn, mede omdat de drempel om iemand voor het gerecht te dagen niet altijd

even hoog lag. Om de gevolgde procedures te kunnen begrijpen, is het van belang de

procesgang te kennen.

In contentieuze zaken kon men een proces beginnen met dagvaarding (citatie of daghlegginge), die

zowel mondeling als schriftelijk kon plaatsvinden. De meeste processen begonnen evenwel met

arrest of panding. Dit waren verschillende vormen van beslaglegging, maar hadden wel eenzelfde

doel, namelijk te komen tot voldoening van een persoonlijke vordering. Ook een rekest of

verzoekschrift, ingediend bij de rechtbank, kon het begin zijn van een civielrechtelijke procedure.

121

Gedurende de rechtsgang werd zowel mondeling als schriftelijk geprocedeerd. In Overijssel moesten

alle kleine zaken onder de 25 gulden, een bedrag dat bij latere reglementen is verhoogd, mondeling

voor het gerecht afgehandeld worden. Alleen in `gewichtige saken’ mocht men na dagvaarding,

arrest, panding of inleiding schriftelijk procederen. De advocaat of procureur van de eiser diende

een schriftelijke eis of aanspraak (tenlastelegging) in. De gedaagde of verweerder, die een afschrift

van de eis ontving, reageerde op een tijdens de rechtszitting vastgestelde datum met een schriftelijk

tegenstuk of antwoord (verweerschrift). Daarna volgden over en weer repliek (van eiser), dupliek

(van verweerder) en eventueel nog tripliek (van eiser) en quadrupliek (van verweerder). Om

vervolgens tot een oordeel te komen werden de stukken gebundeld en opgezonden aan twee

rechtsgeleerden om advies. Dit advies werd door de rechtsprekende instantie altijd overgenomen en

kreeg na het uitspreken (pronunciatie) het karakter van een vonnis.

De schriftelijke neerslag van de contentieuze rechtspraak treft u aan in chronologisch opgestelde

protocollen, waarin verslag wordt gedaan van wat er tijdens een rechtszitting is behandeld. Losse

processtukken die op één zaak betrekking hebben zijn gebundeld in procesdossiers. Hierin bevinden

zich ook vaak getuigenverklaringen en allerlei andere bijlagen ter ondersteuning van de

bewijsvoering. In de inventarissen op de oud-rechterlijke archieven is een aparte lijst van

processtukken opgenomen, waarin bij elk dossier naast een korte omschrijving van de zaak ook de

namen van de eisende en de gedaagde partij en de procesjaren worden vermeld.

Op 17 april 1787 verscheen Jan Wichers uit Zuidveen voor de schout van Steenwijkerwold. Hij

vertelde `dat hij bekentelijk een coopman in peerden sijnde, en zijn zoon Wicher Jans bij hem in huis

woond en dese coopmanschap voor hem dan ook waarneemt.’ Nu had Wicher in het afgelopen jaar

op 26 juli op de markt van Beusekom aan de koopman Bouwe Blom voor 90 gulden een zwarte

merrie verkocht. Blom had echter 27 gulden op de koopsom ingehouden, òp pretext [= voorwendsel]

dat het eene ooge van het peert dik was, dog dat wanneer hetselve weder dun wierde het geld soude

stuuren met de coopman Wolter Wagter, dog zoo het niet dun wierde, dat te samen souden

accordeeren [= overeenkomen] hoeveel geld hij minder zoude betalen als de coop van 90 gulden.’ Jan

Wichers had verwacht dat hij nog wel iets over de zaak zou hebben gehoord, maar dat was niet het

geval geweest. Hij had zich hierover zeer verbaasd, àls hebbende diergelijke sentimenten nooyt in

Blom gesogt.’ Zijn verwondering was nog meer toegenomen, toen hij van een andere koopman had

gehoord dat die het paard van Blom had gekocht èn hetselve niets manqueerde.’ Nu was Blom

gisteren in Steenwijk gesignaleerd, waarna Jan Wichers ervoor had gezorgd dat de man door enkele

gerechtsdienaren als wanbetaler was opgepakt. Wichers vroeg het gerecht Blom op te leggen hem

de 27 gulden alsnog uit te keren. Hiermee houdt de zaak op, want we komen – zoals zo vaak in dit

soort gevallen – geen uitspraak van de rechtbank tegen. Waarschijnlijk hebben de partijen om een

kostbare en tijdrovende procedure te voorkomen een minnelijke schikking getroffen. (RAO,

Schoutambt Steenwijk, inv.nr. 79.)

122

2. In de rubriek criminele rechtspraak van oud-rechtelijke archieven treft u zaken aan waarbij

iemand wordt verdacht van een strafbaar feit, daarvan wordt beschuldigd door of namens

de overheid en voor de rechter wordt gebracht. De in voorarrest zittende verdachte was

voorwerp van onderzoek.

Dit onderzoek was erop gericht achter de ware toedracht van het misdrijf te komen. Omdat het

delict en de mate van schuld van de vermoedelijke dader dienden te worden vastgesteld, moest het

gerecht een bekentenis verkrijgen van de verdachte. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Holland kreeg

een verdachte in Overijssel rechtsbijstand van zowel een procureur als een advocaat, indien nodig

zelfs gratis (pro deo). Een bekentenis werd vooral van belang geacht bij zwaardere misdrijven. Juist

in die gevallen kon het nodig worden geacht om de pijnbank of tortuur te gebruiken. Een verdachte

die had bekend en daarop was veroordeeld kon dan niet meer in hoger beroep gaan.

Indien een verdachte niet bekende werd soms overgeschakeld op een civielrechtelijke procedure: de

zogenoemde ordinaire procesvorm. De verdachte kon op borgtocht worden vrijgelaten, schriftelijke

stukken bij de rechters indienen en in hoger beroep gaan.

Bij de strafrechtprocedure werd informatie over het gepleegde delict verzameld door getuigen te

horen en door sporenonderzoek, visitatie of lijkschouwing uit te voeren. Het resultaat van

precedente informatiën werd vastgelegd in zogenoemde vraagartikelen, die als uitgangspunt

dienden voor het verhoor van de verdachte en de getuigen. Ook van deze verhoren werd verslag

gedaan. De procedure werd afgesloten met een strafvonnis. Een uitspraak hoefde niet altijd een

veroordeling in te houden, maar wanneer dat wel het geval was waren de

bestraffingsmogelijkheden talrijk: geldboete, geseling, tepronkstelling, verbanning, verminking,

brandmerken of doodstraf door middel van galg, rad, zwaard of verdrinking.

De schriftelijke neerslag van deze processuele handelingen treft u aan in de criminele protocollen, de

losse akten of registers van interrogatiën en attestatiën (soms ook kondschappen genoemd), de

verbalen van verhoren en de sententieboeken (vaak vermengd met sententies of vonnissen in civiele

aangelegenheden).

Rechtspraak na 1811

Voor genealogen zijn in de civiele zaken onder meer de stukken over echtscheidingen en

voogdijstellingen van belang. Deze kunt u vinden in de archieven van de vredegerechten,

kantongerechten, rechtbanken van eerste aanleg en arrondissementsrechtbanken.

1. Echtscheidingen. Stukken over echtscheiding zijn terug te vinden in de archieven van de

rechtbanken van eerste aanleg en arrondissementsrechtbanken. De eenvoudigste manier

om een vonnis te vinden is gebruik te maken van de inschrijving van de ambtenaar van de

burgerlijke stand. Bij de oorspronkelijke huwelijksinschrijving wordt na de echtscheiding een

kantmelding geschreven met de datum van het vonnis en de rechtbank, die het vonnis heeft

uitgesproken. Dat vonnis kunt u terugvinden in de audiëntiebladen, beschreven onder de

rubriek `burgerlijke zaken, bij dagvaarding'. Het vonnis is het uiteindelijke resultaat van de

echtscheiding. De procedure, die hieraan voorafgaat, begint met het indienen van een

rekest bij de rechtbank. Hierop wordt door de rechtbank een beschikking genomen. De

rekesten zijn beschreven onder de rubriek `burgerlijke zaken, bij rekest'.

123

2. Voogdijstellingen zijn terug te vinden in de archieven van de vredegerechten en

kantongerechten. Wanneer één van de beide ouders is overleden, is de overgebleven ouder

in het algemeen wettelijk voogd. De kantonrechter hoeft daarvoor niets te regelen. Alleen

de benoeming van de toeziende voogd wordt geregistreerd bij het kantongerecht. Wanneer

beide ouders overlijden, benoemt de kantonrechter zowel de voogd als de toeziend voogd.

Ook bij geboorte buiten het huwelijk - een ongehuwde vrouw krijgt een kind - moet een

toeziend voogd worden benoemd. In de stukken wordt niet vermeld wie de vader is.

Vanaf 1909 worden bij ieder kantongerecht voogdijregisters bijgehouden, waarop weer

alfabetische indices op naam zijn gemaakt. In de registers staan alle voogdijen vermeld van

kinderen die binnen de grenzen van dat kanton zijn geboren. Met behulp van deze registers

kunt u in de serie `minuten van akten en beschikkingen' de betreffende beschikking van de

kantonrechter terugvinden. Vóór het jaar 1909 bestaat dit hulpmiddel niet, maar kunt u in

de serie `repertoires' wel de datum van de beschikking vinden.

In enkele gevallen regelt niet de kantonrechter maar de arrondissementsrechter de voogdij.

Dat is het geval bij het uitspreken van een echtscheiding, waarbij ook wordt voorzien in de

voogdij over minderjarige kinderen. Ook een ontheffing of ontzetting uit de ouderlijke macht

gebeurt bij vonnis van de arrondissementsrechtbank. De rechter kan hiertoe besluiten op

grond van slecht gedrag, misbruik van bevoegdheden, faillissement of strafrechtelijke

veroordeling van (één van) de ouders. Een verzoek hiertoe kan worden ingediend door de

(toeziend) voogd, een bloed- of aanverwant van de minderjarige, de Raad van de

Kinderbescherming of op vordering van het Openbaar Ministerie.

Straf

Is uw voorouder tot gevangenisstraf veroordeeld geweest, dan kan het zoeken naar de instelling

waar hij of zij de straf moest uitzitten een groot probleem zijn. Wanneer u niet weet waar iemand

gevangen heeft gezeten, is het raadzaam om eerst te zoeken in de registers van de gevangenis die

het dichtst bij de veroordelende rechtbank gevestigd was. Na afloop van de rechtszaak wordt het

doorgaans een stuk moeilijker: een veroordeelde kan immers in het gehele land worden geplaatst.

De bevolkingsregisters kunnen hier ook hulp bieden.

Afhankelijk van de aard van het strafbare feit vindt u een verdachte in de gevangenis, die óf

ressorteerde onder het kantongerecht, de arrondissementsrechtbank of het provinciale hof

waaronder zijn/haar woon- of verblijfplaats viel, óf onder het gerecht dat bevoegd was in de plaats

waar het strafbare feit begaan was.

Om een gedetineerde terug te vinden zijn de inschrijvingsregisters van de huizen van bewaring,

arrest en justitie en politiehuizen in Overijssel van groot belang. Een aantal van deze inschrijvings- en

signalementsregisters is alfabetisch toegankelijk gemaakt in de vorm van indices op achternaam van

de gedetineerde. Deze klappers bevinden zich in de archieven van de strafinstellingen. Bij iedere

persoon staat veelal een verwijzing naar het nummer van het betreffende register en het

volgnummer waaronder de persoon in het register is ingeschreven. Bij veroordeling van de

verdachte wordt in deze registers soms de plaats genoemd waar de straf moest worden

doorgebracht. Een verdachte kan natuurlijk ook vrijgesproken worden of veroordeeld tot een

124

geldboete. Tijdens uw onderzoek in de archieven van strafinstellingen is het zaak goed op de hoogte

te zijn van de hechte relatie tussen de rechterlijke macht en het gevangeniswezen.

Als een voorouder is veroordeeld wegens bedelarij en landloperij is het gemakkelijk na te gaan waar

de straf is uitgezeten. Tot 1827 gebeurde dat in de gevangenis in Veere (Zeeland) of in Hoorn

(Noord-Holland). Na 1827 gingen de wegens bedelarij en landloperij veroordeelden naar de

bedelaarskolonies te Ommerschans (Overijssel) of Veenhuizen (Drenthe) [ zie hoofdstuk 10].

Literatuur

Een praktische handleiding voor het verrichten van onderzoek naar strafrecht en criminaliteit in

Nederlandse archieven biedt: H.A. Diederiks, S. Faber en A.H. Huussen, Strafrecht en criminaliteit

(Zutphen 1988). Voor begripsvorming en betekenis van de vele juridisch-technische woorden en

uitdrukkingen kunnen dienen: N. Algra en H. Gokkel, Fockema Andreae's Rechtsgeleerd

Handwoordenboek (Alphen aan den Rijn 1983) en M. van Hattum en H. Roosenboom, Glossarium

van oude Nederlandse rechtstermen (Amsterdam 1977). Zie ook: A. Bruns, Die Amtssprache.

Verdeutschung von Fremdwörtern bei Gerichts- und Verwaltungsbehörden (Munster 1987).

Bij de archiefdiensten is de volgende folder beschikbaar: Zoekwijzer 5. Voogdij: Gegevens over

voogdijzaken (Nationaal Archief, Den Haag 1997).

G. Lasee, `Zoeken naar voorouders in de archieven van de Overijsselse gevangenissen en

strafinrichtingen', IJsselacademie 21 (sep. 1998) 73-75. Zie ook: R.J.F. van Drie, `Gevangen

voorouders. Onderzoek in negentiende-eeuwse gevangenisarchieven', Jaarboek CBG 45 (1991) 206-

248. Algemene informatie biedt: H. Franke, Twee eeuwen gevangen: misdaad en straf in Nederland

(Utrecht 1990). Zie voor de situatie in Overijssel: J. ten Hove, Meer dan stenen muren. 250 jaar

opsluiting in Zwolle, 1739-1989 (Kampen 1989).

Bij de archiefdiensten is de volgende folder beschikbaar: Zoekwijzer 7. Gevangenissen (Nationaal

Archief, Den Haag 1997).

Online verwijzingen



Nationaal Archief:


Regelgeving in de Nederlanden




http://www.geneaknowhow.net/regel/nederlanden.htm

125

9. Onder de vleugels van de kerk

Inleiding

De kerk als organisatie had in het verleden een veel grotere greep op de bevolking dan vandaag de

dag. Het lidmaatschap van een kerkelijke gezindte was als het ware een voorwaarde om deel uit te

maken van een lokale gemeenschap. De kerk vervulde een brede functie op sociaal en cultureel

terrein, waarbij gedacht kan worden aan de bemoeienis met de armenzorg, het onderwijs en de

handhaving van zedelijke normen (censura morum). De kerkelijke archieven vormen dan ook een

prachtige bron voor kennis van het wel en wee van onze voorouders.

Dat ze (in elk geval vóór 1811) naar de kerk gingen om er te trouwen, er hun kinderen te laten dopen

en er te begraven is in hoofdstuk 3 al aangegeven. Maar afgezien hiervan kunnen uw voorouders op

velerlei andere wijzen figureren in de kerkelijke archieven. Wellicht dat ze op grond van een

afkeurenswaardige levenswandel ter verantwoording zijn geroepen door de kerkenraad. Ook

kunnen ze een kerkelijke functie bekleed hebben, zoals ouderling, diaken of kerkvoogd, of in dienst

van de kerk zijn geweest, bijvoorbeeld als koster of organist. Maar het is ook mogelijk dat ze een

huisje of enige grond hebben gepacht van de kerk, een graf gekocht, of een som gelds gelegateerd.

In de registers en losse stukken die de verschillende kerkelijke instellingen hebben nagelaten, kunt u

naar zulke zaken onderzoek doen. Nadat een kort overzicht van de Overijsselse kerkgeschiedenis is

gegeven, gaan we in op de minder bekende kerkelijke bronnen.

De kerk van Ootmarsum in 1733. Ruim honderd jaar later zou de kerktoren 'wegens bouvalligheid'

gesloopt worden. Pentekening toegeschreven aan Abraham de Haen.

126

De kerk voor 1795

Overijssel behoorde in de Middeleeuwen tot het bisdom Utrecht, met slechts één kleine

uitzondering: Markvelde onder Diepenheim viel kerkelijk onder de parochie Neede en daardoor

onder het bisdom Munster. De bisschop van Utrecht had niet alleen geestelijk gezag, maar was als

landsheer tevens de wereldlijke heerser. In 1528 droeg de bisschop zijn wereldlijke macht

noodgedwongen over aan keizer Karel V.

Omstreeks dezelfde tijd drongen ook de ideeën van Maarten Luther (1483-1546), die de kerk wilde

hervormen, in Overijssel door. Johannes van Lochem, prior van het klooster Albergen bij Tubbergen,

schreef in 1521: `In dit jaar stond er ook een leraar op die Maarten Luther heette en die bijna de

hele wereld in beroering gebracht heeft door zijn geschriften. Sommigen zeggen dat hij een goed

katholiek is en zijn vol lof over zijn geschriften. Anderen beweren dat hij een ketter is en veroordelen

zijn werken. Hoe het hem uiteindelijk zal vergaan, weet ik niet. Dit weet ik zeker, dat hij sommige

dingen goed geschreven heeft.' Door de houding van Karel V, die trouw bleef aan de middeleeuwse

kerk en de nieuwe leer niet steunde, kregen de geestverwanten van Luther in Overijssel nauwelijks

voet aan de grond.

Onder de hervormingsgezinde groepen konden vooral de wederdopers of anabaptisten op een

strenge vervolging rekenen. Zij keerden zich tegen het gevestigde gezag en radicale elementen

onder hen schrokken niet terug voor het gebruik van geweld om de komst van het rijk van God op

aarde te bespoedigen. Toen de doopsgezinden na 1550 onder invloed van Menno Simons een

vreedzamer koers gingen varen, was er voor de autoriteiten minder aanleiding streng tegen hen op

te treden.

Het concilie van Trente (1545-1563) voerde een aantal hervormingen door in de rooms-katholieke

kerk. De Nederlanden kregen in 1559 een nieuwe kerkelijke indeling, waarbij Overijssel (op de

parochies Staphorst, Rouveen, IJhorst en Avereest na, die onder het bisdom Groningen vielen)

voortaan tot het bisdom Deventer behoorde. Ook de Veluwe ten noorden van Rheden en de

graafschappen Zutphen en Lingen vielen hieronder. Deze nieuwe bisdomsindeling heeft echter maar

korte tijd bestaan.

In de steden waren het vaak afvallige priesters die de zaak van de Reformatie bevorderden. Zo

moest Herman Strijker of Moded in 1557 Zwolle verlaten en in 1561 werd Karel de Haan of Gallus op

last van de stadhouder uit Deventer gezet. Ook tegen de volgelingen van deze ex-priesters traden de

autoriteiten niet met de uiterste strengheid op. De enkele hervormden, die voor het gerecht

moesten verschijnen, hoefden hun geloofsovertuiging niet met de dood te bekopen. Wel moesten ze

dikwijls elders een nieuw bestaan opbouwen. Dit lot trof in 1564 de Zwolse Joan van Schoeten en

zijn vrouw, die hun kind niet in een rooms-katholieke kerk wilden laten dopen en uit hun woonplaats

werden verbannen.

Het calvinisme, evenals voorheen het lutheranisme, drong in Overijssel vooral door in de

IJsselsteden. De komst van Alva in 1568, die het begin van de Tachtigjarige Oorlog inluidde, dwong

de aanhangers van het nieuwe geloof ondergronds te gaan. Tientallen mensen werden voor de

rechter gesleept en veel calvinisten moesten vluchten. Met de verovering van Kampen en Deventer

in 1578 door de staatsgezinden keerden de kansen. Overijssel, hoewel onderling verdeeld, sloot zich

127

aan bij de opstand tegen het Spaanse gezag. De gereformeerde religie werd uitgeroepen tot het

enige geloof dat in het openbaar in de provincie mocht worden uitgeoefend. Er veranderde veel:

kerken gingen over, kloostergemeenschappen werden ontbonden en geestelijke gebouwen werden

anders ingericht en gebruikt.

De strijd om het geloof werd echter voorlopig nog met het zwaard uitgevochten. Deventer viel in

1587 opnieuw in Spaanse handen, waardoor nog maar een klein deel van de provincie onder

controle van de opstandelingen viel. Opnieuw keerde het tij toen stadhouder Maurits in 1591 een

offensief in de IJsselstreek begon en erin slaagde Deventer op de vijand terug te winnen. Zes jaar

later waren de Spanjaarden uit heel Overijssel verdwenen, een situatie die echter slechts korte tijd

duurde. In 1605 namen ze Oldenzaal in, van waaruit controle kon worden uitgeoefend over geheel

Twente. Pas nadat deze stad in 1626 was heroverd, kwam een definitief einde aan de Spaanse

aanwezigheid in Overijssel.

Voortaan was er in het gewest slechts sprake van twee grote godsdienstige groepen: de

gereformeerden, die als leden van de bevoorrechte religie de toon aangaven, en de uit het openbare

leven weggedrongen rooms-katholieken. Voor de laatste groep werd Overijssel een `missiegebied'

met slechts weinig priesters. Zij moesten verantwoording aan Rome afleggen via hun oversten, die

buiten de Republiek der Verenigde Nederlanden resideerden, zoals de nuntius te Brussel of de

officiaal te Antwerpen. Pas tegen het einde van de zeventiende eeuw verslapte de naleving van de

beperkende maatregelen tegen de katholieken en kregen ze de vrijheid om priesters aan te stellen

en kerkruimtes in te richten, zij het op verscholen plaatsen (schuilkerken). Vanaf 1727 tot 1853/1867

viel Overijssel onder de aartspriesters van de zogenoemde Hollandse Zending.

Voor het onderzoek naar joodse voorouders is een overzicht van de joodse bevolking uit 1813 een

belangrijke bron. In deze lijst staan de joodse gezinshoofden en de leden van hun gezin per gemeente

vermeld. De gegevens zijn niet volledig; zo ontbreekt de lijst van Zwolle vrijwel geheel. De lijst is in

fotokopie in te zien in de studiezaal van het Historisch Centrum Overijssel. In de gemeentearchieven

bevinden zich soms lijsten van joodse inwoners uit de achttiende eeuw. In Zwolle is een dergelijke lijst

in 1769 opgemaakt en in Kampen in 1788. Een overzicht van de joodse namen die voorkomen in de

Overijsselse volkstelling van 1748 is gepubliceerd in: Misjpoge 1 (1988) en 2 (1989).

Vanouds waren met name in Giethoorn, Blokzijl en Zuidveen en ook in Almelo, Enschede, Hengelo,

Goor en Borne concentraties doopsgezinden. In de loop van de zeventiende eeuw breidde het aantal

doperse, lutherse en later ook waalse gemeenten zich uit. Dat gebeurde met name in Deventer,

Hengelo, Kampen, Steenwijk, Zwartsluis en Zwolle. Ook joden vestigden zich op het Overijsselse

grondgebied. Kampen liet in 1661 als één van de eerste Oost-Nederlandse steden een kleine groep

Portugese joden binnen zijn muren toe. Maar pas in de loop van de achttiende eeuw ontstonden in

veel van de grote en kleine steden van Overijssel joodse gemeenschappen.

Zowel gereformeerden als rooms-katholieken hadden problemen met de overstap van een

geloofsgenoot naar de andere gezindte. Dat blijkt uit het verhaal van de katholieke Willem Nijboer

uit Luttenberg, die in 1771 als knecht diende bij een hervormde boer in Dalfsen. Bij Willem was

`eenige inclinatie' opgekomen om tot het calvinisme over te gaan, een gedachtengang die zijn familie

niet erg op prijs kon stellen. Toen hij op de ochtend van zondag 3 februari 1771 samen met de zoon

van zijn boer op weg was naar de kerk, werden ze onverhoeds besprongen door een groepje met

knuppels bewapende mannen. Het bleken de vader, twee ooms en een broer van Willem te zijn.

128

Onder bedreiging dwongen ze de `afvallige' met hen mee te gaan. De kerkenraad van Dalfsen

schakelde onmiddellijk de drost van Salland in, die vader Anthony en zoon Willem op 11 februari voor

zijn drostengericht liet verschijnen. Willem vertelde dat hij die bewuste zondagmorgen naar zijn

ouderlijk huis gebracht was, waar zijn familie op hem had ingepraat om hem van zijn voorgenomen

overgang af te brengen. Toen hij zag dat zijn moeder zo van streek was dat zij ziek te bed lag, had hij

aan de aandrang van zijn ouders toegegeven. De drost kon niets anders doen dan vader Anthony te

bevelen zijn zoon niet te belemmeren in de vrije `verkiesing van religie', terwijl hij Willem vermaande

de overtuiging van `sijne gewissen' te volgen zonder naar overredende praatjes van zijn ouders en

familie te luisteren. Tevens gaf hij hem de opdracht zich onmiddellijk bij zijn boer te vervoegen. Dit

deed Willem, maar korte tijd later vertrok hij weer om bij een boer in Gelderland te gaan werken.

(Ontleend aan: F. Pereboom, `De gereformeerde kerk van Dalfsen (1681-1826)', Uit de geschiedenis

van Dalfsen [Kampen 1989] 156-157.)

Bladzijde uit een besnijdenisregister (1786-1813), dat inschrijvingen bevat, zowel in het Hebreeuws

als in het Nederlands, betreffende Israëlieten die in Blokzijl, Oldemarkt, Steenwijk, Zuidveen en in

Drentse of Friese plaatsen geboren zijn. De akten zijn opgetekend in een gedrukt Hebreeuws

gebedenboekje, dat gebruikt werd bij de besnijdenis.

129

De kerk na 1795

De komst van de Fransen in 1795 bracht onder meer vrijheid van godsdienst en maakte een einde

aan de bevoorrechte positie van de Nederduits gereformeerde kerk, die in deze tijd meer en meer

werd aangeduid als de hervormde kerk. De staatsregeling van 1798 legde de vrijheid van godsdienst

en scheiding van kerk en staat definitief vast. De gebruikers van de kerk moesten nu voor het

onderhoud zorgdragen.

Na de invoering van het Algemeen Reglement van 1816 van de Hervormde Kerk kwamen

gezelschappen (huisgemeenten) tot stand. In 1834 leidde dit tot de Afscheiding. De volgelingen van

de Afscheiding gingen zich gereformeerd noemen, waarmee ze aangaven terug te willen keren naar

de oude waarden van het calvinisme. In Overijssel stichtte ds. De Cock de eerste gemeente van

Afgescheidenen op 2 juni 1835 in Genemuiden. Predikant werd A.C. van Raalte, die zich zou

opwerpen als de leider van de Overijsselse Afscheiding. Hij droeg veel bij aan het ontstaan van

nieuwe gemeenten langs de Vecht en in de IJsseldelta en werd later beroemd als de stichter van de

Nederlandse kolonie in de staat Michigan in de Verenigde Staten. In 1886 was er een tweede

stroming die de hervormde kerk verliet, de Doleantie. Uit deze beide groepen zijn in 1892 de

gereformeerde kerken ontstaan. Een kleine groep, afkomstig uit de Afscheiding, ging alleen verder

onder de naam Christelijke Gereformeerde Kerken. In de twintigste eeuw deden zich binnen de

gereformeerde kerken meerdere malen scheuringen voor.

In de vergadering van 22 mei 1849 van de hervormde kerkenraad van Ommerschans kwam lidmaat

Meine van der Heiden ter sprake, die de kerk van de Afgescheidenen in Dedemsvaart bleek te

bezoeken. Dominee Campagne en ouderlingen Van den Bosch en Van den Wouden hadden Meine

opgezocht, om `hem liefderijk van dien dwaalweg te zoeken af te brengen. Dit gedaan hebbende,

verklaarden Meine van der Heiden en zijne dochter Willemina van der Heiden zich wettig van onze

gemeente af te scheiden. Men verzocht dat hij dit schriftelijk zoude doen, dit weigerde hij, maar

herhaalde dat hij zich wettig afscheidde van de Protestantsche Gemeente Ommerschans, hetwelk wij

uit zijnen mond en die zijner dochter tot ons leedwezen hebben moeten vernemen. Hen met

medelijden beschouwende zijn wij vertrokken en hebben dit ter kennisse gebragt van de leden des

Kerkeraads. [...] De zoon Jacobus van der Heiden bij onze komst aldaar niet te huis zijnde, konden wij

zijn gevoelen niet vernemen, deze door uiterlijke gedragingen het voorbeeld van zijnen vader en

zuster volgende, zoo besluit de kerkeraad bij deze, om hem te censureren en mogt het later bevestigd

worden, dat hij door zijn gedrag blijft toonen, ook zich te hebben afgescheiden, zoo zal hij, bij een

nader te nemen besluit door den kerkeraad, ook wettig van de Gemeente worden afgesneden.' (RAO,

Hervormde gemeente Ommerschans, inv.nr. 2.)

130

Oefening van het zanggezelschap in de doopsgezinde kerk te Giethoorn, begin twintigste eeuw.

Beschikbaarheid

De archieven van het aartsbisdom Utrecht, waaronder Overijssel behoort, beginnen in 1853 bij het

herstel van de kerkelijke hiërarchie. De archieven van de aartspriesters van de Hollandse Zending

(over de periode 1740-1853) en het aartsbisdom Utrecht zijn in het Utrechts Archief te raadplegen,

evenals die van de oud-katholieke kerk. Bovendien bevindt zich hier de belangrijke collectie

Rijsenburg, met zowel archivalia van de seminariën in Rijsenburg en Apeldoorn, als andere stukken

en documentatie van het aartsbisdom. In deze collectie is ook veel materiaal te vinden over het

roomse leven in Overijssel.

Voor de vindplaatsen van de bij de archiefdiensten in Overijssel berustende archieven kunt u in De

archieven in Overijssel de rubriek `Geloofsgemeenschappen en andere instellingen van godsdienstig

leven' en in het Overzicht van archieven van het Historisch Centrum Overijssel de rubriek `Kerkelijke

instellingen' raadplegen. Indien een archief niet is ondergebracht bij een rijks- of gemeentearchief,

beheert de instelling het materiaal zelf en zal veelal onderzoek ter plaatse nodig zijn. Met name veel

rooms-katholieke kerkarchieven berusten bij de kerkbesturen. Dit zijn particuliere archieven, waarop

de Archiefwet 1995 niet van toepassing is, hoewel serieuze aanvragen tot raadpleging meestal

gehonoreerd zullen worden. Voor zover de parochiememorialen niet in de openbare

archiefbewaarplaatsen of bij het Katholiek Documentatiecentrum in Nijmegen berusten, kan men

het best navraag doen bij de betreffende pastoor. De adressen zijn gemakkelijk te vinden in de

jaarlijkse Piusalmanak of het telefoonboek. Informatie over archieven van hervormde gemeenten

kunt u verkrijgen bij de Archiefdienst voor de Nederlands-Hervormde Kerk.

131

Beperkingen

Over het algemeen loopt de beperking van de openbaarheid bij kerkelijke archieven van 50 tot 75

jaar. Houdt u er ook rekening mee dat veel archieven door het ontbreken van een inventaris of

plaatsingslijst moeilijk toegankelijk zijn.

Bronnen

Vooral in de archieven van plaatselijke kerken bevinden zich bronnen die voor uitgebreider

genealogisch onderzoek van belang zijn. Daarbij moet u rekening houden met de taakverdeling

binnen de kerk. De kerkenraad hield zich bezig met de registratie van de kerkelijke bevolking en met

opzicht en tucht over de gemeente, de diakonie was verantwoordelijk voor de armenzorg (zie

hoofdstuk 10) en de kerkvoogdij (in de gereformeerde kerk na 1834 commissie van beheer geheten)

had het beheer van goederen en middelen. In de katholieke parochies (na 1800) was een

onderscheid tussen de zaken die de pastoor behandelde (de geloofsbeoefening aangaand) en die het

kerkbestuur behartigde (middelenbeheer).

Hieronder behandelen we enkele van de belangrijkste bronnen die u in de kerkelijke archieven kunt

tegenkomen.

1. Verslagen van de vergaderingen - ook wel acta, notulen of handelingen - van provinciale

synodes, classes en kerkenraden van de hervormde kerk. Hierin zijn met grote regelmaat

biografische gegevens te vinden. Met name vanwege het handhaven van de kerkelijke tucht

door de kerkenraden is veel interessant materiaal boven water te halen. Van een lidmaat

van de kerk werd immers verwacht dat hij zich aan de bepalingen van de kerkorde hield en

blijk gaf van een godvruchtige levenswandel. Deed iemand dat niet, dan mocht de

kerkenraad hem of haar ter verantwoording roepen (censura morum) en kon de overtreder

deelname aan het Heilig Avondmaal worden ontzegd.

Daarnaast vindt u tal van andere zaken in deze bron terug, zoals beroep en intrede van predikanten,

het verkiezen van ouderlingen en diakenen, het verstrekken van attestaties en het aanstellen van

kosters. Ook kwesties met betrekking tot de armenzorg en het onderwijs kwamen soms op de tafel

van de kerkenraad. In bijzondere gevallen wordt een zaak doorverwezen naar een hoger kerkelijk

orgaan, waardoor ook daar meer informatie te vinden is. Het gaat dan veelal om tucht of kwesties

betreffende de leer van predikanten.

Tijdens een bijeenkomst van de kerkenraad van de hervormde gemeente van Blankenham op 21

november 1745 berichtte `een der broederen, dat hem door twee leden der gemeente het seer

ergerlijk gedrag (in dronkenschap voornaamentlijk) van Gerrit Soetevent was aangesegt; hetgeen in

overweging genoomen sijnde wierd geoordeeld dat hij vriendelijk een en andermaal bestraft, en tot

afstand van dit sijn sondig leven vermaand sou worden; en nu voorgesteld worden of 't niet beter

was, ditmaal van de tafel des Heeren af te blijven, dan dat kinderbrood sonder waare ootmoediging

en berouw, en haat van en tegens dat sondig leven te ontfangen; hem verder betuijgende dat soo er

geen betering des levens betoond wierde, hij dan van de gemeenschap der tafel des Heeren sou

afgesneeden worden.' (RAO, Hervormde gemeente Blankenham, inv.nr. 1.)

132

2. Visitatieverslagen. Zowel rooms-katholieke als protestantse geestelijken legden geregeld

bezoeken af ter controle van het kerkelijke leven in hun gebied. Meestal gebruikten zij

daarvoor standaardformulieren en deden zij schriftelijk verslag van hun bevindingen. Deze

verslagen geven dus een doorlopend verslag van het kerkelijke leven in een gebied. Niet

alleen opmerkingen over kerkgebouwen, maar ook over clerus en kerkvolk, zodat u hierin

ook voorouders kunt aantreffen.

In de protestantse kerken vonden de visitaties plaats op het niveau van de gemeenten (door twee

predikanten, soms door een predikant en een ouderling). Daarbij werd gelet op het nakomen van de

verplichtingen, het eerbiedigen van kerkelijke diensten, godslastering of mogelijke contacten met

katholieken. De neerslag van deze disciplinerende visitaties zitten meestal in de

kerkenraadshandelingen van de betreffende gemeente. Vanuit de classis werden jaarlijks de

onderhorige gemeenten bezocht. De afgevaardigden controleerden niet alleen de levenswijze van

predikanten, ouderlingen, diakenen en lidmaten, maar ook die van schoolmeesters. Deze verslagen,

ook wel acta deputatorum genoemd, kunnen afzonderlijk of als onderdeel van de acta van de

vergaderingen van de classis voorkomen. Visitatieverslagen aan rooms-katholieke zijde bevinden

zich in de archieven van de aartspriester en later in de dekenale archieven.

3. Rekeningen. In de rekeningen van de kerk vinden we een overzicht van inkomsten en

uitgaven van het kerkbestuur. Per kerk en per periode wisselt de hoeveelheid informatie.

Onder de uitgaven staan veelal posten in verband met onderhoud van gebouwen, salarissen

en afdrachten. Bij de inkomsten gaat het meestal om collecten, verkoop, verpachting,

legaten, zitplaatsengeld en inkomsten voor verleende diensten zoals de verzorging van een

begrafenis.

4. Tot de secundaire bronnen rekenen we ook de pachtboeken. Met name veel hervormde

gemeenten bezitten veel goederen, zoals bouwland, grasland en boerderijen. Van de

verpachting van dit alles wordt vaak een uitgebreide registratie bijgehouden. Hierin is van

jaar tot jaar te volgen wie welk stuk weiland gebruikt of welke familie op een bepaalde

boerderij woont. Voor enig inzicht in de vermogenspositie van de betreffende voorouder is

met name deze bron uitermate interessant.

5. Hiernaast komen zeker nog enkele andere bronnen in aanmerking voor onderzoek. Zo

vinden we in rooms-katholieke archieven soms communicantenlijsten, lijsten van leden van

broederschappen en parochiememorialen. In de memorialen werden de belangrijkste zaken

van een parochie opgetekend, soms zeer uitvoerig. In 1865 werden de pastoors verplicht

deze bij te houden, maar zij deden dat ook al voor die tijd, zij het niet overal en regelmatig.

Dat geldt ook voor kronieken die bijvoorbeeld door kosters werden bijgehouden. In

protestantse archieven treffen we vaak attestaties aan, evenals veel verenigingsmateriaal.

Voor het beantwoorden van veel vragen ter verkrijging van een goed beeld van de

voorouder, is het raadplegen van dit materiaal de moeite waard.

In het archief van de Sint Vitusparochie te Dedemsvaart bevindt zich een naamlijst van alle leden van

de kerk en hun gezinnen uit 1867. Zo woonde in de Zamenwijk het gezin van Joannes Rutgers en zijn

vrouw Henrica Rozeman. Zij hadden één kind, de veertienjarige Henrica. Verder woonden in het huis

ook de grootouders Joachim Rozeman en Henrica Hekman, terwijl de negenjarige Henricus Rozeman

als bestedeling wordt vermeld. (RAO, Sint Vitusparochie, inv.nr. 8.)

133

Literatuur

Een overzicht van de kerkelijke structuren in Overijssel is terug te vinden in de artikelen van R.R.

Post, A.C.F. Koch en O.J. de Jong in de uitgave Geschiedenis van Overijssel (Deventer 1970).

Praktische tips over onderzoek in protestantse archieven staan in: J.G.J. van Booma, Onderzoek in

protestantse kerkelijke archieven in Nederland (Den Haag 1994). P. van Beek (red.) vervaardigde de

Gids van Afscheidingsarchieven 1834-1892 (Leusden 1991). Zie voor parochiememorialen: P.J.

Margry, Registrum Memorialis Parochiae, het parochiememoriaal (broncommentaar XI, Den Haag

1990).

Dikwijls is de geschiedenis van een plaatselijk kerkgenootschap al beschreven in een

jubileumuitgave, een artikel of een boek. In bibliografieën en in de catalogi van de bibliotheken van

de archiefdiensten kunt u zulke publicaties terugvinden.

Online verwijzingen


Historisch Centrum Overijssel :

o Inventaris van de archieven van de Classis Zwolle der Gereformeerde kerken in

Nederland 1838-1977

o Archieven van de (hersteld) Evangelisch Lutherse gemeente te Zwolle, 1676-1955

o Hervormde gemeente te Zwolle, 1581-1950

o Doopsgezinde gemeente, 1542-1863



o Christelijk Gereformeerde Kerk, 1895-1989




http://www.cbg.nl/


134

10. Armlastige voorouders

Inleiding

Armoede is van alle tijden en heeft zich ook in de geschiedenis van Overijssel in alle eeuwen

gemanifesteerd. De bestrijding ervan was overwegend een zaak van lokale (veelal kerkelijke)

autoriteiten. De wereldlijke overheid trad voornamelijk toezichthoudend op. Pas het na de Tweede

Wereldoorlog ingevoerde stelsel van sociale wetgeving maakte in grote trekken een einde aan

structureel ernstige sociale misstanden.

De armoede van onze voorouders levert voor de genealogische onderzoeker interessante

mogelijkheden op om hen te traceren en nader zicht te krijgen op hun leven. Voor mensen die

zichzelf niet konden bedruipen waren er, variërend per plaats of regio, mogelijkheden om

ondersteuning te genieten. Men ging alleen tot het verlenen van bijstand over als was gebleken dat

de naaste familieleden niet in staat waren bij te springen. Veel hoeft u zich daarbij niet voor te

stellen. De behoeftige kreeg wat goederen in natura en een paar stuivers om te kunnen overleven.

Soms waren er armhuizen waar men kon verblijven als men zelf niet in staat was om door middel

van betaalde arbeid in het eigen onderhoud te voorzien.

Ook bij het thema armenzorg geldt: naarmate men dieper in het verleden duikt worden de gegevens

schaarser. Een duidelijk beeld van wat de behoeftigen in Overijssel aan steun ontvingen en welke

personen voor bedeling in aanmerking kwamen krijgen we pas vanaf de zeventiende eeuw.

135

Armbesturen

De armenzorg ten tijde van de Republiek bestond uit een grote verscheidenheid aan instellingen en

besturen. Bij de huiszittende armen, personen met eigen woonruimte of althans onderdak, speelden

de diaconieën van de bevoorrechte, maar aan het wereldlijk gezag onderworpen gereformeerde

kerk een belangrijke rol. Deze fungeerden in sommige gevallen tevens als openbare instellingen van

armenzorg, dat wil zeggen dat zij ook niet-gereformeerden ondersteunden. In Kampen, Deventer en

Zwolle werden voor dit doel armenkamers ingesteld, waarvan het bestuur in meerderheid uit

vertegenwoordigers van de magistraat bestond. Alle armen, dus ook de rooms-katholieken,

luthersen en doopsgezinden, konden een beroep doen op de kas van de armenkamer. Zelfstandige

gereformeerde diaconieën werden in de IJsselsteden pas later opgericht: in Deventer in 1602, in

Zwolle in 1739 en in Kampen in 1818. Op het platteland en in de kleine steden werd de diaconie van

de gereformeerde kerk geleidelijk de eerstaangewezen instantie om nooddruftige mensen bijstand

te verlenen. In aanmerking voor bedeling kwamen mensen die door ziekte, ouderdom of invaliditeit

niet meer konden werken.

Het geven van bijstand aan armen en behoeftigen geschiedde niet zonder controle van de

omstandigheden waarin zij verkeerden, waarbij tevens een kritisch oog werd gericht op de

levenswandel van de betrokkenen. Dientengevolge vinden we in archieven van de instellingen voor

armenzorg niet alleen gegevens over de financiële situatie van mensen, maar zo nu en dan ook

gegevens over hun levenswijze. Bovendien kunnen deze archieven informatie bevatten over de

herkomst van personen.

Albertje Houderdouw te Zwolle kreeg op 17 september 1686 in de kelder waar ze woonde bezoek van

de aalmoezeniers en diakenen van de armenkamer. In het visitatieboek schreven ze op: `Albertje

Houderdouw is een vrouwspersoon sonder man echter twee kinderen overwonnen, waarvan het

oudste 8 jaaren sijnde niet wijs is, het andere siek, van haar eigen ouderdom weet sij niet te seggen,

soude wel spinnen, maar kan niet krijgen, is als Diogenes [= een Grieks wijsgeer, die in een ton

woonde] heel arm van huijsraat, linnen, wollen en beddinge voorsien, woont in een kelder daar de

rook sijn passagier selfs moet soeken, van haar religie weet sij weijnig, de huur van haar casteel

wordt van de kamer betaalt, monterende [= bedragende] 6 stuivers ter week.' (Ontleend aan: H. van

Wijngaarden, `Arme vrouwen in Zwolle in de zeventiende eeuw', Zwols Historisch Tijdschrift 13

[1996] 40-47.)

136

De negentiende en twintigste eeuw

Pas in de negentiende eeuw ging de rijksoverheid zich feitelijk met de armenzorg bemoeien. In 1818

maakte het nog jonge Koninkrijk de ondersteuning van behoeftigen tot staatszaak, zonder echter

zelf verplichtingen aan te gaan waarvoor de overheid diep in de buidel zou moeten tasten. Volgens

de in dat jaar aangenomen Wet op het domicilie van onderstand moest het armbestuur in de

gemeente waar een bedeelde was geboren, zorgen voor zijn of haar onderhoud, ook al was die

persoon elders woonachtig. De plicht tot het geven van onderstand ging pas van de geboorteplaats

over op de nieuwe woonplaats, als iemand daar vier jaar had gewoond en gedurende die tijd

belasting had betaald. Was aan deze voorwaarden niet voldaan, dan konden de kosten van bedeling

worden verhaald op de geboorteplaats.

In de praktijk leidde deze maatregel ertoe dat de uitkerende instanties probeerden bedeelden op

elkaar af te schuiven. Geschillen binnen de provincie werden door Gedeputeerde Staten beslist,

terwijl bij conflicten die de gewestelijke grenzen overschreden de koning het laatste woord had. Aan

een besluit ging een soms zeer uitgebreide correspondentie vooraf, die voor de genealoog zeer

boeiende informatie kan bevatten.

Rond het midden van de negentiende eeuw heerste er zo'n omvangrijke armoede (die nog door

slechte oogsten werd verergerd), dat de rijksoverheid een einde wenste te maken aan de

afschuifstrategieën van gemeenten en diaconieën. Dit resulteerde in de Armenwet van 1854. Hierin

werd iemands plaats van onderstand ondubbelzinnig gedefinieerd als iemands geboorteplaats.

Burgerlijke armbesturen hoefden alleen steun te verlenen als geen enkele kerkelijke instantie zich

om een persoon bekommerde, zodat de diaconale zorg maatgevend bleef. Dit werd versterkt door

het in 1857 van kracht geworden Synodaal Reglement voor de Diaconieën der Nederlandsche

Hervormde Kerk, dat bepaalde dat diaconieën zorg moesten dragen voor de armen die in het

kerkelijk ressort van hun gemeente woonden. Anders gezegd: het probleem van de

afschuifstrategieën van de verschillende instanties werd gecontinueerd, met als gevolg dat opnieuw

de diaconale en gemeentelijke notulen en correspondentie de genealoog gegevens kunnen

opleveren over armlastige voorouders. Pas in het begin van de twintigste eeuw kwam

armenwetgeving waarmee de rijksoverheid zelf structureel geld beschikbaar stelde voor armenzorg.

Dat de gemeentelijke uitkering in Oldemarkt omstreeks de eeuwwisseling niet bepaald royaal was,

blijkt uit de volgende brief die de weduwe van Jacob Slinger in 1900 aan de burgemeester schreef: `Ik

verzoek u vriendelijk, als ik er een klein beetje ondersteuning bij hebben mag, daar ik maar twee

kwartjes krijg en wij gaan de winter in en daar kan ik mij niet van redden en ik moet alles koopen,

brand en aardappelen en dat kan ik van die twee kwartjes niet krijgen en daar valt ook niets voor ons

te verdienen. Toen Mijnheer mij van de zomer er twee kwartjes afgetrokken hebt, daar had ik ook

niets op tegen, toen was er wat te verdienen, maar nu gaan wij de winter in, nu is er niets voor ons te

verdienen. Nu verzoek ik de Heeren vriendelijk, als ik er een klein beetje bij hebben mag.' (Archief van

de gemeente Oldemarkt, briefje in het notulenboek van B en W.)

137

Stichtingen van weldadigheid

Tot dusver is sprake geweest van weliswaar aanvullende, maar toch algemeen te noemen zorg voor

huiszittende armen, die niet terug konden vallen op familie en dus de zware gang naar de diaconie of

een ander armbestuur hadden moeten maken. Een dergelijke stap werd immers gevoeld als een

geweldig statusverlies, waaraan men probeerde te ontkomen door een beroep te doen op discretere

vormen van hulp. Sommigen konden terugvallen op hun stedelijke ambachtsgilden, die behalve op

economisch tot op zekere hoogte ook op sociaal gebied beschutting gaven. Anderen zochten hun

toevlucht bij een stichting van weldadigheid.

Liefdadige instellingen, zoals gast- en weeshuizen, waren er in de stadjes en steden van Overijssel in

alle soorten en maten. Ze konden zowel een stedelijk als een kerkelijk karakter hebben. Soms ging

het om particuliere fundaties, waarvan er vele net als de kerkelijke stichtingen onder toezicht van de

overheid stonden. Veel weldadige gestichten stamden uit de Middeleeuwen, andere waren na de

Hervorming door de overheid opgericht, vaak uit genaaste fondsen van opgeheven instellingen van

rooms-katholieke signatuur.

De taken van de stichtingen van weldadigheid, al of niet in een eigen godshuis uitgeoefend, liepen al

even ver uiteen als hun organisatievormen. De voorzieningen richtten zich op zieken, gebrekkigen,

bejaarden, weduwen, wezen of doortrekkende vreemdelingen en konden bijvoorbeeld bestaan in

voedsel en onderdak voor korte tijd, een vaste uitkering, of in kost en inwoning in een

liefdadigheidsgesticht.

Grote gasthuizen verenigden verschillende van die functies. In veel gevallen kan men daarbij spreken

van `armenzorg', maar niet altijd. Niet elke bejaarde of wees was immers armlastig en dat gold zeker

niet voor de kostkopers, mensen die zich tegen betaling van een plaats in een gasthuis hadden

verzekerd.

Het Sint Annagasthuis aan de Annenbrink in Delden is op 18 oktober 1574 als toevluchtsoord voor

armen, zieken en bejaarden gesticht door Goossen van Raesfelt `die Junghere'. Hij was van 1566 tot

1580 drost van Twente en woonde op de havezate Twickel. Van het gasthuis, dat in de achttiende

eeuw is gesloopt, is niet of nauwelijks archiefmateriaal bewaard gebleven. Toch weten we dat Geert

ten Sijthave in het begin van de zeventiende eeuw zijn laatste dagen in dit huis heeft gesleten. Voor

het richterambt Delden is namelijk op 5 oktober 1615 een akte opgetekend, waarbij Geert ten

Sijthave een stuk land overdraagt aan het gasthuis. Deze transactie kwam voort uit een verzoek om

Geert met het oog op zijn hoge leeftijd een plaats in het gasthuis te geven. De bestuurders gingen

hiermee akkoord, op voorwaarde dat Geert een stuk land aan het gasthuis zou schenken. Lang heeft

de oude man niet van de gastvrijheid in het Sint Annagasthuis kunnen profiteren, want al binnen

twee jaar na deze overdracht komen we hem tegen als `zalig'. (RAO, Richterambt Delden, inv.nr. 8.)

138

Bronnen

Veel archivalia van kerkelijke en wereldlijke armbesturen en stichtingen van weldadigheid berusten

in gemeentearchieven. Ook in het Historisch Centrum Overijssel zijn veel kerkelijke archieven te

vinden. Voor de vindplaatsen kunt u in De archieven in Overijssel en het Overzicht van archieven de

rubriek `Instellingen van sociale zorg' raadplegen.

Doorgaans vindt u in de archieven van de diverse instellingen van armenzorg notulen van

vergaderingen, leggers van inkomsten, stukken die betrekking hebben op het beheer van

bezittingen, rekeningen van gedane bedelingen in geld en natura en lijsten van bedeelden, met soms

beschrijvingen van hun omstandigheden. Ook het provinciaal bestuur heeft dankzij zijn toeziende

taak op het gebied van de armenzorg interessant archiefmateriaal gevormd. De belangrijkste

bronnen zijn:

1. Notulen en correspondentie kunnen gegevens bevatten over armlastige voorouders die

financiële steun van een diaconie of een burgerlijke gemeente genoten. Notulen ofwel

handelingen geven inzicht in wat er tijdens vergaderingen besproken en eventueel besloten

is. Het belang van notulen is dat daarin in beginsel, hoe uitgebreid of beperkt ook, alle

werkzaamheden van een diaconie of gemeente teruggevonden moeten kunnen worden.

Helaas zijn uitgebreide notulen van diaconale vergaderingen schaars in de Overijsselse

diaconie-archieven. Beknopte notulen worden soms wel aangetroffen. Vaak zijn ook in de

handelingen van de kerkenraad zaken met betrekking tot de armenzorg terug te vinden. In

de archieven van de burgerlijke gemeenten kunnen de notulen van het college van

burgemeester en wethouders voor de genealoog van belang zijn. Ook in de correspondentie

van een diaconie of gemeente kan over bedeelden geschreven worden. U doet er dus

verstandig aan na te kijken of er brievenboeken zijn: brieven die ontvangen of verzonden

zijn, bijeengevoegd tot bundels of banden.

Vaak viel de diakonale zorg onder de verantwoordelijkheid van de kerkenraad als geheel en treft u in

de notulen van de kerkenraadsvergaderingen ook besluiten met betrekking tot de armenzorg aan. Zo

besloot de kerkenraad van de hervormde gemeente van Dalfsen op 20 november 1747 `onderscholte

Griete' twee stuiver op haar uitkering te korten, omdat zij `haar armengeld op een verfoeilijke wijze

aan sterken drank verspilde tot dronkens worden toe.' Griete werd tevens te verstaan gegeven dat

haar hele uitkering zou worden ingetrokken als zij niet ophield met drinken. (Zie: F. Pereboom, `De

diakonale zorg van de gereformeerde kerk van Dalfsen', Uit de geschiedenis van Dalfsen [Kampen

1989] 167-182.)

2. Borgstellingen, ook wel akten van borgtocht of akten van indemniteit genoemd, moesten

worden afgegeven als iemand zich in een andere gemeente wilde vestigen. Dat mocht alleen

als hij of zij aan de kerkenraad een stuk kon overleggen, waarin het armbestuur van de

plaats van herkomst verklaarde gedurende een periode van zes jaar borg te staan voor de

bedeling van de betrokkene, wanneer deze tot armoede zou vervallen. De akte van

borgtocht geeft dus informatie over woonplaats, herkomst en gezinssamenstelling. Op 12

maart 1737 werd deze maatregel door de Staten van Overijssel in een resolutie vastgelegd.

Door nalatigheid - zowel van de diaconie van de gemeente van vertrek als van de diakenen

van de plaats van vestiging - ontstonden talloze ruzies over de vraag wie voor de kosten van

139

onderstand aan een bedeelde moest opdraaien. In al dit soort conflicten traden de Staten

van Overijssel als rechter op. In 1818 namen de burgerlijke gemeenten de plicht tot het

verlenen van onderstand van de kerkelijke armverzorgers over. En net zoals in de achttiende

eeuw de diaconieën de bedeling van vreemde armen op elkaar probeerden af te schuiven,

zo deden de burgerlijke gemeenten dit tot aan de invoering van de Armenwet in 1854. In de

archieven van elke gemeente zal men over dit onderwerp dan ook een grote hoeveelheid in-

en uitgaande brieven aantreffen.

Al voordat borgstellingen wettelijk verplicht werden, komen we deze maatregel bij de hervormde

diaconie van Oldemarkt tegen. In de kerkenraadsvergadering van 26 oktober 1735 kwam het geval

van de in Oldemarkt geboren Aafje Hermans ter sprake. Zij was indertijd vertrokken naar Amsterdam

en was daar in 1724 lidmaat van de hervormde kerk geworden. Aafje had in de grote stad ook een

man gevonden en was daar getrouwd, `dog met krankzinnigheit bezogt, hier na toe gekomen zijnde,

tegelijk met haar kind.' De kerkenraad besloot dat de ongelukkige vrouw alleen mocht blijven als ze

èen secure borgstellinge' van de diaconie van Amsterdam kreeg. Anders zou Aafje teruggestuurd

worden, òpdat onse diaconie door dit geval niet d'een of ander tijt buiten nootzake beswaart

worde.' (Ontleend aan: J. ten Hove, Ùit een christelijke liefde. De armenzorg voor 1800', in:

Turfmakers en boterkopers [Kampen 1996] 169-188.)

3. Registers van inkomsten en uitgaven kunnen lijsten bevatten van personen die onderstand

genoten, alsook omschrijvingen van het type en de hoogte van de genoten steun. Een

uniforme bedelingsadministratie was er niet; de wijze van administratie kon van diaconie tot

diaconie of gemeente verschillen. Soms zijn er ook aparte bedelingsregisters voorhanden.

4. Stukken over bedeelden die op de tafel van het provinciaal bestuur belandden, zijn over de

jaren 1676-1794 terug te vinden in het Statenarchief [toegang 3.1], inv.nrs. 804-810. Hierin

treft u uit zowat elke plaats in Overijssel rekesten en verweerschriften aan over de meest

uiteenlopende zaken. Armlastigen die hun belastingen niet konden voldoen, moesten een

rekest tot vrijstelling indienen bij de Staten. Deze verzoeken bevinden zich in

binnengekomen stukken, 1633-1794, inv.nr. 2561.

Ook in de overheidsarchieven uit de Bataafs-Franse tijd, met name in de archieven van de

onderprefecten [toegangen 21-23] zijn onder de rubriek `Sociale zorg' voor de genealoog

interessante stukken over armenzorg te vinden.

In de negentiende eeuw werden geschillen over de uitkeringsplicht aan armen in verband met het

domicilie van onderstand tussen gemeenten en armbesturen of tussen gemeenten onderling door

Gedeputeerde Staten beslist. Hier is geen apart register van bijgehouden. In het archief van het

Provinciaal Bestuur [toegang 25] kunt u de genomen besluiten en de correspondentie terugvinden in

de chronologisch geordende en genummerde verbalen (zie voor de periode 1831-1941/1948 de

inv.nrs. 3005-8553). Een verbaal bestaat uit een omslag waarop het door het bestuur genomen

besluit is aangetekend, met daarin de bijlagen of ingekomen stukken die op dat besluit betrekking

hebben. Deze verbalen zijn toegankelijk door middel van repertoria (inv.nrs. 8763-8867), waarin per

kalenderjaar een alfabetisch op onderwerp geordend overzicht van de stukken is opgenomen, onder

korte vermelding van de inhoud, het verbaalnummer waaronder het stuk in het archief is

opgeborgen, de datum en eventuele jongere en oudere verbalen die op de zaak betrekking hebben.

In de rubriek Àrmwezen' vindt u de stukken die betrekking hebben op de armenzorg.

140

Verder vindt u in het archief van het Provinciaal Bestuur nog registers van behoeftige krankzinnigen

en geestelijk gehandicapten (1837-1918), inv.nrs. 12390-12393; en van behoeftige vreemdelingen

(1843-1878), inv.nrs. 18319-18321.

5. Ook op de plaatsing van behoeftigen in de kolonies van de Maatschappij van Weldadigheid

oefende het provinciaal bestuur toezicht uit. Deze in 1818 door Johannes van den Bosch

opgerichte instelling had tot taak uit het hele land afkomstige behoeftigen, armen en

bedelaars (en later ook militaire veteranen) te socialiseren. Dit vond plaats in de

zogenaamde kolonies, die landbouwgrond, boerderijtjes en woningen omvatten. Soms liet

men de kolonisten kleine boerderijtjes bewonen, soms werden ze tewerkgesteld op grotere

gemeenschappelijke boerderijen, in de hoop dat ze op deze wijze zelfredzamer en daardoor

nuttiger burgers werden. Deels kon het verblijf in de Maatschappij een door de rechter

opgelegde straf zijn; landloperij en bedelarij golden als misdrijven, en wie daarvoor

veroordeeld was kon verplicht in een gesticht van de Maatschappij worden ondergebracht.

Aanvankelijk werden er zes kolonies gesticht, maar na administratieve samenvoeging bleef een

drietal over: Frederiksoord, Willemsoord en Wilhelminaoord. Daarnaast ontstond er een aantal

gestichten, waarin met name bedelaars, wezen en verlaten kinderen werden ondergebracht.

Veenhuizen in Drenthe is de bekendste, maar ook Overijssel bezat zo'n heropvoedingsgesticht: de

Ommerschans. Dit vervallen verdedigingswerk was in 1819 overgedragen aan de Maatschappij van

Weldadigheid om als `dwangkolonie' te fungeren en bleef tot 1890 in gebruik.

Gezien de locatie van de meeste kolonies en gestichten bevinden de archieven van de Maatschappij

van Weldadigheid, waaronder gegevens over de Ommerschans, zich in het Historisch Centrum

Overijssel in Drenthe te Assen.

In de Zwolse Courant van 5 januari 1849 is het volgende, veelzeggende, bericht opgenomen: `Voor

de Correctionele Regtbank te Zwolle hebben in 1848 teregt gestaan 822 personen, waarvan 523

bedelaars, waaronder 311 die reeds aan de Ommerschans gezeten hebben, en 212

Amsterdammers.'

In het Historisch Centrum Overijssel bevindt zich in het archief van het Provinciaal Bestuur [toegang

25] een register van personen die in de jaren 1838-1860 op kosten van de gemeenten in de kolonies

van de Maatschappij der Weldadigheid zijn opgenomen (inv.nr. 18318). De gegevens zijn per

gemeente gerangschikt, met de namen van de betrokken personen, de geboortedatum en -plaats,

de datum van aankomst in de kolonie en de daarna voorgevallen wijzigingen. Ook wordt verwezen

naar de betreffende verbalen in het archief van de gouverneur/Commissaris van de Koning(in).

Dankzij een index op achternaam is dit register goed toegankelijk. Meer informatie is te vinden in

een register met aantekeningen van verblijf- en onderhoudskosten van weduwen, wezen,

vondelingen en bedelaars in de kolonies over de jaren 1832-1852 (inv.nr. 18316). Voorts is in de

bibliotheek van het Historisch Centrum Overijsseleen typoscript over de geschiedenis van de

Ommerschans uit de periode 1820-1890 aanwezig, alsmede lijsten van overleden kolonisten (5B

365-367).

141

Literatuur

Zie voor een overzicht van de situatie in Overijssel: F. Pereboom, `Armenzorg in Overijssel',

IJsselacademie 21 (sep. 1988) 62-72. Verder zijn over veel plaatselijke instellingen van armenzorg

boeken of artikelen verschenen. Een algemeen bronnenoverzicht geeft: G.J. Mentink e.a.,

`Armenzorg en armoede in de archivalische bronnen in de Noordelijke Nederlanden 1531-1854, een

schets', Tijdschrift voor Geschiedenis 88 (1975) 551-561.

Een helder overzicht van de werkwijze in de archieven van de Maatschappij van Weldadigheid is te

vinden in: R. Alma en P. Brood (red.), Drenthen gezocht (Assen/Den Haag 1998) 106-115. Zie ook: J.R.

van der Zeijden e.a., Inventaris van de archieven van de Maatschappij van Weldadigheid, 1818-1970;

met een handleiding voor het zoeken in de bevolkingsregisters, 1818-1859 (Assen 1990).

Online verwijzingen



o Stichting Vilsterenshuizen, 1555-1984

o Vereniging "Weldadigheid", 1899-1973

o Vereniging tot verbetering der arbeiderswoningen, 1859-1956

o Filantropische vereniging 'Hulpbetoon', 1873-1941

o Maatschappij van moederlijke weldadigheid, 1830-1955

o Haersolte-armenhuis, 1671-1910

o Weeshuis der hervormde gemeente te Zwolle, 1833-1960

o Stadsarmenkamer te Zwolle, 1604-1832 (1887)

Rijksarchief Drenthe


http://www.drentsarchief.org/

142

11. In de schoolbanken

Inleiding

Of onze voorouders onderwijs gevolgd hebben en zo ja welk, is een voor de hand liggende vraag. Het

antwoord daarop zal echter moeilijk of niet te geven zijn, wanneer we teruggaan tot voorbij het

midden van de negentiende eeuw. Het ontbreekt over het algemeen aan bronnen die ons daarover

iets kunnen vertellen. Slechts de studenten van de universiteiten en de Latijnse scholen werden

geadministreerd.

De beschikbaarheid van bronnen hangt nauw samen met de wettelijke regeling en organisatie van

het onderwijs. Anders gezegd: toen de overheid zich weinig met het onderwijs bemoeide, vond ook

weinig administratie van leraren en vooral leerlingen plaats. Vanaf omstreeks 1850 werd het

onderwijs geleidelijk beter geregeld, wat heeft geresulteerd in meer archiefmateriaal.

Onderwijs tot circa 1800

Vóór 1800 lag de verantwoordelijkheid voor het onderwijs in de gezamenlijke handen van de

wereldlijke overheid en de hervormde kerk. Beide hadden belang bij een goede opvoeding van de

jeugd: de overheid omdat de jongeren dankzij het onderwijs werden voorbereid op hun

maatschappelijke verplichtingen, en de kerk omdat scholieren kennis kregen van de Schrift en de

gereformeerde leer.

De bewaard gebleven archivalia zullen ons over de leerlingen bijna nooit inlichten. Als er al iets te

vinden is, dan betreft het de onderwijzers. Over de schoolmeesters in de steden is nog het meest te

achterhalen in de archiefbescheiden van het stadsbestuur, vooral in verband met benoemingen en

bezoldiging. Voor het platteland dient men zich te wenden tot archieven van zowel de wereldlijke

(vanwege aanstelling en bezoldiging) als de kerkelijke (vanwege toezicht van synode en classis)

overheid. Omdat vele dorpsonderwijzers een bezoldiging ontvingen uit de zogenoemde geestelijke

goederen komt men hun namen ook in de rekeningen van deze fondsen tegen (zie hoofdstuk 7).

Op het platteland had vrijwel elke marke of kerspel een eigen school. De markegenoten of

erfgenamen onderhielden het gebouw en beriepen - vaak in samenspraak met de predikant - de

onderwijzer. Dat was doorgaans een plaatsgenoot, voor wie het lesgeven alleen maar een bijbaantje

was. Daarnaast dreef hij een keuterboerderijtje of verdiende de kost met losse werkzaamheden.

Meestal werd er alleen tijdens de wintermaanden school gehouden. Ten aanzien van de

schoolgebouwen stelde men geen hoge eisen. Dat blijkt uit een verzoek van de markegenoten van

Driene (richterambt Enschede), die in 1750 een school wilden stichten en voor het tractement van de

onderwijzer subsidie vroegen aan de provinciale overheid. Voor het schoolgebouw was dit niet nodig,

omdat hiervoor `elk regenvrij lokaal, zelfs een afgedankte schaapskooi, kon worden ingericht.' (H.J.

Garritsen, `Het onderwijs in Overijssel', in: G.A.J. van Engelen van der Veen e.a. (red.), Overijssel

[Deventer 1931] 986.)

143

In een aantal Overijsselse steden en stadjes, waaronder Zwolle, Deventer, Kampen, Almelo,

Oldenzaal, Ootmarsum en Enschede, was een Latijnse school gevestigd, de voorbereidingsschool tot

de universiteit. Gegevens over de leerlingen zijn zeer onvolledig bewaard. Slechts van enkele scholen

en alleen in bepaalde tijden is het mogelijk iets over leerlingen gewaar te worden.

Na de Latijnse school zetten de leerlingen hun studie voort aan een hogeschool of universiteit. In

Overijssel kende men het Athenaeum oftewel de Illustre School in Deventer, waar studenten niet

konden promoveren. Hiervoor moesten de Overijsselaars hun heil zoeken buiten de provincie. Van

vrijwel elke universiteit zijn de gegevens over studenten (met hun herkomst), professoren en

promoties in druk uitgegeven in een album studiosorum, hetgeen het zoeken eenvoudig maakt.

De voor Overijssel belangrijke alba zijn:

Album Academicum van het Athenaeum Illustre en van de universiteit van Amsterdam

(Amsterdam 1913);

Album studiosorum Academiae Groninganae (Groningen 1915) met inschrijvingen en lijsten

van hoogleraren over de periode 1614-1914 van de Groninger universiteit;

Album studiosorum Academiae Rheno-Traiectinae (Utrecht 1886) over de universiteit in

Utrecht van 1636 tot 1886;

G. du Rieu, Album studiosorum Academiae Lugduno-Batavae MDLXXV-MDCCCLXXV (Den

Haag 1875) over de universiteit in Leiden van 1575 tot 1875;

D.G. van Epen, Album studiosorum Academiae Gelro-Zuphanicae (Den Haag 1904) over de

universiteit in Harderwijk, 1648-1818. De promoties zijn apart uitgegeven in: O. Schutte, Het

Album Promotorum van de Academie te Harderwijk (Arnhem 1980);

S.J. Fockema Andreae en Th.J. Meijer, Album studiosorum Academiae Franekerensis (1585-

1811, 1816-1844) (Franeker 1968) over de universiteit in Franeker. De promoties zijn apart

uitgegeven in: Th.J. Meijer, Album promotorum Academiae Franekerensis (1591-1811)

(Franeker 1972);

J.C. van Slee, De Illustre School te Deventer 1630-1878 (Den Haag 1916);

Walter Tenfelde, Album studiosorum Academiae Lingensis 1698-1819 (Lingen 1964) over de

hogeschool te Lingen.

Al deze boeken zijn in de bibliotheek van het Historisch Centrum Overijssel en het CBG te raadplegen.

Voorts is voor Overijsselse studenten die in Nederland studeerden het volgende werk van belang: O.

Schutte, De wapenboeken der Gelders-Overijsselse studentenverenigingen (Zwolle 1975).

144

Onderwijs na 1800

Lager onderwijs

Na de Bataafse omwenteling van 1795 was in het schoolwezen sprake van een nationale

vernieuwing, gestoeld op het verlichte pedagogische denken van de vooruitstrevende burgerij. De

centrale overheid zou zich voortaan veel meer gaan bezighouden met de scholing van jonge mensen.

Van belang zijn de Schoolwetten van 1801, 1803 en (vooral) 1806, de Lager Onderwijswetten vanaf

1858 en de Leerplichtwet van 1900. Het kleuteronderwijs werd pas geregeld bij de

Kleuteronderwijswet van 1955.

Veel van uw voorouders zullen al in de negentiende eeuw meer of minder regelmatig de lagere

school hebben bezocht, maar pas vanaf 1900 werden ouders wettelijk verplicht hun kinderen van

het zevende tot het dertiende levensjaar naar school te sturen. In welke jaren en op welke school uw

voorouders onderwijs hebben gevolgd is dikwijls niet meer in schoolarchieven te achterhalen,

aangezien er veel vernietigd zijn. Met enig geluk vindt u nog leerlingenlijsten bij de scholen ter

plaatse of in het archief van de gemeente waar uw voorouder naar school ging. Heeft u dat geluk

niet, dan zullen de eventueel aanwezige rapporten en schoolfoto's in het eigen familiearchief

moeten volstaan.

Het meeste is nog te vinden over de onderwijzers. Veel informatie over hen berust in het Historisch

Centrum Overijssel in de archieven van de elkaar opvolgende schoolbesturen en commissies van

onderwijs in Overijssel, 1801-1857 [toegang 155]. De bemoeienis van de schoolopzieners met de

scholen was groot en zij schreven veel op. Na het midden van de negentiende eeuw moet u zich

vooral wenden tot de gemeentearchieven, in het bijzonder het archief van burgemeester en

wethouders en - voorzover deze hebben bestaan - van plaatselijke schoolcommissies. Na 1860 kan

men voor opleidingsgegevens van onderwijzers ook terecht in de gedeponeerde archieven van

kweekscholen. De archieven van de Rijkskweekscholen in Deventer (vanaf 1877) en Hengelo (vanaf

1924) berusten eveneens in het Historisch Centrum Overijssel [toegangen 344.4 en 344.5].

Verder vindt u in het Historisch Centrum Overijssel in het archief van het Provinciaal Bestuur

[toegang 25] registers van onderwijzers over de jaren 1852-1877 (inv.nrs. 12396-12397). Hierin vindt

u een registratie van de leerkrachten in het lager onderwijs per gemeente, met informatie over de

geboortedatum en -plaats; de onderwijzersrang en de datum waarop die is verleend; de datum

waarop het dienstverband is begonnen en het salaris. De staat waarin de schoolgebouwen

verkeerden kunt u nazien in een register van scholen uit 1852 (inv.nr. 12395).

Een zeer informatieve bron over de schoolmeesters en hun wijze van lesgeven in de eerste helft van

de negentiende eeuw zijn de rapporten van onderwijsinspecteur Wijnbeek. Van zijn inspectiereizen in

de jaren 1830-1850 maakte hij uitvoerige verslagen, die in het Nationaal Archief bewaard worden.

Wijnbeek noteerde bijvoorbeeld in 1833 over de toestand van het lager onderwijs te Vriezenveen dat

het schoollokaal niet groot genoeg was voor de 400 (!) scholieren: `De meester en zijn ondermeester

zijn zeer beschaafd, geven beide grondig en misschien voor eene dorpsschool al te geleerd onderwijs.

Doch de ingezetenen zijn hier over 't algemeen beschaafder dan in de andere Twentsche dorpen. In

de avondschool wordt ook les in het Fransch gegeven. In deze school plagt men tevoren geregeld in

145

den Bijbel te lezen. Op aandrang van den R.C. pastor is dat gebruik afgeschaft, dog niet dan

langzamerhand en schier onopgemerkt, omdat de Protestanten zich tegen die afschaffing verzetten.'

De verslagen zijn voor Overijssel gepubliceerd door R. Reinsma onder de titel `Het onderwijs in

Overijssel tussen 1830 en 1850 volgens de rapporten van de hoofdinspecteur Wijnbeek', VMORG 79

en 80 (1964 en 1965) 77-116; 54-110. Wijnbeek bezocht overigens niet alle (Latijnse, Franse en

lagere) scholen.

Voortgezet onderwijs

Hebben uw voorouders enig voortgezet onderwijs genoten, dan is de kans al groter dat u hen

terugvindt. De Latijnse school, rond 1850 inofficieel en na de Hoger Onderwijswet van 1876 officieel

gymnasium genaamd, bleef tot 1964 dé vooropleidingsschool tot de universiteit. De administratie

van deze stedelijke scholen werd steeds uitgebreider. Veel archieven zijn in rijks- of

gemeentearchieven gedeponeerd, waarin men gemakkelijk de docenten en ook steeds beter de

leerlingen kan traceren. Waar geen afzonderlijke archieven bestaan is men aangewezen op de

bescheiden van het gemeentebestuur, dat een intensieve bemoeienis met dit schooltype had. In het

Historisch Centrum Overijssel bevindt zich in het archief van het Provinciaal Bestuur [toegang 25]

een register van de leraren aan de Latijnse scholen c.q. gymnasia in de provincie over de jaren 1847-

1867 (inv.nr. 18330).

Middelbaar onderwijs bestaat in Nederland sinds 1863. Uit de in dat jaar aangenomen wet op het

Middelbaar Onderwijs van minister Thorbecke zijn vooral de Hogere Burger School (HBS) en de

Middelbare Meisjes School (MMS) bekend geworden. Ook van deze scholen zijn nogal eens

afzonderlijke archieven bewaard gebleven, waaruit men de leraren en leerlingen kan leren kennen.

Een aantal van deze scholen was door het rijk gesticht, zodat men in dat geval voor nadere

informatie (ook) bij het Nationaal Archief terecht kan. Voor de stedelijke scholen waren er

commissies van toezicht, wier archief soms apart in het gemeentearchief bewaard wordt. Van later

datum zijn de Wet op het Nijverheidsonderwijs 1919 en de Mammoetwet 1963.

In het Historisch Centrum Overijssel berusten de archieven van de Rijks-HBS te Zwolle, te Almelo en

te Steenwijk [toegangen 344.1, 344.2 en 344.3]. In het archief van het Provinciaal Bestuur [toegang

25) bevindt zich een register van geslaagden voor het examen van de HBS in Overijssel over de jaren

1867-1920 (inv.nr. 18331). De geslaagden zijn per jaar en per school geregistreerd.

Bijzonder onderwijs

Met betrekking tot het zoeken naar persoonsgegevens in het verleden van het onderwijs doet zich

na 1860 een complicatie voor. Niet alle onderwijs gaat dan meer van de overheid uit. Vrijheid van

onderwijs maakte het mogelijk bijzondere scholen te stichten op kerkelijk-godsdienstige grondslag.

Gedetailleerde gegevens zult u daarover eerder in kerkelijke archieven - of archieven van daaraan

gelieerde organisaties - terugvinden dan in de overheidsarchieven, die hooguit globale

mededelingen bevatten. De archieven van parochies en protestantse gemeenten zijn voor het

bijzonder onderwijs de eerstaangewezen bron.

146

Een Zwolse schoolklas in de jaren twintig of dertig.

(Gemeentearchief Zwolle)

147

Landbouwonderwijs

Het landbouwonderwijs op het platteland kwam tegen het einde van de negentiende eeuw op gang,

vooral dankzij de bemoeiingen van de Overijsselse Landbouwmaatschappij (OLM, zie hoofdstuk 13).

In 1890 werd een rijkslandbouwleraar aangesteld, die aanvankelijk Overijssel en Gelderland als

ambtsgebied had. Hij adviseerde de boeren ter plaatse, gaf talloze lezingen en cursussen en

stimuleerde de aanleg van proefvelden, waarop de boeren met eigen ogen het effect konden zien

van de nieuwe landbouwtechnieken. Het landbouwonderwijs deed in 1894 zijn intrede met de

eerste landbouwwintercursussen in Hellendoorn, Avereest en Vollenhove. Het succes was groot en

in 1928 werden al in 64 plaatsen cursussen gegeven.

Op de landbouwscholen, die in elke plattelandsgemeente van enige omvang werden opgericht, kon

dagonderwijs worden gevolgd. De eerste in een lange serie was de in 1917 geopende

Rijkslandbouwwinterschool in Hengelo. De toevoeging winterschool was niet overbodig, omdat de

leerlingen in de zomer met geen stok in de banken waren te krijgen. Dat was immers de drukste tijd

op het boerenbedrijf en de kinderen konden dan niet worden gemist op het land. Dankzij het

pionierswerk van de OLM en de landbouwleraren drong de kennis van de modernste methoden en

machines door tot in alle uithoeken van Overijssel. Meisjes konden vanaf 1913 een opleiding volgen

bij de eerste Rijkslandbouwhuishoudschool in Nederland: de Rollecate. Deze school was gehuisvest

in een landhuis van dezelfde naam dat in de omgeving van Nieuwleusen stond.

Van veel onderwijsinstellingen op het gebied van de landbouw in Overijssel zijn de archieven

overgedragen aan het Historisch Centrum Overijssel, waaronder de in 1912 opgerichte Rijks Hogere

Landbouwschool te Deventer [toegang 504] en de Rijkslandbouwhuishoudschool (Nieuw) Rollecate

[toegang 435.1]. Het archief van de OLM [toegang 330] bevat ook archieven van de door deze

landbouwmaatschappij beheerde scholen, waarin soms informatie over leerlingen is te vinden. In

het archief van de Overijsselse afdeling van de Christelijke Boeren- en Tuindersbond (1935-1970)

[toegang 371] is informatie over christelijke landbouwscholen te vinden.

Verder berust in het Historisch Centrum Overijssel het archief van de Plattelands Jongeren

Gemeenschap Overijssel [PJGO] [toegangen 370.1 en 370.2], die in het eind van de jaren vijftig is

ontstaan uit een fusie van de Bond van oud-leerlingen van landbouwwintercursussen en -scholen in

Overijssel en de Bond van oud-leerlingen van landbouwhuishoudonderwijs en andere

plattelandsmeisjes. Hierin bevinden zich ook archieven van plaatselijke afdelingen met ledenlijsten

en presentieregisters.

148

Lessen in 'slachtbehandeling' en wassen op de landbouwhuishoudschool van de ABTB in Denekamp.

149

Literatuur

Een algemeen werk voor onderzoek naar onderwijsgeschiedenis is: P.Th.F.M. Boekholt,

Onderwijsgeschiedenis (Zutphen 1991). Zie voor de situatie in Overijssel: H.J. Garritsen, `Het

onderwijs in Overijssel', in: G.A.J. van Engelen van der Veen e.a. (red.), Overijssel (Deventer 1931)

973-1026. Daarnaast zijn over veel scholen gedenkboeken of -artikelen gepubliceerd. Een overzicht

van de geschiedenis van het landbouwonderwijs geeft: S.L. Louwes, `Landbouw en veeteelt', in:

G.A.J. van Engelen van der Veen e.a. (red.), Overijssel (Deventer 1931) 289-298; en: G. Veenstra,

Geschiedenis van het land- en tuinbouwonderwijs in Overijssel rondom de jaren 1890-1940 (Den

Haag 1979).

Online verwijzingen



o Gymnasium Celeanum Zwolle, 1878-1977

o Prot. Chr. PABO Comenius en rechtsvoorgangers te Zwolle, 1909-1986

o Prot.Chr. Hogere Beroepsopleiding voor Jeugdwelzijnswerk te Zwolle, 1976-1987

o Stichting voor Prot.Chr. Hoger Onderwijs in de regio Zwolle/Kampen/Deventer,

(1976)1980-1987

o Vereniging Prot.Chr. Lerarenopleiding voor Noord- en Oost-Nederland te Zwolle,

1972-1986 (1988)

o College van curatoren van de Latijnse school, 1647-1878 en van het Gymnasium

Celeanum, 1878-1969

o Parkschool en rechtsvoorgangers, 1877-1955

o Hogere Technische School, 1949-1986(1988)

o Protestants-Christelijk HEAO, 1974-1986

o Protestants-Christelijke Voortgezette Agogische Beroepsopleiding,1976-1988

o Inventaris van de Twentse/Overijsselse Landbouw Maatschappij


150

12. Soldaten en ambtenaren

Inleiding

Op zoek naar uw voorouders is het mogelijk een militair aan te treffen. Wellicht vond u een

aanwijzing in de doop- en trouwboeken of in de burgerlijke stand, omdat bij geboorte of huwelijk

stond vermeld dat de vader of de bruidegom een militaire functie had. Of u vond als bijlage bij de

huwelijksakte van uw voorvader een certificaat van de Nationale Militie, waaruit bleek dat hij zijn

militaire dienstplicht had vervuld. Maar ook zonder zo'n aanwijzing kunnen we ons afvragen of er

onder onze voorouders militairen voorkwamen.

Met name beroepsmilitairen vormen door het veelvuldig wisselen van garnizoensplaats een lastig te

traceren groep. Aanvullende informatie over het verleden van uw militaire voorouders treft u aan in

de onderstaande bronnen. Hierin kunt u niet alleen gegevens achterhalen omtrent de woonplaats,

de plaats van het huwelijk en de geboorte van kinderen, maar eveneens over de militaire loopbaan

van uw voorvader.

Tijdens uw onderzoek kunt u ook voorouders tegenkomen die als bestuurder of ambtenaar

werkzaam zijn geweest. Het archiefmateriaal dat u meer over hen kan vertellen, komt ter sprake in

het laatste deel van dit hoofdstuk.

Een overzicht van de belegering van Oldenzaal en de verwoesting van kasteel Lage door Staatse

troepen in 1626.

151

Beroepsmilitairen voor 1795

Vóór 1795 bestond het leger uitsluitend uit beroepsmilitairen. Dat waren voor een groot gedeelte

buitenlanders, vooral Schotten, Engelsen, Duitsers en Zwitsers. Tegen betaling namen zij dienst in

het leger van de Republiek der Verenigde Nederlanden. Na afloop van hun dienstverband bleven

vele buitenlandse militairen hier wonen en werden zo de stamvader van een nieuwe Nederlandse

familie.

De omvang van het leger was niet constant. In de zomer, zeker wanneer er oorlogsdreiging was,

waren er veel soldaten onder de wapenen. In de winter, wanneer er toch niet gevochten werd,

kregen de meeste soldaten ontslag. Slechts een klein deel werd in dienst gehouden om de

garnizoenen en vestingen te blijven bezetten. In het kielzog van het leger volgde een grote schare

burgers, bestaande uit de gezinnen van de soldaten en allerlei kleine koopen ambachtslieden,

marketentsters en meisjes van plezier.

Naast buitenlanders kende het leger ook vele eigen inwoners die beroepshalve dienst namen in het

leger. Voor de elite waren de officiersplaatsen een gewilde bron van inkomsten. Onder de officieren

komen we dan ook veel leden van de adel en de patriciërsgeslachten tegen.

Soms kan een toevallige vondst in de archieven iets vertellen over het militaire verleden van een

voorouder. Zo verscheen op 8 november 1677 voor de richter van Delden Berent Pothoff, als

gevolmachtigde `van den edelen ende manhafften Steven Rammelman, luijtenant onder de

compagnie van de Heere Majoor Bentinck tot Diepenheim, gevende te kennen hoe dat sijn principael

in des jaers 1671, toen [als] ruijter onder voors(chreven) compagnie heeft aengenomen eenen Jan ten

Sijthoff, in desen gerighte woonachtig. Ende dewijle nu gemelte Ten Sijthoff sich beswaert vindende

ende niet gelegen quam de compagnie te volgen, soo ist dat door intercessie ende voorbidden van

verscheijden persoonen, dieselve bij comparants principael van de aengenomen dienst is ontslaegen,

met deze expresse conditie nochtans dat hij aen sijn edele daervoor als mede die daervoor

ommegedaene costen soude hebben te betaelen een capitale somma van 50 carolusgulden...' (RAO,

Richterambt Delden, inv.nr. 45.)

Bestuurlijk en organisatorisch kende het leger vóór 1795 vele schijven. De Staten-Generaal, de

gewestelijke Staten, de Raad van State, de stadhouder en de Admiraliteiten hadden elk een aandeel

in de organisatie van het leger.

Het oppergezag berustte bij de Staten-Generaal en de gewestelijke Staten. De Raad van State was

het uitvoerende orgaan; tegenwoordig zouden we spreken van het ministerie van Defensie. De

betaling van het leger verliep grotendeels via de gewestelijke Staten. De stadhouder was als

kapitein-generaal de bevelhebber en tevens verantwoordelijk voor de benoemingen van de

officieren. Het beheer van de vloot was opgedragen aan de vijf Admiraliteitscolleges te Amsterdam,

Rotterdam, Middelburg, Hoorn/Enkhuizen en Dokkum (later Harlingen).

152

Bataafs-Franse instellingen (1795-1813)

Het in juli 1795 geformeerde Bataafse leger bestond uit ruim 34.000 man, voornamelijk soldaten uit

de strijdmacht van vóór de omwenteling. In 1798 kwam de armee onder de verantwoordelijkheid

van de Agent (minister) van Oorlog, die toezicht op en de algehele leiding over leger en

landsverdediging kreeg. Onder Lodewijk Napoleon (1806-1810) werd de naam Bataafse Armee

vervangen door die van het Koninklijke Hollandse leger. De sterkte werd op ruim 22.000 man

gebracht.

In 1810 ging dit leger op in het Franse en werd de dienstplicht ingevoerd - de door de bevolking

gehate conscriptie - met de mogelijkheid plaatsvervangers (remplaçanten) in te huren. Door loting

werd bepaald welke dienstplichtigen zouden worden opgeroepen voor de werkelijke vervulling van

hun dienstplicht. In 1813 werd net als in andere gewesten ook in Overijssel een Bataafse gewapende

burgermacht gevormd, die uiteindelijk moest opgaan in de nationale garde, een thuisleger bestemd

voor de bescherming van militaire objecten en de binnenlandse verdediging.

Militie (na 1813)

De eerste regeling voor een nationale militie - na het herstel van de onafhankelijkheid in 1813 - werd

op 20 december van dat jaar vastgesteld: het Reglement van Algemene Volkswapening, Landstorm

en Landmilitie. De Nederlandse strijdmacht werd samengesteld uit een landstorm, die kon worden

ingezet bij de verdediging van de eigen omgeving, en een landmilitie voor de verdediging van het

vaderland. Naast de landmilitie kende men nog de armee die voor offensieve actie in het buitenland

kon worden ingezet en waarin - naast Nederlanders - ook veel buitenlanders dienst deden.

De Grondwet van 1814 bracht, naast de oprichting van schutterijen (zie verderop), een

reorganisatie. Dit systeem bleef, met enige wijzigingen, tot 1922 gehandhaafd. Op elke honderd

inwoners zou één militielid worden aangewezen. Om een geregelde aanvulling te garanderen werd

Nederland verdeeld in militiedistricten met elk ongeveer 100.000 zielen. Ieder militiedistrict was

weer opgedeeld in tien kantons van 10.000 inwoners. Gewoonlijk was het binnen een kanton niet

mogelijk het vastgestelde contingent manschappen te rekruteren uit vrijwilligers. Het aantal

rekruten werd dan aangevuld met lotelingen. Op een vastgestelde datum werd daartoe in de

hoofdplaats van het kanton geloot. Elke ingeschrevene of zijn vertegenwoordiger trok een nummer.

De personen met de laagste nummers vulden het contingent aan totdat het voltallig was. De

dienstplicht duurde vijf jaar.

Op 1 maart 1922 werd de Dienstplichtwet van kracht, waardoor de nationale militie werd

opgeheven en de dienstplicht voor land- en zeemacht werd ingevoerd. In deze nieuwe wet bleef de

procedure van inschrijving en loting van dienstplichtigen vrijwel gelijk. Het lotingssysteem werd pas

geheel afgeschaft op 21 februari 1938. Per 31 augustus 1996 is de opkomstplicht afgeschaft, zodat

de krijgsmacht weer uitsluitend uit beroepsmilitairen bestaat.

153

Met behulp van de certificaten van nationale militie kunt u zich een voorstelling maken hoe uw

voorouder er heeft uitgezien: Engelbertus Ribberink, geboren op 9 februari 1801 te Ambt

Hardenberg, van beroep landbouwersknecht, zoon van Engbertje Ribberink, lichting 1820, heeft zijn

vijfjarige dienstplicht vervuld bij de 13e afdeling Nat. Infanterie. Signalement: 1,618 meter lang,

aangezicht smal, voorhoofd idem, ogen lichtbruin, neus gewoon, mond idem, kin rond, haar

lichtbruin, werkbrauwen idem, geen littekens.

154

Schutterij (1814-1901)

Ten tijde van de Republiek der Verenigde Nederlanden (1568-1795) bestonden er al schutterijen, die

zorgden voor de plaatselijke veiligheid en het handhaven van orde en rust. Bij de grondwet van 1814

werden - op uniforme wijze georganiseerde - schutterijen ingesteld, die in tijd van oorlog konden

dienen als versterking van het leger. Men kende, volgens de wet van 1827, in steden van tenminste

2.500 inwoners dienstdoende en in de overige steden en op het platteland rustende schutterijen. De

wet stelde de sterkte van beide schutterijen vast op 600 man voor elke 20.000 inwoners. Alle

mannelijke Nederlanders tussen 18 en 50 jaar (in 1827: tussen 25 en 34 jaar) kwamen voor de dienst

in dienstdoende en rustende schutterij in aanmerking. De diensttijd was vijf jaar. Het

gemeentebestuur was verantwoordelijk voor de dienstdoende schutterij, de militiecommissaris voor

de rustende.

Bij oorlogsdreiging werden beide schutterijen tot een mobiele schutterij samengevoegd. Dit is slechts

éénmaal gebeurd, namelijk tijdens de Belgische Opstand (1830-1839). Toen moesten de schutterijen

werkelijk in actie komen. Na de afscheiding van België (1839) werd de mobiele schutterij weer

ontbonden en de oude situatie hersteld.

Steeds vaker bleek echter dat het de schutterij ontbrak aan goed kaderpersoneel en adequaat

materieel. Tevens werd hoe langer hoe duidelijker dat naarmate de politie beter functioneerde, de

schutterijen taken verloren. Veel gemeenten bleven ook in gebreke om schutterijen op te richten.

Op 24 juni 1901 werden de schutterijen officieel opgeheven en vervangen door de landweer, die

bestond uit dienstplichtigen en vrijwilligers. De landweer werd net als de in 1913 (her)opgerichte

landstorm in 1922 opgeheven toen een geheel nieuwe regeling van kracht werd.

In Twente hadden in 1830 veel rooms-katholieke schutters er weinig zin in om in opdracht van koning

Willem I ver van huis tegen hun Belgische geloofsgenoten te moeten vechten. In Ootmarsum gingen

bijvoorbeeld briefjes van hand tot hand waarop kreten stonden geschreven als Vivat Belgie, Weg met

den geuzenkoning of Vivat de catoliken. Sommigen weigerden op te komen, terwijl er ook

opmerkelijk veel spoedhuwelijken werden gesloten. In de beginjaren van de burgerlijke stand had

namelijk niet elke kerkelijk gehuwde zich ook op het stadhuis gemeld. Maar omdat gehuwden waren

vrijgesteld, gingen veel huisvaders hier alsnog toe over. Er braken ook relletjes uit. Zo trokken op de

dag voor Kerstmis 1830 dertig met pistolen gewapende schutters van Oldenzaal naar Haaksbergen,

waar ze samen met hun collega's uit deze plaats voor veel onrust zorgden. Allerhande geruchten

deden de ronde, zoals het verhaal dat er in Oldenzaal enkele Brabanders verbleven die aan elke

muitende Twentenaar 35 cent per dag betaalden. Men schatte dat ongeveer 2000 oproerlingen in

Twente de wapens hadden opgenomen. De overheid trad hard op. De grootste onruststokers werden

ingerekend en naar Almelo overgebracht. Een legereenheid ontwapende de opstandige Twenten,

waarbij 158 geweren, 20 pistolen, 5 sabels, een degen en 24 pond buskruit in beslag werd genomen.

Uiteindelijk kregen alle opstandige schutters een generaal pardon. (Ontleend aan: Ach Lieve Tijd

Twente, 273-274.)

155

Beschikbaarheid

In de gemeentearchieven vindt u de registratie van schutters en de bijbehorende correspondentie. U

kunt hiervoor het gedrukte De archieven in Overijssel uit 1980 raadplegen. Zie de rubriek `Justitie,

defensie, openbare orde en veiligheid'.

In het Historisch Centrum Overijssel zijn stukken over schutterijen, waaronder correspondentie,

keuringen, staten van manschappen, registers van officieren en lijsten van dienstplichtigen te vinden

in het archief van het Provinciaal Bestuur [toegang 25]. Er zijn bijzondere rollen aanwezig over de

jaren 1832-1902 (inv.nrs. 18585-18607). Deze zijn gerangschikt per gemeente en per jaar, maar

kennen veel hiaten, terwijl de naamlijsten van een aantal gemeenten ontbreken. Voorts is er nog

een register van de leden van de staf van de rustende schutterij over de jaren 1868-1874 (inv.nr.

18609).

De archieven van de Mobiele Schutterij in het Historisch Centrum Overijssel [toegang 147] bevatten

over de periode 1830-1839 bijna uitsluitend de zogenaamde controleboeken, waarin mutaties van

onderofficieren en manschappen zijn geregistreerd.

Ook het Archief van het ministerie van Binnenlandse Zaken (1813-1911) bevat stukken over de

schutterijen (ARA, afdeling nationale militie en schutterijen).

156

Ambtenaren en functionarissen

Naast informatie over militairen is er in de overheidsarchieven ook veel materiaal te vinden over

mensen die als bestuurder het land hebben gediend of die als ambtenaar bij de overheid in dienst

waren. Hierbij geldt in het algemeen dat als u iets wil weten over een bestuurder of beambte, er in

eerste instantie moet worden gezocht in het archief van de overheidsinstelling waar deze werkzaam

was. Dat geldt zowel voor rijks-, provinciale als gemeenteambtenaren.

Afgezien van de informatie in de archieven van specifieke overheidsinstellingen zijn er ook registers,

lijsten en andere gemakkelijk toegankelijke stukken die iets over ambtenaren en functionarissen

kunnen mededelen. Ook hier geldt weer dat de oogst na 1811 aanmerkelijker groter is dan in de

eeuwen hiervoor.

Bij de Provinciale Archiefinspectie Overijssel zijn veel gegevens over Overijsselse functionarissen en

ambtenaren, zowel vóór als na 1811, alfabetisch op naam toegankelijk gemaakt.

Overheidsdienaren vóór 1811

Het `overheidsapparaat' was tijdens het ancien regime zeer beperkt van omvang. Zowel de akten

van aanstelling als de instructies zijn te vinden in de resolutieboeken van de besturen die de

ambtenaar aanstelden. De uitbetaling van de traktementen staat opgetekend in de financiële

administratie. U kunt deze stukken terugvinden in de archieven van het provinciaal bestuur en van

de stadsbesturen en andere plaatselijke overheden, die in het Historisch Centrum Overijssel en bij de

gemeentelijke archiefdiensten worden bewaard. Hierin is ook meer informatie over de bestuurders

zelf te vinden.

Doorgaans zijn er geen alfabetische toegangen op de resolutieboeken, zodat het doornemen ervan

een tijdrovend karwei is. Om het zoeken te vereenvoudigen kan men gebruik maken van reeds

gepubliceerde overzichten van diverse functionarissen:

J.I. van Doorninck, `Griffiers, klerken en kamerbewaarders der provincie', Bijdragen tot de Geschiedenis van Overijssel (BGO) VIII (1886) 73-80. Van Doorninck heeft in hetzelfde deel ook overzichten gepubliceerd van de secretarissen van Deventer (blz. 163-172), Kampen (blz. 233-242) en Zwolle (blz. 305-314).

J.I. van Doorninck, Geslachtkundige aanteekeningen ten aanzien van de Gecommitteerden ten Landdage van Overijssel zedert 1610-1794 (Deventer 1871).

C.J. van Heel, `Functionarissen in het Land van Vollenhove in de middeleeuwen', Overijssels Contactbericht 18 (dec. 1982) 376-381.

A.J. Mensema, De Ridderschap van Overijssel 1460-1795. Een genealogisch overzicht 4 dln. (Zwolle 1993, typoscript). Bevat een overzicht van alle verschreven riddermatigen.

K. Schilder, Naamlijst van drosten, kasteleins, richters en schouten in Overijssel 3 dln. (Kampen 1989).

K. Schilder, Van Raad tot Municipaliteit 1288-1808, 2 dln. (Kampen 1985).

J.C. Streng, `Stemme in staat'. De bestuurlijke elite in de stadsrepubliek Zwolle 1579-1795 (Hilversum 1997).

157

Verder bevinden zich in het Statenarchief [toegang 3.1] verscheidene registers, waarin de namen

van mannen staan opgetekend die bepaalde functies bekleedden. Aanwezig zijn de volgende

registers:

`Registers van ampten, commissiën en andere officiën in de provintie van Overijssel', 17de eeuw-1810 (inv.nrs. 1512 en 5888).

Register van de eed af te leggen door de Provisionele Representanten, de plaatselijke vertegenwoordigers in het provinciale bestuur, 1795-1797 (inv.nr. 5313).

Door de municipaliteiten van Overijssel ingezonden lijsten van leden der plaatselijke besturen en ambtenaren, 1798 (inv.nr. 5516).

Register, houdende de namen van burgemeesters, secretarissen en gecommitteerden in het Departement Overijssel, 1806-1810 (inv.nr. 6225).

`Landrecht van Overyssel ende eedt van alle geadmitteerde advocaten ende procureurs', 1630-1809 (inv.nr. 4000).

Al deze registers zijn in fotokopie of op microfiche in te zien in de studiezaal van het Historisch

Centrum Overijssel.

Overheidsdienaren na 1811

Om functionarissen en ambtenaren uit de negentiende en twintigste eeuw terug te kunnen vinden,

geldt in principe hetzelfde als hiervoor gezegd is: kijk in het archief van de instelling in dienst

waarvan de betreffende persoon gewerkt heeft. Dat kan veel zoekwerk met zich meebrengen. In het

Historisch Centrum Overijssel is met name het archief van het Provinciaal Bestuur [toegang 25] een

vindplaats van gegevens over veel ambtenaren. Gelukkig zijn er voor verschillende groepen

functionarissen gemakkelijk toegankelijke overzichten aanwezig. Hieronder volgen enkele

voorbeelden.

1. Over provinciale bestuurders en ambtenaren uit de negentiende eeuw is informatie over

onder meer hun benoeming, traktementen, en eventuele schorsing en ontslag in de periode

1814-1918 te vinden in de inv.nrs. 2838, 8923 en 8925.

2. Gemeentebestuurders. Het provinciaal bestuur moest geïnformeerd worden over de

benoeming van leden van gemeentebesturen en controleerde hun geloofsbrieven. Zie voor

de namen en ambtsjaren van burgemeesters, wethouders, gemeenteontvangers en leden

van de gemeenteraden over de periode 1824-1947 de inv.nrs. 9856-9858, 9860-9866 en

9868-9872.

158

3. Over de Overijsselse burgervaders omstreeks het midden van de negentiende eeuw is meer

informatie te vinden in staten van personele beschrijvingen van de burgemeesters, 1843

(inv.nr. 19007); en in aantekeningen van de Commissaris van de Koning betreffende de

beoordeling van de burgemeesters, 1852 (inv.nr. 19008). In het laatste register staat over de

burgemeester van Deventer, mr. H. van Loghem, geschreven: `Men acht dezen zoo uiterst

bekwaam en geschikt voor zijne betrekking, dat men schroomt eenig oordeel over hem aan

den dag te leggen.' Over mr. C.W. baron van Dedem, die burgemeester en secretaris van

zowel Avereest als Nieuwleusen was, werd minder positief gedacht: `Zonder den

achteruitgang der gemeenten Avereest en Nieuwleusen geheel voor rekening van dezen

burgemeester te stellen, maar denzelven mede aan vroegere besturen toeschrijvende,

gelooft men dat de heer Van Dedem de belangen der gemeente niet altijd met die zorg

behandelt, welke van een goed ambtenaar verwacht mag worden. [...] De heer Van Dedem is

behalve in voormelde betrekking, tevens notaris en zonder die vereeniging in alle gevallen

bepaald af te keuren, gelooft men die in dit geval niet wenschelijk omdat de gemeenten

Avereest en Nieuwleusen uitgebreid en belangrijk genoeg zijn, om aanspraak te maken op de

onverdeelde zorg van het hoofd van het plaatselijk bestuur.' Zie over de latere burgemeesters

ook stukken betreffende sollicitaties naar burgemeestersposten, 1892-1920 (inv.nrs. 19010-

19016). In: K.H. Vos en Th. G. Verlaan, De lakens uitdelen in Overijssel: over burgers en

bestuurders (Zwolle 1987) is achterin een lijst opgenomen van Overijsselse burgemeesters,

1850-1987, samengesteld door C. van Heel.

4. Op ambtenaren bij justitie en politie hield met name de gouverneur/Commissaris van de

Koning(in) toezicht. Hij benoemde onder andere de veldwachters in plattelandsgemeenten.

Zie voor lijsten van onder meer veldwachters, politieagenten en justitiële ambtenaren de

inv.nrs. 939, 18045-18050 en 18632-18634.

159

Voorbeeldonderzoek

Op 12 juni 1857 is in Oldemarkt geboren Hendrik Jan Jansen, zoon van Hermannus Jansen en Geesje

van Loo. In de geboorteakte lezen we dat de vader veldwachter is. Omdat we meer over hem willen

weten, nemen we eerst het register van gemeenteveldwachters en -politieagenten (inv.nr. 18051)

door. Hierin staat bij de gemeente Oldemarkt dat Hermannus Jansen is aangesteld bij besluit van de

Commissaris van de Koning dd. 25 juli 1855, 3e afdeling no. 2976/2677. Dit laatste nummer verwijst

naar de chronologisch geordende en genummerde verbalen, die ook wel notulen genoemd worden.

Zo'n verbaal bestaat uit een omslag waarop het door het bestuur genomen besluit is aangetekend,

met daarin de bijlagen of ingekomen stukken die op dat besluit betrekking hebben.

Uit de inventaris blijkt dat verbaal 2677 uit 1855 is terug te vinden in inv.nr. 14293. In het verbaal

vinden we onder meer een lijst met kandidaten, waarop ook Hermannus Jansen is terug te vinden.

Hij was geboren in Zwolle, 27 jaar oud, gehuwd en vader van een kind van 27 dagen oud. Zijn fysieke

toestand wordt omschreven als `groot, gezond en sterk.' In het register (inv.nr. 18051) staat verder

opgetekend: `Zie CdK 1861 no. 966 omtrent het gedrag van dezen veldwachter. Ontslagen bij besluit

van Commissaris van de Koning 11 mei 1861 no. 1656.'

Als we ook deze verbalen opvragen (inv.nrs. 14508 en 14515), kunnen we het trieste verhaal van het

ontslag van Hermannus Jansen reconstrueren. Een voorval op de avond van 26 december 1860 heeft

hem zijn baan gekost. De gemeenteveldwachter zat om een uur of elf met enkele mannen wat te

drinken in een tapperij in Oldemarkt, toen rijksveldwachter Riesewijk daar binnen stapte. Eén van de

aanwezigen, de 21-jarige bakker Hendrik Mulder, had vanwege een eerder opgelegde boete nog een

appeltje te schillen met Riesewijk en er ontstond een vechtpartij. Terwijl Jansen de mannen van

elkaar probeerde te scheiden, duwde hij de rijksveldwachter weg. Riesewijk viel tegen een tafel en

een turfbak aan, waarbij hij zich bezeerde aan de schouder. Hoewel er van boze opzet geen sprake

was, wilde de Cdk Jansen, `die zich aan den sterken drank verslaafd toont', ontslaan. De

burgemeester van Oldemarkt bracht daarentegen naar voren dat zijn veldwachter zeker geen

geheelonthouder was, `maar bij de enkele gelegenheden dat hij wel eens een borrel gebruikte, is mij

niet gebleken dat daaruit nadeelige gevolgen zijn voortgekomen.' Toch stuurde de commissaris

Jansen de laan uit. Daarmee was de kous nog niet af, want de ex-veldwachter kreeg ook nog eens

een celstraf van twee jaar opgelegd, `ter zake van gewelddadigheid tegen een bedienend

ambtenaar, waardoor kwetsing is ontstaan.'

160

'Nieuwjaarsgroet der klapperlieden aan de goede ingezetenen der stad Kampen. 1 januari

1837'.

161

Bronnen

Beroepsmilitairen voor 1795

1. In de resolutieboeken van de Raad van State treft u gegevens aan over benoeming en ontslag

van militairen, klachten over inkwartieringen en militairen, het verlenen van pensioenen,

paspoorten en `sauvegardes' (paspoorten of vrijgeleiden waarmee militairen een bijzondere

rechtsbescherming genoten gedurende het reizen). De resoluties van de Raad van State

(1584-1795, met hiaten) berusten in het Algemeen Historisch Centrum Overijssel in Den

Haag. Deze zijn deels voorzien van een index op persoons-, plaatsen zaaknaam.

2. In de staten van oorlog te lande werden de vaste lasten van het veldleger, die de

afzonderlijke gewesten betaalden, provinciegewijs en naar soort opgesomd. Zij geven een

overzicht van de sterkte van het officierskorps en de betaling van het krijgsvolk per

compagnie. Men vindt er ook betalingen aan ambtenaren in, zoals gerechtsboden,

ingenieurs, predikanten en Nederlandse gezanten. Omdat een effectieve controle van de

gegevens ontbrak, onder meer omdat de gewesten mutaties niet of nauwelijks doorgaven, is

de betrouwbaarheid dienovereenkomstig.

Een serie staten van oorlog over de jaren 1608-1795 (met hiaten) berust in het Historisch Centrum

Overijssel in het Statenarchief [toegang 3.1], inv.nrs. 1289-1438. De gemeentearchieven van

Deventer, Kampen en Zwolle beschikken eveneens over staten van oorlog.

3. Iedere militair moest worden ingeschreven in een stamboek, waarin informatie is te vinden

over zijn staat van dienst, lengte, leeftijd, geboorteplaats of -streek, beroep, religie, of hij

gehuwd of ongehuwd was en de eventuele kinderen. Een conduitelijst bevat informatie over

de talen die de betrokkene sprak, of hij voldoende ijver en ambitie bezat, kortom of hij als

militair bekwaam was. De conduitestaten werden alleen voor officieren opgemaakt. Een

rangeerlijst vermeldt uitsluitend rang, lengte en leeftijd. Deze gegevens kan men

terugvinden in het archief van de Raad van State, dat helaas zeer onvolledig is. Zo zijn er tot

1795 slechts twintig militaire stamboeken bewaard gebleven.

In de commissieboeken (1581-1792) van de Raad van State kunnen aanstellingen van militairen vanaf

de rang van kapitein worden teruggevonden (de generaals in het commissieboek van de Staten-

Generaal). Naamindices op de commissieboeken zijn in de studiezaal van het Nationaal Archief

aanwezig. Gegevens over officieren zijn verder te vinden in de staten van oorlog.

4. In het Statenarchief [toegang 3.1] bevindt zich een register op de eed van de ter repartitie

van Overijssel staande officieren (inv.nr. 5161). Dit register bevat slechts weinig

inschrijvingen. Het staat in fotokopie ter inzage in de studiezaal van het Historisch Centrum

Overijssel. Meer informatie over de bemoeienis van het provinciaal bestuur met het leger

gedurende het ancien regime vindt u in de inventaris van het Statenarchief onder de rubriek

`Militaire zaken'.

5. Tenslotte zij hier vermeld dat de aanwezigheid van garnizoenen een andere bron kan

opleveren: de registratie van aanwezige militairen was onder meer nodig ter bepaling van

162

serviesgelden, fiscale bijdragen die de militairen aan de stedelijke overheden dienden te

betalen.

De serviesgeldregisters zijn bij de gemeentearchieven van Deventer, Kampen en Zwolle incidenteel

aanwezig. Ook in de archieven van de vestingstadjes Hasselt en Steenwijk is wat materiaal bewaard.

Bij het CBG berust de collectie Wolters. De genealoog H.J. Wolters maakte alfabetisch toegankelijke

uittreksels op de ondertrouwregisters (1648-1811) van een groot aantal garnizoensplaatsen

betreffende militairen. Het Historisch Centrum Overijssel beschikt over de gegevens met betrekking

tot Overijsselse plaatsen.

Bataafs-Franse instellingen (1795-1813)

Stukken over militaire zaken zijn te vinden in de archieven van de grotere steden en in het Historisch

Centrum Overijssel in het Statenarchief [toegang 3.1]. Archiefstukken met betrekking tot de

nationale garde in het Keizerrijk bevinden zich in het Historisch Centrum Overijssel in de archieven

van de prefect en de onderprefecten [toegangen 20-23]. In de archieven van de onderprefecten

vindt u ook lijsten van dienstplichtigen, 1810-1813. Dat zijn door de maires (burgemeesters) van de

gemeenten opgestelde overzichten van jonge mannen uit een bepaald lichtingsjaar, die informatie

bevatten over de geboortedatum van de dienstplichtige, zijn beroep en zijn woonplaats. Interessant

is dat vaak ook de namen, beroepen en woonplaats van zijn vader en moeder vermeld worden. In

principe bevatten de lijsten van dienstplichtigen gegevens over de in de jaren 1788-1793 geborenen.

Helaas ontbreken in het archief van de onderprefect van Zwolle dergelijke lijsten. Zie voor de

onderprefect van Almelo [toegang 21] de inv.nrs. 232-235 en 248; voor de onderprefect van

Deventer [toegang 22.1] de inv.nrs. 492, 495-497 en 521. Ook de andere stukken die in de archieven

van de onderprefecten onder de rubriek `Militaire Zaken' zijn ondergebracht, bevatten vaak

belangwekkende informatie, bijvoorbeeld over deserteurs.

In het archief van de onderprefect Almelo bevinden zich stukken met betrekking tot remplaçanten.

Zo liet Carel Boswinkel uit het kanton Goor op 10 april 1812 zijn plaats overnemen door Jan

Haverkate, die hiervoor een bedrag van vijfhonderd gulden zou ontvangen. In de in het Frans

opgestelde akte kunnen we lezen dat Jan 23 jaar oud was en geboren in Delden. Ook een

signalement is bijgevoegd. Hij was 1.79 meter lang en had blonde haren en wenkbrauwen, blauwe

ogen, een plat voorhoofd, een gemiddelde neus, mond en kin, een ovaal gezicht en een gezonde

huid, die wel getekend was door de kinderpokken. Jan Haverkate stak behoorlijk boven zijn

leeftijdgenoten uit. De gemiddelde lengte van dienstplichtigen in de negentiende eeuw schommelde

tussen de 1.65 en 1.70 meter. (RAO, Onderprefect Almelo, inv.nr. 241).

Militie (na 1813)

Militieregisters. Ieder jaar legde het gemeentebestuur een inschrijvingsregister aan van mannen die

in aanmerking kwamen voor de nationale militie. In beginsel moest iedere mannelijke Nederlander

of niet-Nederlandse ingezetene tussen 18 (later 19 en 20) en 23 jaar zich laten inschrijven. Van deze

inschrijvingsregisters werden vervolgens alfabetische naamlijsten gemaakt, waarvan een afschrift

naar de gouverneur ging en het origineel in het gemeentehuis bleef.

163

Tot de militieregisters behoren de inschrijvingsregisters, de alfabetische naamlijsten en -registers,

alsmede de lotingslijsten en -registers, welke gedurende 1815-1922 werden gebruikt bij de

inschrijving en loting voor de nationale militie.

Ook na 1813 bleef de mogelijkheid bestaan zich bij de inloting door remplaçanten (plaatsvervangers)

te laten vervangen, waarvoor een bedrag van enkele honderden guldens aan de vervanger moest

worden betaald. Remplacering geschiedde op basis van een bij notariële akte gesloten contract. Een

tweede mogelijkheid was de dienst te laten waarnemen door een nummerwisselaar; een vrijgelote

dienstplichtige met een lotingsnummer hoger dan het getal dat het aan het district opgelegde

contingent groot was, nam dan de plaats in van een ingelote dienstplichtige met een lager

lotingsnummer, uit dezelfde lichting en gemeente. Door de invoering van de persoonlijke

dienstplicht bij wet van 2 juli 1898 werd het systeem van remplaçanten afgeschaft.

Na inloting werd de loteling, remplaçant of nummerwisselaar opgemeten en gaf hij eventueel

redenen van vrijstelling op. Naast het lotelingsnummer werden verder de geslachts- en voornamen,

geboortedatum en -plaats, namen en beroep van ouders/voogd in het lotingsregister vermeld.

De lotingsregisters werden daarna naar de militieraad (vanaf 1912 de keuringsraad) verzonden, die

zich bezighield met de beoordeling van de redenen van vrijstelling, het onderzoek naar de

plaatsvervangers en nummerwisselaars. Vrijstelling kreeg men bij lichamelijke gebreken, bij

broederdienst, als men de enige wettige zoon was of gevangen zat. Nadat de militieraad in twee

verplichte zittingen de beoordelingen had voltooid, werden de lotingsregisters, de alfabetische

naamlijsten en de registers van plaatsvervangers en nummerwisselaars ingeleverd bij de

gouverneur/Commissaris van de Koning(in). Het dubbel ging naar burgemeester en wethouders.

Op 14 januari 1896 oordeelt de militieraad positief over het vervangen van de militaire dienst van

Johannes Theodorus Peters uit Deventer met lotingsnummer 52, door Gerrit Jan Westendorp,

geboren op 22 augustus 1874 te Kampen en aldaar woonachtig, van beroep dienstknecht. (RAO,

Provinciaal Bestuur 1813-1948, inv.nr. 18562.)

De militie- en lotingsregisters zijn te vinden op twee plaatsen. In het gemeentearchief worden onder

meer de inschrijvingsregisters en alfabetische naamlijsten bewaard. In het Historisch Centrum

Overijssel zijn alleen de militieregisters (inschrijving, loting en alfabetische naamlijsten) van na 1865

aanwezig. Deze zijn te vinden in het archief van het Provinciaal Bestuur na 1813 [toegang 25],

inv.nrs. 18332-18558, en in het archief van het Provinciaal Bestuur 1921-1970 [toegang 25.2],

inv.nrs. 9753-9830.

Stamboeken. Was de dienstplichtige ingedeeld bij een regiment, dan werd hij ingeschreven in een

militair stamboek. Gegevens over militairen die in de periode 1813-1940 deel uitmaakten van de

strijdkrachten, vindt u voornamelijk in de stamboeken van officieren, onderofficieren en soldaten,

die berusten in het Algemeen Historisch Centrum Overijssel. Het CBG beschikt over microfiches van

deze stamboeken.

Voor militaire gegevens na 1940 moet u zich schriftelijk wenden tot het Bureau Registratie en

Informatie Ontslagen Personeel van het Ministerie van Defensie te Kerkrade.

Voor staten van dienst van artillerieofficieren in de periode (1830-ca. 1914), vaak voorzien van een

foto, kunt u zich wenden tot de bibliotheek van het Nederlands Artillerie Museum in 't Harde.

164

Keuringsregisters. Naast de militieraad fungeerde sinds 1912 een keuringsraad, die aan de hand van

de lotingslijsten de keuringen verrichtte. De militieraden werden beroepsinstantie voor uitspraken

van de keuringsraden. In de keuringsregisters staan de volgende gegevens vermeld: naam,

geboortedatum en -plaats, beroep en gemeente waar zij staan ingeschreven voor de nationale

militie, lengte, gezichts- en gehoorvermogen, geuite klachten en de beslissing van de raad over

geschikt- of ongeschiktheid voor inlijving.

Het Historisch Centrum Overijssel beschikt over een aantal keuringsregisters opgemaakt door de

militie- en keuringraden in Overijssel, 1912-1918. In het archief van het Militair Hospitaal te Kampen

[toegang 348.1) bevinden zich herkeuringsregisters over 1906-1912, inv.nr. AA1, bundel 1543.

Certificaten van Militie. Dit zijn verklaringen afgegeven door de gouverneur/Commissaris van de

Koning(in), waaruit blijkt of iemand ingeschreven staat in de registers van de Nationale Militie en of

hij al of niet in dienst is geweest, en zo ja bij welk onderdeel. Het aardige is dat er dikwijls een

beschrijving van het uiterlijk van de loteling bijstaat. Dergelijke certificaten worden aangetroffen als

bijlagen bij de huwelijksakten. Als de militair bij zijn huwelijk nog niet zijn volledige diensttijd had

vervuld vindt men vaak een bijlage, waarin de commandant hem toestemming verleent om te

trouwen.

In de bewijsstukken dat aan de Nationale Militie was voldaan staat, wanneer de bruidegom voor de

militaire dienst was afgekeurd, doorgaans alleen de verwijzing naar een nummer en niet een

precieze omschrijving van de reden(en) van ongeschiktheid. Toch is die reden te achterhalen. In het

Nieuw reglement op het geneeskundig onderzoek omtrent de geschiktheid voor de krijgsdienst te

land en te water staan namelijk nummergewijs (1-357) nauwkeurig de ziekten of gebreken genoemd

die aanleiding gaven tot afkeuring. De lijst is te vinden in: Staatsblad 1862, no 34.

Militaire bevolkingsregisters. Naast de stamboeken zijn ook de militaire bevolkingsregisters een

belangrijke bron voor de registratie van militairen. Deze registers ontstonden in de tweede helft van

de negentiende eeuw en werden bijgehouden door de plaatselijke garnizoenscommandanten. Als

model werden de kolommen van het gemeentelijk bevolkingsregister overgenomen. Ze bevatten

informatie over de geboortedatum en -plaats, het beroep, alsmede over de verplaatsingen van

militairen van de ene naar de andere gemeente.

De militaire bevolkingsregisters horen formeel thuis in de archieven van de

garnizoenscommandanten. Deze archieven worden bewaard in het Historisch Centrum Overijssel,

voor zover het gaat om de garnizoenssteden Deventer, Enschede, Kampen, Steenwijk en Zwolle.

Meestal echter zijn de militaire bevolkingsregisters bij het gemeentelijk bevolkingsregister gevoegd,

zodat ze in de gemeentearchieven te raadplegen zijn. De militaire registers van Deventer ontbreken

na 1877.

Schutterij (1814-1901)

Volgens de wet op de schutterij van 1815 moesten de gemeenten alle mannen tussen 18 en 50 jaar

inschrijven in een register. Verschillende commissies selecteerden uit het register schutters voor

actieve en voor rustende dienst.

De wet op de schutterij van 1827 verplichtte de gemeenten tot de aanleg van diverse registers. Alle

mannelijke inwoners die na 1 januari van een bepaald jaar 25 jaar oud werden, moesten zich laten

165

inschrijven in het inschrijvingsregister. Na het sluiten van dit register (op 1 juni) werd hiervan een

alfabetische lijst gemaakt. Van deze lijst maakte men vervolgens een lotingslijst. Een

lotingscommissie, bestaande uit twee leden van de gemeenteraad en een lid van de schutterij, hield

toezicht op de loting. Het door de loteling getrokken nummer werd op de alfabetische en op de

lotingslijst ingevuld. Aan de hand van de lotingslijst deed een commissie van onderzoek uitspraak

over eventuele vrijstelling, waarvan aantekening werd gemaakt op de lijst. De lotingscommissie

maakte daarna een algemene lijst op, zonder de vrijgestelden. Op deze lijst werden naar volgorde

van lotingsnummer eerst de ongehuwden en weduwnaars geplaatst, daarna de overigen.

Tenslotte werd de bijzondere rol opgesteld waarop, in dezelfde volgorde als op de algemene lijst,

zoveel namen werden geplaatst als er nieuwe schutters nodig waren. De commandant zorgde ervoor

dat de manschappen werden ingelijfd. Als een schutter in de loop van het jaar verhuisde of kwam te

overlijden, dan werd de eerstvolgende op de lijst ingelijfd.

Het systeem van nummerwisseling werd ook bij de schutterij toegepast.

Literatuur

De folder Op zoek naar een militair in de Franse tijd (1795-1813) - verkrijgbaar bij de informatiebalie

van het Nationaal Archief - zal u zeker verder kunnen helpen bij uw onderzoek. Daarnaast heeft het

CBG in de folder Onderzoek naar militairen een aantal landelijke bronnen verzameld. De folder is ook

in het Historisch Centrum Overijssel beschikbaar.

Genealogische problemen bij het zoeken naar militaire voorouders worden behandeld in: J.P.C.M.

van Hooff, `Enkele richtlijnen voor het verrichten van genealogisch onderzoek naar militairen,

behoord hebbende tot de Nederlandse troepen te land', Gens Nostra 39 (1984) 249-263; en: R.A.J.

Dix, `Praktische aanwijzingen voor het zoeken naar militairen in het Algemeen Historisch Centrum

Overijssel (ARA)', Gens Nostra 62 (1987) 21-27.

Als u alleen de plaats weet waar uw voorvader in een bepaald jaar gelegerd was, dan kan de

volgende publicatie u verder helpen: H. Ringoir, Vredesgarnizoenen van 1715 tot 1795 en 1815 tot

1940 (Den Haag 1980). Hierin staat onder meer per plaats vermeld welk legeronderdeel er gelegen

heeft. Zie ook: J.P.C.M. van Hooff, `Militairen in de Bataafs-Franse tijd', Jaarboek CBG 49 (1995) 195-

209.

De militieregisters worden uitgebreid behandeld in: B. Koerhuis en W. van Mulken, De

Militieregisters 1815-1922 (Broncommentaren V, Den Haag 1986), waarin ook verdere literatuur is

vermeld. In de bibliotheek van het Historisch Centrum Overijssel vindt u enige

achtergrondinformatie over de Nationale Militie in de scriptie van Ina Vagevuur, Nationale Militie in

de gemeente Hellendoorn, 1863-1887 (Nijverdal 1987).

Bij de archiefdiensten is de volgende folder beschikbaar: Zoekwijzer 8. Militieregisters (Nationaal

Archief, Den Haag 1998).

166

Online verwijzingen


Nationaal Archief



o Vereniging "Het metalen kruis" afdeling Zwolle, 1853-1883

o Stadsbesturen van Zwolle, 1265-1813

o Gemeentepolitie van Zwolle, (1882) 1940-1979 (1989)

o Dienst Openbare Werken van de gemeente Zwolle, 1842-1949

o Inventaris staten van Overijssel



http://www.cbg.nl/




167

13. Landbouw en nijverheid

Inleiding

Wie zich verdiept in het leven van zijn voorouders zal zichzelf al spoedig de vraag stellen: hoe

verdienden ze hun boterham? Waren ze zelfstandige ondernemers of werkzaam in loondienst? Wat

hield de aard van hun werkzaamheden in? Hoe is hun maatschappelijke carrière verlopen? De

antwoorden op deze vragen zullen het beeld van onze voorvaderen verscherpen en geven

bovendien het dagelijks leven in vroeger tijd weer. Anderzijds legt kennis van het beroep van onze

voorouders een nieuwe bron voor verdergaand genealogisch onderzoek bloot. Heeft uw grootvader

bijvoorbeeld in de Twentse textielindustrie gewerkt, dan zijn de bedrijfsarchieven in het Historisch

Centrum Overijssel een mogelijkheid om meer over hem te weten te komen. En ook als een

agrarische voorouder betrokken was bij een coöperatieve aan- en verkoopvereniging of zuivelfabriek

is er archiefmateriaal voorhanden. Bij het onderzoek naar de dagelijkse werkzaamheden van uw

voorouders zult u merken dat er ook op dit gebied na 1800 veel meer bronnen voorhanden zijn dan

in de periode daarvoor.

Landbouw en nijverheid

Veel van uw Overijsselse voorouders zullen de kost hebben verdiend in de landbouwsector,

gedurende vele eeuwen de belangrijkste bestaansbron in de provincie. Overijssel was in twee

landbouwkundige gebieden verdeeld. De zandgronden van Twente en het oosten van Salland

vormden hoofdzakelijk een akkerbouwgebied, terwijl in het Land van Vollenhove en de lage delen

van Salland de veeteelt overheerste.

Uit het eerste algemene overzicht van beroepen in Overijssel, de volkstelling van 1795, blijkt dat iets

meer dan de helft van de bevolking werkzaam was in het boerenbedrijf. Daarnaast waren veel

inwoners, die niet direct van de landbouw afhankelijk waren voor hun levensonderhoud, toch op

één of andere wijze bij het agrarische bedrijf betrokken. Dat gold met name voor de boeren en

dagloners, die in de zeventiende en achttiende eeuw hun broodwinning zochten in activiteiten

buiten de landbouw, te weten de textielproductie en de turfwinning. Beide bedrijfstakken waren

gebonden aan een bepaalde streek en beheersten daar de economische structuur.

In Twente vormde in 1795 de textiel de bestaansbron voor ongeveer een op de vier inwoners. In

vrijwel elke boerderij was dan ook een weefgetouw te vinden. Reizende textielhandelaren,

linnenreders of fabrikeurs genoemd, brachten de grondstoffen voor het vervaardigen van linnen bij

de boeren. Nadat de landbouwers het vlas hadden verwerkt tot linnen, zorgden de fabrikeurs voor

de verdere distributie van de geweven goederen. Families als Blijdenstein, Ten Cate, Van Heek,

Jordaan, Ter Kuile, Lasonder, Salomonson en Spanjaard legden zo de basis voor hun latere

textielconcerns. Gedurende de achttiende eeuw werden veel Twentse huiswevers, die eerst nog op

de boerderij hun handwerk hadden verricht, beroepswevers. Zij verhuisden van het platteland naar

de steden en vooral naar de kerkdorpen, die sterk groeiden.

168

In het Land van Vollenhove was in 1795 dertig procent van de ingezetenen betrokken bij de

turfwinning. Hier bestond de landbouw voornamelijk uit veeteelt en bood slechts aan weinigen

werk. De turfgraverijen en de verschillende takken van nijverheid die voortsproten uit de

turfwinning, zoals handel, scheepsbouw, zeilmakerijen en winkelnering, zorgden voor alternatieve

werkgelegenheid. Aanvankelijk lag het centrum van de turfwinning in het zuiden van het gebied, in

de buurt van Wanneperveen, Giethoorn en Vollenhove. In de tweede helft van de achttiende eeuw

verplaatsten de werkzaamheden zich in noordelijke richting en werden Kalenberg en Wetering

belangrijke wingebieden. De vervening was na 1750 echter over haar hoogtepunt heen en vele

gezinnen verhuisden naar de nieuwe veengebieden in Friesland. In de steden was alleen sprake van

kleinschalige nijverheid, waarbij laken- en linnenweverijen en bierbrouwerijen de voornaamste

plaats innamen. Handel en scheepvaart speelden voor de aan de Zuiderzee of aan een rivier gelegen

plaatsen een belangrijke rol. De ambachtslieden in de steden hadden zich verenigd in gilden,

belangenorganisaties van mensen die eenzelfde beroep uitoefenden.

In Zwartsluis werkten de beurtschippers op Amsterdam samen in het Grootschippersgilde. Tegen het

einde van de achttiende eeuw liepen de zaken minder goed, zodat een verzoek van schipper Jan

Goedkoop in 1785 om in het gilde opgenomen te worden op verzet van de gildebroeders stuitte. Zij

zaten niet op een concurrent te wachten. Goedkoop had evenwel veel burgers van Zwartsluis op zijn

hand. Zij dienden bij Ridderschap en Steden een rekest in, waarin men Goedkoop omschreef als `een

braaf, ordentelijk, eerlijk en oppassent man, en een oud burger dezer plaats.' Zwartsluis zou er alleen

maar bij winnen als hij veerschipper werd, een moment waarnaar men `reijkhalsende' uitzag. Onder

het verzoek staat een lijst met bijna honderd handtekeningen. Gemeenslieden, kooplieden,

winkeliers, kleermakers, schoenmakers, bakkers, mattenkopers, een gouden zilversmid, een

kalkbrander, de omroeper, de ratelwacht en een chirurgijn tekenden. Ook treffen we het handmerk

van Joseph Hartog en de handtekening van Israel Salomon aan. Uiteindelijk kreeg Goedkoop pas drie

jaar later toestemming om als beurtschipper aan de slag te gaan. (RAO, Statenarchief, inv.nr. 955.)

Twee Twentse boeren gaan ter markt.

169

Marken

Een belangrijke bron voor de landbouw op het platteland vormen de archieven van de marken in

Overijssel. De markegenootschappen, die in de loop van de twaalfde en de dertiende eeuw zijn

ontstaan, beheerden de gemeenschappelijke, niet in cultuur gebrachte terreinen binnen hun

grondgebied, zoals heiden, weidegronden, venen en bossen. Deze woeste gronden waren voor de

agrarische bedrijfsvoering onontbeerlijk. Niet alleen kon het vee er voedsel vinden, maar ook

leverden ze plaggen op, die voor bemesting werden gebruikt. De eerste schriftelijke vermelding van

marken in Overijssel staat in een oorkonde uit 1207, waarin sprake is van de marken Zwolle,

Wythmen en Ittersum. Enkele eeuwen later waren er in heel Overijssel marken te vinden, met

uitzondering van het Land van Vollenhove.

De markegenoten, die ook wel erfgenamen, goedsheren of gewaarden werden genoemd, kwamen

geregeld bij elkaar om over markezaken te spreken. Een dergelijke bijeenkomst, ook wel holtsprake

of holtink genoemd, stond onder het voorzitterschap van de markerichter. Hoeveel vee men mocht

weiden of hoeveel plaggen men mocht maaien, hing af van het aantal waren of waardelen dat men

bezat. Naast de eigenaren van de gewaarde boerderijen konden ook de niet-gewaarden, de keuters,

katers of kotters, op beperkte schaal gebruik maken van de markegronden. Zij mochten er eveneens

enkele beesten laten grazen en wat plaggen maaien. Bovendien konden ze zich tegen betaling ook

een stukje markegrond toe-eigenen en ontginnen. De markerichter kon overtreders van de

markeregels straffen door hen te korten op hun rechten op het heiden en weiden of door hen een

geldboete te laten betalen.

De markebesturen hielden zich niet alleen bezig met het toezicht op de gemene gronden, maar ze

behartigden ook zaken die later, in de eerste helft van de negentiende eeuw, aan het

gemeentebestuur zouden worden toevertrouwd, zoals de zorg voor het onderwijs en de politie en

het onderhoud van de wegen en waterlopen. Ook andere waterstaatszaken vielen vaak onder hun

verantwoordelijkheid. De marken vormden volwaardige bestuurlijke eenheden en juist daarom was

het stempel dat ze op het platteland drukten zo groot.

In de loop van de negentiende eeuw zijn de markenootschappen opgeheven en werden de woeste

gronden onder de erfgenamen verdeeld. Dit proces kwam vooral na de jaren dertig in een

stroomversnelling terecht. Tussen 1840 en 1860 verdwenen maar liefst 77 van de oorspronkelijk 112

marken in Overijssel. In 1886 was er nog één onverdeelde marke in de provincie over.

Men moet de marke niet verwarren met de buurschap of het kerspel. De buurschap was de kleine

lokale kern van de plattelandsbevolking. Het kerspel is de oude kerkelijke gemeente, de parochie,

met aanvankelijk als enige taak het verzorgen van de geestelijke en kerkelijke gebouwen. In de

zeventiende en achttiende eeuw was het kerspel ook belast met het aanstellen en betalen van de

predikant en de koster/schoolmeester en - samen met marke en buurschap - met het innen van

belastingen. Over het algemeen is het grondgebied van het kerspel gelijk aan dat van het schout- of

richterambt, maar kerspel en marke vallen slechts zelden samen. Ook de bevoegdheden verschillen

van plaats tot plaats. In gebieden waar geen marken bestonden, zoals in het Land van Vollenhove,

behartigden de kerspelbesturen ook typische markezaken, zoals het beheer van de

gemeenschappelijke gronden, de beveiliging tegen wateroverlast en de handhaving van de openbare

orde.

170

In 1617 werd in het markeboek van Junne (Ommen) de volgende bepaling bijgeschreven:

`Markenrigter ende erfgenamen in consideratie genomen hebbende, de schoonheyd ende fraayheid

van de jonge maagden in Junne, ook aangezien de fraaye stemmen van singen, vereeren de jonge

maagden alle jaar ½ tonne bier, welke van de jongste huislieden betaalt sal worden, zullen zich alsoo

alle jaar met de erfgenamen ende inwoonderen van Junne lustig ende vrolijk maaken, ende

denselvigen alle jaar met een liedeken vereeren.' Soms vinden we in de markerechten bepalingen

over de burenplicht bij begrafenissen. Zo staat in de statuten van de marke Rechteren en Millingen

(Dalfsen) dat bij een begrafenis uit elk huis twee mensen naar het graf moesten komen `ende blijven

dairbij soe langhe dat die dode begraven is.' Als het stoffelijk overschot ter aarde was besteld stond

het een ieder vrij naar huis te gaan, maar men kon ook `mede toe bier gaen ende laiten hem

schencken, soe mach hij ene kanne biers verteren, dat staet aen hem.'

De archiefkist van de marke Voorst en Westenholte, die dateert uit het begin van de negentiende

eeuw.

171

Bedrijvigheid in de negentiende en twintigste eeuw

De negentiende eeuw luidde ook op economisch gebied een tijd van grote veranderingen in. De

landbouw bloeide op dankzij een intensievere bewerking van het land, waardoor het produceren

voor de markt op het Overijsselse boerenbedrijf een steeds grotere plaats innam. Het rendement in

de veehouderij nam door het vergroten van de veestapel ook toe, zeker na 1850, toen de prijzen van

vee en zuivelproducten bleven stijgen. Omstreeks 1880 had in vrijwel geheel Overijssel de

veehouderij de overhand gekregen. De akkerbouw had terrein verloren en stond voor een groot deel

in dienst van de veeteelt.

In de Twentse textielindustrie was de introductie van de stoommachine verantwoordelijk voor de

overgang van huisnijverheid naar het fabriekssysteem, een ontwikkeling die zich met name na het

midden van de eeuw in een razend tempo voltrok. Enschede, Almelo en Hengelo groeiden uit tot

fabriekssteden. In de jaren 1880-1900 bracht een landbouwcrisis armoede op het platteland, terwijl

de textielfabrieken voldoende werkgelegenheid boden. Vooral landarbeiders uit Noordwest-

Overijssel en Friesland verhuisden in grote getale naar Twente.

Dat omstreeks de eeuwwisseling de relatieve betekenis van de industrie in Overijssel groter was dan

in welke andere provincie ook, was voornamelijk te danken aan de Twentse textielnijverheid. Het

merendeel van de Overijsselse beroepsbevolking in de negentiende en de eerste helft van de

twintigste eeuw was werkzaam in het kleinbedrijf. Dit bedrijfstype overheerste niet alleen in

nijverheid, handel en dienstverlening, maar ook in de grote agrarische sector. Van de IJsselsteden

kende alleen Deventer een sterke groei van de fabrieksnijverheid. In deze stad was in 1899 al meer

dan 50 procent van de beroepsbevolking werkzaam in de industrie. Zwolle ontwikkelde zich tot een

administratief en verzorgingscentrum, terwijl de sigarenindustrie in Kampen voornamelijk een

ambachtelijk karakter had.

Na de Tweede Wereldoorlog verloor de textielindustrie haar vooraanstaande plaats in het Twentse

leven. Veel bedrijven moesten door de veranderde economische omstandigheden noodgedwongen

hun poorten sluiten. Duizenden textielarbeiders kwamen op straat te staan. In 1950 werkten er nog

44.000 mensen in de Twentse textiel, een aantal dat in 1985 was gereduceerd tot 6.000. Een enkel

bedrijf kon zich redden door over te schakelen op andere producten, maar inmiddels zijn de meeste

textielfabrieken met de grond gelijkgemaakt of hebben een andere bestemming gekregen.

De metaal- en de elektrotechnische nijverheid handhaafden zich, maar konden het verlies van de

arbeidsplaatsen in de textiel niet goedmaken. De metaalindustrie groeide uit tot de belangrijkste

industriële sector in Overijssel en telde in het midden van de jaren tachtig 33.000 werknemers.

Tegenwoordig biedt de sterk gegroeide dienstensector aan de meeste Overijsselaars werk. In 1990

was meer dan de helft van de beroepsbevolking werkzaam in dienstverlenende beroepen. Ook het

toerisme is een groeiende inkomstenbron voor de provincie, waarvan met name het waterrijke

Noordwest-Overijssel profiteert.

Schaalvergroting en mechanisatie zorgden ervoor dat in de naoorlogse periode het karakter van het

platteland drastisch veranderde. Het paard speelde aanvankelijk nog een prominente rol, maar zou

op de lange duur toch de strijd tegen de machine verliezen. In 1950 waren er nog maar 1.231

tractoren in Overijssel, een aantal dat zeven jaar later al bijna was vervijfvoudigd. Ook zaai-, maaien

172

oogstmachines vergemakkelijkten het werk van de boer. Het aandeel van de beroepsbevolking dat in

de landbouw werkte, daalde van 29 procent in 1947 tot 10 procent in 1987. Het aantal

boerenbedrijven in Overijssel werd in deze periode met de helft verminderd. Vooral veel kleine

bedrijven moesten het veld ruimen.

Een huiswever aan het werk op een weefgetouw met snelspoel.

Beschikbaarheid

Marken

De meeste markearchieven bevinden zich in het Historisch Centrum Overijssel, terwijl ook in de

gemeentearchieven van Deventer, Kampen en Zwolle, het huisarchief Twickel te Delden en in de

archiefbewaarplaatsen van de gemeentesecretarieën van Goor, Ootmarsum en Oldenzaal

markearchivalia voorhanden zijn. Zie: A.J. Mensema, Inventaris van de archieven van de marken in

de provincie Overijssel, 1300-1942 (Zwolle 1978) [toegang 157]. Hierin is ook een lijst opgenomen

van elders berustende archivalia betreffende de marken in Overijssel en van verschenen publicaties.

Ook in de Collectie Archivalia van het Van Deinse Instituut te Enschede bevinden zich stukken over

marken. Voorts is een groot aantal markerechten en -boeken in druk gepubliceerd door de

Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis.

In het Historisch Centrum Overijssel zijn ook enkele kerspelarchieven te vinden [toegang 152],

waaronder die van Borne, Dalfsen, Giethoorn, Heemse, Olst, Ommen en Den Ham, Steenwijkerwold,

Wanneperveen, Wijhe, IJsselham en IJsselmuiden. De nog bij de gemeenten berustende marke- en

kerspelarchieven vindt u in De archieven in Overijssel onder de rubriek `Organen van marken, water-

en veenschappen'.

173

Bronnen

Landbouw en nijverheid

Voor informatie over Overijsselaars die werkzaam waren in de landbouw, handel en nijverheid zult u

vóór 1800 uw heil voornamelijk moeten zoeken in overheidsarchieven. Slechts in enkele gevallen zijn

er particuliere archieven bewaard die ons iets kunnen vertellen over de broodwinning van onze

voorouders. Archiefstukken met betrekking tot de gilden berusten in de gemeentearchieven. Aard

en omvang van het materiaal kan sterk variëren. In de inventarissen op de oud-archieven van de

gemeenten zijn onder de rubriek `Bedrijven' of `Handel, Nijverheid en Gilden' meer stukken

opgenomen die voor de genealoog van belang kunnen zijn.

In het Historisch Centrum Overijssel is hiervoor het Statenarchief [toegang 3.1] een belangrijke bron.

Hierin bevindt zich een groot aantal rekesten, waarin u niet alleen algemene informatie over

landbouw, handel en nijverheid aantreft, maar ook gegevens betreffende personen.

Met betrekking tot de landbouw is met name de provinciale telling van het rundvee uit 1800

van belang (inv.nrs. 5664-5665), waarbij ook de namen van de eigenaars worden vermeld.

Verder vindt u onder meer rekesten over de in- en uitvoer van meel en mededelingen over

mislukte oogsten over de jaren 1676-1790 (inv.nr. 944). Voorts zijn er stukken betreffende

het houden van dekhengsten, 1729-1748 en 1762-1784 (inv.nrs. 946-949). Zie ook stukken

betreffende ziekten van het rundvee, 1712-1774 (inv.nrs. 950-951).

De rundveehouders werden in de achttiende eeuw enige malen ernstig geplaagd door ziekten onder

hun beesten. Vooral de runderpest, die werd veroorzaakt door een virus dat de longen en de

ingewanden van de dieren aantastte, sloeg in de perioden 1714-1721, 1745-1746 en 1768-1776 hard

om zich heen. Tegen deze ziekte, die uitermate besmettelijk was en in 90 procent van de gevallen

een dodelijke afloop kende, kon niets gedaan worden. Welke gevolgen de epidemische veeziekten

konden hebben voor veehouders komt op indringende wijze naar voren in rekesten die in het archief

van Ridderschap en Steden bewaard worden. In maart 1715 gaf een elftal veehouders uit de buurt

van Hasselt `seer klaaglijk te kennen [...] hoe dat God de Heere haar swaarlik besogt en gestraft

heeft aan haar rundvee, mits haar lieder stallen bijna geheel en al daar van te beroven, sijnde haar

meer dan honderd en sestig stuks rundvee jong en oud afgestorven, en hebbende, om soo te

spreeken, weinig of niets behouden.' (RAO, Statenarchief, inv.nrs. 950-951.)

Voorouders die zich bezighielden met de turfwinning in het Land van Vollenhove kunt u

terugvinden in de registers van het roedengeld, 1732-1804 (inv.nrs. 2522-2539). In het Land

van Vollenhove werden veel gronden, die op de verpondingskohieren voorkwamen, door

turfwinning afgegraven. Hierdoor ontstonden grote waterplassen, waarover geen belasting

viel te heffen. Daarom besloten Ridderschap en Steden in 1732 dat voor elke vierkante

roede nieuw gemaakte turf een halve stuiver belasting betaald moest worden. De

rekeningen bevatten per jaar gedetailleerde opgaven van wat door wie betaald is. Er zijn

kohieren van IJsselham, Paaslo, schoutambt Steenwijk, schoutambt Vollenhove, schoutambt

Wanneperveen en Dinxterveen en schoutambt Giethoorn. Deze registers zijn op microfiche

ter inzage in de studiezaal van het Historisch Centrum Overijssel.

174

Voor stukken met betrekking tot handel en scheepvaart, 1623-1794, kunt u de inv.nrs. 953-

955 raadplegen. Hierin bevinden zich onder meer rekesten van de schippersgilden van

Blokzijl en Zwartsluis, alsmede stukken over de verschillende beurtdiensten in het Land van

Vollenhove op Amsterdam.

Stukken betreffende nering en industrie zijn aanwezig over de jaren 1680-1790 (inv.nrs. 957-

959). Hierin treft u bijvoorbeeld informatie aan over de fabrikanten van Deventer koek,

rekesten van Twentse fabrikeurs en verzoekschriften om een koren-, olie-, of ijzermolen op

te richten.

Marken

De besluiten van de markegenoten werden opgetekend in het markeboek, waarin tevens alle regels

met betrekking tot de marke te vinden zijn. De markegenoten probeerden overmatige exploitatie

van de gemeenschappelijke terreinen door overbeweiding of het steken van teveel plaggen tegen te

gaan. Ook hielden de erfgenamen toezicht op de aangravingen, waarbij markegrond werd omgezet

in particulier eigendom. In de markeboeken kunt u de namen van voorouders vinden, die ofwel als

gewaarde rechtstreeks bij de marke betrokken waren, ofwel als keuter gebruik mochten maken van

de woeste gronden. De officiële verkopen van markegronden staan hierin vermeld, evenals de vaak

illegale vestigingen van kleine boerenbedrijven midden op de heide.

In de kerspelarchieven kunt u naast de resolutieboeken tal van bronnen aantreffen, zoals diakonie-

en kerspelrekeningen, omslagen ten behoeve van de armenjager of de ratelwacht, lijsten met

bedienaars van de brandspuit, belastingregisters en zo verder.

Strenge pachtheren waren de markegenoten zeker niet. Een mooi voorbeeld is het verhaal van de

keuterboer Gerrit aan de Wetering, `bijgenaamd den Koopman', die we in het markeboek van Tjoene

(Diepenveen) terugvinden. In juli 1751 was zijn betalingsachterstand zo hoog opgelopen, dat de

markerichter opdracht kreeg Gerrit nog vóór Sint Jacob de huur op te zeggen en het land aan een

ander te verpachten. Sint Jacob ofwel Sunt Joapik viel op 25 juli en gold niet alleen als het begin van

de oogsttijd, maar ook als de uiterste dag waarop een pachtcontract kon worden opgezegd. De soep

werd niet zo heet gegeten als hij werd opgediend. Er gingen nog elf jaren voorbij voordat de marke

Gerrit uiteindelijk dwong zijn boerderijtje te verlaten. Er zat niets anders voor hem op dan elders op

de gemeenschappelijke markegronden een nieuw onderkomen op te trekken, in de hoop op

clementie van de erfgenamen. Aanvankelijk lieten die hem met rust, maar in het begin van 1775

kreeg Gerrit te horen dat hij zijn huisje vóór 1 mei moest afbreken. Hij bleef echter zitten waar hij zat,

zodat de markegenoten van Tjoene in de zomer van 1776 spraken `over de disobedientie [=

ongehoorzaamheid] van Garrit op de Weteringe.' Maar kwade gevoelens werden hem allerminst

toegedragen. Gerrit kreeg `uyt consideratie voor zijne jaeren' toestemming in zijn onderkomen te

blijven wonen, `mits en onder deze expresse conditie, dat hij zijne kinderen, ledig gaande en tot laste

der nabuuren leevende, voor Allerheyligen aanstaande [= 1 november] elders hun brood doe

verdienen en van zig afdoe.' (Ontleend aan: Jan ten Hove, In de schaduw van de stad. De

geschiedenis van de gemeente Diepenveen [Kampen 1998] 76-77.)

175

Bedrijvigheid in de negentiende en twintigste eeuw

Sedert het midden van de negentiende eeuw zijn steeds meer mensen werkzaam in nijverheid,

handel en dienstverlening, hetzij als ondernemer, hetzij als werknemer. Als dat met uw voorouders

het geval was, vormen de handels- en vennootschapsregisters en de in Overijssel in ruime mate

bewaard gebleven bedrijfsarchieven een rijke bron van informatie. Eenvoudig is het onderzoek in

deze archieven niet altijd, maar ze bevatten een schat aan de meest uiteenlopende gegevens en -

niet te vergeten - soms ook aan foto's en ander illustratiemateriaal. Ook op het gebied van de

landbouw is voor de genealoog interessant materiaal voorhanden, waaronder de archieven van

tientallen coöperatieve zuivelfabrieken en aan- en verkoopverenigingen, van vak- en

standsorganisaties en van stamboekverenigingen en proefboerderijen. Hieronder volgt een overzicht

van de belangrijkste bronnen.

1. Provinciaal bestuur. Voor informatie over landbouw, handel en nijverheid in de negentiende

en twintigste eeuw vormt het in het Historisch Centrum Overijssel berustende archief van

het Provinciaal Bestuur [toegang 25] een rijke bron. Hierin bevinden zich allerhande

registers, die de genealoog goede diensten kunnen bewijzen.

Met betrekking tot de landbouw geldt dat onder meer voor een register van verleende dispensatie

van het verbod tot invoer van vee in de provincie, 1878-1913 (inv.nr. 18087). In deze chronologisch

opgestelde lijst vindt u de namen, beroepen en woonplaatsen van de personen aan wie de

dispensatie is verleend en om wat voor soort invoer het gaat.

Verder heeft u de beschikking over een aantal registers uit het begin van de negentiende eeuw, die

na afloop van watersnoodrampen zijn opgesteld. Landbouwers werden immers regelmatig

geteisterd door overstromingen, een gevolg van de gebrekkige waterhuishouding. Alleen al tussen

1800 en 1820 registreerde men bijna vijftig dijkdoorbraken. De schade aan woningen, vee en

gewassen was altijd aanzienlijk en de getroffenen moesten zich meestal diep in de schulden steken

om de meest elementaire herstelwerkzaamheden te kunnen bekostigen.

In het archief van het provinciaal bestuur bevinden zich verzoekschriften om verlaging in de aanslag

van de belastingen op de ongebouwde eigendommen, die zijn opgesteld n.a.v. overstromingen in

1816 (inv.nrs. 1308-1332). Deze verzoekschriften zijn per gemeente gerangschikt en dus gemakkelijk

na te kijken. Zie ook de inv.nrs. 1333-1361, waarin per gemeente staten zijn opgenomen van de

getroffen eigenaren en landbouwers, met informatie over de staat van hun vermogen en de mate

van gegoedheid.

Verder zijn er processen-verbaal van taxatie van de schade aan gebouwde en ongebouwde

eigendommen in de door de watersnoodramp van 4 februari 1825 getroffen gemeenten (inv.nrs.

2257-2280). Ook hierin vindt u per gemeente een overzicht van de getroffen personen, met

informatie over de geleden schade en de daaruit voortkomende vermindering van de belasting.

Over fabrikanten en molenaars vindt u informatie in de volgende registers:

o Staat van fabrikanten en trafiekhouders met concessies tot het jaarlijks inslaan van

een bepaalde hoeveelheid zout, 1828-1843 (inv.nr. 17631). In dit register, dat is

voorzien van een index, staan voornamelijk leerlooierijen en huidenzouterijen,

kunstblekerijen en zeepziederijen vermeld. Over de jaren 1832-1844 zijn er ook nog

176

staten van fabrikanten en trafiekhouders met concessies tot respectievelijk een

ingeslagen voorraad zeep (vooral linnenblekerijen), meel (vooral molenaars en

graanhandelaren), azijn (vooral textielfabrieken en garen- en katoenververijen),

binnenlands gedestilleerd en tarwemeel (vooral chemische fabrieken en

azijnmakerijen), turf en steenkool (vooral oliemolens, lijmziederijen,

kalkbranderijen, bierbrouwerijen en textielfabrieken). Deze registers, die ook zijn

voorzien van een index, vindt u in de inv.nrs. 17635-17639.

o Registers van vergunningen voor stoomwerktuigen, 1830-1876 (inv.nrs. 18219-

18221). Het gaat om een chronologisch register, waarin is aangetekend aan welke

ondernemers vergunning is verleend een stoommachine te plaatsen.

o Register van hinderwetvergunningen, 1852-1963 (inv.nr. 12353). Een belangrijk

register, dat is voorzien van een alfabetische index op familienaam van de

aanvrager. Er moest onder andere vergunning worden aangevraagd voor het in

werking stellen van stoommachines, kalkbranderijen, windmolens, bakkerijen en zo

verder. Mede dankzij de alfabetische toegang is dit een prachtige bron om

bijvoorbeeld te achterhalen wanneer uw voorouder een windmolen heeft gebouwd

of wanneer een bepaalde fabrikant op stoomkracht is overgegaan.

o Register van korenmolenaars in Overijssel met de door hen betaalde borgtochten

wegens de accijns op het malen van meel, 1833-1855 (inv.nr. 18029).

o Staat van de korenmolens in Overijssel met het vastgestelde bedrag aan borgtocht,

1833-1855 (inv.nr. 18030).

Zie voor deze beroepsgroep ook de archieven van de commissarissen van Almelo en Deventer

[toegang 25], waarin zich per gemeente lijsten bevinden van de aldaar werkzame molenaars,

tappers, bakkers, wijnverkopers en grutters uit de jaren 1814-1815 (inv.nrs. 19364 en 19403).

2. Patentregisters. Ook in de archieven van de gemeentebesturen bevindt zich informatie over

handel en nijverheid. Voor de periode 1806-1894 kunnen de patentregisters informatie over

beroepen geven. Wie een bedrijf of beroep uitoefende, moest daarvoor een soort

vergunning, patent, hebben, waarvoor jaarlijks aan de fiscus betaald werd. Het patent werd

per 1 mei 1894 vervangen door een inkomsten-, vermogens- en bedrijfsbelasting.

De patentplichtigen werden in registers genoteerd. Deze kohieren, waarin de namen staan van

bedrijven, neringen en handelaren, bevinden zich bij de gemeenten. In veel gevallen zijn ze echter

niet bewaard gebleven. In het Historisch Centrum Overijssel berust in het archief van het Provinciaal

Bestuur [toegang 25] een register van tappers en bakkers in Overijssel met het aangeslagen bedrag

aan patentrecht over de jaren 1847-1861 (inv.nr. 12165).

3. Handelsregister. Had uw voorvader in deze eeuw een eigen bedrijf, dan is het

handelsregister een goed instrument om daar meer over te vinden. Sinds 1921 is iedere zaak

of onderneming in dit register ingeschreven, of het nu gaat om een eenmanszaak, een

naamloze vennootschap of een coöperatieve vereniging. Uitgezonderd zijn

overheidsbedrijven, landbouwbedrijven en de straathandel. In het handelsregister worden

alle bedrijven opgenomen die hun zetel in Nederland hebben, ook filialen of bijkantoren van

177

buitenlandse bedrijven. Van de bedrijven die in 1921 bij de invoering van het handelsregister

al bestonden is eveneens een dossier aangelegd.

In de dossiers staat een aantal gegevens over de onderneming, zoals: een korte bedrijfsomschrijving;

de handelsnaam; de rechtsvorm (eventueel met een exemplaar van de statuten); het volledige

adres; het aantal werkzame personen; gegevens over eigenaren, bestuurders, vennoten,

commissarissen en procuratiehouders. Wanneer in één van deze gegevens verandering komt, wordt

dat in het dossier vermeld. Een dossier van het handelsregister bevat geen brieven, foto's of lijsten

van personeelsleden.

Het handelsregister wordt bijgehouden door de Kamer van Koophandel en Fabrieken in het gebied

waar het bedrijf is gevestigd. Van ieder bedrijf dat in het handelsregister is ingeschreven, wordt een

apart dossier aangelegd. Wordt een bedrijf opgeheven, dan wordt het dossier afgesloten ofwel

doorgehaald. Doorhaling wil echter niet altijd zeggen dat het betreffende bedrijf niet meer bestaat.

Soms is het zo dat een dossier wordt doorgehaald als een bedrijf een nieuwe rechtsvorm krijgt of op

een andere manier sterk verandert. Er wordt dan met een nieuw dossier begonnen.

Nederland is ingedeeld in ressorten (werkgebieden) van Kamers van Koophandel en Fabrieken. Om

het dossier van een bedrijf te vinden, moet u eerst weten onder welke Kamer de plaats valt waar het

bedrijf is gevestigd. Momenteel zijn in Overijssel twee Kamers actief: de Kamer van Koophandel en

Fabrieken voor Twente en Salland - met regiokantoren te Deventer en Enschede - en de Kamer van

Koophandel en Fabrieken voor Noordelijk Overijssel te Zwolle. U kunt de territoriale indeling

navragen bij de Kamers of het Historisch Centrum Overijssel.

De Overijsselse Kamers van Koophandel dragen de doorgehaalde dossiers periodiek over aan het

Historisch Centrum Overijssel. Zoekt u het dossier van een bepaald bedrijf, dan kunt u eerst

telefonisch contact opnemen met de betreffende Kamer van Koophandel. Daar kan men u zeggen of

het dossier nog bij de Kamer berust of in het Historisch Centrum Overijssel ter inzage is.

Informatie over de naar het Historisch Centrum Overijssel overgebrachte handelsregisters staat in

het Overzicht van archieven in de rubriek `Rijksorganen in de provincie: Economische zaken'. De

dossiers van het handelsregister zijn openbaar.

Dossiers in het Historisch Centrum Overijssel zijn toegankelijk op: dossiernummer; vestigingsplaats

van de onderneming; naam van het bedrijf of type bedrijf. Het Historisch Centrum Overijssel heeft

momenteel ongeveer 65.000 dossiers toegankelijk gemaakt door middel van een database, die in de

studiezaal te raadplegen is. Hierin vindt u gegevens uit de doorgehaalde dossiers afkomstig van de

Kamers van Koophandel in Zwolle en Hengelo/Enschede uit de periode 1921-1990.

Een overzicht van de bestuursleden en secretarissen van de Kamers van Koophandel en Fabrieken in

Overijssel over de jaren 1876-1920 vindt u in het archief van het Provinciaal Bestuur [toegang 25],

inv.nrs. 12357-12358.

4. Vennootschapsregister. Vóór 1921 hield de overheid uitsluitend gegevens bij over

vennootschappen, niet over andere bedrijfsvormen. Een vennootschap is een juridische

vorm waarin twee of meer personen een commerciële samenwerking aangaan. Het

oprichten van een vennootschap werd in een akte vastgelegd. Zo'n akte bevat gegevens over

het doel van de onderneming, de aandeelhouders, het maatschappelijk kapitaal, de directie,

178

de raad van commissarissen en de bevoegdheden van verschillende personen. Bij

wijzigingen en opheffing werd ook een akte opgemaakt. Deze akten werden sedert 1811

door de rechtbanken overgeschreven in een register van vennootschappen.

Er is een onderscheid te maken tussen de registratie vóór en na 1838. Tussen 1811 en 1838 werden

akten van vennootschap geregistreerd bij de rechtbank van koophandel. In de jaren 1838-1920 bij

de arrondissementsrechtbank, maar soms ook bij het kantongerecht.

De archieven van de Overijsselse rechtbanken berusten in het Historisch Centrum Overijssel (zie

hoofdstuk 8). De archieven van de rechtbanken van koophandel zijn veelal te vinden bij de archieven

van de rechtbanken van eerste aanleg.

De toegangen tot de archieven van de arrondissementsrechtbanken en kantongerechten bevatten

een rubriek `buitengerechtelijke zaken', waarbinnen de vennootschapsregisters een aparte serie

vormen. De akten zijn in chronologische volgorde ingeschreven in de registers. Soms is er een

alfabetische naamindex aanwezig.

5. Faillissementen. Ging een bedrijf van een voorvader op de fles, dan heeft u een nieuw

aanknopingspunt. Bij faillissementen werd namelijk de arrondissementsrechtbank

ingeschakeld, zodat u in de archieven hiervan de schriftelijke neerslag van de zaak kunt

terugvinden.

Er zijn verschillende manieren om een faillissement te achterhalen. In de dossiers van het vanaf 1921

ingevoerde handelsregister staat het rechterlijke vonnis vermeld waarin die faillietverklaring is

uitgesproken. Ook in het vennootschapsregister wordt bij beëindiging van een vennootschap

aangegeven of dat een gevolg is van een faillissement, met vermelding van datum en vonnis. Een

andere bron in de rechtbankarchieven zijn de faillissementsregisters, die sinds 1896 door de

arrondissementsrechtbanken (zie hoofdstuk 8) worden bijgehouden en die vaak alfabetisch

toegankelijk zijn. Ook door een vermelding in de Staatscourant, een plaatselijke krant of door een

toevalsvondst, bijvoorbeeld in de collectie familieadvertenties bij het CBG, kunt u op het spoor van

een faillissement worden gezet.

Vervolgens kunt u zoeken naar het faillissementsdossier, waarin alle stukken worden bewaard die

zijn opgemaakt nadat iemand failliet is verklaard. U vindt hierin onder meer het rekest, waarbij met

redenen omkleed aan de rechtbank wordt verzocht om iemand failliet te verklaren, het vonnis,

overzichten van de schuldeisers en om welke bedragen het gaat, een boedelbeschrijving en

informatie over de afwikkeling van de zaak.

6. Bedrijfsarchieven. De hiervoor genoemde overheidsarchieven bieden ons de informatie over

ondernemers en ondernemingen die de overheid graag wilde vastleggen. De invalshoek van

de overheid is veelal administratief en juridisch van aard. Archieven van bedrijven kunnen

ons beter inlichten over de arbeidsomstandigheden en -voorwaarden, de concrete

werkzaamheden en de carrières van onze voorouders in industrie, handel en

dienstverlening.

In tegenstelling tot overheidsinstellingen zijn bedrijven niet wettelijk verplicht hun archieven

permanent in goede en geordende staat te bewaren. U moet dus eerst zien te achterhalen of het

179

archief van het bedrijf waar uw voorouders werkten bewaard is gebleven en zo ja, waar het nu

bewaard wordt en of het toegankelijk is.

Het meest recente overzicht van bewaard gebleven bedrijfsarchieven is de veertiendelige serie

Historische bedrijfsarchieven. Geschiedenis en bronnenoverzicht van het Nederlandsch Economisch-

Historisch Archief (Amsterdam 1992-1993). Hierin staan ongeveer 5.000 bedrijfsarchieven

beschreven, waarvan er 2.000 nog bij de ondernemingen zelf berusten en de overige in openbare

archiefbewaarplaatsen. De archieven zijn gesorteerd naar bedrijfsklassen. Elk deel begint met een

beknopte schets van de historische ontwikkeling van de bedrijfstak, gevolgd door een overzicht van

de archieven. Per archief staan vermeld: de naam van het bedrijf, de vestigingsplaats, de

bewaarplaats, de periode waarover het archief voorhanden is, de omvang en de ontsluiting. Een

alfabetische index op bedrijfsnaam sluit elk deel af.

Goede voorbeelden van bedrijfsarchieven in het Historisch Centrum Overijssel zijn de archieven van

de Koninklijke Textielfabrieken Van Heek & Co te Enschede, 1817-1968 [toegang 166] en dat van de

Koninklijke Machinefabrieken Gebr. Stork en Co te Hengelo, ca. 1855-ca. 1980 [toegangen 170.1-

170.4]. Er zijn er echter veel en veel meer, ook in de Overijsselse gemeentearchieven.

Informatie over de naar het Historisch Centrum Overijssel overgebrachte bedrijfsarchieven vindt u in

het Overzicht van archieven in de rubriek `Niet-overheidsarchieven: Instellingen van economische

aard'. Raadpleeg ook de archievenoverzichten en aanwinstenlijsten van de gemeentearchieven. De

meeste bedrijfsarchieven zijn openbaar tot de jaren 1940-1950. Voor inzage in recentere stukken is

veelal toestemming van het bedrijf en/of de rijks- of gemeentearchivaris vereist.

Bedrijfsarchieven zijn vaak zeer omvangrijk. Alleen al in het Historisch Centrum Overijssel berust

circa 2.000 strekkende meter bedrijfsarchief. Bovendien is de ontsluiting ervan beduidend minder

ver gevorderd dan die van overheidsarchieven. Maar minimaal is een globale inhoudsopgave

(plaatsingslijst) altijd wel beschikbaar. Archieven van kleine bedrijven zijn uitermate schaars; in de

archiefbewaarplaatsen overheersen de `grote namen'. Boeren, ambachtslieden en kleine

middenstanders zijn maar mondjesmaat vertegenwoordigd.

7. Landbouworganisaties. Wanneer uw overgrootvader of grootvader landbouwer was, is de

kans groot dat u hem terugvindt in het archief van één van de tegen het einde van de

negentiende eeuw opgekomen vakverenigingen voor landbouwers of in dat van een

plaatselijke coöperatieve aan- en verkoopvereniging of zuivelfabriek.

In Overijssel was het aanvankelijk de in 1871 opgerichte Twentsche Landbouw Maatschappij (TLM),

die zich de `bevordering van landbouw, veeteelt, landontginning en landhuishoudelijke Nijverheid'

tot doel stelde. Dit beoogde men te bereiken door het keuren van vee en landbouwgewassen, het

organiseren van tentoonstellingen en het verstrekken van informatie over nieuwe landbouwkundige

ontdekkingen. Het werkgebied van de TLM breidde zich steeds verder over de provincie uit, zodat de

organisatie zich in 1896 de Overijsselsche Landbouw Maatschappij (OLM) ging noemen. Andere

boerenorganisaties waren de in 1897 opgerichte Provinciale Overijsselse Boerenbond, die een

katholieke signatuur had, en de in 1918 ontstane Protestants Christelijke Boeren- en Tuindersbond.

Per 1 januari 1995 is de OLM een federatie aangegaan met de Aartsdiocesane Rooms-Katholieke

Boeren- en Tuindersbond (ABTB) en de afdelingen Overijssel, Gelderland en Utrecht van de

180

Christelijke Boeren- en Tuindersbond (CBTB) tot de Landbouw en Tuinbouw Organisatie LTO

MidOost.

Zie voor de in het Historisch Centrum Overijssel berustende instellingen op dit gebied in het

Overzicht van archieven de rubriek `Landbouw: Vak- en standsorganisaties'. In het archief van de

OLM [toegang 330] zijn ook archieven van plaatselijke afdelingen met ledenlijsten en/of

presentieregisters te vinden. Hetzelfde geldt voor het archief van de Overijsselse afdeling van de

Christelijke Boeren- en Tuindersbond (1935-1992) [toegangen 371 en 371.1].

8. Coöperatieve aan- en verkoopverenigingen. De marktgerichtheid van de agrarische sector

nam tegen het einde van de negentiende eeuw toe, waardoor de boer zich met het

verkopen en het verwerken van zijn producten moest gaan bezighouden. Daarnaast diende

hij kunstmest, krachtvoer en andere productiemiddelen aan te schaffen. Al snel werd het de

landbouwers duidelijk dat samenwerking op deze gebieden tot veel betere resultaten zou

leiden. Zo groeide de coöperatiegedachte, waarbij de boeren zelf de aankoop van goederen

en de afzet en de verwerking van hun producten in de hand namen. De eerste coöperatie in

Overijssel - een aankoopvereniging voor kunstmest - werd in 1890 in Lonneker gesticht.

Ook op het gebied van de zuivelbereiding speelde de coöperatie een prominente rol. Vóór 1880

werd de melk op de boerderij tot boter en kaas verwerkt, waardoor de kwaliteit nogal varieerde. De

opkomst van de fabrieksmatige productie van boter nam de aan de zuivelbereiding op de boerderij

verbonden nadelen weg. Voor het oprichten van een zuivelfabriek met stoomaandrijving was

evenwel een grote investering nodig. Aanvankelijk waren het dan ook vooral particuliere handelaren

die boterbedrijfjes stichtten. De eerste Overijsselse coöperatieve zuivelfabriek werd in 1896 in

Lonneker gebouwd. Dit voorbeeld vond allerwege navolging en in 1912 waren er al 79

zuivelfabrieken in Overijssel. Aanvankelijk namen de handkrachtfabrieken een belangrijke plaats in,

omdat ook minder draagkrachtige boeren die konden financieren. De stoommachine kreeg echter

snel de overhand. Na de Tweede Wereldoorlog werd het aantal zuivelfabrieken fors uitgedund en

concentreerde men de zuivelbereiding in enkele grotere bedrijven.

Gezien de voordelen die organisatie in coöperatieverband met zich meebracht, is het niet

verwonderlijk dat coöperaties uit de grond schoten. Waren er in 1893 in Overijssel slechts vier

coöperaties met een ledental van in totaal 150, tien jaar later waren er 42 coöperaties met 3.937

leden. De groei zette verder door na 1907, toen de OLM de coöperatieve gedachte daadkrachtig

begon te ondersteunen. De landbouworganisatie richtte zelf coöperaties op in de plaatsen waar ze

nog niet bestonden. In 1929 waren er in Overijssel 54 coöperatieve verenigingen met 11.730 leden.

Veel archieven van plaatselijke landbouwcoöperaties berusten bij het Historisch Centrum Overijssel,

te veel om op te sommen. Zie hiervoor in het Overzicht van archieven de rubriek `Landbouw:

coöperatieve aan- en verkoopverenigingen'. Verder zijn er archieven van zuivelfabrieken te Almelo,

Ambt Delden, Blokzijl, 's-Heerenbroek, IJhorst, Tuk en Wanneperveen. Deze archieven, waarin zich

ook ledenregisters e.d. bevinden, zijn soms alleen toegankelijk door een summiere plaatsingslijst.

Sommige archieven zijn nog helemaal niet geïnventariseerd.

Veel archieven van Overijsselse coöperatieve zuivelfabrieken bevinden zich in het archief van de

Coberco, dat is ondergebracht bij het Gemeentearchief Zutphen.

181

Literatuur

Priester, P., Landbouwvoorlichting en bedrijfsontwikkeling in Overijssel en de IJsselmeerpolders 1890-

1983: een historisch overzicht (Zwolle, 1983); W. Coster, Overijssel op het land. Een geschiedenis van

de Overijsselsche Landbouw Maatschappij, 1871-1995 (Zwolle 1996); K. Post, 50 Jaar Christelijke

Boeren- en Tuindersbond in Overijssel: een handvol herinneringen en toekomstverwachtingen,

verteld door boeren en tuinders (Zwolle 1969); W.F.P. Boshouwers, In het spoor van kruis en ploeg:

vijftig jaar Aartsdiocesane R.K. Boeren- en Tuindersbond 1917-1967 (Arnhem 1967).

G.A.J. van Engelen van der Veen, Marken in Overijssel (Den Haag 1924); H.B. Demoed, Mandegoed

Schandegoed: de markeverdelingen in Oost Nederland in de 19e eeuw (Zutphen 1987).

Over vennootschapsregisters vindt u informatie in: M.W. van Boven, `De rechtbanken van

koophandel 1811-1838', Nederlands Archievenblad 97 (1993) 5-28; en in: R. Huijbrecht (red.),

Werkboek rechterlijke archieven 1838-1940 (Nationaal Archief, Den Haag 1989).

Methodisch belangwekkend is: A. Kors, `Voorouders aan het werk. Werken met bedrijfsarchieven',

Genealogie. Kwartaalblad van het CBG 1 (1995) 33-36. Veel bedrijven hebben bij jubilea een

gedenkboek laten verschijnen. Zie voor een uitputtend overzicht hiervan: P. Dehing en C. Seegers,

Katalogus van de kollektie gedenkboeken van ondernemingen en organisaties in de Economisch-

Historische Bibliotheek (NEHA Amsterdam 1988). Zie ook: A. Kramer, Bibliografie voor de

bedrijfsgeschiedenis (Centrum voor Bedrijfsgeschiedenis Rotterdam 1993).

In Overijssel is met name de geschiedenis van de Twentse textielindustrie uitvoerig onderzocht. Een

goed overzicht is te vinden in de jaarlijks verschijnende overzichten van `Nieuwe textielhistorische

literatuur' in het jaarboek Textielhistorische Bijdragen. Zie ook: E.J. Fischer en D.J. van der Veen,

`Gids voor de bestudering van de geschiedenis der Twentse katoenindustrie tussen 1800 en 1940',

Textielhistorische Bijdragen 23 (1982) 70-103.

Bij de archiefdiensten zijn de volgende folders beschikbaar: Zoekwijzer 3. Ondernemers. Handels- en

vennootschapsregisters (Nationaal Archief, Den Haag 1996); Zoekwijzer 4. Failliet. Stukken over

faillissement in rechtbankarchieven (Nationaal Archief, Den Haag 1996).

182

Online verwijzingen


Nationaal Archief:


o Inventaris archief van de Twentsche bank

o Inventaris van de archieven van Van Heek & Co, en de N.V. Boekelosche

Stoomblekerij

o Inventaris van het archief van de Staten van Overijssel

o Informatie over firma Gelderman & Zn, textielfabrikant in Twente

o Archievenoverzicht: Instellingen van economische aard

o Handelsregister Kamers van Koophandel Enschede en Zwolle, 1921-1990

o NV Uitgeversmaatschappij W.E.J. Tjeenk Willink, 1838-1968

o NV Waalsteenfabriek Windesheim, 1902-1982

o Gasfabriek, Waterleiding- en Bosbedrijf, 1892-1985


Het verleden in beeld





http://www.historischcentrumoverijssel.nl/bronnen/kvk.asp

http://www.cbg.nl/

http://www.geneaknowhow.net/in/beeld.htm


183

14. Huizen, families en personen Overijssel wordt gesierd door tientallen fraaie en eeuwenoude landhuizen. Vaak staan ze in een

lommerrijke omgeving in wat rustiger streken van de provincie, soms vinden we ze op strategische

plekken nabij wegen waterverbindingen. In veel gevallen herinnert alleen een dichtgeslibde gracht,

een los bouwhuis of een eerbiedwaardige bomenrij aan het statige huis dat de tand destijds niet

heeft overleefd. Al met al is zo'n tachtig procent van de Overijsselse havezaten en spiekers in de loop

der eeuwen aan de sloophamer ten offer gevallen.

Buitenplaatsen dienden meestal als behuizing van adellijke of voorname families, die generaties lang

op politiek, ambtelijk én economisch gebied een vooraanstaande rol speelden. Over de Overijsselse

landhuizen, de families die ze bezaten en bewoonden en sommige individuele personen gaat dit

hoofdstuk. Het ligt voor de hand dat in de huis- en familiearchieven vooral veel gegevens te vinden

zijn over geslachten, die in het verleden in Overijssel de lakens uitdeelden: de adel en het stedelijk

patriciaat van Deventer, Kampen en Zwolle en hun aanverwanten. Maar ook over het

dienstpersoneel en over de pachters van de bij het landgoed behorende erven, landerijen en andere

bezittingen is interessante informatie op te diepen. Als één van uw voorouders bijvoorbeeld pachter

was van de molen bij de Schulenborg nabij Hellendoorn, dan kunt u in het huisarchief Rechteren met

veel vrucht de rentmeestersrekeningen opslaan.

In het huisarchief Almelo bevinden zich veel akten van verpachting van erven en landerijen. Zo werd

op 15 februari 1667 tussen de heer van Almelo en Geert Jansen een pachtcontract voor de katerstede

Brinkshuis gesloten. Behalve een bedrag van 45 carolusgulden moest de pachter elk jaar ook vier

ganzen, een paar hoenders en drie pond vlas aan zijn landheer leveren. Voorts was hij ook verplicht

`turf te graeven, gelijck pachters olders en voorolders voor desen gedaen hebben, alsmede

behoorlicke diensten aen de Huijse Almelo te doen.' (RAO, Huisarchief Almelo, inv.nr. 1923.)

Havezaten en spiekers

De eerste Overijsselse buitenplaatsen zijn ontstaan in de zestiende eeuw. In die tijd verloren de

middeleeuwse burchten hun verdedigende functie en begonnen de kastelen meer en meer op de

grote huizen in de stad te lijken. Er werden ook nieuwe landhuizen gebouwd. Met name toen na de

troebelen van de Tachtigjarige Oorlog eindelijk de rust op het platteland was weergekeerd, lieten

veel edellieden en rijke burgers uit de IJsselsteden op hun grondbezit op het platteland een

buitenverblijf bouwen. Hier brachten ze met hun familie de zomermaanden op aangename wijze

door, terwijl tevens aandacht kon worden besteed aan het beheer van de aan de buitenplaats

verbonden goederen. Per slot van rekening was een landgoed in wezen een agrarisch instituut,

waarvan het boerenbedrijf een onlosmakelijk onderdeel uitmaakte. De paarden en koeien werden

gestald in bouwhuizen, die aan beide kanten van het voorplein waren gelegen. Hooibergen,

varkenshokken en mestvaalten droegen bij aan het landelijke beeld.

De landhuizen van het stadspatriciaat uit Kampen, Zwolle en Deventer noemde men spiekers. De

adellijke huizen op het platteland stonden bekend als havezaten. Het bezit van een havezate was

tijdens de zeventiende en achttiende eeuw één van de vereisten voor het lidmaatschap van de

Ridderschap, die samen met de drie IJsselsteden het gewestelijk bestuur vormden. Na de

omwenteling van 1795 verloren de riddermatigen hun politieke voorrechten, waarna verscheidene

184

edellieden hun buitenverblijven van de hand deden om zich definitief in de stad te vestigen. Veel

havezaten werden in de daaropvolgende jaren met de grond gelijkgemaakt. Eenzelfde lot trof in de

negentiende eeuw veel van de landverblijven van de rijke burgers uit de IJsselsteden, die veelal in

handen kwamen van landbouwers. Het puin van de afbraak verkochten ze als verhardingsmateriaal

voor wegen, waar in de eerste helft van de negentiende eeuw veel vraag naar was. Grachten werden

gedempt, bomen gerooid en het terrein herkaveld. Op de plaats waar het landhuis had gestaan,

verrees vaak een boerderij. Zo was de cyclus weer rond: veel buitenplaatsen zijn immers ontstaan uit

een boerenerf.

Ontwerp voor het kostuum van de leden van de Ridderschap van Overijssel, 1914

185

Plattegrond van de landerijen rondom de havezate Zuthem, die zo'n vijf kolometer ten zuiden van

Zwolle lag. Manuscriptkaart door I.I. Sorg, 1815. Het huis was al in 1806 afgebroken. Opmerkelijk is

het 'grand canal' dat zich aan de overkant in het weiland uitstrekt.

Beschikbaarheid

Het Historisch Centrum Overijssel beschikt over een groot aantal huis- en familiearchieven; daartoe

behoren - op een enkele uitzondering na - de archieven van de belangrijkste huizen en families in

Overijssel. Ook de spreiding daarvan over de gehele provincie is zodanig, dat er uit iedere regio bij

het Historisch Centrum Overijssel wel iets te vinden is. U kunt voor de in het Historisch Centrum

Overijssel berustende familie- en huisarchieven het Overzicht van archieven raadplegen onder de

rubrieken `Huizen en heerlijkheden' en `Families'.

Ook de gemeentearchieven van Zwolle, Deventer en Kampen beschikken over dergelijke archieven,

maar die hebben vaak een meer lokaal karakter. Talloos echter zijn ook de archieven die nog op de

havezaten of elders bij particulieren berusten. Er is in Overijssel een tweetal particuliere

archiefbewaarplaatsen, verbonden aan een landgoed. Dat is ten eerste de stichting Twickel te

Delden, die het omvangrijke archief beheert van het huis Twickel. De Stichting Twickel en Vereniging

Vrienden van Twickel geven een eigen tijdschrift uit: Twickelblad. In het huis Schoonheten te Raalte

is de stichting Archivariaat Bentinck-Schoonheten gevestigd, die archieven van de familie Bentinck

beheert.

Hier wijzen we ook op het Centraal Register van Particuliere Archieven (CRPA) in Den Haag, dat de

verblijfplaats, inhoud en mate van toegankelijkheid van particuliere archieven en collecties

registreert. Het CPRA heeft dus zelf geen archieven in beheer, maar verwijst naar de vindplaats

ervan.

186

In het familiearchief Van Haersolte bevinden zich stukken met betrekking tot het moeizame huwelijk

van Jan Willem Simon van Haersolte (1764-1817) en Anna Theresia Jacoba Bangeman (1775-1838).

Zo noteerde de echtgenoot op 17 mei 1808: `Schelden en rasen altijd zoo als voorheen, ik ben

oorzaak van alles wat ons overkomt, en wat er gebeurd, dat wij slegte domestiquen [=

dienstpersoneel] hebben is mijn schuld, zij vervloekt mij de geheele dag, en wenscht dat ik maar

spoedig order mag krijgen, om na Amsterdam te vertrekken, om zo doende van mij verlost te

worden. [...] Zij wil liever gaan bedelen, zo zij zegt, en alles missen en ontbeeren, als met mij en de

kinderen te leeven; zegt, en toont mij dagelijks hoe hatelijk ik haar ben, en praat zulks de kinderen

voor, verstoot mij, als ik wil aanhalen, en toont haar afkeer tegens mij bij alle menschen zonder

onderscheid.' (RAO, Familiearchief Van Haersolte, tak Haerst, den Doorn en Zuthem, inv.nr. 43.)

Bronnen

Familie- en huisarchieven

Wat is nu eigenlijk het verschil tussen een familie- en een huisarchief? Een familiearchief heeft als

kern de archivalia, die één bepaalde familie in de loop der eeuwen heeft gevormd. Een huisarchief

bestaat uit de archieven van de families die een bepaald huis of landgoed achtereenvolgens hebben

bezeten of bewoond. Hier staat dus niet de familie, maar het huis of landgoed centraal.

In de praktijk treft u in familie- en huisarchieven meestal dezelfde soorten stukken aan, die zowel

van persoonlijke als van zakelijke aard zijn. Er zitten stukken in betreffende het privéleven van die

families, zoals brieven, akten van huwelijkse voorwaarden en boedelverdelingen. Daarnaast kunt u

ook informatie tegenkomen over aanverwante geslachten. Bovendien is de kans groot dat er

genealogische gegevens aanwezig zijn, omdat er altijd wel iemand van de familie zich met

stamboomonderzoek heeft beziggehouden.

De stukken van zakelijke aard hebben onder meer betrekking op de openbare en maatschappelijke

functies die door de familieleden of bewoners van het huis werden uitgeoefend. Het gaat hierbij om

papieren die men door de eeuwen heen verkreeg in verband met het beheer van de goederen en

rechten, zoals koopakten, beheersstukken, rentmeestersrekeningen en verdere administratie.

Voorts moet u erop bedacht zijn dat de huis- en familiearchieven ook stukken kunnen omvatten die

men eerder in bijvoorbeeld overheids-, kerspel-, marke- of kerkelijke archieven zou verwachten. In

vroeger tijden maakte men niet altijd een even scherp onderscheid tussen zuiver particuliere en

andere archivalia. Zeker niet als alles `thuis' bewaard werd.

In het huisarchief Vilsteren berust het zogenoemde memoriaal, een register uit de jaren 1765-1885

met aantekeningen van Michaël Helmich en zijn opvolgers over het beheer van het nabij Ommen

gelegen landgoed. De familie noemde dit deel vanwege de goudkleurige leren band ook wel `het

gouden boek'. Behalve aantekeningen over onder andere de houtexploitatie, vinden we hierin ook

diergeneeskundige recepten, aanplantinstructies, weerkundige gegevens, lijsten van gevangen

lijsters en geschoten wild, aantekeningen over het verbouwen van boerderijen en zo verder. Zo staat

bij het jaar 1818 opgetekend: `Is in 't voorjaar een buitengemene droogte begonnen, die de geheele

zomer, de herfst en tot in 't midden van january van het volgende jaar geduurd heeft, zoo dat toen

187

nog de gracht om het eiland te Vilsteren laager van water was, als ooit in de zomer geweest is bij

menschen heugenis. Het gevolg van deze droogte was in de zomer nadeelig voor de haver en

aardappels, maar de rogge en boekweit vielen nogal tamelijk wel uit, doch niet zwaar van stroo en

zaad, en het vee hadde overal gebrek aan gras.' Kitty Verrips-Roukens beschrijft in haar boek Over

heren en boeren (Den Haag 1982) het leven op het landgoed Vilsteren over de periode 1800-1977.

(RAO, Huisarchief Vilsteren, inv.nr. 760.)

De huis- en familiearchieven kunnen ook materiaal bevatten, dat niet-Overijssels is. Zo vinden we in

het huisarchief Vilsteren veel Gronings materiaal, net als in het familiearchief Heerkens. Omgekeerd

kunnen huis- en familiearchieven, die buiten de provincie worden bewaard, stukken met betrekking

tot Overijssel herbergen. Dat geldt bijvoorbeeld voor het archief Batinge, dat berust bij het Drents

Archief. Soms zijn hele archieven elders ondergebracht, zoals het familiearchief Van Heerdt, dat bij

het CBG in Den Haag valt te raadplegen.

Een rijke bron met genealogische gegevens over vooral vooraanstaande Overijsselse families vormt

het familiearchief Van Rhemen, dat berust bij het Gelders Archief. Hierin zijn de naspeuringen te

vinden van drie in Vollenhove wonende generaties van dit geslacht, die zeer veel informatie bijeen

hebben gebracht over vrijwel alle Oost-Nederlandse adellijke families vanaf de Middeleeuwen tot in

hun eigen tijd. Aangezien zij gebruik konden maken van archiefstukken die sindsdien verloren zijn

gegaan, is hun werk ook nu nog van onschatbare betekenis.

Huis Almelo

Het archief van het huis Almelo, waar de grafelijke familie Van Rechteren resideerde, is één van de

belangrijkste en grootste particuliere archieven van ons land. Het huis Almelo vormde het

middelpunt van de heerlijkheid Almelo en Vriezenveen, die de stad Almelo, het richterambt Almelo

en het schoutambt Vriezenveen omvatte. Tot de heerlijke rechten die de heer van Almelo

uitoefende, behoorden de rechtspraak, inclusief de handhaving van de openbare orde,

belastingheffing en daarnaast een hele serie rechten met een economische grondslag. Daartoe

behoorden onder meer de herendiensten, handen spandiensten, jacht- en visrechten, tolrechten

en zo verder. Maar ook allerlei rechten op godsdienstig terrein, zoals het benoemen van de

predikant, de koster en de schoolmeester vielen aan hem toe. Dankzij de overheersende rol van de

heren van Almelo is er in het huisarchief Almelo ook veel informatie te vinden over het reilen en

zeilen van de inwoners van de heerlijkheid. Maar er zijn ook stukken aanwezig met betrekking tot de

rechten en goederen die de familie Van Rechteren in andere delen van Overijssel en Nederland

bezat.

Persoonlijke archieven

Een laatste categorie die nog apart vermelding verdient zijn de persoonlijke archieven. Hieronder

verstaan we archieven, die door één bepaalde persoon zijn gevormd (of aangelegd). Daaronder

treffen we uiteraard zeer uiteenlopende bestanden aan, zowel qua inhoud als omvang. De meeste

verzamelingen hebben betrekking op aantekeningen van geschiedkundige aard van allerlei

verschillende onderzoekers uit de laatste honderd jaar. Hieronder bevinden zich ook nogal eens

genealogische aantekeningen, die zijn bijeengebracht door ervaren stamboomonderzoekers. Hun

materiaal kan verrassende gegevens bevatten, ook uit archieven die moeilijk bereikbaar zijn, of uit

niet voor de hand liggende bronnen.

188

Bij het Historisch Centrum Overijssel bevinden zich bijvoorbeeld aantekeningen betreffende de familie

Ten Doesschate uit Goor, waarin ook veel gegevens te vinden zijn over andere Goorse geslachten.

Bovendien heeft de onderzoeker, A. ten Doesschate, de bewoningsgeschiedenis van ieder huis in Goor

tussen circa 1650 en 1832 vastgelegd. Ook bij de gemeentearchieven vinden we zulke genealogische

verzamelingen. En net als bij de huis- en familiearchieven kunnen ook elders berustende persoonlijke

archieven aantekeningen over Overijsselse families bevatten. U kunt zich veel moeite besparen door

na te gaan of er niet toevallig aantekeningen over de familie, die u zoekt, in zo'n persoonlijk archief

zitten.

Informatie over de verzamelingen in het Historisch Centrum Overijssel vindt u in het Overzicht van

archieven in de rubrieken `Personen' en `Overige verzamelingen'. Raadpleeg ook de

archievenoverzichten en aanwinstenlijsten van de gemeentearchieven.

Literatuur

Algemene informatie vindt u in: A.J. Gevers en A.J. Mensema, De havezaten in Salland en hun

bewoners (Alphen aan den Rijn 1997); A.J. Gevers en A.J. Mensema, De havezaten in Twente en hun

bewoners (Zwolle 1995). In deze boeken is ook de oudere literatuur verwerkt. Zie verder: J. Westra

van Holthe, Vollenhove en haar havezathen (Assen 1958); en: H.W.M. van der Wyck en J. Enklaar-

Lagendijk, Overijsselse buitenplaatsen (Alphen aan den Rijn 1983). Daarnaast zijn over veel

buitenplaatsen aparte publicaties verschenen.

Online verwijzingen


Historisch Centrum Overijssel: o Huisarchief Boschwijk, 1621-1911 o Familiearchief en Collectie Gelderman, 1532-1988 o Familiearchief Van Nahuijs, 1843-1954 o Familiearchief Vos de Wael, 1700-1930 o Huisarchief Soeslo, 1840-1968 o Huisarchief Almelo, 1236-1917 (1933)

Nationaal Archief:




189

15. De krant van gisteren Hoe langer hoe meer dringt het belang door van kranten en tijdschriften als bronnen voor

genealogie en regionale en plaatselijke geschiedenis. Daar waar archiefmateriaal niet (meer)

aanwezig is kunnen periodieken voor onderzoekers uitkomst bieden. Ook voor de genealoog is de

krant een belangrijke bron. Menig inmiddels ervaren stamboomonderzoeker is zijn speurtocht

begonnen met de advertentie van zijn eigen geboorte in de lokale of regionale krant. Ook voor de

viering van huwelijksjubilea wordt graag teruggegrepen op de krant ten tijde van het huwelijksfeest.

Daarmee is al aangegeven dat de krant een bron voor genealogisch onderzoek is. Geboorte-,

huwelijks- en overlijdensberichten kunnen goede diensten bewijzen, maar daarnaast heeft de krant

van gisteren nog veel meer te bieden.

Op 13 november 1918 overleed te Steenwijk de 31-jarige politieagent Hendrikus van der Hogen. Bij

het raadplegen van de akte valt het op dat in deze tijd veel Steenwijkers stierven: alleen al in

november 1918 een kleine vijftig mensen, terwijl er in het hele jaar 1917 maar negentig sterfgevallen

staan opgetekend. De oorzaak is makkelijk te vinden: in de Provinciale Overijsselsche en Zwolsche

Courant uit die tijd staan vele berichten over de Spaanse griep, waaraan in heel Europa miljoenen

mensen overleden. Bij veel patiënten ging de griep gepaard met een longontsteking. Omdat de

bevolking als een gevolg van de schaarste tijdens de Eerste Wereldoorlog niet veel weerstand had,

sloeg de epidemie hard om zich heen. Zo meldt de krant van 19 november dat in Steenwijk het aantal

sterfgevallen in de vorige week groot was: `Meer dan 20 personen, waaronder veel krachtige jonge

mannen, zijn toen na enkele dagen uit hun bedrijvig en nuttig leven weggerukt.' Mogelijk is ook

Hendrikus van der Hogen aan deze ziekte overleden.

Het kort achter elkaar overlijden van meer personen uit één gezin kan eveneens wijzen op het

heersen van een besmettelijke ziekte, zoals pokken, tyfus, dysenterie of buikloop, roodvonk,

kinkhoest en mazelen. Vooral de uit Azië afkomstige cholera was gevreesd. In Overijssel maakte deze

epidemische ziekte, die meestal in de zomer uitbrak, in 1832, 1848, 1855 en 1866 veel slachtoffers.

Ook hierover geeft de krant informatie.

Naast familieberichten kunt u in de kranten allerlei plaatselijk nieuws en advertenties aantreffen,

zoals verkoop van huizen, buitenplaatsen en herbergen, veilingen van onroerend goed,

faillissementen, scheepsberichten, personeelsadvertenties, aanbiedingen van `onfeilbare' pillen,

kruiden en oogwaters tegen allerlei soorten kwalen en zo verder. Ook rechtbankverslagen komen we

erin tegen, waarin vaak allerhande aardige details worden vermeld die in de rechterlijke archieven

niet staan opgetekend. En uiteraard is de krant een prachtige informatiebron voor het verkrijgen van

een beeld over het gewone leven, de daagse beslommeringen die uw voorouders bezighielden.

In een advertentie in de Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant uit 1830 verklaarde W.W.

Nijholt uit Zwolle alles aan te willen pakken: `De ondergeteekende thans zonder bestaan zijnde, en

goed kunnende lezen en schrijven, zoude zich gaarn geplaatst zien, als knecht of boekhouder,

onverschillig in welk vak ook. Kunnende goed met paarden omgaan, beveelt zich te dien einde in de

gunst van zijne stadgenooten.' In 1858 was de weduwe H. Hesselbeen verlegen om werk: `Door het

verlies mijnen man daartoe in de noodzakelijkheid gebragt, recommandeer ik mij dringend in ieders

aandenken, daar ik mij alhier gevestigd heb als BESTEEDSTER, alsmede tot het in orde brengen der

WASCH, en hetgeen verder daartoe behoort.'

190

Deel van een bladzijde uit het Overijsselsch Dagblad van 8 april 1920. Het Historisch Centrum

Overijssel bezit enkele jaargangen van deze krant van rooms-katholieke signatuur.

191

Beschikbaarheid

De Zwolse Courant en voorlopers is te vinden in het Historisch Centrum Overijssel, het

Gemeentearchief Zwolle en de Provinciale Bibliotheek. Op de editie in het Gemeentearchief Zwolle

is een geautomatiseerde index beschikbaar vanaf 1986. Het Deventer Dagblad wordt bewaard door

de Athenaeumbibliotheek en het Gemeentearchief Deventer. Beide collecties vullen elkaar aan over

de volledige verschijningsperiode en de jaargangen vanaf 1946 zijn zelfs dubbel aanwezig.

Jaargangen van Dagblad Tubantia zijn op een viertal plaatsen in de provincie te vinden: de

Overijsselse Bibliotheek Dienst (OBD), Gemeentearchief Enschede, het Van Deinse Instituut en

Dagblad Tubantia. De laatste collectie is het meest volledig. Hier berusten niet alleen de complete

jaargangen, maar ook alle edities en kopbladen die ooit zijn verschenen. Bij het Gemeentearchief

Enschede is Dagblad Tubantia aanwezig over de jaren 1884-1944. Hier kunt u ook de Twentsche

Courant (1845-1994) en de Enschedesche Courant (1862-1903) inzien. Het Van Deinse Instituut

beschikt onder andere over Dagblad Tubantia (1899-1931), de Enschedesche Courant (1855-1903)

en de Twentsche Courant (1946-1989).

De grote kranten zijn grotendeels bewaard gebleven. Veel slechter is het gesteld met de kleinere

periodieken, die het plaatselijke belang niet overstegen en doorgaans in een kleine oplage

gedurende korte tijd zijn verschenen. Soms zijn die terug te vinden in een gemeentearchief of in een

plaatselijk documentatiecentrum, verbonden aan de plaatselijke historische vereniging,

oudheidkamer of bibliotheek. Ook de Koninklijke Bibliotheek en het Depot van Nederlandse

Publicaties en Nederlandse Bibliografie, beide gevestigd te Den Haag, bewaren plaatselijke kranten

en periodieken uit Overijssel.

Grote collecties familieadvertenties worden beheerd door het CBG (zo'n 20 miljoen stuks) en de

NGV.

Beperkingen

Bij het gebruiken van kranten voor historisch of genealogisch onderzoek krijgt u te maken met een

grote handicap: het grotendeels ontbreken van nadere toegangen. Om gericht in de krant te kunnen

zoeken moet u dus eigenlijk beschikken over een datum, zodat u aan de hand hiervan de uitgaven

kunt raadplegen waarin eventueel bruikbare gegevens te vinden zijn. Bij het verzamelen van

dergelijke data komen niet alleen archiefstukken en voorhanden zijnde literatuur van pas, maar ook

de mondelinge overlevering. Voorts moet u de gegevens in de kranten niet klakkeloos overnemen.

Net zoals vandaag de dag maakten journalisten bij het verzamelen van informatie of het schrijven

van artikelen fouten. Daarom is het zaak zo mogelijk de gegevens uit de kranten te controleren en

aan te vullen met die uit andere bronnen.

Gezina Pellinkhof, weduwe van de zeilmaker Jan Jansen, werd op 11 maart 1884 na een verblijf van

bijna vier jaar wegens dronkenschap uit het Vrouwenhuis te Zwolle gezet. Ruim anderhalf jaar later,

op 26 oktober 1885, stierf ze op 66-jarige leeftijd. In de overlijdensakte staat dat haar lijk was

aangetroffen in een huis aan de Thorbeckegracht. Deze ongebruikelijke formulering doet vermoeden

dat er met haar dood iets bijzonders aan de hand was, hetgeen door de Zwolse Courant wordt

192

bevestigd. Daarin lezen we namelijk het volgende: `Heden is de wed. J., die zeer verslaafd was aan

sterken drank, dood voor haar legerstede gevonden. Een ledige jeneverflesch en een glaasje stonden

op tafel. Gisteren avond had zij zich met een harer familieleden bijzonder aan den drank te goed

gedaan. Vermoedelijk is zij beschonken uit haar bedstede gevallen.'

Bronnen

Welke kranten zijn er ter beschikking, wanneer men naar Overijsselse voorouders op zoek is? De

eerste in het gewest verschijnende periodieken dateren uit het einde van de achttiende eeuw. De

oudste Overijsselse krant was het Overijsselsch Bekendmakingsblad, dat rond 1780 te Zwolle

kortstondig werd uitgegeven. Een langer leven was het Overijsselsch Weekblad tot nut van 't

algemeen beschoren, dat in 1790 eveneens te Zwolle het licht zag. De naam van het blad werd al

spoedig veranderd in Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant. Onder de naam Zwolse

Courant bestaat deze krant, die verschillende kopbladen heeft, vandaag de dag nog steeds.

In de eerste periode van haar bestaan wijdde de krant niet of nauwelijks aandacht aan plaatselijke of

provinciale gebeurtenissen; het ging er voornamelijk om het buitenlandse nieuws aan de lezers door

te geven. In de loop van de negentiende eeuw werd dat anders en kreeg het regionale nieuws meer

ruimte. Eenzelfde ontwikkeling gaven de Kamper Courant (1836) en de Deventer Courant (1837) te

zien. Ook voor deze kranten gold dat wat in het dagelijks leven werd meegemaakt, niet gepubliceerd

hoefde te worden. Eigen observatie en mondelinge communicatie vormden de belangrijkste

bronnen van het lokale nieuws. Pas als de beslotenheid van de gemeenschap afneemt, ziet men in

de nieuwsbladen een toename aan regionale nieuwsberichten. De advertenties daarentegen zijn al

vanaf het begin van plaatselijke aard.

Een nog steeds bestaande algemene krant voor Overijssel (en Gelderland) is het Deventer Dagblad,

dat dateert uit 1886. Vanaf 1 oktober 1941 is het Nieuwsblad Salland, dat circa 1907 voor het eerst

verscheen, in deze krant opgegaan.

Voor de regio Twente is van oudsher het huidige Dagblad Tubantia de belangrijkste krant. Deze

krant is in 1872 begonnen onder de naam Tubantia: volkscourant voor Twenthe en heeft sindsdien

vele titels gekend. De Twentsche Courant, die omstreeks 1844 van start ging, is in 1996 met Tubantia

samengegaan en heet nu De Twentsche Courant Tubantia.

Met name sinds de afschaffing van het dagbladzegel in 1869 en de uitvinding van de machinale

drukpers is het aantal kranten en tijdschriften snel toegenomen. Veel gemeenten kregen een

plaatselijk krantje, doorgaans één keer in de week verschijnend. De regionale dagbladen gingen

bijlagen maken met plaatselijk en streeknieuws.

Het is ondoenlijk hier een overzicht te geven van alle kranten die er in Overijssel zijn verschenen. Zie:

Th. Marcelis, `Couranten. Overzicht van dagen weekbladen en hun bewaarplaatsen in Overijssel',

(Overijssels) contactbericht, 15 (juli 1980) 235-236. Een algemeen overzicht van alle dag-, nieuws- en

weekbladen die ooit in Nederland hebben bestaan of nog bestaan en waar ze zich bevinden geeft de

meerdelige Centrale Catalogus van dag-, nieuws- en weekbladen (CCD) (Den Haag, 1985). Actuele

informatie hieruit is telefonisch op te vragen bij de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag.

193

Literatuur

Een veelgebruikte inleiding is: M. Schneider, i.s.m. J. Hemels, De Nederlandse krant 1618-1978, Van

`nieuwstydinghe' tot dagblad (Baarn 1979). Zie ook: Maarten Bruna, `Kranten en genealogisch

onderzoek', Genealogie. Kwartaalblad van het CBG 3 (1997) 68-72.

Online verwijzingen

De volgende organisaties beheren collecties met oude kranten of familieberichten:


Rijnbrink Groep (Voorheen Overijsselse Bibliotheekdienst)


Nederlandse Genealogische Vereniging

Koninklijke Bibliotheek


http://www.rijnbrinkgroep.nl/

http://www.cbg.nl/

http://www.ngv.nl/

http://www.kb.nl/

194

16. Heeft onze familie een wapen?

Inleiding

Veel mensen die zich met onderzoek naar hun voorouders bezig houden, willen ook graag weten of

de familie een wapen heeft gevoerd. Een familiewapen is meestal het erfelijke symbool van één

bepaald geslacht. Met deze vraag betreedt u het aandachtsgebied van de heraldiek of wapenkunde,

een lastig vakgebied met een eigen jargon. Daarnaast bestaan er enkele hardnekkige misverstanden

over heraldiek in het algemeen. De meeste mensen denken bijvoorbeeld dat er een relatie is tussen

het voeren van een familiewapen en adeldom van een familie. Ten onrechte, want al kort na het

ontstaan van de heraldiek in de twaalfde eeuw gebruikten ook burgerlijke families wapens als

onderscheidingssymbool. Een tweede misverstand is dat de heraldiek formeel en onveranderlijk zou

zijn. Ook dit is niet waar: wapens kunnen in de loop der tijd veranderen of door andere vervangen

worden naar goeddunken van de families die ze voeren. Als u geen familiewapen gevonden heeft,

kunt u er tegenwoordig zelf één (laten) ontwerpen. Er is geen wet die dat in de praktijk beperkt.

Familiewapens en huismerken

Net als elders kent Overijssel een lange heraldische traditie: al in de 12de eeuw vinden we de eerste

wapens. Veel families zullen een wapen hebben gevoerd, maar het probleem is om ze terug te

vinden. Als het familiewapen niet afgebeeld werd op een zegel, een grafzerk of een glas-in-loodraam

is de kans groot dat het verloren is gegaan. In het bijzonder geldt dat voor families wier leden geen

functie vervulden waarbij zij zegelden en geen geld hadden om een fraaie grafzerk of een andere

wapenafbeelding te laten vervaardigen. Welke families allemaal een wapen kenden, weten we

daarom niet.

Overgeleverde wapens vinden we op tal van plaatsen: bijvoorbeeld in wapenboeken, vaak zeer

fraaie handschriften waarin wapens afgebeeld zijn, op gedrukte wapenkaarten, zegels, munten,

gebruiksvoorwerpen (zoals glazen of zilveren bokalen), portretten, gebouwen, grafstenen en

wapenborden.

Naast een wapen werd vroeger ook een ander symbool voor familie of persoon gehanteerd: het

hand- of huismerk, een vrij eenvoudig te tekenen figuurtje, dat ook gebruikt kon worden door

mensen die niet konden schrijven. We komen het tegen bij de ondertekening van akten, als

eigendomsmerk op voorwerpen of in plaats van een wapen op een grafzerk. Soms gebruikte men

een persoonlijk merk, maar heel vaak vererfde het ongewijzigd of met kleine veranderingen van

vader op zoon.

Er is vaak een relatie met familiewapens. Een handmerk kon afgeleid zijn van een familiewapen of

andersom konden handmerken opgenomen worden in een wapen. Ook tegenwoordig gebeurt het

vaak dat men een nieuw wapen ontwerpt dat gebaseerd is op een handmerk van een voorvader.

195

Op 7 maart 1798 vaardigde het Intermediair Administratief Bestuur van het voormalig gewest

Overijssel een publicatie uit op aandringen van het Uitvoerend Bewind der Bataafse Republiek,

waarin gesteld werd dat uit alle openbare gebouwen en kerken `de wapenborden, eergestoeltens en

andere teekens van onderscheiding' verwijderd moesten worden. Ook was niet langer toegestaan

`het draagen van livrijen, het voeren van wapens op de koetsen en alles hetgeen strijdig is teegen de

geheiligde wetten der gelijkheid.' Als gevolg hiervan verdwenen niet alleen de wapenen

rouwborden, maar ook de vele nog aanwezig wapenramen uit de kerken. Verder zijn in deze tijd veel

familiewapens in openbare gebouwen en kerken weggekapt, waarbij grafmonumenten niet werden

gespaard. (RAO, Statenarchief, inv.nr. 5498.)

Zilveren suikerstrooier met het wapen van de familie Van Heiden Hompesch.

(Particuliere collectie)

196

Op zoek

Bij een speurtocht naar een familiewapen moet u eerst uitzoeken of er al een wapen bekend is. Er

zijn vele verzamelwerken die familiewapens geven, soms per regio of land geordend. In de praktijk

zijn vooral van belang:

J.B. Rietstap, Armorial général 2 dln. (Gouda 1883-1886). Wel het bekendste heraldische

naslagwerk, maar slechts met grote voorzichtigheid te raadplegen. Deze Nederlandse

wapenkundige verzamelde in het derde kwart van de negentiende eeuw uit boeken en

handschriften Europese familiewapens, waaronder zeer veel Nederlandse, die hij in

tekstvorm publiceerde. Rietstap geeft echter niet aan uit welke bronnen hij de wapens heeft

gehaald, waardoor foute toeschrijvingen moeilijk zijn te controleren. Bovendien is vaak niet

vast te stellen op welke familie de wapens betrekking hebben. Om een bepaald wapen te

kunnen voeren moet men immers tot de familie behoren die dat wapen voert. U kunt dus

niet zomaar een wapen waarbij uw familienaam staat `claimen' als het uwe.

Naamsovereenkomst is niet voldoende en een antwoord als `het staat in Rietstap' voldoet

zeker niet. De (Franse) beschrijvingen zijn voor de beginnend heraldicus moeilijk te lezen.

Gelukkig zijn de tienduizenden wapens alle afgebeeld in:

H. en H.V. Rolland, Illustrations to the Armorial Général 6 dln., met 10 suppl. (Londen 1903-

1926). Ook hierin vinden we de wapens alfabetisch geordend op familienaam.

Omgekeerd is van de wapens bij Rietstap op grond van de beschrijving de betreffende familienaam

op te zoeken in:

Th. de Renesse, Dictionnaire des figures héraldiques 7 dln. (Brussel 1894-1903).

H. Kits Nieuwenkamp, Nederlandse familiewapens 4 dln. (Haarlem 1936-1939), bevat een

aantal wapens over heel Nederland, mét een precieze beschrijving van de betreffende

families.

197

Wapenregistratie

Iedereen die dit wilde kon in het verleden een familiewapen aannemen zonder dat hij dit vast

hoefde te laten leggen in één of ander register. Er is dus geen algemeen Nederlands wapenregister,

waarin u kunt nagaan of één van uw familieleden een wapen in gebruik heeft genomen. De enige

officieel geregistreerde familiewapens zijn die van de Nederlandse adel. Deze zijn vastgelegd bij de

Hoge Raad van Adel in Den Haag. Er zijn twee instanties bij wie men (tegen betaling) een nieuw of

bestaand wapen kan laten registreren. Een dergelijke registratie heeft geen officiële status, maar het

zorgt wel dat aan een wapen bekendheid wordt gegeven en dat het vastligt voor de toekomstige

generaties. Sinds 1971 kan dat in het wapenregister van het CBG. Het wapen wordt dan naderhand

gepubliceerd in het Jaarboek. Ook de NGV, afdeling Heraldiek, biedt de mogelijkheid tot registratie

en publicatie.

In 1994 werd het nieuw ontworpen wapen geregistreerd van de familie Woelderink. Dit gebeurde op

verzoek van een afstammeling van Jan Jans Woelderink, die in 1669 te Zwolle huwde met Anna

Havinck en na haar overlijden in 1683 eveneens te Zwolle hertrouwde met Annegien Caspers. Bij het

ontwerpen van dit wapen is onder meer gebruik gemaakt van elementen uit het stadswapen van

Zwolle (een kruis). (Zie: Jaarboek CBG 48 [1994] 276.)

Heraldische collecties en zegels

Het verzamelen van heraldische gegevens vindt al eeuwen plaats. Vele wapenboeken en heraldische

collecties zijn bewaard gebleven. Een zeer belangrijke collectie is de Collectie Muschart, die zich bij

het CBG bevindt. Hierin zijn enkele tienduizenden wapens die zijn afgebeeld op zegels,

wapentekeningen, in publicaties e.d. op wapenfiguren toegankelijk gemaakt, waardoor het mogelijk

is een wapen van een onbekende familie te identificeren. Bij deze collectie is ook een alfabetische

index op naam. Een andere grote collectie in het CBG is die van Steenkamp/Damstra, geordend op

familienaam. Het CBG, de NGV en het Koninklijk Nederlands Genootschap voor Geslacht- en

Wapenkunde (in de wandeling De Nederlandsche Leeuw genaamd) beschikken eveneens over

heraldische collecties en wapenboeken. De collectie van De Nederlandsche Leeuw wordt beheerd

door het CBG, die van de NGV berust in het verenigingscentrum in Naarden.

Als u in de literatuur of door onderzoek in één van de bovengenoemde collecties geen wapen vindt

dat door één van uw voorouders is gevoerd, hoeft dit nog niet te betekenen dat er nooit een wapen

in de familie is geweest. Niet alle heraldische bronnen zijn door middel van literatuur of collecties als

die van Muschart en Steenkamp/Damstra ontsloten. Het is daarom raadzaam bij de archiefdienst die

u bezoekt na te vragen of er wellicht voor de regio waar uw familie woonachtig was specifieke

bronnen voor heraldisch onderzoek zijn.Voor de riddermatige families in Overijssel, die toegang

hadden tot de Ridderschap, is de wapenkaart uit 1663 van belang. Tevens bevatten de

genealogische collecties in het familiearchief Van Rhemen in het Gelders Archief te Arnhem talloze

gegevens over de wapens van deze families.Van alle zegels, die voorkomen in het archief van de

Overijsselse leenkamer (met name die op de leenvolmachten voorkomen) zijn beschrijvingen

gemaakt. Van de schepenzegels van de stad Kampen publiceerde K. Schilder in de Kamper Almanak

in de periode 1974-1984 de afbeeldingen met de beschrijvingen. Tevens beschikt het

Gemeentearchief Zwolle over uitgebreide gegevens betreffende de daar aanwezige zegels.

198

Middelste gedeelte van de wapenkaart van de Overijsselse adellijke geslachten, 1663

199

Betekenis

Als u tijdens de speurtocht langs de heraldische bronnen of door een eigen vondst in het archief een

familiewapen heeft gevonden, is de volgende vraag wat de betekenis ervan is. Waarom heeft uw

voorvader in het verleden gekozen voor juist dat wapen? Omdat er vroeger geen registratie werd

bijgehouden, is het vaak moeilijk de beweegredenen te achterhalen. Er zijn echter enkele groepen

van wapens waarbij we wel iets over de motieven kunnen zeggen.

Dit zijn in de eerste plaats de sprekende wapens. In deze wapens vindt u de familienaam van de

wapenvoerder verwerkt, bijvoorbeeld Van den Bosch (drie bomen) of de Knijf (drie messen).

Daarnaast kennen we beroepswapens. Hierin wordt door middel van één of meerdere figuren het

beroep uitgebeeld van degene die het wapen in gebruik nam. Voorbeelden hiervan zijn een vijzel

voor een apotheker of een anker voor een schipper of reder.

Daarnaast zijn er bepaalde streekgebonden kenmerken van wapens. Ook in Overijssel zijn er zulke

streekwapens. In het Land van Vollenhove worden veel wapens gevonden met een wassenaar (Sloet

en Radinck), langs de IJssel het ankerkruis (Van Oldeneel en Bentinck) en rond Kampen merletten,

eenden met afgeknotte poten en snavels (Van Isselmuden en Van der Vechte). Langs de Vecht treft

men veel wapens aan met kepers (Van Haersolte, Mulert en Van Vilsteren). Voor zo'n

streekgebonden wapenfiguur kan gekozen zijn omdat men in een regio woonde (of hieruit afkomstig

was) waar deze `populair' was of omdat men verwant was aan een familie die deze wapenfiguur

reeds in haar schild voerde.

Literatuur

Heraldische handboeken zijn: C. Pama, Rietstaps handboek der heraldiek (Leiden 1987); en: Prisma

van heraldiek & genealogie (Utrecht 1990). Een onmisbaar naslagwerk om verdere heraldische

publicaties te vinden is: J.C.C.F.M. van den Borne, Bibliografie van de Nederlandse heraldiek (Den

Haag 1994).

Online verwijzingen




Nederlandse Genealogische Vereniging


http://www.cbg.nl/

http://www.ngv.nl/

200

17. Flevolanders gezocht Tot slot gaan we nog in op de genealogische bronnen met betrekking tot de jongste provincie van

Nederland, de op 1 januari 1986 ingestelde provincie Flevoland. Op het grondgebied van deze

provincie liggen twee oudere gemeenten: de voormalige eilanden Schokland en Urk. De gemeente

Schokland is al in 1859 opgeheven, nadat de regering had besloten het armoedige eiland in zijn

geheel te laten ontruimen. De ongeveer zeshonderd bewoners van de dorpen Emmeloord en Ens

moesten hun huizen verlaten. Een grote meerderheid vestigde zich in Kampen, de gemeente waarbij

ook het grondgebied van Schokland werd gevoegd. Andere Schokker families kozen voor

Zuiderzeeplaatsen als Vollenhove, Urk, Volendam of Marken. Het vissersdorp Urk maakte

oorspronkelijk deel uit van Noord-Holland, maar viel vanaf 1 april 1950 onder het grondgebied van

de provincie Overijssel.

De Noordoostpolder was drooggevallen in september 1942, tien jaar nadat het afsluiten van de

Zuiderzee de verwezenlijking had mogelijk gemaakt van de al lang levende inpolderingsplannen. Bij

het Openbaar Lichaam de Noordoostelijke polder, zoals het aan de zee onttrokken gebied werd

genoemd, werd ook het grondgebied van Schokland gevoegd. In 1956 besloot de Tweede Kamer dat

de Noordoostpolder voorlopig bij de provincie Overijssel zou worden ingedeeld. Zes jaar later werd

het Openbaar Lichaam opgeheven en vervangen door de gemeente Noordoostpolder, die voorlopig

deel bleef uitmaken van Overijssel.

In 1955 was het Openbaar Lichaam Zuidelijke IJsselmeerpolders in het leven geroepen, waarbinnen

in de loop der tijd vier gemeenten ontstonden: Dronten in 1972, Lelystad in 1980 en Almere en

Zeewolde in 1984. Op 1 januari 1986 werden de Noordoostpolder en Oostelijk en Zuidelijk Flevoland

samengevoegd tot de twaalfde provincie van Nederland, Flevoland.

201

Kleding van mannen en vrouwen op Emmeloord, 1787

202

Bronnen

De hieronder vermelde bronnen hebben hoofdzakelijk betrekking op de bewoners van Schokland en

Urk. Het beschikbare archiefmateriaal wordt per archiefdienst opgesomd.

Rijksarchief in Flevoland

Registers van de burgerlijke stand en bijlagen van de gemeenten Schokland (1811-1859), Urk

(1812-1942) en Openbaar Lichaam de Noordoostelijke polder (1942).

Doop-, trouwen begraafregisters van Schokland en Urk. Van de parochie Emmeloord zijn

doop- en trouwboeken aanwezig vanaf 1714 en inschrijvingen van overledenen vanaf 1750.

Van de hervormde gemeente Ens vinden we doop-, trouw, begraaf- en lidmatenregisters

vanaf 1688. De dtb-boeken van de hervormde gemeente Urk lopen over de jaren 1711-1855.

Gegevens uit zowel de registers van de burgerlijke stand als de dtb-registers zijn via

WieWasWie te raadplegen. In de studiezaal van het Rijksarchief in Flevoland zijn de registers

bovendien digitaal te raadplegen in een systeem dat meer informatie bevat.

Registers van naamsaanneming Schokland, 1811.

Digitaal te raadplegen in de studiezaal van het Rijksarchief in Flevoland.

Register van de volkstelling te Urk, 1839.

Archivalia betreffende de inning van successierechten te Urk, 1806-1816.

Archivalia betreffende de kadastrale en hypothecaire boekhouding van de gemeenten

Schokland, Urk en de latere Flevopolders, 1822-1979.

Archief van de gemeente Urk, 1812-1949. In dit archief zijn ook militieregisters en een

kadastrale legger met alfabetische index op naam (1837-1875) te vinden.

Archief van de hervormde gemeente van Urk, 1711-1952. Dit archief bevat onder andere

een drietal kerkenboeken, die de periode 1711-1850 beslaan, terwijl ook nog een doopboek

aanwezig is over de jaren 1808-1935.

Fotoarchief van de Rijksdienst IJsselmeerpolders en Zuiderzeewerken, 1916-1991. De circa

50.000 foto's zijn in de studiezaal van het Rijksarchief in Flevoland digitaal te raadplegen op

rubriek en trefwoord.

Dagblad `Het Nieuwe Land', 1954-1983.

Genealogische documentatie van de afdeling Flevoland van de NGV, ca. 1960-heden.

Stichting voor het bevolkingsonderzoek in de drooggelegde Zuiderzeepolders

Deze stichting houdt zich sinds 1936 bezig met sociaal-historisch onderzoek in de polders, die nu de

provincie Flevoland vormen en in de Wieringermeer. Daarnaast worden de gevolgen bestudeerd die

de afsluiting en drooglegging hebben gehad voor de voormalige Zuiderzeekust en verzamelt men

documentatie en archieven die betrekking hebben op dit gebied.

https://www.wiewaswie.nl/

203

De belangrijkste stukken voor de genealoog zijn:

Steundossiers uit het archief van de Rijksdienst ter Uitvoering van de Zuiderzeesteunwet, ca.

1925-1975. In de Zuiderzeesteunwet, die in 1925 tot stand kwamen, waren maatregelen

opgenomen `ter tegemoetkoming aan de Zuiderzeevisschersbevolking en andere personen,

wegens de schade, welke de afsluiting [van de Zuiderzee] hun mocht berokkenen.' Op de

persoonsdossiers bestaan de volgende eigentijdse toegangen: drie kaartenbakken geordend

op naam van de weduwe, vijftien kaartenbakken geordend op naam van de

belanghebbenden, twaalf kaartenbakken geordend op nummer van de belanghebbenden,

zes kaartenbakken geordend op woonplaats, en een doos met negen boekjes geordend op

plaatsnaam.


Statenarchief [toegang 3.1]. Hierin zijn met betrekking tot Schokland stukken aanwezig over

de hervormde gemeente van Ens (1619-1798 en 1807-1808), de parochie Emmeloord (1666-

1787) en het onderwijs (1806).

Provinciaal bestuur na 1813 [toegang 25]. Hierin bevindt zich het archief van de commissie

ter verzorging van de hulpbehoevenden op Schokland, 1838-1849 (inv.nrs. 19178-19181).

Zie voor het archief van de commissie voor de noodlijdenden op Schokland, 1830-1841: J.

Don, De archieven der gemeente Kampen, deel III, blz. 161-162.

De kerkvoogdij van de hervormde gemeente Schokland, 1833- 1859 [toegang 198.1]. Dit

college werd in 1833 ingesteld. Evenals de gemeente zelf hield het op te bestaan bij de

ontruiming van het eiland in 1859. Aanwezig zijn stukken van algemene aard betreffende

reglementering, kerkelijke administratie, beheer van de bezittingen en gebouwen, financieel

beheer en personeelszaken. Het overige archief van de hervormde gemeente bevindt zich in

het Gemeentearchief Kampen.

Memories van successie van Schokland, 1818-1859 [toegang 136.4].

Handelsregisters. In 1988 is er een Kamer van Koophandel en Fabrieken voor Flevoland

opgericht. Tot die tijd vielen bedrijven in dit gebied onder de Kamer van Koophandel en

Fabrieken voor Noordelijk Overijssel te Zwolle. De dossiers van opgeheven bedrijven in

Flevoland zijn digitaal terug te vinden in zowel de studiezaal van het Historisch Centrum

Overijssel als dat van Flevoland. De dossiers zelf worden bewaard bij het Historisch Centrum

Overijssel.

Gemeentearchief Kampen

Archief van de gemeente Schokland, 1795-1859. Hierin bevinden zich onder andere de

registers van de tussen 1829 en 1850 gehouden volkstellingen, een alfabetisch register van

ingezetenen (1830-1858), het bevolkingsregister (1849-1859) en informatie over militaire

zaken, waaronder alfabetische naamstaten der Nationale Militie (1809-1859). Zie: J. Don, De

archieven der gemeente Kampen, deel III, blz. 155-162.

204

Archief van de hervormde gemeente Schokland, 1718-1859. Het archief bestaat uit een

register van de notulen van de kerkenraadsvergaderingen (1718-1859), een register van

lidmaten (1791-1862) en ingekomen attestaties de vita (1807-1857). Zie: J. Don, De

archieven der gemeente Kampen, deel III, blz. 191.

Al deze `Schoklandia' zijn tevens op microfilm in te zien bij het Rijksarchief in Flevoland.

Gemeentearchief Amsterdam

Archief van de Burgemeesters, 1275-1795 (1813). Hierin bevinden zich stukken over de

ambachtsheerlijkheden Urk, Emmeloord en Ens vanaf het begin van de zestiende eeuw tot

1795. Er zijn onder meer rekeningen en brieven van Paulus Kleij, koster en schoolmeester op

Emmeloord (1684-1690), zeebrieven en registers van eigendomsverklaring inzake schepen

(1705-1779), een collecteboek van de loterij van Urk, met de namen van de houders van de

loten (1710) en een register van memories betreffende Urk en Emmeloord (1770-1788). Zie:

P. Scheltema, Inventaris van het Amsterdamsche archief, 3 dln. (Amsterdam 1866-1874).

Nationaal Archief

Archief van de heerlijkheid Urk en Emmeloord, 1412-1794. Deze heerlijkheid werd in 1792

door de Staten van Holland aangekocht, waarna het archief in het Statenarchief werd

gedeponeerd. Al voor de aankoop van de heerlijkheid hadden de Staten van Holland

bemoeienis met de eilanden. Het archief van de gecommitteerden van de Staten van

Holland tot de zaken van Urk, Emmeloord en Ens is in dit archief opgenomen. Het archief

bevat voornamelijk stukken betreffende het bezit en de staat c.q. het onderhoud van de

heerlijkheid. In een reisverhaal uit 1792 is een beschrijving van de eilanden opgenomen.

Onderdeel van het archief zijn stukken uit de Collectie Sypesteyn (inv.nrs. 27-46) betreffende

Urk, Emmeloord en Ens. Zie: Ch.J.A.M. Schaepman, Inventaris van Archivalia betreffende de

eilanden Urk, Emmeloord en Ens (z.p. 1961).

Deze archivalia zijn ook op microfilm raadpleegbaar in de studiezaal van het Rijksarchief in

Flevoland.

Het Utrechts Archief

Archivalia van de familie Zoudenbalch, 1393-1678. Hierin bevinden zich stukken (1412-1616)

betreffende de rechten op de heerlijkheden Urk en Emmeloord, onder andere afkomstig van

Floris van Zweten, Aleid van Kuinre en Herman van Kuinre.

Zie: S.A.L. de Graaff e.a., Inventarissen van de archivalia van de familie Zoudenbalch 1393-

1678 en van de familie Van Wijckersloot 1416-1827 (Utrecht 1986).

Verenigingen

Er is een drietal historische verenigingen actief, die ofwel zelf over documentatie beschikken, of dat

via leden beschikbaar stellen. Bovendien geven ze elk een eigen tijdschrift uit. Het gaat om de

vereniging Vrienden van Urk, (Urker Volksleven), de vereniging Vrienden van Schokland

(Cultuurhistorisch Tijdschrift voor Flevoland [voorheen De Vriendenkring]) en de Schokkervereniging

(Het Schokker erf). Daarnaast geeft ook de afdeling Flevoland van de NGV een eigen tijdschrift

Genealogica uit.

205

Literatuur

Zie voor een algemeen overzicht van de geschiedenis van Flevoland: R. Peys, Flevoland. De 12de

provincie (Zutphen 1985); en Ach Lieve Tijd Flevoland. Daarnaast zijn veel boeken en artikelen

verschenen over Urk en Schokland, waaronder: C. de Vries, Geschiedenis van het eiland Urk (1963,

fotografische herdruk 1988), en: A.J. Geurts, Schokland, de historie van een weerbarstig eiland

(Zutphen 1991).

Online verwijzingen


Rijksarchief Flevoland:

o Archievenoverzicht

Nationaal Archief:

WieWasWie (met alle gegevens uit de burgerlijke stand en doop-, trouwen begraafboeken)


Gemeentearchief Amsterdam

http://www.flevolandbovenwater.nl/

http://www.flevolandbovenwater.nl/FM_DCF/Collectieszoeken.aspx


http://www.wiewaswie.nl/


http://gemeentearchief.amsterdam.nl/

Overijsselaars gezocht - Historisch Centrum Overijssel...Vader Jan Hendrik en moeder Hermina waren...

Documents

Transcript of Overijsselaars gezocht - Historisch Centrum Overijssel...Vader Jan Hendrik en moeder Hermina waren...