Op naar een gezonde leefomgeving - Hogeschool Rotterdam...lectoraat De Gezonde Wijk bij...

Op naar een gezonde leefomgeving

Werk maken van de wijk

Henk RosendalO

PE

NB

AR

E L

ES

Hogeschool Rotterdam Uitgeverij

Colofon

ISBN: 9789493012066

1e druk, april 2019

© Henk Rosendal

Dit boek is een uitgave van Hogeschool Rotterdam Uitgeverij

Postbus 25035

3001 HA Rotterdam

Publicaties zijn te bestellen via

www.hr.nl/onderzoek/publicaties

De copyrights van de afbeeldingen (figuren en foto’s) berusten bij

Hogeschool Rotterdam en de makers tenzij anders vermeld.

Deze publicatie valt onder een Creative Commons Naamsvermelding-

NietCommercieel-GelijkDelen 4.0 Internationaal-licentie.

Henk Rosendal

Rotterdam, april 2019



INHOUD

Inleiding 6

1. De basis van het lectoraat De Gezonde Wijk 7

2. Gezondheid 9

3. De (gezonde) wijk 11

4. Factoren die invloed hebben op de gezondheid van mensen 13

5. De theorie en de weerbarstige praktijk 16

6. Onderzoek en ervaringen van andere lectoren 21

7. Naar een integrale aanpak 24

8. Een standaardaanpak? 27

9. De start 30

Literatuur 32

Websites 33

Eerdere uitgaven 34

6 Inleiding

Deze uitgave verschijnt in het kader van mijn openbare les als lector van het

lectoraat De Gezonde Wijk bij Kenniscentrum Zorginnovatie van Hogeschool

Rotterdam. De openbare les gaat in op het belang van het stimuleren van de

volksgezondheid op wijkniveau (gezonde wijken) en het onderzoek daartoe dat er

vanuit dit nieuwe lectoraat zal worden uitgevoerd in de komende periode.

In tegenstelling tot wat gebruikelijk is, bevat deze uitgave niet de integraal

uitgesproken tekst van de openbare les. Wat u in handen hebt, bevat wel de grote

lijn van het betoog, maar is vooral een verbeelding van de inhoud ervan: foto’s,

uitspraken, korte toelichtingen en persoonlijke bevindingen geven de rijkdom van

dit onderwerp aan. Maar ook de onmacht en de uitdagingen.

De foto’s laten Rotterdam zien, de stad waarin het lectoraat is ingebed en waar de

meeste activiteiten zullen plaatsvinden. De uitspraken in deze uitgave komen van

allerlei mensen die iets hebben ervaren in het kader van een (on)gezonde wijk.

Sommige zijn direct betrokken bij het lectoraat, andere staan er verder van af.

Iedereen die heeft bijgedragen aan dit gedachtengoed en de beeldvorming

hierover en iedereen die dit lectoraat mede mogelijk heeft gemaakt, wil ik hierbij

hartelijk danken.

Samen gaan we er de komende jaren iets moois van maken!

Henk Rosendal

Lector De Gezonde Wijk

Hogeschool Rotterdam

april, 2019

7HOOFDSTUK 1

De basis van het lectoraat De Gezonde Wijk

Een goede gezondheid is belangrijk: meer dan 80 procent van de Nederlanders

beschouwt gezond zijn als belangrijkste voorwaarde voor een goed leven (GfK,

2017). Een goede gezondheid kan een doel op zich zijn, maar kan ook als middel

worden beschouwd, bijvoorbeeld als voorwaarde voor een goed leven of voor een

gezonde economie. Als lector van het lectoraat Mensen met chronische ziekten heb

ik veel kennis opgedaan over de impact van een chronische aandoening op het

dagelijks functioneren van mensen en over het belang van samenwerking tussen

professionals. Daarna heb ik als lector van het lectoraat Wijkzorg veel mogen

onderzoeken en leren over de rol van de wijkverpleegkundige als generalist in de

eerstelijnszorg. Daar kwam onder meer de relatie tussen het individu en zijn directe

omgeving, de wijk, aan de orde. De uitdaging was (en is) om wijken zodanig in te

richten en te organiseren dat deze uitnodigen tot gezond gedrag. Als er uit beide

voorgaande lectoraten één ding duidelijk is geworden, dan is het wel dat een

integrale aanpak in de directe leefomgeving noodzakelijk is om de gezondheid van

mensen te bevorderen. En dat is het doel van dit nieuwe lectoraat De Gezonde Wijk.

De inhoud van het lectoraat De Gezonde Wijk omvat een breed domein, met

kernbegrippen als gezondheid en de determinanten daarvan, de stad en haar

wijken, integrale aanpak, preventie en innovatie. Op al deze afzonderlijke gebieden

is door anderen eerder gewerkt aan het vergroten van de ‘body of knowledge’ en

in dit lectoraat maken we daar dankbaar gebruik van. Die eerder verworden kennis

kan worden beschouwd als de basis voor dit lectoraat. Het betreft kennis waar de

komende jaren op zal worden voortgeborduurd. Ik noem een paar belangrijke

pijlers, die in deze openbare les worden uitgewerkt:

• De eerste pijler is het determinantenmodel van Lalonde (1974). In dit model

wordt breed en systematisch gekeken naar factoren die invloed hebben op de

gezondheid van mensen. De WHO heeft dit model geadopteerd en het RIVM

heeft het de afgelopen decennia steeds verder uitgewerkt.

8 • De volgende pijler is de verpleegkundige theorie van Marjory Gordon (1994).

Gordon introduceerde in de diagnostiek de zogenaamde PES-constructie,

waarbij de ‘p’ staat voor het ervaren probleem, de ‘e’ voor de oorzaak

(etiologie) en de ‘s’ voor de ‘signs and symptoms’. Deze constructie heeft tot

een fundamentele wijziging van de aanpak van (niet alleen verpleegkundige)

problemen geleid, gezien het belang dat er vanaf dat moment aan de ‘e’ is

toegekend. Immers, als de oorzaak van een probleem bekend én behandelbaar

is, vergroot dat de kans op een goed resultaat bij de behandeling of aanpak

daarvan.

• In de derde plaats is er het werk van prof. dr. Rudy Westendorp, die veel

onderzoek heeft gedaan naar het verouderingsproces. Voor het lectoraat De

Gezonde Wijk is met name belangrijk zijn constatering dat het voor gezond

ouder worden van belang is om zowel lichamelijk als sociaal in beweging te

blijven (Westendorp, 2014).

De combinatie van deze drie pijlers, aangevuld met andere inzichten, vormen ‘the

backbone’ van dit nieuwe lectoraat. De afzonderlijke inzichten zijn niet nieuw, de

combinatie ervan is dat wel. De volgende twee quotes passen daarom goed bij de

start van het lectoraat De Gezonde Wijk:

“If I have seen further it is by standing on the shoulders of giants”

(Isaac Newton).

“Innovation is about unexpected connections”

(Simon Fraser).

Het lectoraat De Gezonde Wijk borduurt voort op bestaande kennis en combineert

inzichten vanuit verschillende invalshoeken. Daaruit ontstaat weer nieuwe kennis

die gebruikt kan worden in de praktijk en het onderwijs.

9HOOFDSTUK 2

Gezondheid

Volgens 82 procent van de Nederlanders is een goede gezondheid de belangrijkste

voorwaarde voor een goed leven (GfK, 2017). Vreemd genoeg is dat niet terug te

zien in de wijze waarop mensen leven. Ze weten dat roken slecht is, evenals het

overmatig nuttigen van alcohol. Ze weten ook dat voldoende bewegen belangrijk is

en dat het gebruik van suiker, zout en vetten beter beperkt kan blijven. Maar dat

weten vertaalt zich niet echt in bijbehorend gedrag. Blijkbaar vinden mensen het

heel ingewikkeld om dingen te doen en te laten die goed zijn voor hun gezondheid.

Misschien komt dat voor een deel doordat niet iedereen hetzelfde verstaat onder

een goede gezondheid. En hoe hij die kan bevorderen. Gezondheid lijkt een

eenduidig begrip, maar is dat allesbehalve. De volgende uiteenlopende definities

van gezondheid zijn wat dat betreft illustratief:

WHO (1948):

“Gezondheid is een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en

sociaal welzijn en niet alleen de afwezigheid van aandoening of handicap.”

Huber et al (2011):

“Gezondheid is het vermogen van mensen om met de fysieke,

emotionele en sociale uitdagingen van het leven om te gaan en

zo veel mogelijk zelf de regie te voeren.”

Blaxter (2004):

“Gezondheid kan negatief worden gedefinieerd als de afwezigheid

van ziekte, functioneel als het vermogen om te gaan met dagelijkse

activiteiten of positief als fitheid of welzijn.”

Als we de gezondheid van mensen positief willen beïnvloeden, maakt het nogal uit

welke omschrijving van gezondheid we hanteren. Bij de WHO-definitie is de focus

vooral medisch gericht, bij de omschrijving van Huber ligt de nadruk op gedrag.

Wellicht dat de omschrijving van Blaxter het meest recht doet aan deze variëteit,

10 doordat deze zich niet beperkt tot één enkele invalshoek. Bovendien is deze

omschrijving niet gebaseerd op de mening van professionals, maar op ervaringen

van ‘gewone’ burgers en dat zijn degenen om wie het uiteindelijk gaat. Zij wonen in

de wijk. Alle reden dus om in dit nieuwe lectoraat uit te gaan van de formulering

van Blaxter.

11HOOFDSTUK 3

De (gezonde) wijk

De constatering dat een begrip geen eenduidige definitie kent, geldt niet alleen

voor ‘gezondheid’, maar ook voor ‘de wijk’. Desondanks is ‘de wijk’ in veel

beleidsstukken wel het aangrijpingspunt voor verbeteringen op het gebied van

zowel welzijn en veiligheid als zorg. Dit heeft vooral te maken met de omvang van

de wijk: niet te groot (zoals regionaal niveau) en niet te klein (zoals

postcodeniveau), waardoor het organiseren van een aanbod vaak het eenvoudigst

is op wijkniveau.

Een wijk kan worden omschreven als een onderdeel van een gemeente en een

cluster van één of meerdere buurten, dat op basis van historische dan wel

stedenbouwkundige kenmerken homogeen is afgebakend (CBS, 2019).

De volgende twee kanttekeningen kunnen hierbij worden gemaakt:

1. Een wijk is minder dan voorheen een samenhangend geheel en bestaat vaak

uit meerdere delen die onderling fors kunnen verschillen.

2. Een wijk op zich kan niet gezond of ongezond zijn. Dat geldt alleen voor de

bewoners. De wijze waarop een wijk is gebouwd en hoe er met elkaar wordt

omgegaan, is wel een determinant van gezondheid.

Beide punten worden meegenomen in het nieuwe lectoraat, zowel bij het kiezen

van werkgebieden als bij het denken over (determinanten van) gezondheid, zie ook

hoofdstuk 4.

In januari 2019 is aan collega’s van Kenniscentrum Zorginnovatie gevraagd wat in

hun ogen een gezonde wijk is. Hoewel daarbij uiteenlopende beelden naar voren

kwamen, waren er een paar overeenkomstige thema’s die horen bij een gezonde

wijk, zoals:

• veiligheid

• sociale contacten

• speelruimte

• groenvoorzieningen

12 Daarnaast werden de volgende aspecten genoemd:

• hoge arbeidsparticipatie

• oog voor duurzaamheid

• voldoende (zorg)voorzieningen

• ruimte om te ontspannen

• schone lucht

• actieve inzet van bewoners naar anderen

• uitnodigende omgeving om te bewegen

• weinig auto’s, en als ze er zijn: elektrisch

• goed openbaar vervoer

Het betrof geen representatief onderzoek, dus de waarde ervan is marginaal. De

uitkomsten komen echter wel overeen met hetgeen de overheid verstaat onder

elementen van een goede inrichting van de leefomgeving (Ministerie van VWS,

2019). Een gezonde inrichting van de leefomgeving:

• beschermt tegen omgevingsinvloeden;

• bevordert de gezondheid van de bevolking;

• wordt door bewoners als prettig ervaren;

• geeft een goede toegang tot voorzieningen en openbaar vervoer;

• nodigt uit tot gezond gedrag zoals wandelen, fietsen, spelen, ontspannen of

elkaar ontmoeten.

Elementen van een gezonde inrichting zijn volgens de overheid:

• een goede kwaliteit van het milieu (lucht, bodem, geluid);

• klimaatbestendigheid (zoals meer groen voor het tegengaan van hitte- en

wateroverlast);

• aanwezigheid van natuur en water in de buurt voor fietsen

wandelmogelijkheden;

• een prettig aangezicht en goede plaatsing en inrichting van gebouwen;

• voldoende ontmoetingsplekken in de buurt en/of stadslandbouw;

• een veilige omgeving die het ook voor ouderen mogelijk maakt om veilig

buiten te bewegen (en zo bijvoorbeeld ook langer zelfstandig te kunnen blijven

wonen).

Uit de opsomming van de elementen blijkt dat gezondheid door veel en veel

verschillende factoren wordt bepaald. Deze informatie is bruikbaar voor het

lectoraat De Gezonde Wijk om in de projecten op voort te borduren. Ik ga in

hoofdstuk 4 in op de wijze waarop dat vorm zal krijgen.

13HOOFDSTUK 4

Factoren die invloed hebben op de gezondheid van mensen

Om de volksgezondheid te kunnen bevorderen, is het noodzakelijk te weten welke

factoren hier invloed op hebben, oftewel: wat de determinanten van gezondheid zijn.

Het gaat om zowel factoren die de gezondheid positief beïnvloeden als risicofactoren,

die dus leiden tot ongezondheid. Deze determinanten kunnen worden ingedeeld in

persoonsgebonden factoren, leefstijl en fysieke en sociale omgeving. Naast deze

determinanten hebben preventie, zorg en externe ontwikkelingen ook invloed op de

volksgezondheid. Deze zijn daardoor ook te beschouwen als determinanten van

gezondheid. Bij externe ontwikkelingen kan worden gedacht aan demografische

trends, maar ook aan sociaal-culturele ontwikkelingen. Daarnaast kunnen ziekten of

aandoeningen ook fungeren als determinant voor andere ziekten of gezondheid

(Ministerie van VWS, 2019).

Deze indeling is afgeleid van het determinantenmodel van Lalonde (1974), dat door

het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) is aangepast als in figuur 4.1.

14

Gezondheids(zorg)beleidBeleid andere terreinen

Demografie

Economie

Sociaal-culturele

ontwikkelingen

Technologie

Ruimte

Omgeving

Leefstijl

Persoonsgebonden

factoren

Gebruik

Kosten

Ziekten en aandoeningen

Mortaliteit

Gezonde levensverwachting

Funcitioneren en kwaliteit van leven

Externe

Ontwikkelingen

Determinanten

van gezondheid

Beleid

Gezondheidstoestand

Preventie

en zorg

Fysiek

Sociaal

Preventie

Gezondheidsbescherming

Gezondheidsbevordering

Ziektepreventie

Zorg

Interventies

cure/care

Figuur 4.1. Determinanten van gezondheid volgens RIVM (2019).

Een alternatief model, dat eveneens is gebaseerd op het determinantenmodel van

Lalonde maar waarin een enigszins andere hiërarchie in de determinanten is

aangebracht, is het gezondheidsmodel van Dahlgren en Whitehead (1993), zie

figuur 4.2.

15

Gen

eral

soc

io-e

conomic, cultural and environm

ental conditionsS

ocia

l and community netw

orksIn

divi

dual lifestyle factors

Age, sex and constriturional

factors

Living and working conditions

Work environment

Education

Agricultureand food

production

Water andsanitation

Healthcare

services

Housing

Unemployment

Figuur 4.2. Determinanten van gezondheid volgens Dahlgren en Whitehead (1993).

In dit zogenaamde ‘regenboogmodel’ staat de relatie tussen individu, leefstijl en

omgeving centraal. Het model nodigt uit tot integraal denken, terwijl de praktijk

vaak nog verkokerd is.

Op basis van de modellen van Lalonde (en in navolging daarvan het RIVM) en van

Dahlgren en Whitehead wordt er binnen het lectoraat De Gezonde Wijk van uit

gegaan dat gezondheid het best kan worden bevorderd met een integrale aanpak.

Feitelijk is dit een hypothese, die we de komende jaren willen toetsten. Hierbij moet

wel rekening worden gehouden met de zogenaamde ‘parallellie van belangen’: er

zijn veel determinanten van gezondheid, maar gezondheid is zelf ook weer

determinant van andere zaken, zoals onderwijs en economie (Storm et al, 2011).

Met andere woorden: een goede gezondheid is van belang voor het kunnen volgen

van onderwijs en (mede hierdoor) ook voor een gezonde economie.

Wat ten slotte opvalt bij het denken over determinanten van gezondheid, is dat de

wijk als aangrijpingspunt ook vanuit deze optiek interessant is, aangezien veel van

deze determinanten (zie ook figuur 4.1 en 4.2) zich op wijkniveau presenteren.

Denk hierbij onder meer aan de directe woon- en werkomgeving, onderwijs en

sociale contacten.

17HOOFDSTUK 5

De theorie en de weerbarstige praktijk

Het toepassen van deze theoretische modellen in de praktijk is complex, alleen al

vanwege de hoeveelheid en de samenhang tussen factoren die een rol kunnen

spelen bij de ervaren problemen. Maar ook al is bekend welke factoren van invloed

zijn op de gezondheid van mensen, dan wil dat nog niet zeggen dat mensen daar in

de praktijk ook naar handelen. Hieronder twee voorbeelden om dit te illustreren.

Dementie

Dementie is een ernstige aandoening met, ongeacht de gekozen definitie, grote

gevolgen voor iemands gezondheid. Een aandoening die bovendien op weg is om

een van de belangrijkste ‘volksziektes’ te worden (Ministerie van VWS, 2019). Er is

dus alle reden om onderzoek te doen naar de determinanten van dementie en

vervolgens na te gaan welke daarvan te beïnvloeden zijn. Het goede nieuws is dat

er behoorlijk veel bekend is over die determinanten (Livingston et al 2017). Zo is

van de belangrijkste risicofactoren berekend hoeveel gevallen van dementie

zouden kunnen worden voorkomen als deze risicofactoren volledig geëlimineerd

werden. Dit wordt weergegeven met de zogenaamde PAF-score. PAF staat voor

Population Attributable Fraction, dat is het percentage waarmee de toekomstige

incidentie van een aandoening kan worden gereduceerd als een bepaalde

risicofactor wordt geëlimineerd. In de PAF-score wordt zowel het relatieve risico als

de prevalentie meegewogen. Uit tabel 5.1 blijkt dat door het elimineren van negen

risicofactoren, de incidentie van dementie met 35% kan dalen. Perifeer

gehoorverlies is hier een van de belangrijkste risicofactoren.

18 RISICOFACTOR GEWOGEN PAF-SCORE

Laag opgeleid zijn (max. basisonderwijs) 7.5

Hypertensie (hoge bloeddruk) 2.0

Overgewicht 0.8

Perifeer gehoorverlies 9.1

Roken 5.5

Depressie 4.0

Lichamelijke inactiviteit 2.6

Sociale isolatie 2.3

Diabetes Mellitus 1.2

Totaal 35

Tabel 5.1. Gewogen PAF-score voor dementie per risicofactor (Rosendal, 2018).

Het beïnvloeden of elimineren van risicofactoren van dementie betreft feitelijk

preventie. En op basis van bovenstaande kennis zou verwacht mogen worden dat

er inmiddels behoorlijk wat inspanningen op dit gebied werden geleverd. Kijken we

echter naar de praktijk, dan zien we dat bijna alles wat er gebeurt op dit gebied,

vooral gericht is op de zorg nádat er een diagnose is gesteld. De vele

casemanagers die ons land rijk is, gaan in de praktijk pas aan de slag als er een

medische diagnose is gesteld, of net daarvoor. Zij zijn niet bezig met het gebruik

maken van de aanwezige kennis om dementie te voorkomen. In het

Expertisegebied Dementieverpleegkundige (voorheen casemanager dementie)

wordt dit ook niet gezien als een van de taken (VenVN, 2019). De vraag is waarom

niet. Er zijn hiervoor twee redenen te bedenken: òf de dementieverpleegkundigen

hebben de kennis niet voor handen óf de financiering komt pas los nadat er een

diagnose is gesteld. Geen van deze redenen is goed te rechtvaardigen.

Op het gebied van dementie en gezonde wijken liggen er volop kansen voor het

lectoraat De Gezonde Wijk. Die kansen beperken zich niet tot het

dementievriendelijk maken van wijken (Samen dementievriendelijk, 2019), maar

vooral op het voorkómen van dementie door gebruik te maken van aanwezige

kennis en meer integraal te denken en te handelen. Integraal in de breedte,

vanwege de onderlinge relatie tussen de verschillende determinanten én integraal

in de lengte, vanwege de onderlinge relatie tussen preventie, cure en care.

19Blue zones

Een heel ander praktijkvoorbeeld betreft de zogenaamde blue zones. De vijf blue

zones zijn afgebakende gebieden op de wereld waar mensen in vergelijking met

andere gebieden gemiddeld ouder worden en dat bovendien doen in een relatief

goede gezondheid. Het gaat om de volgende gebieden: Sardinië (Italië), Okinawa

(Japan), Loma Linda (VS), Nicoya (Costa Rica) en Ikaria (Griekenland), zie figuur

5.1. De blue zones zijn relatief kleine gebieden, die zich allemaal ten noorden van

de evenaar, niet ver van de Kreeftskeerkring, bevinden. Wat opvalt is dat deze vijf

regio’s zich in vergelijking met de omliggende gebieden en landen wat later

hebben ontwikkeld, waardoor de gemiddelde sociaaleconomische status iets lager

is. Dit met uitzondering van Loma Linda, de regio die als laatste is toegevoegd aan

de blue zones. Het klimaat in de blue zones is mediterraan of (sub)tropisch.

Lomo Linda, CALIFORNIA

Nicoya, COSTA RICA

Sardinia, ITALY

Ikaria, GREECE

Okinawa, JAPAN

Figuur 5.1. De vijf blue zones.

Buettner (2010) heeft onderzoek gedaan naar deze blue zones en heeft daarbij

onder meer gekeken naar leefstijl als mogelijke verklaring voor het gezond ouder

worden. Hij constateert dat mensen in de blue zones het volgende gemeen

hebben: ze bewegen voldoende en natuurlijk, hebben een doel in het leven, eten

gezond en leiden een actief sociaal leven. In figuur 5.2 heb ik dit verbeeld.

20

Natuurlijk bewegen

Gezond eten

Doel in levenSocialebetrokkenheid

Figuur 5.2. Leefstijldeterminanten van lang gezond leven in de blue zones

Buettner schrijft dat het wat bewegen betreft opvalt dat mensen in de blue zones

door hun fysieke omgeving (zoals de aanwezigheid van heuvels) worden

uitgenodigd om te bewegen, waardoor het een ‘natuurlijk’ bewegen wordt, hetgeen

in deze gebieden ook zo lang mogelijk wordt volgehouden. Het hebben van een

doel in het leven, oftewel een reden om elke dag op te staan, wordt gezien als een

factor die een positieve invloed heeft op het aantal levensjaren. Een

gemeenschappelijk kenmerk van de blue zones is dat de mensen er vooral lokaal

voedsel, dat bovendien zo min mogelijk is gemodificeerd of behandeld, nuttigen.

Het type voeding varieert daarom per definitie in elke blue zone. Wat hierbij opvalt,

is dat er wel regelmatig tussen de maaltijden door (gezond) wordt gesnackt. Dit

heeft mogelijk als gevolg dat mensen minder zijn geneigd grote hoeveelheden te

nuttigen tijdens de maaltijden zelf. Een veel voorkomende vuistregel hier is dat

men stopt met eten als men zich voor 80 procent vol voelt. Ten slotte worden

geloof, geliefden en sociale contacten, zij het op uiteenlopende wijzen, als zeer

belangrijk ervaren in deze vijf regio’s.

21Hoewel intuïtief een aantrekkelijke gedachte, is het niet te verwachten dat het één

op één invoeren van de(ze) gemeenschappelijke kenmerken in ons land zomaar zal

leiden tot langer en gezonder leven. Een reden daarvan is de klassieke verwarring

tussen correlatie en causaal verband. Dezelfde verschijnselen (in dit geval

determinanten) en uitkomst kunnen zich tegelijk voordoen, maar dat wil nog niet

zeggen dat er tussen die determinanten en de uitkomst (hier: langer gezond leven)

een oorzakelijk verband bestaat. Dit is mogelijk ook de reden waarom de

wetenschappelijke onderbouwing van de blue zones (nog) niet sterk is. Wie in de

bestaande wetenschappelijke databases zoekt naar evidence van blue zones, zal

dan ook nauwelijks robuust materiaal tegenkomen. Mogelijk is onderzoek nog

lopend en is het te vroeg om nu al (goede) publicaties te verwachten. Anderzijds is

onderzoek doen naar determinanten van de blue zones niet eenvoudig vanwege

zowel het grote aantal determinanten als de combinaties daarvan. Overigens is los

van de blue zones over de rol van een aantal aparte determinanten wel meer

onderbouwend – overigens niet altijd uitsluitend – onderzoek gepubliceerd, zoals

over het belang van bewegen, de nadelige gevolgen van overgewicht en over de

effecten van een beperkte consumptie van rode wijn.

Nader onderzoek naar determinanten en effecten in deze blue zones is wenselijk,

bij voorkeur in de alledaagse praktijk. De vraag is of we daarvoor als lectoraat op

anderen moeten wachten. Wellicht kunnen we op basis van wat we weten, een

(light-)blue zone in Rotterdam starten. Met voor-, tussen- en nameting. Samen met

bewoners, gemeente, maatschappelijke partners en natuurlijk studenten. Zo’n zone

kan een (deel van de) wijk omvatten, maar ook een onderdeel van de hogeschool,

bijvoorbeeld het Instituut voor Gezondheidszorg. Daarmee draaien we alles feitelijk

om: de huidige blue zones zijn ‘boven komen drijven’ op basis van opvallend hoge

leeftijden en ouderen die tot op hoge leeftijd in goede gezondheid verkeren.

Daarna is gekeken naar mogelijke determinanten daarvan. Als we in Rotterdam

een (light-)blue zone opstarten, dan houdt dat in dat er met de kennis vanuit de

bestaande blue zones beoogd wordt om de gezondheid in de verschillende wijken

positief te beïnvloeden. Het is op dat moment bij lange na (nog) geen blue zone,

vandaar de toevoeging ‘light’, maar we zijn dan wel stappen in de goede richting

aan het zetten.

23HOOFDSTUK 6

Onderzoek en ervaringen van andere lectoren

Het beïnvloeden van factoren die van invloed zijn op de gezondheid is niet nieuw en

niet uniek. Op meerdere hogescholen is hier vanuit diverse invalshoeken onderzoek

naar gedaan, zoals op de Haagse Hogeschool, Windesheim, Aeres en ook onze eigen

hogeschool. De betreffende lectoren is gevraagd naar hun kennis en ervaringen op

dit gebied en wat er goed en wat minder goed is gegaan bij de uitgevoerde

projecten. Dit nemen we graag mee in ons nieuwe lectoraat, ter inspiratie en om van

te leren. Hieronder is een aantal quotes van die lectoren weergegeven.

“Gezondheidsverschillen in Nederland (tot 15 jaar verschil in

gezonde levensverwachting!) zijn de afgelopen 30 jaar niet kleiner

geworden. Oorzaak is de stress die armoede, het wonen in een

aandachtswijk of werken in laag gewaardeerde beroepen met zich

meebrengt en mensen dwingt van dag tot dag te leven. Aanpak

van die stress is veelbelovend. We experimenteren hiermee in het

project Geweldige Wijk Meppel.”

dr. Joop ten Dam | lector De Gezonde Stad | Hogeschool Windesheim

“Een beweegvriendelijke omgeving faciliteert lichamelijke activiteit,

maar de invloed is niet oneindig of zaligmakend.”

dr. Sanne de Vries | lector Gezonde Leefstijl in een Stimulerende Omgeving

Haagse Hogeschool

“Ervaringsleren moet de kern zijn van voedseleducatie.

Zonder zelf te zaaien, verzorgen, oogsten, voelen, proeven

en eten van voedsel is voedseleducatie een lege huls.”

dr. Dinand Ekkel | lector Groene en Vitale Stad | Aeres Hogeschool Almere

24 “Ondanks goede bedoelingen kent de hulpverlener in de wijk de

context van de bewoners volstrekt onvoldoende. Het bevorderen

van de gezondheid van de bewoners individueel en daarmee het

bevorderen van de gezondheid van de gehele wijk is daarom als

een greep in de ballenbak. De kans dat de gouden bal gepakt

wordt is klein.”

dr. Maarten Schmitt | lector Bewegen naar Gezondheid | Hogeschool Rotterdam

“Het werken aan de gezondheid van een stad of wijk is feitelijk sinds

het begin van de jaartelling al een issue. Het verband tussen ziekten

en hygiëne is snel gelegd. Het werken aan public health is ook lastig.

Zelfs anno 2019 worden partijen die een bijdrage kunnen leveren

aan de gezondheid van een wijk niet standaard afgerekend op

geleverde gezondheidswinst of kwaliteit van leven. De toegenomen

aandacht voor duurzaamheid is in dat opzicht gunstig. Verantwoord

bouwen, plannen, ontwerpen en organiseren is een belangrijke troef

in het geïntegreerde beleid én handelen voor gezondheid.”

dr. Marleen Goumans | lector Samenhang in de Ouderenzorg | Hogeschool Rotterdam

Deze collegiale quotes geven duidelijk aan dat het bevorderen van de gezondheid

van mensen, en dus ook van bewoners in een bepaalde wijk, geen eenvoudige

opgave is. Er zijn veel en veel verschillende initiatieven gestart, er zijn successen

geboekt en er is zicht op veelbelovende uitkomsten, maar het blijft altijd een

zoektocht naar de juiste aanpak. Van belang in dit verband zijn de initiatieven die

de WHO eerder op het gebied van Health Promotion heeft ondernomen. Een

voorbeeld daarvan is het Healthy Settings Programme dat door de WHO als volgt

wordt omschreven: “Health is created and lived by people within the settings of

their everyday life; where they learn, work, play, and love.” (WHO, 2019).

Wat op basis van al deze ervaringen geconcludeerd kan worden is dat er, door de

veelheid van determinanten, die bovendien per context een andere rol spelen, hier

sprake is van een zogenaamd wicked problem. Een wicked problem is een

probleem dat moeilijk of onmogelijk op te lossen is, doordat de voorwaarden voor

het oplossen van het probleem onvolledig, tegenstrijdig en veranderlijk zijn en het

probleem veelal ook nog eens moeilijk te identificeren is. Vanwege

de interdependenties kan een poging tot het oplossen van een deel van een wicked

problem bovendien resulteren in andere problemen (Wikipedia, 2019).

Het lectoraat De Gezonde Wijk gaat de uitdaging van het oplossen van het wicked

problem van het bevorderen van gezond gedrag in de wijk echter graag aan. Zij doet

dat via een integrale (hoofdstuk 7) én systematische (hoofdstuk 8) aanpak.

25HOOFDSTUK 7

Naar een integrale aanpak

In de voorgaande hoofdstukken is beschreven dat gezondheid wordt beïnvloed

door vele en veel verschillende factoren. Deze factoren zijn onderling ook nog eens

van invloed op elkaar. Als het ons doel is om gezondheid positief te beïnvloeden,

dan is kennis van deze determinanten belangrijk. In Kenniscentrum Zorginnovatie,

waarin het lectoraat De Gezonde Wijk is ingebed, is op dit moment (nog) niet alle

kennis aanwezig. In figuur 7.1 heb ik aan de hand van de determinanten uit het

model van Lalonde geïllustreerd welke kennis aanwezig of afwezig is.

directeomgeving

persoonlijke factorenleefstijl

zorgexterne

ontwikkelingen Gezondheid

Figuur 7.1. Aanwezige expertise binnen Kenniscentrum Zorginnovatie

Groen: expertise aanwezig

Oranje: expertise deels aanwezig

Rood: expertise niet aanwezig

26 Bij het lectoraat De Gezonde Wijk gaat het niet zozeer om zorgactiviteiten, maar

om activiteiten die zorg moeten voorkómen. Er ligt dus een nadruk op preventie.

Deze preventie gaat (veel) breder dan zorg alleen en richt zich in principe op alle

relevante determinanten. Dat kan ’leefstijl’ zijn, maar ook determinanten uit de

directe omgeving, zoals ‘groen in de wijk’ of ‘de gebouwde omgeving’. Dit zijn

voorbeelden van gebieden waar expertise nog niet of in onvoldoende mate

aanwezig is in Kenniscentrum Zorginnovatie. Dit betekent dat het lectoraat

intensief zal samenwerken met andere partijen, zowel binnen als buiten de

hogeschool. Denk hierbij aan andere kenniscentra, opleidingen, lectoraten,

maatschappelijke spelers en lokale en landelijke overheid. Het RIVM (2018) heeft

de betrokkenheid van verschillende partijen rondom de wijkbewoners verbeeld als

in figuur 7.2. Voor het lectoraat zijn dit mogelijke samenwerkingspartners.

WIJK-RAADSLID

Inwoners

GEMEENTE

OMGEVINGS-DIENST

GEBIEDS-REGISSEUR

WILZIJNDS-WERKER

LEER-KRACHT

ZORG-GROEP

ZORGVER-VEKERAAR

GGD BEDRIJF

HUISARTS

BUURTSPORT-COACH

WIJK-VERPLEEG-

KUNDIGE

Figuur 7.2. Samenwerkingspartners voor preventie in de wijk (RIVM, 2018)

De context bepaalt welke gezondheidsdoelen worden nagestreefd, welke

determinanten beïnvloedbaar zijn, welke interventies nodig en voorhanden zijn en

wie daarbij betrokken zou(den) moeten worden. Het lectoraat De Gezonde Wijk wil

zich profileren als een verbinder tussen al deze partijen, hetgeen een unieke

propositie is van dit lectoraat.

27Deze bijzonder positie neemt het lectoraat niet alleen in als het om de praktijk

gaat, maar ook in het onderwijs. Hogeschool Rotterdam leidt een breed palet aan

professionals op, onder meer voor een groot aantal van de in figuur 7.2 genoemde

praktijken en organisaties. Zij doet dat ‘inclusief en contextrijk’, hetgeen naadloos

overeenkomt met de doelstellingen en werkwijze van het lectoraat De Gezonde

Wijk. Ook binnen het onderwijs wil dit nieuwe lectoraat een belangrijke

verbindende functie vervullen.

29HOOFDSTUK 8

Een standaardaanpak?

Voor de aanpak van de uitdagingen in wijken kan geen blauwdruk worden gegeven.

Immers, iedere wijk (of buurt of straat) is anders samengesteld en welke

gezondheidsproblemen worden ervaren, wordt door wisselende, vaak onderling

samenhangende, determinanten bepaald.

Toch kan een systematische aanpak, zonder voorschrijvend te zijn bij de invulling

ervan, bijdragen aan een beter resultaat van het verbeterproject. In de regel begint

deze aanpak met een zorgvuldige inventarisatie van (ervaren) problemen en

factoren die daarop van invloed zijn, gevolgd door een diagnose. Deze diagnose is

vervolgens de basis voor de te behalen doelen, waarbij dan passende interventies

worden geselecteerd. Vanzelfsprekend vinden monitoring en evaluatie plaats, die

kunnen leiden tot afsluiting of aanpassing van het plan van aanpak.

In deze globale beschrijving van de werkwijze is zowel een Plan-Do-Check-Act-

cyclus zichtbaar als een standaard verpleegkundig of geneeskundig proces. Dit heb

ik hieronder in figuur 8.1 geïllustreerd.

1. Inventarisatie

2. Diagnose(s)

5. Monitoring / evaluatie

3. Doel(en)

4. Interventie(s)

Figuur 8.1. Systematische aanpak binnen het lectoraat De Gezonde Wijk

30 Voor de startfase (inventarisatie en diagnose) van projecten in de wijk is een klein

aantal instrumenten beschikbaar. Eén daarvan is de WijkOPSE (Rosendal en Van

Dorst, 2016). Dit instrument is gebaseerd op het determinantenmodel van Lalonde

(1974) en bedoeld om zowel subjectief als objectief bestaande gezondheid-

gerelateerde problemen in de wijk te detecteren. De invuller – dat kan bijvoorbeeld

een onderzoeker zijn - wordt vervolgens uitgenodigd deze determinanten te

prioriteren op basis van de mate waarin zij beïnvloedbaar zijn. Dit is dan de basis

voor een plan van aanpak voor verbetering. In deze eerste fasen wordt zodoende

gebruikgemaakt van de PES-structuur van Gordon (1994), zie hoofdstuk 1. Hierbij is

de cruciale vraag in hoeverre de gedetecteerde determinanten, die feitelijk de ‘e’

van PES vormen, te beïnvloeden zijn. Deze aanpak vergroot de kans op succes van

het project. Immers, als determinanten niet of nauwelijks te beïnvloeden zijn, dan

heeft het maken van een verbeterplan hierop weinig zin. Andersom: als dit wel het

geval is, dan is er een grotere kans op succes.

Hoe dat plan van aanpak er in de praktijk uitziet, wie erbij betrokken (moeten) zijn,

wat een reële planning is en hoe groot het benodigde budget, zijn onderwerpen die

per wijk en per uitdaging zullen variëren.

De hierboven beschreven aanpak is een bekende werkwijze in de zorg en wordt

toegepast in verpleeg- en geneeskunde. Deze is dan vooral gericht op het

identificeren van de probleem veroorzakende factoren en het beïnvloeden

daarvan. In sommige gevallen, als het bijvoorbeeld gaat om zeer complexe

problemen of om benodigde innovaties, kan ‘design thinking’ behulpzaam zijn.

Design thinking kan echter ook aanvullend worden ingezet als de diagnose (fase 2

in figuur 8.1) weliswaar is gesteld, maar als nog niet bekend is welke interventies

gaan leiden tot de beoogde resultaten. Gebruik van design thinking kan leiden tot,

wellicht onverwachte, oplossingen.

Design thinking is niet zoals de naam wel doet vermoeden, zozeer een manier van

denken, maar vooral een manier van doen (Simon, 1996). Hoewel er in dit model

verschillende fasen zijn te onderscheiden, kennen die geen vaste volgorde. Bij

design thinking gaat het er vooral om of er een oplossing kan worden gevonden

voor het probleem van de cliënt. Die cliënt kan een wijk zijn. Design thinking start

wel altijd bij het begrijpen van dat probleem. In figuur 8.2 heb ik de fasen van

design thinking verbeeld.

31

Begripkrijgen

Probleemdefiniëren

Ideeëncreëren

Prototypemaken

Oplossingtesten

Figuur 8.2. Fasen van design thinking

Als ik de lijn van design thinking doortrek naar de missie van het lectoraat De

Gezonde Wijk, betekent dit dat de onderzoekers van het lectoraat zoveel mogelijk

participeren en aanwezig zijn ín die wijk. Dat ze meedoen, interviews houden,

mensen leren kennen, observeren et cetera en op die manier begrip krijgen van

het probleem. Op basis van dat begrip kan vervolgens het probleem worden

gedefinieerd: waar hebben de wijkbewoners, of een deel van hen, behoefte aan?

Hierop volgt een creatieve brainstorm waarin alle mogelijke oplossingen aan de

orde kunnen komen. Van alle opties worden de voor- en nadelen besproken,

waarna er nog een selectie overblijft. Als die uit meerdere opties bestaat, wordt

gekeken of deze kunnen worden uitgeprobeerd, waarbij er continue monitoring en

bijstelling plaatsvindt. Uiteindelijk blijft de beste oplossing over. Vaak komen er in

deze fase ook nog aanvullende zaken boven water, die van invloed zijn op de

probleemdefinitie. Dit kan dan leiden tot nieuwe brainstromsessies, enzovoort.

33HOOFDSTUK 9

De start

De activiteiten binnen het lectoraat De Gezonde Wijk zullen de komende tijd

primair gericht zijn op alle beschreven determinanten: nagaan wat bekend is over

de invloed daarvan en onderzoeken óf en zo ja in hoeverre, deze zijn te

beïnvloeden. Dat doet het lectoraat zowel met literatuuronderzoek als met

kleinschalige, praktijkgerichte projecten in de stad. In deze projecten werken

onderwijs, praktijk en onderzoek nauw samen. De opleidingen van het Instituut

voor Gezondheidszorg van Hogeschool Rotterdam, zoals Verpleegkunde,

Fysiotherapie en Ergotherapie, doen hier actief aan mee door het inzetten van

zowel studenten als docenten. In deze projecten sluit het lectoraat waar mogelijk

aan op het beleid van de gemeente Rotterdam, met wie inmiddels een

samenwerking op gang is gekomen. Binnen Hogeschool Rotterdam werkt de lector

vanuit Kenniscentrum Zorginnovatie nauw samen met andere lectoren en (docent-)

onderzoekers verbonden aan verschillende opleidingen, zoals het Instituut voor de

Gebouwde Omgeving en de opleiding Social Work. Maar ook met medewerkers van

het Expertisecentrum Maatschappelijke Innovatie wordt samenwerking gezocht.

Daarnaast wordt de samenwerking met lectoren van andere hogescholen open

uitgebouwd. Bijvoorbeeld door een vergelijkbare aanpak van hetgeen we in

Rotterdam gaan doen, ook elders te onderzoeken. En wellicht vice versa. Dit biedt

kansen om zowel ervaringen als mensen (studenten, docenten, onderzoekers) uit

te wisselen.

Voorts zoekt het lectoraat de komende periode naar internationale partners, om

zowel een uitwisseling van expertise en mensen op te zetten als gezamenlijke

projecten aan te gaan.

Naast het uitvoeren van inhoudelijke projecten wil het lectoraat binnen het

onderwijs een verbindende rol spelen. Bijvoorbeeld door het ontwikkelen van een

verbredende minor, waar studenten uit meerdere opleidingen met elkaar werken

aan projecten in de wijk, gericht op het bevorderen van de gezondheid van

mensen. Ook afstudeerders, vanuit verschillende opleidingen, kunnen hier samen

werken aan hun afstudeerproject.

34

Aangezien het lectoraat De Gezonde Wijk recent gestart is, zijn er in dit stadium

nog geen concrete projecten, laat staan resultaten, te vermelden. Wel zijn er

voorbeelden van projecten waarin het lectoraat zal gaan participeren of waarmee

zal worden gestart:

• Een voorbeeld van een project waarin het lectoraat zal participeren, is (Vitale

Delta, 2019). Dit is een samenwerkingsproject van vier hogescholen in de regio

Rijnmond. Zij beogen ‘door samenwerking de vitaliteit en gezondheid van jong

tot oud in de wijk te bevorderen’, door het versterken van de veerkracht en

stimuleren van de eigen regie over het leven enerzijds en door het creëren van

een gezonde omgeving anderzijds. De doelstelling van het lectoraat De Gezonde

Wijk past hier goed in en het lectoraat zal waar mogelijk een bijdrage leveren

door gezamenlijke projecten te ontwikkelen en uit te voeren.

• Een tweede voorbeeld is de samenwerking met partners in de wijk, zoals

gezondheidscentrum Lijn 2 in Rotterdam. Onze samenwerking is gericht op

het verbinden van praktijk, onderwijs en onderzoek op het terrein van

gezondheidsbevordering.

• Een voorbeeld van een project dat het lectoraat zelf zal starten, is het project

De Hogeschool als Wijk. Hierin wordt een locatie van Hogeschool Rotterdam

beschouwd als wijk en zal met een kleine groep studenten gestart worden met

een inventarisatie van gezondheid-beïnvloedende factoren. Op voorhand

wordt gedacht aan een kleine maar breed samengestelde groep van

honoursstudenten. De voorbereidingen voor dit project zijn inmiddels gestart.

35Literatuur

Blaxter, M. (2004). Health. Cambridge: Polity Press.

Buettner, D. (2010). The blue zones. Lessons for living longer from the people

who’ve lived the longest. Washington: National Geographic Society.

Dahlgren, G. & Whitehead, M. (1993). Tackling inequalities in health: what can we

learn from what has been tried? Working paper prepared for the King’s Fund

International Seminar on Tackling Inequalities in Health, September 1993,

Ditchley Park, Oxfordshire. London: King’s Fund.

Gordon, M. (1994). Nursing Diagnosis: Process and Application, 3d Ed. St. Louis: Mosby.

Huber, M., Knottnerus, J.A., Green, L., Horst H. van der, Jadad A.R., Kromhout D., …

Smid H. (2011). How should we define health? BMJ 2011;343:d4163.

Lalonde, M.A. (1974). A new perspective on the health of Canadians. A working

document. Ottawa: Government of Canada.

Livingston, G., Sommerlad, A., Orgeta, V., Costafreda S.G., Huntley J., Ames D., …

Mukadam M. (2017). Dementia prevention, intervention, and care. The Lancet

Commissions. BMJ 2011;343:d41632017;390(10113): 2673–2734.

Rosendal, H. (2018). Dementiepreventie, interventie en zorg. Kritisch bekeken.

TVZ (03), 52–53.

Rosendal, H. & Dorst, J. van (2016). Zo maak je een wijkplan. Nursing (11), 56–59.

Simon, H.A. (1996). The sciences of the artificial. Massachusetts: MIT press.

Storm, I., Verweij, A. & Lucht, F. van der (2011). Integraal gezondheidsbeleid op lokaal

niveau. Wat weten we en hoe nu verder? Briefrapport 270161004/2011. RIVM.

Westendorp, R. (2014). Oud worden zonder het te zijn. Over vitaliteit en

veroudering. Amsterdam/Antwerpen: Atlas Contact.

37Websites

CBS. https://www.cbs.nl/nl-nl/onze-diensten/methoden/begrippen?tab=w#id=wijk.

GfK.https://www.gfk.com/nl/insights/press-release/gezondheid-belangrijkste-

voorwaarde-voor-een-goed-leven/.

Ministerie van VWS (1). https://www.gezondeleefomgeving.nl/aandeslag/

waarom-gezondheid/belang-van-een-gezonde-leefomgeving.

Ministerie van VWS (2). https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/dementie.

RIVM. Toolkit Preventie in de wijk. Samen werken aan gezondheid en welzijn van

inwoners. www.rivm.nl/documenten/toolkit-preventie-in-de-wijk.

Samen dementievriendelijk. https://samendementievriendelijk.nl.

VenVN. https://www.venvn.nl/Portals/1/Thema%27s/Beroepsprofiel/

Expertisegebied%20dementieverpleegkundige.pdf.

Vitale Delta. www.vitaledelta.nl.

WHO (1). https://www.who.int.

WHO (2). https://www.who.int/healthy_settings/en/.

Wikipedia. https://nl.wikipedia.org/wiki/Ongestructureerd_probleem.

38 Eerdere uitgaven van Hogeschool Rotterdam Uitgeverij

‘Je moet op dat moment reageren en je weet nooit of je het juiste doet.’ Pedagogiek in het middelbaar beroepsonderwijsAuteur Wouter Pols

ISBN 9789493012059

Verschijningsdatum januari 2019

Aantal pagina’s 88

Prijs € 14,95

Verstand erbijAuteur Maaike Harbers

ISBN 9789493012035

Verschijningsdatum november 2018


Prijs € 14,95

Inaugural lectureAuteur Prof Dr Ben van Lier CMC

ISBN 9789493012028

Verschijningsdatum oktober 2018


Prijs € 14,95

Measurement Numeracy Education for Prospective Elementary School TeachersAuteur Mark van Houwelingen

ISBN 9789493012004



Prijs € 19,95

Schillen van het verschilAuteur Tina Rahimi

ISBN 9789493012011

Verschijningsdatum juni 2018


Prijs € 14,95

Inaugural lectureThinking about ecologies of autonomous cyber-physical systems and their ethics

Prof Dr Ben van Lier CMC

praktijkgericht onderzoek

Pro

f Dr B

en

van L

ier C

MC

Centric offers Software Solutions, IT Outsourcing, Business Process Outsourcing and Staffing Services. We enable our customers to focus on their core businesses with our technological solutions, administrative services and more than 4,300 qualified professionals in Europe. The combination of our thorough IT knowledge and our years of experience with specific industry processes, distinguishes us from traditional IT suppliers and administrative suppliers.

INA

UG

UR

AL

LE

CT

UR

E

INA

UG

UR

AL

LE

CT

UR

E

Prof Dr Ben van Lier CMC

Inaugural lectureThinking about ecologies of autonomous cyber-physical systems and their ethics


OL_Cover_Openbare Les Ben van Lier-170x240mm 2018.indd Alle pagina's 19-10-18 10:20

Verstand erbijVerantwoord ontwerp van toepassingen met kunstmatige intelligentie

Maaike Harbers


Maaike

Harb

ers


Zoekmachines helpen ons dagelijks met zoeken naar relevante informatie, spamfilters houden ongewenste email buiten zicht, we krijgen gepersonali-seerde aanbevelingen voor nieuwsartikelen, filmpjes, muziek en series, de thermostaat leert wanneer de verwarming aan moet en stofzuigerrobots houden onze huizen schoon.

De toepassing van kunstmatige intelligentie is sterk gegroeid in de afgelopen jaren. Dit heeft zowel wenselijke als minder wenselijke maatschappelijke gevolgen. Robots en algoritmes kunnen bijvoorbeeld gezondheidszorg verbeteren en steden verduurzamen, maar ze kunnen ook ongelukken veroorzaken, etnisch profileren en discrimineren. In deze openbare les zal Maaike Harbers ingaan op de rol die ontwerpers van toepassingen met kunstmatige intelligentie hierin spelen. Ontwerpers beïnvloeden, met hun ontwerpkeuzes, wat de gevolgen zijn van die toepassingen. Door verantwoorde keuzes te maken tijdens het ontwerp-proces, kunnen ontwerpers bijdragen aan een inzet van kunstmatige intelligentie die de samenleving ten goede komt.

Maaike Harbers is lector Artificial Intelligence & Society bij Kenniscentrum Creating 010 van Hogeschool Rotterdam en hoofddocent bij de opleiding Creative Media & Game Technologies van Hogeschool Rotterdam.

Ve

rstand

erb

ij

OP

EN

BA

RE

LE

S

OP

EN

BA

RE

LE

S

Maaike Harbers

Verstand erbijVerantwoord ontwerp van toepassingen met kunstmatige intelligentie

OL_Cover_Openbare Les Maaike Harbers-170x240mm 2018.indd Alle pagina's 06-11-18 17:29

Schillen van het verschilSociaal handelen midden in het stedelijke leven

Tina Rahimy


Tin

a Rah

imy


Op welke wijze verhouden we ons tot het verschil en de diversiteit in de samenleving? Welke impact heeft onze manier van denken over verschil op het handelen van sociaal werkers binnen de stedelijke context? Is een stad eenduidig te beschrijven? Hoe kunnen we in het onderwijs het engagement van studenten inzetten als een kennisbron? In haar openbare les geeft Tina Rahimy een kritische uiteenzetting van de drie concepten: sociaal werk, stedelijkheid en superdiversiteit. De lector laat zien dat deze begrippen een oude manier van denken over diversiteit en handelen voortzetten. In haar tekst gaat Rahimy op zoek naar nieuwe begrippen. Deze kritische zoektocht naar een inclusieve samenleving is geen eenzijdig proces. De uiteenzettingen in deze openbare les worden begeleid door persoonlijke verhalen en zelfreflectieve intermezzo’s.

Naast het introduceren van alternatieve begrippen en andere manieren van denken is Rahimy ook in haar onderzoek op zoek naar nieuwe perspectieven op inclusie en uitsluiting. De perspectieven van jongeren – hun visie, hoop en kritische kanttekeningen – vormen hierbij een inspiratiebron. Rahimy is op een experimentele en narratieve wijze op zoek naar open expressieve ruimtes. In deze open ruimtes wordt er plaatsgemaakt voor een verscheidenheid van uitingen waardoor jongeren vanuit hun belevingswereld een visie over het sociaal werk en een rechtvaardige samenleving formuleren. In samenwerking met studenten en docenten zullen in dit lectoraat nieuwe perspectieven worden onderzocht op ethische vraagstukken en emancipatoire processen. Het uiteindelijke streven is om via dit lectoraat een synergie te creëren tussen onderzoek en educatie in het sociale domein.

Dr. Tina Rahimy (politiek-filosoof) is lector ‘Sociaal werk in de superdiverse stad’ bij Kenniscentrum Talentontwikkeling van Hogeschool Rotterdam, verbonden aan de onderzoekslijn ‘Inclusie’ en docent aan de opleiding Social Work.

Sch

illen

van h

et versch

il

OP

EN

BA

RE

LE

S

OP

EN

BA

RE

LE

S

Tina Rahimy

Schillen van het verschilSociaal handelen midden in het stedelijke leven

Measurement Numeracy Education for Prospective Elementary School TeachersEffects of inductive and deductive teaching on classroom interaction

and student performance

Mark van Houwelingen


Mark van

Ho

uw

elin

ge

n


Measurement Numeracy Education for Prospective Elementary School Teachers

Effects of inductive and deductive teaching on classroom interaction and student performance



Measurement Numeracy Education for Prospective Elementary School Teachers

Effects of inductive and deductive teaching on classroom interaction Effects of inductive and deductive teaching on classroom interaction and student performanceand student performance

Many students, even in higher education, have difficulty keeping up with elementary school mathematics. This difficulty also occurs among students at teacher training colleges, who are expected to teach mathematics to elementary school children later on. These students are more likely to perform worse if they lack numeracy skills. The measurement aspect leaves the most room for improvement. As previous research suggested that classroom interaction has positive effects on student performance in mathematics, this dissertation examines classroom interaction in two contrasting didactic approaches (deductive and inductive) to the teaching of the measurement aspect of numeracy to students of an elementary school teacher training college.

After evaluating the dimensionality of measurement numeracy, an instrument was developed to measure students’ measurement numeracy (before and after a lesson series), and two lesson series were developed: one with a pure deductive didactic approach, and one with a pure inductive didactic approach. After reporting student performance and measurements of classroom interaction time and teacher question types, the effect of the didactic approach and the teacher on classroom interaction time, on the teachers’ question type, and on students’ learning gains was estimated.

The main conclusion is that the inductive didactic approach induced more stimulating questions and more classroom interaction time than the deductive approach, but there was no teacher effect, and no differential effect on students’ learning gains.

DIS

SE

RT

AT

IE

DIS

SE

RT

AT

IE

1 2 3 4

Lesson Quarters

80

70

60

50

40

30

20Cla

ssro

om

inte

ract

ion

(se

con

ds

per

2 m

inu

te p

erio

d)

Classroom interaction time per didactic approach

deductiveinductive

Measu

rem

en

t Nu

me

racy E

du

cation

for P

rosp

ective

Ele

me

ntary

Sch

oo

l Teache

rs

OL_Cover_Dissertatie Mark van Houwelingen-170x240mm 2018.indd Alle pagina's 08-10-18 09:59

‘JE MOET OP DAT MOMENT REAGEREN EN JE WEET NOOIT OF JE HET JUISTE DOET.’

Pedagogiek in het middelbaar beroepsonderwijs

Wouter Pols


Wo

ute

r Po

ls

Een onderzoek naar het pedagogisch handelen van mbo-leraren

Het lectoraat Versterking Beroepsonderwijs van Hogeschool Rotterdam deed, de afgelopen drie jaar onderzoek naar het pedagogisch handelen van mbo-docenten. In de gesprekken stonden zogenoemde pedagogische momenten centraal, ‘precies dat ogenblik waarop een pedagogische actie nodig is’ (Van Manen 2014, p. 21). Voor zo’n actie bestaan nauwelijks regels; er zijn geen algemene principes voor te geven. Desalniettemin moet de leraar handelen.

De pedagogische momenten die de leraren inbrachten zaten vol ‘situationele kennis’. Zo kwam met het onder woorden brengen van die momenten vanzelf het ‘stille weten’ van de leraren naar boven. Op dat ‘weten’ was het onderzoek gericht.

Het ‘stille weten’ dat we met behulp van thema’s in kaart brachten, blijkt een pedagogiek te zijn. In tegenstelling tot de psychologie en onderwijskunde benadrukt de pedagogiek niet alleen het hoe (de aanpak), maar ook het wat (de inhoud) en het waartoe (de opdracht) en dat steeds vanuit de houding en inzet van de leraar in relatie tot het wie (de student). De leraren bleken allemaal een impliciete pedagogiek met zich mee te dragen. Is dat niet wat we ‘de wijsheid van de praktijk’ noemen?

ON

DE

RZ

OE

KS

VE

RS

LA

G

ON

DE

RZ

OE

KS

VE

RS

LA

G

Wouter Pols

‘Je moet op dat moment reageren enje weet nooit of je het juiste doet.’Pedagogiek in het middelbaar beroepsonderwijs


OL_Cover_Verslag Wouter Pols-170x240mm 2018.indd Alle pagina's 21-12-18 12:21

39Zorg voor CommunicatieAuteur Karin Neijenhuis

ISBN 9789051799859

Verschijningsdatum maart 2018


Prijs € 14,95

Next StrategyAuteur Arjen van Klink

ISBN 9789051799712

Verschijningsdatum november 2017


Prijs € 14,95

Visie op de toekomst van de Nederlandse procesindustrie Auteur Marit van Lieshout

ISBN 9789051799682



Prijs € 14,95

Slim bewegen tussen haven en stad Auteur Ron van Duin

ISBN 9789051799675



Prijs € 14,95

Techniek is belangrijk, maar het zijn mensen die het verschil maken Auteur Hans van den Broek

ISBN 9789051799644



Prijs € 14,95

#DuurzaamRenoveren Auteur Haico van Nunen

ISBN 9789051799651



Prijs € 14,95

Exemplaren zijn te downloaden via www.hr.nl/onderzoek/publicaties. Hier zijn ook eerder verschenen uitgaven van Hogeschool Rotterdam Uitgeverij beschikbaar.

#DuurzaamRenoverenHoe het wonen stap voor stap duurzaam wordt

OP

EN

BA

RE

LE

S

Haico van Nunen

OP

EN

BA

RE

LE

S


Haico

van N

un

en

#D

uu

rzaamR

en

overe

n

Haico van Nunen

#DuurzaamRenoveren

Hoe het wonen stap voor stap duurzaam wordt

Om duurzaamheid in de bouw te realiseren is renovatie hard nodig. Het is een opgave waar nu geen passende oplossing voor is, maar waarbij de noodzaak om te beginnen steeds zichtbaarder wordt.

Wonen en duurzaamheid zijn niet meer los van elkaar te zien. Het volume aan geplande nieuwbouw is slechts voldoende voor de verwachte woninguitbreiding tot 2050. Dus de duurzaamheidsambities voor de woningvoorraad gaan met alleen nieuwbouw niet bereikt worden. Dat betekent dat we moeten renoveren om ‘duurzaam’ te zijn. Maar dat renoveren moet dan wel energie neutraal, toepasbaar op miljoenen woningen, betaalbaar en met ruimte voor individueel maatwerk zijn. Het vraagt om #DuurzaamRenoveren.

Deze openbare les gaat in op de zoektocht naar duurzame opschaling. Deze publicatie laat zien welke dilemma’s opschaling momenteel tegen houden, en welke kansen er zijn op de korte en lange termijn. De bestaande woningen bieden al handvatten voor oplossingen en door op een andere manier naar de voorraad te kijken ontstaat er ruimte voor nieuwe ideeën. Het anders ordenen van de woningvoorraad is een voorbeeld van een nieuw idee, waar eigenaren en bewoners de kans geboden krijgen om in plaats van in één keer, stap voor stap te renoveren en daarmee het verspillen van energie en materiaal te kunnen voorkomen. En dat is duurzaam.

Haico van Nunen is lector Duurzame Renovatie bij het Kenniscentrum Duurzame HavenStad van Hogeschool Rotterdam. Het lectoraat onderzoekt de mogelijk heden voor de opschaling van energie neutrale renovatie in Nederland, en Rotterdam in het bijzonder.


OL_Cover_Haico van Nunen-170x240mm.indd 1-3 11-09-17 16:58

Techniek is belangrijk, maar het zijn mensen die het verschil maken De relevantie van human factors in maritieme automatisering

OP

EN

BA

RE

LE

S

Hans van den Broek

Han

s van d

en

Bro

ek

Hu

man

factors in

maritiem

e auto

matiserin

g

OL_Cover_van den Broek-170x240mm.indd 3 11-09-17 16:40

Slim bewegen tussen haven en stad

OP

EN

BA

RE

LE

S

Ron van Duin

Ro

n van

Du

inS

lim b

eweg

en tu

ssen h

aven en

stad

Visie op de toekomst van de Nederlandse procesindustrieen de rol van het lectoraat Procesoptimalisatie en -intensifi catie bij de realisatie daarvan

OP

EN

BA

RE

LE

S

Marit van Lieshout

OP

EN

BA

RE

LE

S


Marit van

Liesh

ou

t

Marit van Lieshout

Visie op de toekomst van de

Nederlandse procesindustrieen de rol van het lectoraat Procesoptimalisatie en -intensifi catie bij de realisatie daarvan


OP

EN

BA

RE

LE

S

OP

EN

BA

RE

LE

S

Marit van Lieshout

Visie op de toekomst van de

Nederlandse procesindustrieen de rol van het lectoraat Procesoptimalisatie en de rol van het lectoraat Procesoptimalisatie en -intensifi catie bij de realisatie daarvanen -intensifi catie bij de realisatie daarvan

De Nederlandse procesindustrie ziet grote uitdagingen op zich afkomen: een energietransitie die 80-95% emissiereductie tussen nu en 2050 mogelijk moet maken, een groeiend aantal ultramoderne plants in het Midden-Oosten en Azie. Hoe blijf je dan als ‘oude’ Europese plant concurrerend? Business as usual is geen optie, maar wat dan wel?

Lector Marit van Lieshout verkent in deze openbare les de twee lange termijn uitdagingen van de Nederlandse procesindustrie:- het sterk verminderen van de broeikasgasemissies- het aantrekkelijk blijven voor investeerdersHierbij geeft zij aan welke kansen zij ziet voor technologische innovatie, met name voor toepassingen van innovatief reactor design, warmtepomptechnolo-gie en membraantechnologie.

Deze openbare les is een uitnodiging om samen met haar en betrokken docenten en studenten van de hogeschool deze toepassingen te verkennen en op die manier de benodigde kennis en vaardigheden te ontwikkelen, die de komende generaties studenten voorbereiden op deze uitdagende toekomst.

Marit van Lieshout is als lector Procesoptimalisatie en -Intensificatie verbonden aan het Kenniscentrum Duurzame Havenstad van de Hogeschool Rotterdam. Het lectoraat is onderdeel van de onderzoekslijn Groene Chemie en Materialen waarbinnen onderzoek gedaan wordt naar de technologische mogelijkheden voor versterking van de Nederlandse procesindustrie door het verlagen van de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen. Binnen deze onderzoekslijn richt het lectoraat Procesoptimalisatie en -Intensificatie zich op verduurzaming van de bestaande “grijze” chemie zonder noodzakelijkerwijs de grondstoffen te vergroenen.

Visie

op

de

toe

kom

st van d

e N

ed

erlan

dse

pro

cesind

ustrie

OL_Cover_Marit Lieshout-170x240mm.indd Alle pagina's 25-09-17 15:14

Next StrategyHow SMEs can grow into the future

Arjen van Klink


Arje

n van

Klin

kN

ext Strateg

y

INA

UG

UR

AL

LE

CT

UR

E

Arjen van Klink

Next Strategy

How SMEs can grow into the future

According to some, developing a strategy results in producing a paper report, that does not fi t the nature of SMEs. They are used to adapting pragmatically to changes. However, shifts in the economy and society are now so great that neither plans nor pragmatism is suffi cient to survive. Many SMEs show limited growth and they are not in touch with new developments. Disruption is looming with a potential negative impact on both employment and welfare, as SMEs are a substantial part of the economy. Traditional concepts and models for strategic management do not apply to SMEs. What are the alternatives that will stimulate strategy among SMEs? This is the central question for the lectorate Next Strategy at Rotterdam University of Applied Sciences. The lectorate will stimulate applied research with lecturers and students together with entrepreneurs and managers.

This book sets the scene for the lectorate Next Strategy. The book describes the criticism on traditional strategic management. It elaborates on the lack of strategy among SMEs and the subsequent stagnation of SMEs. The book sketches a new direction of strategy for SMEs: companies should develop a strategy process on the basis of creative thinking and learning, close to their business operations. In stimulating strategy among SMEs, universities of applied sciences can have much impact given their traditional, strong relationship with the professional practice. The Rotterdam University of Applied Sciences has the opportunity to promote new ways of strategy in its education and research, contributing to the implementation of the Roadmap Next Economy towards the business community in the region.

Dr Arjen van Klink is Programme Director of Research Centre Business Innovation at the Rotterdam University of Applied Sciences. He started his lectorate Next Strategy in January 2017. Arjen van Klink has long working experience in the field of strategy and innovation, bridging theory and practice, developed during former positions in education, research and banking. The lectorate is part of Research Centre Business Innovation.


INA

UG

UR

AL

LE

CT

UR

E

OL_Cover_Arjen_Van_Klink-170x240mm.indd 1-3 13-10-17 10:48

Zorg voor CommunicatieEen goed gesprek is in balans

Karin Neijenhuis


Karin

Ne

ijen

hu

is

Karin Neijenhuis



Karin Neijenhuis


Communiceren is een basisbehoefte van de mens. Iemand communiceert echter nooit in zijn eentje. Heeft iemand een communicatieve beperking, dan heeft hij deze ook nooit in zijn eentje: zijn gesprekspartner, maar ook zijn fysieke omgeving heeft invloed op de mate waarin hij last heeft van zijn beperking. Ondersteunende communicatie, zoals gebaren, schrijven, tekenen, een goede akoestiek en het eenvoudigweg meer tijd nemen voor het gesprek kunnen zorgen voor balans in de communicatie. De beperking wordt dan minder ervaren als een belemmering.

Lector Karin Neijenhuis schetst in haar openbare les de verschillende kanten van communicatie en communicatieve beperkingen en hoe de rol van de logopedist steeds meer verschuift van het enkel behandelen van de cliënt naar het coachen van de cliënt en zijn betrokkenen, in zijn dagelijkse omgeving.

Karin Neijenhuis wil zich graag inzetten voor een communicatief toegankelijke samenleving. Hierbij wil ze de positie van de logopedist benadrukken als expert in de zorg voor communicatie. Door middel van het betrekken van nieuwe samenwerkingspartners en het exploreren van nieuwe manieren van samenwerking kan de zorg voor communicatie overal zijn doorwerking krijgen.

Het lectoraat Zorg voor Communicatie is ingebed in het Kenniscentrum Zorginnovatie van Hogeschool Rotterdam. Het lectoraat Zorg voor Communica-tie richt zich op onderzoek naar optimale zorg voor en ondersteuning van mensen met een communicatieve beperking om hun communicatieve zelfredzaamheid te verbeteren. Het lectoraat richt zich op de naasten, de professionals in onderwijs, zorg en welzijn en de sociale en fysieke context waarin deze personen communiceren.

Zo

rg vo

or C

om

mu

nicatie

OP

EN

BA

RE

LE

S

OP

EN

BA

RE

LE

S

OL_Cover_Openbare Les Karin Neijenhuis-170x240mm 2018.indd Alle pagina's 23-02-18 10:45


Door de meeste Nederlanders wordt gezondheid beschouwd als de belang rijkste voorwaarde voor een goed leven. Onze gezondheid wordt bepaald door veel, en veel verschillende factoren. Kennis van deze ‘determinanten’ is van belang als we onze gezondheid positief willen beïnvloeden. Veel van deze determinanten spelen een rol in de directe omgeving van mensen: in de wijk. In deze openbare les gaat Henk Rosendal in op deze determinanten, hoe deze kunnen worden beïnvloed, welke kennis hierover beschikbaar is, en aan welke kennis het nog ontbreekt. Deze kennis en uitdagingen vormen het kader van het lectoraat De Gezonde Wijk.

Volgens Henk Rosendal wordt gezondheid, en het bevorderen daarvan, nog altijd te smal aangevlogen. Het is bekend dat er veel factoren zijn die onze gezondheid beïnvloeden. Ook is bekend dat deze onderling op elkaar van invloed zijn. Hierbij moet niet alleen worden gedacht aan onze leefstijl, maar ook aan onze sociale en fysieke omgeving. Willen we onze gezondheid daad werkelijk positief beïnvloeden, dan is kennis over deze samenhang noodzakelijk, evenals kennis over de mate waarin deze determinanten te beïnvloeden zijn.

De wijk is een geschikt aangrijpingspunt voor onderzoek en verbetering van gezondheid, aangezien veel van deze determinanten zich daar voordoen. Omdat er geen ‘standaardwijken’ bestaan, zal er per wijk moeten worden nagegaan wat de uitdagingen, én wat de sterke punten zijn. Dat leidt per wijk tot een unieke, specifieke aanpak. Deze zal soms gericht zijn op leefstijl, soms op de gebouwde omgeving, soms op veiligheid, soms op groenvoorzieningen, soms op sociale samenhang, en vaak op een combinatie daarvan. Bevorderen van gezondheid betekent per definitie een integrale aanpak, zowel vanuit de gemeente als vanuit de praktijk, onderwijs en onderzoek.

Lectoraat De Gezonde WijkMet het lectoraat De Gezonde Wijk van het Kenniscentrum Zorginnovatie van Hogeschool Rotterdam wil lector Henk Rosendal een bijdrage leveren aan het bevorderen van de gezondheid van wijkbewoners. Door verder onderzoek naar de determinanten van gezondheid en de rol die zij spelen, en de mate waarin ze te beïnvloeden zijn. Op basis daarvan worden er verbeterprojecten in de wijken gestart, waarbij studenten en docenten uit diverse opleidingen samen met wijkbewoners aan de slag gaan. Dit wordt mede mogelijk gemaakt door een structurele samenwerking van het lectoraat met organisaties in de praktijk, onderwijs, de gemeente, en lectoren van diverse andere hogescholen.

Henk Rosendal

Op naar een gezonde leefomgevingWerk maken van de wijk


OP

EN

BA

RE

LE

S

Op naar een gezonde leefomgeving - Hogeschool Rotterdam...lectoraat De Gezonde Wijk bij...

Documents

Transcript of Op naar een gezonde leefomgeving - Hogeschool Rotterdam...lectoraat De Gezonde Wijk bij...