Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen

Academiejaar 2010 – 2011

Onderzoek naar de betekenis van de nachtopvang voor

gebruikers.

Masterproef ingediend tot het behalen van de graad ‘master in sociaal werk’

Indra Versmesse

Promotor: Prof. Dr. Maria Bouverne – De Bie

Begeleider: Thomas Maeseele

2

3

Inhoudstafel.

DANKWOORD.................................................................................................................. 5

INLEIDING........................................................................................................................ 6

1. DE DAK- EN THUISLOZENZORG TOEGELICHT. ......................................................... 8

1.1. VAN JUSTITIE NAAR WELZIJN. ......................................................................................................9

1.1.1. De „Wet ter beteugeling van landloperij en bedelarij‟...................................................9

1.1.2. Afschaffing van de wet ter beteugeling van de landloperij door de wet van 1993.......12

1.2. DE DAK- EN THUISLOZE DOORHEEN DE TIJD: WIJZIGENDE PROBLEEM- CONSTRUCTIES EN

PROBLEMATIEKEN. ..........................................................................................................................16

1.2.1. Van landloper naar dak- en thuisloze. ......................................................................16

1.2.2. Discussie .............................................................................................................18

1.2.3. De antecedenten van dak- en thuisloosheid. ........................................................20

1.2.4. Beëindiging van dak- en thuisloosheid.....................................................................23

2. DE NACHTOPVANG: EEN KRITISCHE ANALYSE. .................................................... 27

2.1. DEFINITIES...............................................................................................................................27

2.2. ONTSTAAN VAN DE NACHTOPVANG.............................................................................................29

2.3. GEBRUIKERS VAN DE NACHTOPVANG .........................................................................................30

2.4. DE NACHTOPVANG: EEN VAT VOL PARADOXEN. ...........................................................................31

2.4.1. Een structurele noodoplossing? ..............................................................................31

2.4.2. Pro‟s en contra‟s van de laagdrempeligheid. ...........................................................35

2.4.3. Menswaardige onzichtbaarheid? .............................................................................37

3. PROBLEEMSTELLING. .............................................................................................. 39

3.1. VAN EEN BEGRENSDE DEFINITIE NAAR BETEKENISVERLENING VAN GEBRUIKERS. ............................39

3.2. EERDER ONDERZOEK NAAR BETEKENIS. .....................................................................................41

4. METHODOLOGIE. ...................................................................................................... 44

4.1. ONDERZOEKSCONTEXT. ............................................................................................................44

4.2. DATAVERZAMELING. .................................................................................................................48

4.2.1. Etnografie ............................................................................................................48

4.2.2. Life (hi)story research ..........................................................................................51

4.3. PRESENTATIE EN ANALYSE VAN DE DATA. ...................................................................................53

4.4. ETHIEK VAN ONDERZOEK. .........................................................................................................56

5. ONDERZOEKSRESULTATEN. ................................................................................... 58

5.1. KORTSTONDIGE GEBRUIKERS. ...................................................................................................58

5.1.1. Verhalen ..............................................................................................................58

5.1.1.1. Henk ............................................................................................................................. 58

4

5.1.1.2. Frank ............................................................................................................................ 59

5.1.1.3. Peter ............................................................................................................................. 60

5.1.1.4. Diane ............................................................................................................................ 60

5.1.1.5. Gérard .......................................................................................................................... 61

5.1.1.6. Dirk ............................................................................................................................... 61

5.1.1.6. Anita ............................................................................................................................. 62

5.1.2. Theoretische terugkoppeling en reflectie ..................................................................62

5.2. LANGDURIGE GEBRUIKERS. .......................................................................................................66

5.2.1. Marc .......................................................................................................................66

5.2.1.1. Verhaal ......................................................................................................................... 66

5.1.2.2. Theoretische terugkoppeling en reflectie ...................................................................... 68

5.2.2. Jeroen ................................................................................................................71

5.2.2.1. Verhaal ......................................................................................................................... 71

5.2.2.2. Theoretische terugkoppeling en reflectie ...................................................................... 76

5.2.3. Kevin ...................................................................................................................79

5.2.3.1. Verhaal ......................................................................................................................... 79

5.2.3.2. Theoretische terugkoppeling en reflectie ...................................................................... 83

5.2.4. Kris & Paul ...........................................................................................................86

5.2.4.1. Verhaal ......................................................................................................................... 86

5.2.4.2. Theoretische terugkoppeling en reflectie ...................................................................... 92

5.2.5. Ronny ..................................................................................................................94

5.2.5.1. Verhaal ......................................................................................................................... 94

5.2.5.2. Theoretische terugkoppeling en reflectie ...................................................................... 99

6. BESLUIT EN DISCUSSIE...........................................................................................100

6.1. MET BETREKKING TOT HET VERHAAL. ....................................................................................... 100

6.2. MET BETREKKING TOT DE NACHTOPVANG. ................................................................................ 102

6.3. TOT SLOT. ............................................................................................................................. 114

6.4. BEPERKINGEN ONDERZOEK. .................................................................................................... 115

7. BIBLIOGRAFIE. .........................................................................................................117

5

Dankwoord.

Eerst en vooral gaat mijn dank uit naar Thomas Maeseele die gedurende bijna een jaar

steeds voor me klaar stond als ik vragen had of feedback wenste. Zijn feedback en kritische

opmerkingen waren een enorme hulp voor mij.

Ook Griet Roets wens ik bijzonder te bedanken. Hoewel ze niet direct betrokken was bij deze

masterproef, maakte ze toch heel wat tijd vrij om mij te helpen met het methodologische

aspect van deze masterproef.

Vervolgens wens ik ook mijn ouders te bedanken. Ondanks het feit dat zij zelf nooit hoger

onderwijs hebben kunnen volgen, gaven ze mij de kans dit wel te doen. Aan mijn moeder

wens ik een extra dank te richten voor de bemoedigende woorden tijdens momenten van

stress en het intensief doorlezen van mijn verhalen.

Aan mijn vriend Tommy, merci, je was de meest kritische van allemaal maar je hulp was

meer dan welkom, ook als het soms niet zo leek. Je bent een bron van inspiratie voor me!

En tot slot, een enorme dank je wel aan alle gebruikers van de nachtopvang en in het

bijzonder aan de mensen die de tijd vrijmaakten om hun verhaal met mij te delen. Zonder

jullie had ik deze masterproef nooit kunnen voltooien!

Indra Versmesse

20 mei 2011

6

Inleiding.

Het thema van deze masterproef - de betekenis van de nachtopvang voor gebruikers - werd

vooral op basis van mijn ondertussen twee jaar lange ervaring als vrijwilliger in de

nachtopvang van het CAW Artevelde gekozen. De nachtopvang is een dienstverlenend

initiatief waar dak- en thuislozen vijf dagen per veertien dagen terecht kunnen. Door het

beluisteren van verhalen van mensen die in zo‟n precair initiatief als de nachtopvang terecht

gekomen zijn, kreeg ik er het streven naar deze verhalen aan de buitenwereld te kunnen

presenteren. Hoe meer ik merkte dat er vooroordelen leefden over deze bijzonder

gemarginaliseerde groep mensen, hoe meer ik anderen wou doen verstaan wat mensen in

deze situatie brengt (en houdt). Deze masterproef leek mij daar dan ook de uitgelezen

mogelijkheid voor.

Alvorens hen aan het woord te laten, wens ik eerst een scherper beeld van de meer

theoretische aspecten van de nachtopvang te schetsen.

Dit doe ik door in het eerste hoofdstuk dieper in te gaan op de geschiedenis van de dak- en

thuislozenzorg (1.1.1.). Ik spreek hier uitdrukkelijk over de ruimere geschiedenis van deze

„sector‟ aangezien de nachtopvang (in zijn huidige vorm) nog maar een tweetal decennia

bestaat. Door de geschiedenis kunnen we dan de actuele constructies beter leren verstaan

(Vandenbroeck, 2009). Naast deze geschiedenis ga ik ook in op hoe het veld van de dak- en

thuislozenzorg er huidig uitziet (1.1.2.) en welke probleembenaderingen dominant zijn (1.2).

Bij dit laatste geef ik ook aan hoe er momenteel naar antecedenten en

beëindigingstrategieën van dak- en thuisloosheid wordt gekeken daar beide elementen vaak

terugkomen in het verhaal van wat de nachtopvang nu precies wel en niet doet.

In het tweede hoofdstuk wordt er dan meer specifiek op de nachtopvang zelf ingegaan. Eerst

en vooral wordt daarbij het uitgebreide scala aan definities weergeven om zo te duiden op

het containerbegrip dat de nachtopvang is (2.1.). Hierna wordt kort ingegaan op het ontstaan

van de huidige nachtopvang (2.2.) en wie de gebruikers daarvan zoal zijn (2.3.). Tot slot

wordt dieper ingegaan op enkele van de vele paradoxen die aan de nachtopvang verbonden

zijn (2.4.). In deze paradoxen wordt bovendien steeds expliciet de koppeling gemaakt naar

het eerste hoofdstuk om zo de historische inbedding van deze paradoxen (en dus ook de

relativiteit ervan) duidelijk te maken.

Pas in het derde hoofdstuk beschrijf ik concreet de eigenlijke probleemstelling. Ik kies hier

bewust voor omdat de lezer zo eerst een beeld krijgt van wat de nachtopvang in theorie is en

7

welke academische discussies er leven om dit dan tegenover de vraag naar de feitelijkheid

van de praktijk te plaatsen. In deze probleemstelling wordt vooral gefocust op wat het begrip

„betekenis‟ inhoudt (3.1.) en wordt kort ingegaan op onderzoek dat daarrond reeds verricht is

(3.2.). Er worden geen duidelijk afgelijnde vragen geformuleerd daar betekenis wordt

vormgegeven als een multi-interpreteerbaar begrip waaraan de gebruiker zelf inhoud dient te

verlenen. Het belangrijkste doel is dan om inzicht te verlenen in de hoe mensen in de

nachtopvang terecht komen, welke rol de nachtopvang in hun leven krijgt en zodoende de

discussie te heropenen over wat de nachtopvang allemaal KAN zijn (in plaats van is).

In het vierde hoofdstuk wordt ingegaan op de methodologie die gebruikt werd om het

onderzoek naar betekenisverlening bij gebruikers te verrichten. Eerst en vooral wordt een

duidelijk beeld van de onderzoekscontext (4.1.) geschetst (die dezelfde is als waar mijn

vrijwilligerservaring eerder plaatsvond).

Daar de probleemstelling focust op subjectieve betekenisverlening is wordt er gebruik

gemaakt van kwalitatief onderzoek: zowel elementen uit de etnografische methode (4.2.1.),

de life-history methode (4.2.2.) als de narratieve analyse (4.3) zullen van belang zijn in mijn

onderzoek. Tot slot ga ik kort in op enkele ethische aspecten van mijn onderzoek daar ik te

maken kreeg met een veelheid aan erg persoonlijk, emotioneel materiaal (4.4.).

In het vijfde hoofdstuk worden dan mijn onderzoeksresultaten gepresenteerd. Mijn resultaten

worden steeds gepresenteerd onder de vorm van een soort kortverhaal. Bij elk verhaal volgt

dan een theoretische terugkoppeling naar de eerste twee hoofdstukken en een reflectie met

betrekking tot wat nu de betekenis van de nachtopvang is.

In het zesde en laatste hoofdstuk wordt eerst een korte persoonlijke reflectie gegeven met

betrekking tot de manier van onderzoeken (6.1.). Vervolgens worden alle

onderzoeksresultaten gebundeld onder de vorm van een aantal kernthema‟s die een leidraad

kunnen vormen in de discussie over de praktijk van de nachtopvang (6.2.). Het besluit eindigt

aldus met veel meer vragen dan antwoorden in de hoop dat deze vragen kunnen leiden tot

hernieuwde aandacht voor zowel de complexiteit van dak- en thuisloosheid als ook van de

nachtopvang. Hierbij worden tot slot ook enkele beperkingen van mijn onderzoek

weergegeven (6.4.)

8

1. De dak- en thuislozenzorg toegelicht.

In het literatuuronderzoek naar de nachtopvang wordt eerst en vooral dieper ingegaan op de

geschiedenis van de dak- en thuislozenzorg. Hoewel de nachtopvang (tenminste in zijn

huidige vorm) pas sinds de jaren negentig bestaat, is het belangrijk iets verder in de tijd terug

te gaan om de actuele vormgeving en de spanningsvelden die verbonden zijn aan de

nachtopvang beter de verstaan.

Een auteur die vaak op het belang van geschiedenis wijst, is Lorenz (2007, 2008). Hij noemt

„historische reflectie een uitermate belangrijk element voor sociaal werk‟ (Lorenz, 2008,

p.627). Geschiedenis heeft volgens hem niet zozeer de rol van verklarende factor - met

andere woorden waarom de nachtopvang er vandaag de dag zo uitziet - maar dient wel de

relativiteit van de actuele constructies aan te tonen en de universele geldigheid ervan te

problematiseren. Hiermee wordt bedoeld dat de geschiedenis geen lineair proces is waarvan

de uitkomsten opvoorhand kunnen vastliggen maar wel dat de geschiedenis helpt begrijpen

hoe meningen, overtuigingen, standpunten bij actuele vraagstukken tot stand komen en hoe

ze geworteld zijn in meestal impliciete waarden en normen (Vandenbroeck, 2004). Lorenz

(2007, p.601) zegt hierover: „We need to become aware first of all that social work practices

are deeply embedded in historical and cultural habits from which we cannot detach ourselves

at will. … It means instead developing and practising our methods and skills with a sense of

historical responsibility and sensitivity, taking a critical position on the lifeworld processes

which constitute all social relations‟. Geschiedenis kan dus met andere woorden zorgen voor

een kritische doorlichting van de actualiteit ook al kunnen we ons nooit ten volle buiten die

geschiedenis stellen (Vandenbroeck, 2004). De schets van de geschiedenis zoals hier volgt,

staat dan ook niet op zich. Zo wordt in het tweede hoofdstuk dat specifiek betrekking heeft

op de nachtopvang vaak de link met het verleden gelegd en zal de geschiedenis ook zijn

plaats krijgen in de probleemstelling van deze masterproef.

In het beschrijven van de geschiedenis van de dak- en thuislozenzorg wordt er vooral dieper

ingegaan op de ontwikkelingen vanaf de 19de eeuw omwille van het belang van de „Wet ter

beteugeling van de landloperij‟ die in 1891 onstond (Neirinckx, 1989). Zoals Vandenbroeck

(2004) terecht vermeldt, dienen we ons ervan bewust te zijn dat elk beginpunt arbitrair is en

niet noodzakelijk een breuklijn met het verleden inhoudt. Om echter de complexiteit te

beperken, wordt hier voor dit startpunt gekozen. Bovendien is dit startpunt uitermate relevant

in de bespreking van de nachtopvang zoals die later in België vorm kreeg.

9

1.1. Van justitie naar welzijn.

1.1.1. De „Wet ter beteugeling van landloperij en bedelarij‟

In het Europa van de 19de eeuw was er sprake van een stijgend pauperisme door onder

andere de industrialisatie en de verstedelijking. Men zocht er naar nieuwe oplossingen voor

het probleem van armoede, landloperij en bedelarij. In Nederland bijvoorbeeld ontstonden in

1818 en 1822 verschillende „Maatschappijen voor Weldadigheid‟. De armen uit de stedelijke

gebieden werden daarbij overgebracht naar landbouwkolonies op het platteland waar zij

grond ter beschikking kregen die ontgonnen en bewerkt moest worden (Canon Sociaal Werk,

n.d.). In Zuid-Nederland, het toekomstige België, werden deze landbouwkolonies opgericht in

in Merksplas, Rijkevorsel en Wortel. Het doel van de kolonies was om de armen en zwervers

te leren hard te werken zodoende terug in staat te zijn om in eigen onderhoud te voorzien en

in de „gewone maatschappij‟ te leven (Govaerts, 2010).

Kort na het ontstaan van de landbouwkolonies werd België onafhankelijk. De

landbouwkolonies raakten tijdelijk in onbruik en de eerste Belgische wetten die landloperij en

bedelarij verboden, ontstonden (Neirinckx, 1989). Hierbij dient opgemerkt te worden dat de

criminalisering van armoede, bedelarij en landloperij reeds een veel langere geschiedenis

kende: zo ontstonden in de 14de eeuw in Engeland de eerste „vagrancy laws‟ die landloperij

en bedelarij bij wet verboden (Mink & O‟Connor, 2004).

Deze eerste Belgische wetten die landloperij en bedelarij verboden, werden in 1891

gecorrigeerd door de ‘Wet tot beteugeling van de landloperij en bedelarij’, een wet die

meer dan honderd jaar van kracht zou blijven. Deze wet werd vastgelegd door toenmalig

minister Lejeune en hield in dat landloperij en bedelarij niet langer bestraft werden zoals in

de eerdere jaren het geval was maar stelde een administratieve maatregel - de ter

beschikking stelling van de regering - vast. Een landloper werd in de wet dan omschreven

als iemand „die geen vaste woonplaats heeft, geen middelen van bestaan heeft en geen

beroep uitoefent‟ (Neirinckx, 1989).

De Belgische regering kocht naar aanleiding van deze wet de toenmalige landbouwkolonies

in Wortel & Merksplas over en gaf die de nieuwe naam landloperkolonies mee (Govaerts,

2010). Landlopers werden dan verplicht opgenomen in deze kolonies: De „reclasseerbare

personen‟ die men zag als „lichtere gevallen‟ werden voor onbepaalde tijd ter beschikking

gesteld (met een maximum van één jaar) en opgesloten in de rijkweldadigheidskolonie te

Wortel, de „zwaardere probleemgevallen‟ werden voor bepaalde duur opgesloten in het

strengere regime van het bedelaarsgesticht te Merksplas (Neirinckx, 1989).

10

De achterliggende visie van de wet van 1891 was dat landloperij een staat van gevaarlijkheid

inhield die leidde tot criminaliteit; de opsluiting was met andere woorden vooral een

preventieve maatregel. Door in te grijpen in de omstandigheden waarin de landloper leefde,

zou deze minder geneigd zijn om strafbare feiten te plegen. Naast deze repressieve

invalshoek - waarbij de wet op landloperij ook wel omschreven werd als een „anti-

delictummaatregel‟ - was er ook een duidelijke reïntegratielogica aanwezig in de wet. Door

de landlopers op te sluiten en in de kolonie geld te laten verdienen door arbeid -

uitgangsmassa genoemd - zouden dezen in staat zijn terug te keren naar de maatschappij

en een „normaal leven‟ te leiden (Neirinckx, 1989).

De overige hulpverlening (of wat toen omschreven werd als hulpverlening1) aan landlopers

bleef het terrein bij uitstek van caritatieve initiatieven zoals de patronagecomités. De zorg

voor de „arme klassen‟ werd bij hen ingeven vanuit de leer van het sociaal verweer: met

name als een vorm van preventie tegen de schending van de maatschappelijke orde en

tegen „antisocialiteit‟ (Bouverne-De Bie, 2010).

In de jaren dertig ontstonden zo in heel wat grote steden „Werken der daklozen‟ die zich

vooral bezig hielden met materiële dienstverlening. Deze Werken gingen in 1968, samen met

de andere bestaande organisaties voor dak- en thuislozen, op in een nationale federatie die

kennis uitwisselde. Vanaf toen aan werd niet langer over Werken der daklozen maar over

Onthaaltehuizen gesproken (De Vijlder, 2009). In 1977 verenigden deze onthaaltehuizen

zich in de „Autonome Vereniging Der Vlaamse Onthaaltehuizen‟ en kregen omstreeks die tijd

ook een kleine bijdrage van justitie voor de wedde van maatschappelijk assistenten die zich

in sommige onthaaltehuizen bezig hielden met de reclassering van ex-gedetineerden

(Depreeuw, 1989). De onthaaltehuizen gingen zich vervolgens, samen met de verschillende

andere initiatieven voor dak- en thuislozen zoals crisisopvang en begeleid wonen, ook

steeds meer profileren onder de gezamelijke noemer „thuislozenzorg‟ (Serrien, 2000). Door

de term dakloze te verlaten wou het welzijnswerk toen wijzen op de sociaal psychologische

problematieken waar landlopers / daklozen / thuislozen mee te maken hadden (zie verder

1.2.). De hulpverlening hield zich dan ook niet enkel meer bezig met de materiële

problematiek zoals voorheen het geval was (zoals bij de Werken der daklozen) maar zocht

ook naar meer aangepaste sociale hulpverlening (Canon Sociaal Werk,n.d.).

Het ontstaan (en het uitbreiden) van de onthaaltehuizen (Depreeuw, 1989) en meer

algemeen de tijdsgeest na mei ‟68 (Van Menxel, 2002) installeerden een sterkere sociale kijk

1 Sommige van de vroegere hulpverlening zouden wij in hedendaags jargon veeleer omschrijven als

dienstverlening.

11

op landloperij en bedelarij. De vraag steeg naar wat precies het onderscheid was tussen

landlopers in de kolonies opgevangen en thuislozen door de hulpverlening opgevangen

(Depreeuw, 1989). Neirinckx (1989) merkte daarbij op dat thuislozen - de benaming die door

de hulpverlening werd gebruikt - en landlopers - de benaming door justitie werd gebruikt -

sociologisch gezien dezelfde categorie vormden. Het onderscheid in benamingen was

volgens hem dan ook vooral een beleidsmatig verschil.

Deze sociale kijk leidde in de jaren „80 tot een pleidooi ter decriminalisering van de

landloperij. Hierbij werd de kritiek die al van meet af aan op de wet gegeven werd, namelijk

dat de Wet slechts tot doel zou hebben de straten te reinigen zonder wezenlijk aan de

wortels van het probleem te raken, steeds luider (Depreeuw, 1989, p.97). Dit pleidooi tot

afschaffing werd in 1988 tenslotte gesteund door de nationale regeringsverklaring die

beloofde over te gaan tot de „bestudering van het probleem van thuislozen en de wet op

landloperij zodoende te zoeken naar maatregelen van sociale aard die beter beantwoorden

aan de huidige maatschappelijke context‟ (Vranken & Geldof, 1991, p.121). Hierbij dient

opgemerkt te worden dat België bovendien de laatste was van de omringende landen waar

landloperij nog gecriminaliseerd werd (Vranken & Geldof, 1991, p.122).

Belangrijk ijkpunt bij het pleidooi tot afschaffing was het onderzoek van de Koning

Boudewijnstichting en de vereniging van Onthaaltehuizen in 1989 onder leiding van

Neirinckx P.M. Het pleidooi om de wet van 1891 af te schaffen werd daarbij gestaafd door

volgende argumenten:

- het onterecht repressieve karakter daar landloperij in eerste instantie een sociaal

probleem is

- de ondoeltreffendheid van de opname gezien de hoge recidivecijfers

- de botsing met de sociale werkelijkheid: De toepassing van de wetten inzake het

bestaansminimum (1974) en inzake het recht op sociale dienstverlening (1976) sluit

in principe het bestaan uit van personen die zouden beantwoorden aan de

strafrechtelijke omschrijving van landloperij (Neirinckx, 1989, p.23).

Om het pleidooi tot afschaffing en een meer sociale aanpak kracht bij te zetten werd er onder

andere een onderzoek gevoerd naar hoe de wet in praktijk gebruikt en ervaren werd. Een

belangrijke vaststelling hierbij was dat ongeveer negentig percent zichzelf aangaf bij de

politierechtbank. Neirinckx (1989, p.61) besloot daaruit: „de inrichtingen zelf zijn

toevluchthuizen bij uitstek geworden. Het overgrote deel van de landlopers wordt zeer snel

chronisch en speelt vlug in op het opvangaanbod dat de kolonie nu eenmaal uitmaakt. Er

wordt vanuit justitie bitter weinig gedaan om landlopers uit het circuit te halen.‟ Ook

12

Gaublomme (1994) bevestigde deze uitspraak en sprak daarbij over oneigenlijk gebruik dat

tot verregaande vormen van institutionalisering leidde in de kolonies. Het

belevingsonderzoek in het tweede deel van Neirinckx‟s boek (1989) bevestigde de

vaststelling van de kolonie als toevluchtshuis: landlopers gaven aan dat de voordelen

(onderdak, eten…) opwogen tegen de nadelen (vrijheidsberoving…). Een tweede belangrijke

vaststelling was het grote verloop tussen onthaaltehuizen en kolonies waarbij landlopers het

onthaaltehuis over het algemeen weinig positiever bekijken dan de kolonie.

Als besluit bij het pleidooi tot afschaffing werden zowel de pro‟s als de contra‟s van de

kolonie opgesomd. De belangrijkste argumenten pro de kolonie als instituut waren dan de

kolonie als laatste toevlucht en de kolonie als preventie van onder andere criminaliteit. De

belangrijkste argumenten contra waren het institutionaliseringproces dat mensen van hun

verantwoordelijkheid ontneemt, het vrijheidsberovende aspect en het misbruiken van het

systeem als gemakkelijkheidoplossing (Neirinckx, 1989).

Tot slot dient opgemerkt te worden dat dit pleidooi tot afschaffing vanuit verschillende

hoeken met wantrouwen werd bekeken. Zo sprak Depreeuw (1989, p.97) over „onnodig

indien niet ernstig‟ waarmee hij erop wou wijzen dat het beleidsdomein welzijn onvoldoende

middelen voor handen had om het probleem van landloperij op te vangen. Volgens hem

dienden de vrijgekomen middelen van justitie dan ook overgeheveld te worden naar welzijn

indien de wet daadwerkelijk zou worden afgeschaft. Dit bleek echter niet het plan te zijn

(Meyvis, 1992): Noch de financiële noch de personeelsmiddelen werden overgeheveld en de

infrastructuur van de landloperkolonies raakte in onbruik. Vranken & Geldof (1991, p.113)

merken dan ook op dat „de communautaire bevoegdheidsconflicten over budgetten en

personeel de landlopers boven het hoofd blijven hangen‟.

1.1.2. Afschaffing van de wet ter beteugeling van de landloperij door de wet van 1993

De wet ‘houdende een urgentieprogramma voor een meer solidaire samenleving’ van

1993 schafte de wet van 1891 ter beteugeling van de landloperij en bedelarij af samen met

het artikel 342 en 347 van het strafwetboek inzake misdrijven betreffende de landloperij en

bedelarij (Senaeve en Simoens, 1995). De landlopers werden echter niet ogenblikkelijk

verplicht de kolonies te verlaten, maar eenmaal ze de kolonie verlieten, mochten ze niet

meer terugkeren (Vranken, Geldof & Van Menxel, 1995).

Deze wet, ook wel de wet Onkelinx genaamd, nam in het kader van de OCMW- wetgeving

en de wet op het recht op een bestaansminimum een aantal maatregelen die specifiek van

13

toepassing waren op „daklozen‟, een term die toen voor het eerst geïntroduceerd werd

binnen de overheid (De Decker & Van Menxel, 2005). Deze maatregelen hadden tot doel de

lacunes op te vangen die na de afschaffing van wet de ter beteugeling van de landloperij en

bedelarij zouden ontstaan (Van Menxel, 2002). De federaal getroffen maatregelen werden in

de urgentiewet beschreven als „toekenning aan een dakloze van een verhoogd

bestaansminimum als “integratiepremie” bij het definitief verlaten van een instelling‟ en

„mogelijkheid tot opeising van onroerend goed ten behoeve van daklozen op initiatief van de

voorzitter van het OCMW‟ (Senaeve en Simoens, 1995, p.206). De bevoegdheid over de

effectieve hulpverlening (methodiek en organisatie) en de opvang van dak- en thuislozen

werd dan weer regionale materie, gereglementeerd door de Vlaamse (respectievelijk

Franstalige) executieve (Vranken & Geldof, 1995). Dak- en thuislozen dienden voortaan te

worden opgevangen in welzijnscentra gerund door de welzijnssector die zich in buurten

vestigden waar de meerderheid van de daklozen leefden (Meert, 2000 in De Boyser, Linchet

& Van Dijck, 2009).

Aldus werd in 1993 het recht op maatschappelijke dienstverlening (zoals vastgelegd in de

wet van 1976) ook voor dak- en thuislozen geëffectueerd. Dit recht moeten „eenieder in de

mogelijkheid stellen een leven te leiden dat beantwoord aan de menselijke waardigheid‟

(Senaeve en Simoens, 1995, p.7). De wet op maatschappelijke dienstverlening legt OCMW‟s

de taak op „aan personen en gezinnen de dienstverlening te verzekeren waartoe de

gemeenschap gehouden is. Het verzekert niet alleen lenigende of curatieve doch ook

preventieve hulp.‟ (De Boyser et al., 2009, p.21). De maatschappelijke dienstverlening van

het OCMW aan dak- en thuislozen kan zich vertalen in het toepassen van verschillende

regelgevingen en maatregelen. OCMW‟s voorzien daarbij voor dak- en thuislozen in eerste

instantie dezelfde basis van dienstverlening als voor andere hulpvragers. Instrumenten voor

dak- en thuislozen op federaal niveau van het OCMW zijn onder andere de installatiepremie,

de toewijzing van een referentieadres, financiële ondersteuning, aanvullende steun,

dringende medische hulp en preventieve maatregelen. Het OCMW beslist lokaal welke

instrumenten ze hanteert en welke bedragen aanvullende steun ze uitkeert, enkel de

installatiepremie is wettelijk verplicht (deze werd zoals hierboven gezegd vastgelegd in de

Urgentiewet). Op regionaal niveau van het OCMW is in Vlaanderen sinds 1993 de Vlaamse

Overheid van Welzijn, Volksgezin en Gezin bevoegd voor dak- en thuislozen. De regionale

instrumenten bestaan onder andere uit samenwerkingsovereenkomsten afgesloten met de

lokale CAW‟s voor de opvang van dak- en thuislozen en het mogelijk maken van sociaal

wonen door de Vlaamse Maatschappij voor Sociaal Wonen, sociale leningen enz. Vanuit de

praktijk wordt echter vaak gewezen op moeilijkheden die te maken hebben met een

14

onduidelijke bevoegdheidsverdeling tussen federale, regionale en lokale overheden (De

Boyser et al., 2009).

Zoals hierboven gezegd heeft het lokale OCMW zelf een grote autonome bevoegdheid met

betrekking tot welk instrumenten ze wel of niet hanteert. De Boyser et al. (2009, p.193)

noemen deze autonomie „een tweesnijdend zwaard‟: enerzijds maakt dit een oplossing op

maat van de hulpvrager mogelijk anderzijds kan dit ook aanleiding geven tot het ontstaan

van ongelijkheden en onderscheid tussen de cliënten van verschillende OCMW‟s. Bovendien

wordt de wetgeving niet door alle OCMW‟s op dezelfde manier geïnterpreteerd, nageleefd of

toegepast. Hubeau (1995, in Bouverne - De Bie, 2010, p.17) spreekt hierbij over een

minimalistische versus een maximalistische interpretatie van het recht op maatschappelijke

dienstverlening. Minimalistisch betekent dat het recht op maatschappelijke dienstverlening

een residuele vormgeving krijgt, gericht op sociale bescherming in risicosituaties.

Maximalistisch betekent dat het compensatorisch en reformatorisch wordt ingezet als

hefboom tot de realisatie van grotere gelijkheid in mogelijkheden tot een menswaardig

bestaan. Er worden dan ook actief hulpbronnen aangereikt die dit mogelijk maken.

Tot slot gaan we hier iets dieper in op het Algemeen Welzijnswerk daar het OCMW, zoals

gezegd, lokaal samenwerkingsovereenkomsten afsluit met hen en verschillende Vlaamse

nachtopvangcentra onder deze samenwerkingsovereenkomsten vallen.

Als we de geschiedenis van het Algemeen Welzijnswerk bekijken zien we hoe deze onder

andere de vroegere „Thuislozenzorg‟ (de officieuze naam zoals beschreven in 1.1.1.) omvat:

Het was echter pas door het decreet van 1997 betreffende het Algemeen Welzijnswerk dat

een fusie effectief ter sprake kwam: het decreet ijverde er namelijk voor de variëteit van

kleinschalige welzijnsvoorzieningen (zoals bijvoorbeeld ook het Forensisch welzijnswerk, het

Jongeren Advies- en Informatiecentra) grondig te herstructureren en onder één regelgeving

te brengen (Serrien, 2000). De overkoepelende federatie „Thuislozenzorg Vlaanderen‟

(voorheen de Vereniging van Vlaamse Onthaaltehuizen) diende zich op zijn beurt met

andere federaties (zoals bv. Slachtoffershulp, Centrum voor gezins- en levensvragen) te

fusioneren in het Steunpunt Algemeen Welzijnswerk (Vranken & Geldof, 1994).

Het Algemeen Welzijnswerk wordt in het decreet van 1997 omschreven als: „de sociale hulp-

en dienstverlening die ter beschikking staat van alle personen van wie de welzijnskansen

bedreigd of verminderd worden ten gevolge van persoonlijke, relationele, gezins- of

maatschappelijke factoren (Serrien, 2000, p.16). Er zijn in Vlaanderen en Brussel

vijfentwintig regionale centra voor algemeen welzijnswerk (=CAW). Een CAW is

onafhankelijk en kan daardoor aan de hulpvrager, vertrouwelijkheid en anonimiteit

15

garanderen (Serrien, 2002). Het decreet van 1997 betreffende het Algemeen Welzijnswerk

omschrijft hun taak als: (1) Het realiseren van een bereikbaar en toegankelijk onthaal, met

inbegrip van informatie- en adviesverstrekking, eerste opvang, eerste probleemdefiniëring,

(2) het toeleiden naar de maatschappelijke voorzieningen en door middel van structurele- en

preventieve acties wijzen op de eventuele tekorten in het functioneren van die voorzieningen,

(3) het aanbieden van de nodige hulpverlening en begeleiding met gepaste werkvormen en

methodieken en (4) het oriënteren en verwijzen naar de gepaste zorgsectoren en zonodig

wijzen op de eventuele functionele tekorten in die voorzieningen of sectoren. Het CAW

positioneert aldus tussen samenleving en zorg en heeft naar beiden toe een

signalisatiefunctie. Het probeert daarbij zowel toe te leiden naar de samenleving (eerste lijn)

als een vangnet te zijn voor wie uit de zorg wordt uitgestoten (laatste lijn) (Serrien, 2000,

p.34).

Wat de hulp- en dienstverlening specifiek aan dak- en thuislozen betreft, biedt het CAW

onder andere: kernfunctie onthaal, inloopcentra, crisisopvang, straathoekwerk, nachtopvang,

preventie uithuiszetting, begeleid wonen, zorgwonen, vluchthuis, opvangtehuizen…

(Demaerschalk & Hermans, 2010). De kernopdracht inzake de thuislozenproblematiek wordt

door het Steunpunt omschreven als het tegengaan van ontankering. „Ontankering wordt

daarbij gezien als een proces dat start met woon- en relatieproblemen dat tijdig moet

gekeerd worden om chronische thuisloosheid te voorkomen. Dit vraagt op zijn beurt een

hulpverlening met een breed spectrum dat op basis van de vraag zelf een rijkere mix van

ambulante en residentiele werkvormen kan aanbieden en bovendien andere sectoren in een

gedeelde zorg kan betrekken‟ (Fret, 2007, p.30). In praktijk blijft deze gedeelde zorg echter

een knelpunt: zo wijzen verschillende CAW‟s erop dat zij niet langer alle zorg op zich kunnen

nemen maar ook andere instanties op hun verantwoordelijkheid moeten gewezen worden

(Fret, 2007).

16

1.2. De dak- en thuisloze doorheen de tijd: wijzigende probleem-

constructies en problematieken.

In het voorgaande deel zagen we reeds het beleidsmatige onderscheid tussen landloper en

thuisloze en de overgang van landloper naar dakloze op federaal niveau in 1993. Bedoeling

is dan ook om in dit stuk dieper in te gaan op de verschillende definities van respectievelijk

landloper / dakloze / thuisloze.

Volgend op het verhelderen van de verschillende termen, hun definities en de discussie

daaromtrent, wordt kort ingegaan op het huidig onderzoek naar de antecedenten en

beëindigingstrategieën van dak- en thuisloosheid. Dit is interessant om een beeld te krijgen

van hoe er momenteel gekeken wordt naar de problematieken en oplossingen van dak- en

thuisloosheid.

1.2.1. Van landloper naar dak- en thuisloze.

De landloper werd zoals gezegd beschreven als iemand die geen vaste woonplaats noch

bestaansmiddelen noch een beroep had (Neirinckx, 1989). De nadruk die werd gelegd op

het ontbreken van een beroep leidde tot het reclasseren via arbeid. Landlopers werden

hierbij repressief benaderd en men probeerde hen her op te voeden. Er werd geen

onderscheid gemaakt in oorzaken van landloperij: deze waren per definitie een gevolg van

individueel falen, wel in te de te nemen maatregelen: jongeren werden gescheiden van

volwassen en beroepslandlopers en bedelaars van toevallige landlopers. Werk bleef echter

steeds het uitgangspunt (Depreeuw, 1986 in De Vijlder, 2009).

De term dakloze was voor welzijnswerkers tot eind jaren zestig een gangbare term. Deze

term werd nadien een korte periode vervangen door „sociaal gehandicapten‟ en later, in de

jaren zeventig, door „thuislozen‟. Echter, door de komst van het urgentieprogramma - die de

term dakloze in 1993 officialiseerde - kwam er weer meer nadruk te liggen op de term

dakloze (Vranken, Geldof & Van Menxel, 1997). De dakloze werd in de OCMW-wetgeving en

in de Urgentiewet van 1993 beschreven als „iemand die niet over een eigen

woongelegenheid beschikt, niet de middelen heeft om daar op eigen kracht voor te zorgen

en daardoor geen verblijfplaats heeft of tijdelijk in een tehuis verblijft in afwachting dat hem

een eigen woongelegenheid ter beschikking wordt gesteld‟ (Van Menxel et al., 2003, p.16).

De term dakloze is ook vandaag op federaal niveau nog steeds dominant.

17

Bij het begrip dakloze komt de nadruk dus te liggen op het ontbreken van een dak boven het

hoofd en het al dan niet hebben van een beroep verdwijnt naar de achtergrond (althans in de

definitie) (Fret, 2007). De initiatieven zijn meestal gericht op bed, bad en brood (De Vijlder,

2009). In praktijk wordt dakloosheid vaak opgedeeld als chronisch dan wel tijdelijk en als het

gevolg van structurele dan wel individuele processen (en de wisselwerking daartussen)

(Vranken et al., 1997).

Tegenwoordig is zowel in Nederland als in Vlaanderen de term thuisloze dominant in het

welzijnswerk. De term thuisloosheid werd voor het eerst gebruikt in Nederland door Horst in

1962. Het gemis aan persoonlijke en functionele relaties en onvermogen zich een zelfstandig

leefmilieu te verschaffen werden daarbij beschreven als meest opvallende kenmerken van

thuisloosheid (Greshof, 1997). De term thuisloze werd naar aanleiding van de cultuuromslag

van ‟68 in België geïmporteerd uit Nederland met als doel meer de maatschappelijke en

structurele omstandigheden te belichten (Van Menxel, 2002).

Vandaag de dag wordt thuisloosheid door het welzijnswerk beschreven als „een ernstige

toestand van maatschappelijke, persoonlijke en relationele kwetsbaarheid, waardoor

functionele en medemenselijke relaties in de gangbare samenlevingsvormen niet of

nauwelijks meer mogelijk zijn. De mens die tijdelijk of blijvend in deze toestand verkeert,

noemen we thuisloos.‟ (Van Menxel et al, 2003, p. 15). Ook internationaal zien we een

tendens naar het definiëren van thuisloosheid in termen van intermenselijke relaties. Zo

spreekt bijvoorbeeld de Amerikaan Bahr (1989 in Van De Ven, 1996, p.340) over: „a

condition of detachment from society characterized by the absence or attenuation of the

affiliative bonds that link settled people to a network of interconnected social structures.‟

In bovenstaande definities van thuisloosheid is er geen directe link meer naar een dak boven

het hoofd; de aandacht verschuift naar de sociaal-psychologische problematieken van

thuislozen (De Vijlder, 2009). Van Der Straete & Put (2000) zeggen dan ook dat

thuisloosheid in bepaald opzicht ruimer is dan de notie dakloosheid: zo zijn er mensen die

door een speling van het lot geen dak boven het hoofd hebben maar daarom nog niet

thuisloos zijn. Anderzijds zijn er mensen die bijna permanent in tehuizen, pensions en

caravans overnachten en dus niet dakloos, maar wel thuisloos zijn. (Een opmerking hierbij is

echter dat onder invloed van de vluchtelingenproblematiek en de situatie in een aantal

Westerse grootsteden de nadruk terug meer op de term dakloosheid komt te liggen (Van

Menxel et al., 2003)).

Thuisloosheid wordt vaak gezien als „een voorlopig eindpunt in een complex van

problematieken‟. Deze problematieken omschrijven Van Regenmortel & De Meyer (2006) als

18

niet causaal verbonden met het dak- en thuisloos worden. Het gaat daarbij om „een

voortschrijdend proces van marginalisering‟ waar thuislozen mee geconfronteerd worden.

Thuisloosheid beklemtoont zo aldus meer het proces en plaatst zich zo tegenover

dakloosheid als status (Van Doorn, 2005). Het is een proces dat volgens Van Regenmortel &

De Meyer (2006) wordt gekenmerkt door een verlies aan mogelijkheden en een groeiende

onmacht.

In de hulpverlening aan thuislozen komt de nadruk dan logischerwijs veel meer op

psychische begeleiding te liggen in plaats van enkel op het verschaffen van „bed bad brood‟

(De Vijlder, 2009). Van Regenmortel & De Meyer (2006, p.12) spreken daarbij over de

ontbrekende B in de „bed bad brood‟ filosofie, namelijk die betrokkenheid, begrip en

belangstelling.

1.2.2. Discussie

Vandaag zien we hoe de benadering van de vroegere landloper als dakloze dan wel als

thuisloze aanleiding blijft geven tot discussie (zie bv. Van De Ven, 1996; Nuy &

Heyendael,1996; Greshof, 1997; Van Menxel et al.,2003; De Vijlder, 2009). Van De Ven

(1996) wijst op een heuse definitiepolemiek die naast academische uitgangspunten ook

professionele en politieke belangen voor ogen houdt. Afhankelijk van de gehanteerde

definitie zijn andere oorzaken doorslaggevend (zie verder 1.2.3.) en andere oplossingen

nodig (zie verder 1.2.4.)

De term dakloosheid wordt vaak bekritiseerd als het louter institutioneel vertalen van een

veel complexere problematiek. Door de nadruk enkel op het ontbreken van een dak te

leggen, wordt er mogelijks te veel aandacht besteedt aan materiële oplossingen zonder de

ontankerings- of sociaal psychologische problematiek in rekening te brengen (Van Menxel,

2003). Het risico is dan dat er enkel gefocust wordt op het verschaffen van een woning

zonder dat de marginale positie van de mensen echt wijzigt (Nuy, 2002). Bovendien blijven

andere instituties die vaak aan de basis liggen van de problematiek zoals de bijzondere

jeugdzorg, pyschiatrie en gevangenissen (Van Regenmortel, 2006) te veel buiten schot in

deze benadering (Van Menxel et al, 2003; De Vijlder, 2009).

Er schuilt echter ook een risico in om de term thuisloosheid volledig in de plaats te stellen

van dakloosheid. Hoewel de term thuisloosheid de problematiek in opzet structureel probeert

te verklaren zijn er in praktijk nevenwerkingen te constateren van de psychosociale focus.

Greshof (1997, p.296) spreekt hierbij over de benadering van thuisloosheid als een welzijns-

19

in plaats van een welvaartsprobleem. In samenhang met de huidige nadruk op activering

komt het accent al gauw terug te liggen op eigen verantwoordelijkheid (Van Doorn, 2005).

Het ontbreken van een nadruk op de afwezigheid van een woonst in de definitie verduistert

dan de meer structurele problemen zoals het woningentekort en de problemen in de

huursector (Greshof, 1997; Neale,1997). Bovendien sluit thuisloosheid volgens Van Gestel

(1994, in Nuy & Heydendael, 1996) te veel aan bij een medicalisering van de problematiek

en is zodoende ook depolitiserend. Greshof (1997, p.293) tenslotte geeft aan dat deze term

niet aansluit bij „het zelfbeeld, de identiteit en de oplossingen die daklozen zelf aandragen‟.

Daarmee doelt ze onder andere op het feit dat dak- en thuislozen hun materiële noden vaak

veel hoger inschatten dan hun psycho-sociale noden. Door de focus op dit laatste te leggen

sluit de hulpverlening vaak slecht aan op de verwachtingen van dak- en thuislozen zelf

(Munoz et al., 1999).

Van Den Ven (1996) vraagt zich tenslotte af of het onderscheid tussen dak- en thuislozen in

se een nuttig onderscheid is. Zij citeert daarbij Watson (1986, p.358) die zegt dat huizen &

wonen de dominante ideologie van de maatschappij en de manier waarop die is

georganiseerd, belichamen. Wonen is dan ook geen puur individueel en materieel gegeven

maar ook een maatschappelijk gebeuren. In die zin zet zij zich af tegen de idee „dakloosheid

is geen dak boven het hoofd, bij thuisloosheid is er meer aan de hand‟. Bovendien wijst ze

erop dat de invulling van wat een thuis is doorheen de jaren is veranderd. Een thuis is nu niet

meer zozeer een plaats die verwantschap beklemtoont maar wel een vast adres waarop men

alle rechten kan doen gelden en in en uit kan lopen wanneer men wil. In die zin past de idee

van thuisloosheid als het verbreken van banden veel minder in onze huidige

individualistische maatschappij tenzij we de populatie thuislozen drastisch uitbreiden naar

bijvoorbeeld ook bejaarden, nieuwkomers…

Op Europees vlak werd er gezocht naar een grensoverschrijdende definitie voor het

veelvoud aan problematieken waar dak- dan wel / of ook thuisloosheid voor staat. Feantsa,

de Europese Federatie van Nationale Organisaties die met dak- en thuislozen werken,

ontwikkelde in 2005 een typologie, ETHOS (European Typology of Homelessness and

housing exclusion) die het mogelijk maakt om in een „gemeenschappelijke‟ taal te

communiceren over de problematiek van dak- dan wel thuisloosheid en bovendien kan

gebruikt worden voor dataverzameling, beleidsdoelen enz. „De Ethos typologie gaat er van

uit dat een „(t)huis‟ op drie conceptuele domeinen bestaat, en de afwezigheid hiervan

betekent dus thuisloosheid. Een (t)huis hebben, betekent: een voldoende huisvesting (of

ruimte) hebben voor een persoon en zijn/haar gezin die hun eigen is (het fysieke domein); de

mogelijkheid hebben hier hun privacy te bewaken maar ook sociale relaties uit te bouwen

20

(het sociale domein) en een wettelijke aansprakelijkheid kunnen maken op deze ruimte (het

wettelijke domein). Dit leidt tot de vier hoofdcategorieën: dakloosheid, thuisloosheid,

onzekere huisvesting en onvoldoende huisvesting, die allemaal begrepen kunnen worden als

het niet hebben van een (t)huis. ETHOS classificeert dus mensen die thuisloos zijn volgens

hun woonsituatie. Deze conceptuele categorieën worden verder verdeeld in 13 operationele

categorieën die voor beleidsdoeleinden kunnen gebruikt worden, bijvoorbeeld om

thuisloosheid te kwantificeren en in beeld te brengen, en dus om beleidsmaatregelen te

nemen en daarna te evalueren.‟ (Feantsa.org, n.d.) We dienen echter op te merken dat

hoewel deze typologie streeft naar een grensoverschrijdende definitie, deze geen standpunt

inneemt in de discussie over een meer psychologische dan wel een meer materiële

invalshoek van het probleem. Hun typologie beklemtoont vooral de vindplaatsgerichte

aspecten zonder een oordeel te vellen over welke hulp- of dienstverlening het meest

aangewezen is (Demaerschalk & Hermans, 2010).

In deze scriptie wordt er voor gekozen om gebruik te maken van de term dak- en thuisloze.

Het is belangrijk te weten waarom hiervoor gekozen wordt daar de notie dak- en thuislozen

ook vaak om andere redenen gehanteerd wordt. In het Algemeen Verslag Armoede wordt

bijvoorbeeld ook over dak- en thuislozen gesproken maar zij willen met deze term vooral de

vindplaatsgerichte invulling verbinden met de sociale invulling (Vranken et al., 1997). Ikzelf

kies echter voor de notie dak- en thuislozen enerzijds vanuit de overtuiging dat beide termen

zowel pro‟s als contra‟s inhouden als ook om de definitie zoveel mogelijk open te houden

voor de diversiteit aan individuele verhalen. De term dak- en thuisloze dient dan het complex

van individuele, organisatorische en structurele processen die aan de oorzaak van dak- en

thuisloosheid liggen te beklemtonen (Meert et al., 2005). De heterogeniteit van de doelgroep

dient zo beklemtoond te worden en het daarmee samenhangende scala aan

hulpverleningsprocessen: Niet iedereen heeft psychische begeleiding nodig en op zijn beurt

is niet iedereen het meest gebaat bij het alleen maar verschaffen van een woning (Lyon-

Callo, 2000).

1.2.3. De antecedenten van dak- en thuisloosheid.

Ik ga hier kort in op de antecedenten daar dit ook in de discussie tussen dak- dan wel

thuisloosheid een belangrijk thema is. Deben & Greshof (1995 in Vranken et al., 1997, p.86)

zeggen hiervoor: „Voor geen enkele ander maatschappelijk probleem wordt de voortdurende

vraag zo scherp gesteld naar wat oorzaak en wat gevolg is, wat keuze is en wat niet‟.

21

Van Doorn (2005) somt in haar boek „Leven op Straat‟ de vijf meest gehoorde antecedenten

van dak- en thuisloosheid op:

1. Verlies van marginale woonruimte en uithuiszettingen

2. Verlaten van instituties met totaalarrangementen

3. Baanverlies, inkomensachteruitgang en schulden

4. Verstoorde sociale relaties en vereenzaming

5. Aantrekkingskracht van de straat

De factoren die aanleiding geven tot de situaties die Van Doorn (2005) beschrijft worden in

realiteit echter op uiteenlopende wijzen geïnterpreteerd. Aan de twee uitersten van de

verklaringen zien we enerzijds de individualistische (1) en anderzijds de meer structurele

invalshoek (2). Deze twee invalshoeken staan bovendien niet los van de definities van dak-

dan wel thuisloosheid die hierboven (1.2.1.) beschreven werden.

In het schetsen van deze invalshoeken wordt ook het verklaringsmodel voor armoede van

Vranken (2004) aangehaald daar er duidelijk overlap is tussen de benadering van de

armoede en de dak- en thuisloosheid problematiek. Vranken, De Boyser & Dierickx (2006)

beschrijven dak- en thuisloosheid bovendien als een extreme vorm van armoede.

(1) De individuele invalshoek plaatst „agency‟ centraal. Er valt echter een onderscheid te

maken tussen een benadering die de dak- en thuislozen als schuldig aan hun eigen situatie

omschrijft (individueel schuldmodel) en een benadering die vooral wijst op persoonlijk falen

(individueel ongevalmodel) (Neale, 1997, Vranken 2004).

Binnen het tweede model, het individueel ongevalmodel, hanteren verschillende auteurs

zoals Van Regenmortel & De Meyer (2006), Hermans, De Coster & Van Audenhove (2007)

een meer psychosociale focus op de problematiek en beschrijven onder andere volgende

risicofactoren: negatieve levensgebeurtenissen, verlies en scheiding in de jeugd,

problematische gezinssituatie, partnerrelatiebreuk(en), afbreken sociale contacten,

verslaving, contacten met justitie, verblijf in residentiele instellingen enz. (Van Regenmortel &

De Meyer, 2006, p.14-15). We dienen hier echter op te merken dat ook zij spreken over

structurele factoren zoals vermarkting en individualisering maar dit meer als

randvoorwaarden vermelden dan als oorzakelijk factoren. Lyon-Callo (2000, p.332)

bekritiseert deze psychosociale focus omdat die er volgens hem voor zorgt dat mensen zelf

hun eigen problemen ook op die manier gaan vertalen zonder dat ze initieel dat gevoel

hadden: „Through their experiences in shelters many homeless people are thus produced

(and reproduced) as political subjects who are more likely to engage in self-blame and self-

governing then in collective work against structural violence. Raes (1994 in Van De Ven,

22

1996, p.336) tenslotte bekritiseert dit sociaal psychologisch discours als „een miserabilistisch

vertoog waarbij men stelt dat thuisloos worden en blijven het gevolg is van of samenhangt

met individuele eigenaardigheden‟.

(2) Binnen een meer structurele visie is er zowel sprake van een maatschappelijk ongeval-

als een maatschappelijk schuldmodel. Het maatschappelijk ongevalmodel heeft te maken

met een tijdelijke conjunctuur in de samenleving. Het maatschappelijk schuldmodel heeft

te maken met meer ingebakken mechanismen in de samenleving die armoede en / of dak-

en thuisloosheid produceren (Vranken, 2004). De samenleving krijgt in deze benadering een

belangrijke functie in het bestrijden van de problematiek. Kauppi & Breadley (2003, p.5)

zeggen dat hoewel we niet kunnen ontkennen dat individuele factoren een rol spelen in het

proces van dak- en thuisloos worden, het zoeken daarnaar weinig productief is in het

tegengaan van dak- en thuisloosheid. Als structurele omstandigheden verbonden aan de

stijging van het aantal dak- en thuislozen beschrijven zij de globalisering en de vrije markt,

demografische veranderingen zoals meer alleenstaande gezinnen en vergrijzing en ten slotte

marginalisatie van bepaalde bevolkingsgroepen. In hun theorie omtrent het samengaan van

individuele en structurele factoren citeren zij McChesney (1990, p.2) die over dit samengaan

spreekt als ware het een stoelendans: „As in the children's game, when the number of chairs

is smaller than the number of participants, some are left outside the circle when the music

stops. This analogy is apt because it illustrates that the individual characteristics of the

participants have no impact on the overall number of people who cannot have a “chair”.

Individual characteristics or problems may influence who is left out when the music stops but

not how many people are adversely affected. The logical solution to the problem is to

increase the number of chairs not to try to "fix" the people who have no chairs. In short, this

analogy emphasizes the systemic or structural nature of the problem.‟

((3) Het verklaringsmodel voor armoede waarvan het individueel ongeval en schuldmodel en

het maatschappelijk ongeval en schuldmodel hierboven werd aangehaald, kent nog een

derde dimensie, namelijk het institutioneel ongeval en schuldmodel. De centrale vraag

daarbij is: welke rol spelen de gemeenschappen van de armen zelf in het ontstaan van een

armoedecultuur en welke is die van de hen omringende samenleving? Er wordt echter niet

verder ingegaan op dit model daar deze vraag reeds in het eerste en tweede model

grotendeels gevat is. Het gaat daarbij bijvoorbeeld over stigmatisering zoals door Kauppi &

Braedley (2003) aangehaald op structureel niveau (zie 2) maar ook om de idee dat armen /

dak- en thuislozen een eigen overlevingspatroon zouden ontwikkelen die hun marginale

positie bestendigt (zie 1) (Elias & Inui, 1993; Vranken, 2004).)

23

In het vergelijken van het individueel ongevalmodel dat duidelijke linken vertoont met de

sociaal psychologische visie op dak- en thuisloosheid (1) en het maatschappelijk

schuldmodel dat duidelijke linken vertoont met de meer structurele visie op dak- en

thuisloosheid (2) zien we hoe in beiden het samengaan van individuele en structurele

factoren aanwezig is, maar de verhouding tussen deze factoren radicaal anders is (Please,

2001 in Kauppi & Breadley, 2003). Waar het in de psychosociale invalshoek meer om de

(afwezigheid van) krachten (Van Regenmortel, 2006) gaat om met de aspecten van de

modernisering om te gaan, gaat het in de structurele invalshoek meer om het uitdagen van

de modernisering zelf (zoals een ander woonbeleid, het in vraag stellen van de vrije

markt…).

In Vlaanderen wordt er dominant gesproken over dak- en thuisloosheid als een gevolg van

structurele, institutionele, relationele en persoonlijke factoren (zie bv. Van Menxel, 2002; . et

al, 2007; Vranken en Van Menxel, 2007). Echter door geen uitspraak te doen over hoe deze

factoren samenhangen met elkaar en welke impact ze op elkaar hebben blijft de kans

bestaan dat een sociaal-psychologische invalshoek domineert.

Het is tot slot interessant om Neale (1997) en haar ideeën over „homeless theory‟ aan te

halen. Zij oppert dat de discussie structureel - individueel nauwe verwantschap kent met de

idee van „deserving - undeserving‟. Beide benaderingen kunnen we volgens haar binnen het

klassieke liberale gedachtegoed plaatsen waarbij men er van uit gaat dat sociale problemen

binnen een rationale en redelijke theorie te vatten (en op te lossen) zijn. Zij gaat dan ook op

zoek naar nieuwe perspectieven die ze uit uiteenlopende stromingen zoals het feminisme,

het postmodernisme, de kritische theorie… haalt. Ze pint zich daarbij niet vast op één

stroming maar schetst de pro‟s en contra‟s van de verschillende stromingen. Uit deze

theorieën leert zij onder andere dat er geen grote theorie is die van toepassing is op alle dak-

en thuislozen, dat er geen „single oppresive force or single solution‟ is, het belang van

„resistance‟ in plaats van een rigide structurele analyse, het belang van taal en

subjectiviteit… Ik kom op enkele van deze aandachtspunten terug bij mijn probleemstelling

(zie 3).

1.2.4. Beëindiging van dak- en thuisloosheid.

Het zoeken naar antecedenten zoals hierboven geschetst werd, mag ons niet blind maken

voor factoren die aan de basis kunnen liggen van een beëindiging van dak- en thuisloosheid.

Zo zeggen Busch-Geertsema & Sahlin (2007, p.76) terecht: „accordingly, while the

24

immediate cause of becoming homeless may indeed have been an individual problem, the

way back to the housing market is highly dependent on the situation of the market and the

prevailing housing and social policy‟. In wat hieronder volgt zal er dan ook dieper worden

ingegaan op beëindigingstrategieën van dak- en thuisloosheid.

Daar dak- en thuisloosheid vaak beschreven wordt als een complex probleem met

verschillende antecedenten waarvan oorzaak en gevolg vaak niet duidelijk te onderscheiden

zijn, zal ook de strijd naar het beëindigen ervan complex zijn. We zagen reeds voorheen hoe

er van een politiemodel (cf. het verbieden van landloperij) naar een meer medisch model (cf.

definitie thuisloosheid) in de aanpak van dak- en thuisloosheid werd gegaan. Momenteel is

er sprake van een meer structureel model maar elementen uit beide vorige benaderingen

blijven echter doorleven (een voorbeeld komt in het volgende hoofdstuk hiervan aan bod bij

spanningsvelden van de nachtopvang, zie 2.4.) (Hermans et al., 2007). In wat hieronder

volgt, wordt de huidige Vlaamse strategie van „herankering‟ tegen de „housing first‟ strategie

geplaatst. Dit neemt niet weg dat er ook andere mogelijke strategieën zijn, maar deze twee

worden vaak als de twee uitersten geschetst in het debat. Er zijn daarbij duidelijke linken te

maken tussen de sociaal-psychologische en de structurele invalshoek bij het verklaren van

de antecedenten. Hoewel zowel de „herankerings‟ als de „housing first‟ strategie individuele

en structurele factoren in rekening brengen, zal de klemtoon bij het eerste model meer op

het individuele liggen en bij het tweede meer op het structurele liggen. Bij het schetsen van

de modellen dient opgemerkt te worden dat het louter om theoretische modellen gaat en er

weinig longitudinaal onderzoek is dat peilt bij dak- en thuislozen zelf naar de beëindiging van

hun problematiek (Anderson, 2001).

In Vlaanderen zien we hoe er geen globale - door de overheid ingegeven - strategie tegen

dak- en thuisloosheid is. Het ontwikkelen van deze staat echter momenteel in de

beleidsbrieven van de Ministers voor Welzijn en voor Wonen (Lescrauwaet, 2010).

Algemeen gesproken kunnen we stellen dat er in Vlaanderen in het welzijnswerk een

‘herankeringsmodel’ wordt gehanteerd: dak- en thuislozen worden eerst tijdelijk

opgevangen en begeleid en pas nadien wordt er naar een meer stabiele woonsituatie

toegewerkt (Lescrauwaet, 2010). Mensen moeten aldus eerst „housing ready‟ bevonden

worden (Busch-Geertsema & Sahlin, 2007, p.67). Dit model waarbij begeleiding vooraf gaat

aan het zoeken naar een huis wordt internationaal ook wel de ‘continuum of care’

benadering genoemd (Nuy, 2002, Busch-Geertsema, 2009). Verdaas (2005 in Demaerschalk

en Hermans, 2010) schets hierbij de verschillende stappen: op de laagste trede hoort buiten

slapen (zorgwekkende zorgvermijders), gevolgd door terreinwoning, woning met toezicht,

begeleid wonen, kamers met kansen en tot slot zelstandig wonen. Demaerschalk en

25

Hermans (2010, p.26) spreken daarbij over „de verschillende stappen die er zouden moeten

zijn tussen wonen op straat en zelfstandig wonen‟.

Bovenstaande „continuum of care‟ aanpak komt echter steeds meer onder vuur te liggen; de

kritiek wordt verwoord door de omschrijving van het model als een „staircase of transition‟

(Sahlin; 2005; Atherton & Nicholls, 2008; Busch-Geertsema, 2009). De „staircase‟ staat

daarbij symbool voor het verwerven van een huis en een onafhankelijk leven als hoogste

goed waar tal van stappen aan vooraf gaan; falen in de voorafgaande stappen betekent

terug een trapje lager gaan staan; succes een trapje hoger (Atherton & Nicholls, 2008): „The

higher they climb, the better their conditions in terms of physical standard and space,

integrity, freedom and security of tenure‟ (Sahlin, 2005, p.117). Het huis verwordt dan tot

„something of a reward, earned via positive behavioural changes on the part of the homeless

person (Tanio & Fredriksson, 2009, p.182). Het sociaal werk gebruikt (en misbruikt) daarbij

dit systeem als machtsinstrument: „Hence, the staircase of transition is based upon and

projects a vison of a „housing career‟ that corresponds to the client‟s social and personal

development, while at the same time it is used as a „ladder of sanctions‟ in the sphere of

social work‟ (Sahlin, 2005, p.118). Het gevolg van deze aanpak is dat ze de structurele

omstandigheden waardoor mensen geen huis kunnen vinden - onder andere de recessie die

gepaard gaat met de groeiende impact van de vrije markt op de verhuursector - nauwelijks

aankaart (Lyon-Callo, 2000; Sahlin, 2005). Bovendien, misschien wel de belangrijkste kritiek

van allemaal, is reeds meermaals bewezen dat het model niet werkt. Mensen blijven vaak ter

plaatste trappelen of raken nooit bovenaan de woonladder maar moeten steeds opnieuw

naar beneden (Sahlin, 2005; Atherton & Nicholls, 2008). Lescrauwaet (2010) wijst er daarbij

ook op dat het opvangen en beheersen van dak- en thuisloosheid vaak meer kost aan de

samenleving dan thuisloosheid voorkomen en effectief beëindigen. Bovendien voldoet het

trappenmodel niet aan de realiteit: zo zijn de onderste trappen bijvoorbeeld gemakkelijker te

bereiken dan bijvoorbeeld de trap van begeleid wonen waar hij een groot tekort ziet.

(Lescrauwaet (2001) is daarom niet per se tegenstander van het trappenmodel, wel vindt hij

dat de overheid te weinig regisseert waardoor het trappenmodel slecht functioneert). Het

trappensysteem sluit tot slot ook slecht aan bij de wensen en verwachtingen van de dak- en

thuislozen zelf (Munoz et al., 1999) en werkt afroming en stereotypen in de hand (Sahlin,

2005). Diverse redenen zoals het feit dat dit model door zowel verhuurders als sociaal

werkers positief wordt ervaren, het duidelijk onderscheid tussen succes en falen enz. zorgen

ervoor dat het model toch in vele Europese landen behouden blijft (Busch-Geertsema, 2009).

Verschillende auteurs stellen als alternatief de ‘housing first’ approach voor (Tosi, 2005;

Minnery & Greenhalg, 2007; Atherton & Nicholls, 2008; Tanio & Fredriksson, 2009).

26

Accommodatie wordt daarbij een deel van het proces naar sociale reïntegratie en niet langer

een einddoel (Tosi, 2005). De nadruk komt zodoende ook meer op structurele

tekortkomingen te liggen dan enkel op individuen. Praktisch gezien kunnen mensen daarbij

reeds in het begin van hun begeleiding een huurcontract verwerven. De sociale dienst neemt

daarbij de verantwoordelijkheid op voor het contract vanuit de idee dat ook mensen met een

ernstige problematiek in staat zijn alleen te wonen als ze de nodige begeleiding krijgen. De

appartementen zijn meestal deel van een groter complex waarin ongeveer vijftien percent

gereserveerd is voor het „housing first‟ project; zodoende wordt er afgestapt van een

geïnstitutionaliseerde setting en de neveneffecten die dit met zich mee brengt (Atherton &

Nicholls, 2008). De begeleiding bouwt zich op rond het huis: er ontstaan partnerschap tussen

de woondiensten en de sociale- en gezondheidsdiensten (Tanio & Fredriksson, 2009). Tosi

(2005, p.192) onderzocht de impact van dit model op dak- en thuislozen en bemerkte de

hernieuwde moed van velen onder hen, getuige daarvan is bijvoorbeeld een uitspraak als:

„To have a home, is to have a normal life, its a psychological matter‟. Munoz et al. (1999)

vermelden daarbij dat dak- en thuislozen zelf de impact van economische en materiële

problematieken het hoogst inschatten. De andere factoren die een meer psycho-sociale

invalshoek hebben worden voor hen pas belangrijk geacht naarmate het leven in dak- en

thuisloosheid langer duurt. Hulpverlening in het kader van „housing first‟ sluit dan ook beter

aan bij hun eigen verwachtingen. Onderzoek bevestigt bovendien de grote effectiviteit van

deze benadering: na één jaar is 90 percent nog steeds in hun huis (Atherton & Nicholls,

2008). Lescrauwaet (2001) beklemtoont daarbij dat eenmaal mensen in het parcours van

begeleid wonen zijn geraakt, zij veel minder vlug hervallen (in tegenstelling tot de klassieke

opvangcentra waar dak- en thuislozen vaak van het ene aanbod naar het andere trekken).

Het zou echter een utopie zijn te geloven dat dit model DE oplossing is, er blijven nog steeds

tal van problemen. Koch-Nielsen (2000, in Tosi, 2005) wijst erop dat de dak- en thuisloze ook

het gevoel moet hebben dat hij zijn woning kan gebruiken; een huis meer is dan alleen een

verblijfplaats. Bovendien - hoewel 90 percent na een jaar nog steeds in hun woning verblijft -

blijven velen met problemen kampen en worden er nieuwe problemen zoals eenzaamheid en

verveling gecreëerd. Dit wijst er nogmaals op dat de begeleiding niet wegvalt door het

verschaffen van een huis maar er integraal deel van moet blijven uitmaken (Busch-

Geertsema, 2009). Tot slot, bepaalde dak- en thuislozen blijven tussen de mazen van het net

vallen en het reduceren van het uitgebreid scala aan hulp- en dienstverlening tot „housing

first‟ zou sommigen wel eens in de kou kunnen laten staan (Tosi, 2005; Busch-Geertsema,

2009).

27

2. De nachtopvang: een kritische analyse.

2.1. Definities.

In het voorgaande hoofdstuk zagen we hoe dak- en thuisloosheid op erg verschillende

manieren omschreven wordt. Dit is ook het geval voor wat de omschrijving van een

nachtopvang betreft. Hurtubise et al. (2007, p.1) zeggen hierover: „In its initial sense, a

shelter is a place where one goes to avoid danger, an inconvenience or a place where

people who have no place else to go or want to go, can gather. A brief survey of the terms in

use sheds light on the diversity: Shelter, hostel, emergency shelter. In French: refuge,

maison d‟hébergement, auberge, hébergement d‟urgence.‟ Edgar & Meert (2005, in Busch-

Geertsema & Sahlin, p.71) merken daarbij op dat er in geen enkel land een duidelijk definitie

is omtrent wat een „shelter/ hostel‟ is. Ondanks dit gebrek aan een algemene definitie lijsten

zij op basis van een overzicht van de verschillende vormen van nachtopvang in Europa en

de Verenigde Staten enkele gemeenschappelijke kenmerken van nachtopvangcentra,

shelters, hostels… op. Wat fysieke ruimte betreft gaat het daarbij grotendeels om

gemeenschappelijke ruimten. Dit heeft als gevolg dat de sociale ruimte omschreven wordt

als beperkt in privacy. Deze sociale ruimte gaat bovendien gepaard met enige vorm van

supervisie. De legale ruimte tot slot wordt door hen omschreven als een tijdelijke woonst

zonder regelmatige huurovereenkomst met institutionele controle van de toegang en

uitsluiting (of ontruiming) zonder gerechtelijke actie.

In de Nederlandstalige literatuur vinden we onder andere volgende definities voor een

nachtopvangcentrum:

„Opzet van het project is het voorzien van noodopvang tijdens de nachtelijke uren voor

personen die een acute nood aan onderdak ervaren en niet (meer) terecht kunnen of willen

in het bestaande netwerk van opvanginitiatieven. … De nachtopvang wil een bijdrage

leveren aan het verbeteren van de leefomstandigheden van daklozen door het realiseren van

menswaardige overnachtingsmogelijkheden met respect voor de overlevingsstrategieën van

de doelgroep. Het betreft een dienstverlenend initiatief dat geenszins een parallel

hulpverleningscircuit wenst te installeren. Het is bedoeld als aanvulling voor bijzondere

noodsituaties.‟ (CAW, p.1)

28

„Overnachtingsmogelijkheid bieden aan thuislozen die geen sociale begeleiding wensen.

Doelgroep: thuislozen die op straat leven, chronisch thuislozen. Naast bed, bad en brood is

geen verdere begeleiding voorzien.‟ (Van Menxel et al., 2003, p.93)

„Acute nachtopvang (voor daklozen) is een slaapvoorziening voor mensen die omwille van

uitzonderlijke onvoorziene omstandigheden niet weten waar ze de komende nacht kunnen

slapen. De opvang is enkel ‟s nachts te gebruiken. Er is naast een bed in een één- of

meerpersoonskamer meestal ook een avondmaal, een ontbijt en de mogelijkheid tot

douchen voorzien. Het beschut kunnen slapen in een bed is een humanitair recht.‟ (Lokaal

Sociaal Beleid Gent, n.d.)

„De Nachtopvang is een specifieke invulling van het internationaal gebruikte concept van de

“homeless shelter”, waarmee een voorziening wordt aangeduid waar thuislozen terecht

kunnen voor een korte of langere maar beperkte tijd en waar meer of minder voorwaarden

kunnen aan verbonden worden (zoals het volgen van begeleiding of therapie, geen drugs,

het niet overtreden van bepaalde reglementen…). Het concept ”shelter” is, net als

“thuislozen” een containerbegrip en varieert qua invulling enorm zowel in de tijd als van

plaats tot plaats.‟ (Thys, 2006, p.9)

„Het aanbieden van een veilige en gezonde overnachting aan (chronisch) thuislozen. Het

recht op een bed garanderen zodat niemand tegen zijn wil de nacht op straat moet

doorbrengen. De voorziening is laagdrempelig en is niet beschikbaar tijdens de dag. De

verblijfsduur is kort, van één nacht tot enkele (opeenvolgende) nachten.‟ (Demaerschalk &

Hermans, 2010, p.77)

De Vlaamse nachtopvangcentra omschrijven hun doelstellingen als:

- verbeteren van leefomstandigheden van de doelgroep met betrekking tot het materiële

aspect van een kwaliteitsvolle nachtrust

- respect hebben en rekening houden met de overlevingsstrategieën van de doelgroep. Dit

impliceert een aanbod van menswaardige overnachtingsmogelijkheden met zo weinig

mogelijk financiële, culturele en psychologische drempels

- kansen en garanties bieden tot continuering van de dienstverlening

- in kaart brengen van de behoeften van het doelpubliek (de gebruikers) met betrekking tot

de (on)mogelijkheden van het Algemeen Welzijnswerk. (CAW Artevelde, 2009, p.2)

We merken bij deze definities hoe de nachtopvang kan gepercipieerd worden als een

containerbegrip. De definities blijven vaag en beklemtonen respectievelijk een crisissituatie,

29

het bieden van noodopvang, laagdrempeligheid en menswaardigheid. Op elk van deze

begrippen zal in het thema met betrekking tot de paradoxen van de nachtopvang (zie 2.4.)

verder ingegaan worden.

Ondanks deze verschillende klemtonen zien we hoe in alle definities nood gekoppeld wordt

aan tijdelijkheid. Deze tijdelijkheid lijkt echter niet noodzakelijk voort te vloeien uit het

oplossen van de nood / crisis (wat niet wil zeggen dat dit niet het geval KAN zijn) daar het

louter om dienstverlening gaat. Zelfs als we ervan uitgaan dat dakloosheid niet meer zou

inhouden dan de afwezigheid van een dak boven het hoofd (zoals bediscussieerd in 1.2.2.)

dan nog lijkt de nachtopvang niet gepercipieerd te zijn als een oplossing voor de afwezigheid

van een verblijfplaats daar het slechts om een tijdelijke verblijfplaats gaat.

Hoe deze „tijdelijke nood‟ dan in praktijk vorm krijgt en ervaren wordt valt buiten de lens van

deze definities. Het gaat om een louter theoretisch concept dat toch heel wat vragen oproept

naar de feitelijke uitwerking ervan. Vragen zoals: Hoe komt het dat mensen gebruik maken

van dit aanbod en wordt er effectief aan de nood tegemoet gekomen; wie definieert wat een

nood is; wat met de overbevolking zoals algemeen gesignaliseerd in de dak- en

thuislozenzorg (Lescrauwaet, 2001)…

2.2. Ontstaan van de nachtopvang.

Kort na de afschaffing van de wet op landloperij verrezen in België de eerste

nachtopvangcentra. Het ontstaan van nachtopvang in een periode waar er meer nadruk

kwam op de psycho-sociale problematiek van dak- en thuislozen (zie 1.2.2.) is enigszins

contradictorisch.

Echter, de verhoogde zichtbaarheid (en prevalentie?) van dak- en thuisloosheid door onder

andere socio-economische problemen, het sluiten van de landloperkolonies, het dichtslibben

van andere opvanginitiatieven… lag mee aan de basis van de vraag naar uitbreiding van de

bestaande capaciteit dan wel nieuwe initiatieven. Vooral onder impuls van het

straathoekwerk en later ook de CAW‟s ontstonden de eerste nachtopvangcentra (Thys,

2006). (In de paragraaf over de paradoxen van de nachtopvang (zie 2.4) wordt verder

ingegaan op het ontstaan (en voortbestaan) van de nood aan nachtopvang daar dit een

blijvend voorwerp van discussie vormt.)

Ook internationaal zien we hoe de nachtopvangcentra zoals die in hun huidige vorm

gepercipieerd worden - namelijk de „shelter als noodopvang en publiek re-integratie

daartegenover als een taak van de publieke voorzieningen - ontstonden in de late jaren

tachtig (Busch- Geertsema & Sahlin, 2007; Hurtubise; 2007). Busch - Geertsema & Sahlin

30

(2007) wijzen erop dat de nachtopvang niet zozeer een nieuw initiatief was, maar eerder

herrees in de tweede helft van de 20ste eeuw. Na de tweede wereldoorlog werd de

nachtopvang in vele Europese landen tot een minimum herleid omwille van de meer

residuele benadering van dak- en thuisloosheid die toen opgang vond. Het ontstaan van

meer „rough sleeping‟ deed de nachtopvang echter opnieuw uitbreiden (Hurtubise, Babin &

Grimard, 2009).

De situatie in België - van landloperkolonies naar nachtopvang gepaard gaand met een

verhoogde zichtbaarheid - is dus geen unicum maar ook internationaal waarneembaar. Het

mag dan ook niet verwonderen dat in het bespreken van de nachtopgang de internationale

stem groter zal zijn dan in het voorgaande deel.

2.3. Gebruikers van de nachtopvang

Internationaal onderzoek beklemtoont meestal de heterogeniteit van „shelter‟-gebruikers

(Busch-Geertsema & Sahlin, 2007; Hurtubise, Babin & Grimard, 2007); deze komt

grotendeels overeen met de heterogeniteit in populatie dak- en thuislozen (zie 1.2.)

Wat België betreft hanteren de meeste nachtopvangcentra zo goed als geen intake criteria

waardoor er ook weinig geweten over „hen die nergens anders terecht kunnen of willen‟

(CAW Artevelde, 2009). Bij intake wordt meestal enkel de naam en het geslacht gevraagd

(Demaerschalk & Hermans, 2010). In de Gentse nachtopvang bijvoorbeeld is het grootste

deel van de gebruikers mannelijk (80%) maar het aantal vrouwen blijft ieder jaar stijgen.

Ongeveer vijf à tien percent van de gebruikers in Gent is bovendien een minderjarig kind

begeleid door een voogd. De Brusselse nachtopvang die ook nationaliteiten registreert zien

een enorme stijging van het aantal vreemdelingen, zij maken meer dan vijftig percent van de

gebruikers van de opvang uit (Hoeksteen vzw, 2009).

Er wordt daarnaast vaak een onderscheid gemaakt tussen langdurige gebruikers en mensen

die slechts enkele nachten gebruik maken van het aanbod van de nachtopvang: in Gent

bijvoorbeeld 85 % maakt maximaal 1 à 3 dagen gebruik van de nachtopvang, de andere

15% zijn „vaste gebruikers‟ die disproportioneel veel bedden innemen (CAW Artevelde,

2010).

Er is tot slot weinig onderzoek dat peilt naar hoe mensen in de nachtopvang terechtkomen

(er is echter wel veel onderzoek dat peilt naar hoe mensen in de dak- en thuisloosheid

terechtkomen, zie 1.2.3.). In de Gentse nachtopvang werd ongeveer een jaar geleden een

31

registratiesysteem geïnstalleerd waarbij mensen zich niet meer rechtstreeks bij de opvang

kunnen aanmelden maar via een toeleider uit de hulpverlening dienen te komen. Hierdoor

kunnen we alsnog zicht krijgen op de belangrijkste doorverwijzers naar de Gentste

nachtopvang: dit zijn het CAW Artevelde zelf, het Gentste OCMW en VZW Tinten (een

Gentse instantie voor vluchtelingen en mensen zonder papieren). Sporadisch zien we echter

ook hoe een ziekenhuis of een Brugs OCMW mensen naar de opvang doorverwijst (CAW

Artevelde, 2010).

2.4. De nachtopvang: een vat vol paradoxen.

Het herrijzen van de nachtopvang in de late jaren tachtig ging internationaal gepaard met

een steeds scherpere kritiek op deze opvangvorm. Naar analogie van het welzijnswerk als

een „vat vol paradoxen‟ (Verhellen, 1980 in Bouverne - De Bie, 2010, p.28) wordt deze term

ook in het kader van de nachtopvang gebruikt.

In wat volgt wordt er dieper ingegaan op enkele spanningsvelden die vaak terugkomen in de

literatuur. Er wordt daarbij steeds een link gelegd naar de geschiedenis om zodoende de

historische inbedding van dit gedachtegoed te kaderen.

2.4.1. Een structurele noodoplossing?

Er zijn twee verschillende visies op het ontstaan (en continueren) van de nood aan

nachtopvang:

(1) Nachtopvang als een gevolg van het dichtslibben van de sector:

Een vaak gehoorde opmerking is dat door een einde te stellen aan de strafbaarheid van

landloperij een afwenteling gebeurde van de landloperproblematiek op het Algemeen

Welzijnswerk. Deze laatste kreeg de verantwoordelijkheid voor een steeds groeiende groep

landlopers / dak- en thuislozen zonder daartoe voldoende gewapend te zijn (Gaublomme,

1994; Van Menxel, 2003; Blommaert, 2005; De Decker & Van Menxel, 2005). Bovendien

zorgde de plotse, weinig gecoördineerde overheveling van bevoegdheden van justitie naar

welzijn voor een onduidelijke bevoegdheidverdeling tussen federale, regionale en lokale

overheden (zie ook 1.1.2.). Dit zorgde voor heel wat versnippering zowel tussen de

werkvormen zelf (Lescrauwaet, 2001) als tussen de beleidsdomeinen welzijn en wonen

(Lescrauwaet, 2000 & De Decker & Van Menxel, 2005).

32

Lescrauwaet (2001) kadert het ontstaan van nachtopvangcentra expliciet in het tekort aan

begeleidende maatregelen die genomen werden na de afschaffing van de wet op landloperij.

De investeringen van toen zouden slecht ten dele compenseren voor de weggevallen

opvang- en woonmogelijkheden die de landloperkolonie bood. Gaublomme (1994) gaat daar

echter tegen in: toen de landloperkolonie definitief zijn deuren sloot waren er nog maar een

driehonderdtal landlopers, het grootste deel verbleef reeds in onthaalcentra. Het is dan ook

onmogelijk dat die driehonderd voor de overlast zorgden. Wel is het zo dat vanaf de jaren ‟90

het aantal dak- en thuislozen onverminderd bleef stijgen en de Urgentiewet slaagkracht

miste. De toepassing van de wet was miniem en de opeising van leegstaande gebouwen

voor dak- en thuislozen gebeurde zelfs nooit (Vranken et al., 1997).

Hoe we ook kijken naar de gevolgen van het sluiten van de landloperkolonie, het staat vast

dat in de jaren ‟90 de dak- en thuislozensector dichtslibde, onder andere door een steeds

groter tekort aan opvangplaatsen en de veel te beperkte doorstroming naar begeleid wonen

of sociale huisvesting (Lescrauwaet, 2001). Het gevolg van dit dichtslibben, was dat de roep

om laatste alternatieven zoals „nachtasielen‟ steeg. Deze „laatste alternatieven‟ zoals de

nachtopvang worden door sommigen (Schutt, 2003; Lescrauwaet, 2010) ook wel beschreven

als een kortetermijnoplossing die het risico inhoudt problemen veeleer te bestendigen dan

een bijdrage te leveren tot de oplossing ervan. Busch - Geertsema & Sahlin (2007) wijzen bij

dit „bestendigen van het probleem‟ erop dat juist door het bestaan van initiatieven als de

nachtopvang het bepaalde instanties gemakkelijker maakt om cliënten niet direct hulp te

verlenen of een huis toe te kennen (cf. idee „not housing ready, zie 1.2.4.). Deze kritiek

versterkt zodanig de idee van de nachtopvang als een weinig structurele noodoplossing.

Emerson (1981 in Busch-Geertsema & Sahlin, 2007, p.75) zegt hierover: „Hostels are

frequently conceived as a “last resort” in combating homelessness and hence they are not

compared to alternative accomodation or regular housing but viewed as the only possible,

hence “necessary” solution in a crisis situation.‟.

(2) De Bed Bad Brood benadering: De nachtopvang als een oplossing voor de institutionele

en culturele drempels van andere voorzieningen:

De Bed Bad Brood beweging die ijvert voor laagdrempelige opvang van dak- en thuislozen,

kadert het ontstaan van initiatieven zoals de nachtopvang in het tekort schieten van het

huidige aanbod. Zij spreken daarbij over „de paradox van de hulpverlening‟ waarmee zij

bedoelen dat professionals het moeilijkst te bereiken zijn voor de groep die de hulp het

33

hardst nodig heeft (Hermans et al., 2007). Van Doorn (2004 in Hermans et al., 2007) somt

daarbij de meest voorkomende drempels op waar dak- en thuislozen (maar ook andere

hulpvragers) mee te maken krijgen. Qua institutionele barrières gaat het onder andere om de

categoriale organisatie van het aanbod waardoor sommige groepen niet meer passen binnen

het afgelijnde aanbod en er bovendien duidelijke scheidingslijnen ontstaan tussen welzijn en

wonen; rationalisering en fragmentisering waardoor problemen te geïsoleerd benaderd

worden; een gebrek aan continuïteit in de zorg en vermaatschappelijking en

deïnstitutionalisering van de zorg die niet altijd gepaard gaat met een samenleving die ook

effectief openstaat voor bepaalde cliënten/patiënten. Wat culturele barrières betreft gaat het

onder andere om het afwegen van kosten en baten van een beroep op de hulpverlening

(kosten zijn onder ander controle uit handen geven, gezichtsverlies, verlies autonomie…); de

hulpverlening die niet steeds aansluit op de verwachtingen van de cliënt en de ongeschreven

regels van de hulpverlening die vaak uit gaan van een duidelijke vraag. De Winter & Noom

(2003, p.297) vermelden als belangrijke spanning bij de hulpverlening aan dak- en thuislozen

dat die vaak per definitie ervan uitgaat dat thuislozen in onmacht zijn om hun

verantwoordelijkheid op te nemen. Zij noemen dit enigszins paradoxaal: terwijl integrale

hulpverlening in pedagogische zin het bereiken van zelfstandigheid en eigen

verantwoordelijkheid beoogt, lijkt het oordelingsvermogen in de vormgeving van het

hulpverleningsproces zelf nauwelijks een rol te spelen.

De Bed Bad Brood beweging besloot door zicht te krijgen op verschillende institutionele en

culturele drempels om werk te maken van een opvang die meer als dienstverlening dan als

hulpverlening functioneert en waar bed, bad en brood wordt geboden: „Het functioneert als

een eerstelijnsvoorziening die het mogelijk maakt contacten te leggen met thuislozen die

nergens anders terecht kunnen of willen… Bij dit doelpubliek wordt geoordeeld dat verzorgen

(to care) een grotere prioriteit dan behandelen („to cure‟).‟ (Hermans et al., 2007, p.61). In het

bieden van vooral „care‟ is het begrip presentie belangrijk. Presentie benadrukt het belang

van een „aanwezige hulpverlening‟, dit in tegenstelling tot de interventie die ze vaak als

afwezig beschouwt. In het „aanwezig zijn‟ komt zorg voor de ander, waardigheid,

wederzijdsheid, alledaagsheid en afstemming op de leefwereld centraal te staan (Baart,

2002).

De nachtopvang dient volgens de Bed Bad Brood beweging een deel te zijn van het

continuüm van zorg (Hermans et al., 2007) zoals besproken bij de beëindigingstrategieën

van dak- en thuisloosheid (zie 1.2.4). De nachtopvang kan dan met andere woorden een

opstap betekenen naar de „reguliere‟ hulpverlening: „Bed, bad, brood is de eerste stap,

herstel van vertrouwen de tweede‟. (Spierings & Beijers, 2000, p.33). Levinson (2004, in

Hurtubise et al., 2007, p.8) zegt hierover: „Even if it is difficult to determine just how efficiënt

34

they are, it is quite obvious that quite frequently the intervention taking place in shelters

succeed in reaching out to the population considered marginal and fearful of public

services.‟.

(3) Tot slot

We zien hoe de eerste visie een eerder pessimistische kijk op de nachtopvang inhoudt als

zijnde een niet structurele noodoplossing die te vermijden is indien andere instellingen beter

functioneren. In de Bed Bad Brood visie wordt ook het tekort schieten van andere

voorzieningen als uitgangspunt genomen maar dit is in hun visie veel minder te vermijden.

Het zijn vooral de cliënten zelf die moeten leren de drempels te overwinnen in plaats van de

voorzieningen die hun drempels moeten / kunnen aanpassen. Vandaar dat bij hen de

nachtopvang structureel is als een noodopvang die een opstap naar de reguliere

hulpverlening kan betekenen. In deze visie is er dus een opvallende gelijkenis met de

sociaal-psychologische verklaring van de antecedenten van dak- en thuisloosheid: Beiden

hebben wel aandacht voor de structurele tekorten van voorzieningen, maar toch grijpen ze

niet daarop in maar wel op het ontwikkelen van krachten van mensen zodoende hen sterker

te maken in het betreden van de drempels.

Het verschil tussen beide visies zit hem dus vooral in het beschrijven van de nachtopvang

als een „goede‟ of „slechte‟ vorm van noodopvang. Dat de nachtopvang functioneert als een

noodopvang blijft dus het uitgangspunt waardoor in beide de analyses wordt voorbij gegaan

aan de realiteit van dak- en thuislozen die voor veel langere perioden van het aanbod

gebruik maken (CAW Artevelde, 2009), al heeft de eerste visie dit wel als een risico aan en

probeert de tweede visie dit te verhinderen door een beperking van het aantal nachten te

installeren.

Bij het bespreken van beide visies zien we sporen terug van het debat dat ontstond naar

aanleiding van de decriminalisering van landloperij (zie 1.1.). De omschrijving van de kolonie

als laatste toevlucht en preventie van onder andere criminaliteit (Neirinckx, 1989) voortoont

gelijkenissen met het centraal stellen van „care‟ (Hermans et al., 2007). Anderzijds vertoont

de omschrijving van „de kolonie als een oplossing die niet aan de wortels van het probleem

raakt‟ (Depreeuw, 1989, p.97) gelijkenissen met de idee van een kortetermijnoplossing die

het risico inhoudt de problemen te bestendigen (Lescrauwaet, 2001).

In de doelstellingen van de nachtopvang (zie 2.1.) zien we echter hoe beide visies elkaar niet

uitsluiten en vaak samengaan. Zo zien we enerzijds de uitspraak „als aanvulling voor

bijzondere noodsituaties‟ terug die vooral de tijdelijkheid en het niet structurele karakter

35

beklemtoont, maar anderzijds ook de doelstelling „het realiseren van menswaardige

overnachtingsmogelijkheden met respect voor de overlevingsstrategieën van de doelgroep‟

die het belang van „care‟ centraal stelt. Als belangrijke aanvulling op beide visies geeft het

CAW tot slot aan dat het belangrijk is via deze vorm van hulpverlening „de behoeften van het

doelpubliek in kaart te brengen met betrekking tot de (on)mogelijkheden van het algemeen

welzijnswerk‟ (CAW Artevelde, 2009, p.2). Het structureel werken zit er volgens hen

bijkomend in dat de nachtopvang een belangrijke signalisatiefunctie kan opnemen naar de

andere voorzieningen die mogelijks tekort schieten (Fret, 2007).

2.4.2. Pro‟s en contra‟s van de laagdrempeligheid.

Nauw samenhangend met de discussie over nachtopvang als noodopvang dan wel (of ook)

structureel gegeven is de discussie omtrent de pro‟s en de contra‟s van de

laagdrempeligheid van de nachtopvang.

(1) Pro

In een optimistische benadering wordt ervan uitgegaan dat de laagdrempeligheid een

nieuwe, niet paternalistische benadering inhoudt met respect voor de autonomie van het

individu (Thys, 2006). Bovendien is de laagdrempeligheid een manier om mensen te

bereiken die anders vaak niet meer gezien worden (Busch- Geertsema & Sahlin, 2007).

Hermans et al. (2007) beklemtonen daarbij dat laagdrempeligheid ervoor zorgt dat de

institutionele en culturele drempels (zoals beschreven in 2.4.1) overwonnen kunnen worden

en zo mede kan zorgen voor schadebeperking aan individu en samenleving.

(2) Contra

De laagdrempeligheid van de nachtopvang wordt vaak aangekaart als een mede-oorzaak

van de overbevraging. Laagdrempeligheid kan er volgens Van Waveren (1990, in Thys,

2006, p.69) voor zorgen dat net doordat je de instelling open stelt voor iedereen niet

iedereen meer binnen kan (zowel fysiek als mentaal): de auteur spreekt hierbij over de

„erosie van de laagdrempeligheid‟. Vlaminck (1995 in Vranken et al., 1995, p.226) spreekt bij

de neveneffecten van laagdrempeligheid over een verlies aan motivatie: „De thuislozenzorg

opteert voor een „integrale‟ hulpverlening, t.t.z. een hulpverlening die de cliënt onlosmakelijk

én materiële hulp (de zogenaamde „bed, bad, brood‟ functie) én psycho-sociale

hulpverlening biedt. Dat is dan ook de reden dat de hulpverlening die uitsluitend materiele

36

hulp (nachtasielen, voedselbedelingen…) biedt door de professionele thuislozenzorg

argwanend bekeken wordt. Motiveer een cliënt maar eens om aan zijn problemen „te werken‟

wanneer nachtasielen en voedselbedelingen op zuivere caritatieve basis zijn meest

pregnante materiële problemen oplossen.‟ Mac Knee & Mervyn (2002) sluiten hierbij aan

door laagdrempelige en gratis dienstverlening expliciet te omschrijven als één van de

mogelijke elementen die een terugkeer naar de „gewone‟ maatschappij verhinderen omdat

het mensen afhankelijk maakt en hun motivatie aantast.

(3) Tot slot

Eerst en vooral zijn beide visies niet vrij van kritiek:

Enerzijds houdt laagdrempeligheid als een manier om autonomie centraal te stellen het risico

in een persoon zijn of haar reële hulpbehoevendheid te negeren. Bovendien kan de

laagdrempeligheid ook door diensten zoals het OCMW gebruikt (of misbruikt) worden om de

zorg af te schuiven. Zo wijzen Van Der Straete & Put (2000) erop dat sommige OCMW‟s

gewoon een treinticket naar de dichtstbijzijnde opvang betalen om er vanaf te zijn. De

laagdrempeligheid kan dan met andere woorden een gemakkelijkheidoplossing voor

bepaalde hulpverleningsinstanties zijn (dit in tegenstelling tot de contra visie die het als een

gemakkelijkheidoplossing voor cliënten beschouwt).

Anderzijds zijn er ook risico‟s verbonden aan de kijk op laagdrempeligheid als een oorzaak

van gemakkelijkheidoplossingen die demotiverende effecten hebben. De meer structurele

factoren die mensen in de dak- en thuisloosheid doen belanden en daarbij ook doen

terugvallen op de laagst mogelijke vorm van dienstverlening (alvast volgens de critici van het

staircase model, zie 1.2.4.) worden zo uit het oog verloren (Lyon- Callo, 2000; Auman,

2010).

We zien tot slot hoe bij de visie op „laagdrempeligheid als gemakkelijkheidoplossing‟ het

onderscheid tussen beroepslandlopers en toevallige landlopers als zijnde slechte en goede

armen in stand wordt gehouden (Esmonde, 2002). Er komt zo een onderscheid tussen zij

voor wie de nachtopvang effectief noodzakelijk is en zij die het gebruiken als

gemakkelijkheidoplossing. Deze kritiek sluit nauw aan bij de kritiek op de landloperkolonie

„als een toevluchtshuis bij uitstek‟ (Neirinckx, 1989, p.61).

37

2.4.3. Menswaardige onzichtbaarheid?

De nachtopvang biedt volgens sommige definities „het recht om de nacht menswaardig door

te brengen‟ (Thys, 2006; Hermans et al, 2007; CAW Artevelde, 2009). Echter, dat recht is

volgens sommigen een drogreden om de stad proper te houden: „They were perceived as

one of the components of a system which tries to hide the homeless population. For some,

the presence of homeless people in public areas is seen as an annoyance and a menace.

The two mayor strategies would have been to design these spaces that they would seem

less attractive for homeless people and to litigate the behaviour of people in order to control

them. This willingness of people deemed as undesirable encouraged the development of

shelters as a way of shielding the population from homeless people‟ (Johnsen, Cloke and

May, 2005 in Hurtubise et al., 2007, p.2).

Deze kritiek sluit aan bij de kritiek van Depreeuw (1989, p.97) dat de wet ter beteugeling van

de landloperij slechts tot doel zou hebben de straten te reinigen zonder wezenlijk aan de

wortels van het probleem te raken. Esmonde (2002) merkt daarbij bovendien op dat de

zichtbaarheid van armoede doorheen de tijd een blijvend probleem is. Hij merkt op dat de

criminalisering nooit veraf is, zo zijn de vroegere „vagrancy laws‟ nu vervangen door onder

andere „safe street acts‟ die het verbieden om buiten te slapen of te bedelen.

De shelter wordt vanuit bovenstaande idee dan ook vaak gezien als het bestendigen van een

veiligheidsideologie (Hurtubise et al., 2007); een vorm van „new poverty management‟ (De

Verteuil, 2006) dat het gedrag van individuen reguleert (Dorick, 1995) en hun status als

„marginaal‟ bevestigt (Schutt, 2003). De kritiek op het welzijnswerk is dan dat het een

uitvoerder in functie van het strafrecht blijft, al verbergt het ten dele zijn wortels door zich

voor de nachtopvang voor te stellen als „het recht om de nacht menswaardig door te

brengen‟.

Daarbij komt dat de „shelter‟ volgens Lyon-Callo (2000, p.332) het proces van „self-blame‟

versterkt en de meer structurele factoren negeert (cf. proces van medicalisering zoals

beschreven in 1.2.3). Kawash (1998, p.320) zegt daarover: „In contrast “the homeless

problem” as it appears today in the dominant discourse of media and politics is not seen as a

problem of the economy or the society that produces homelessness, instead, it is viewed as

the problem that the homeless create for economy & society in which they live. The aspect

that seems most to trouble the policy makers is not how to help the homeless, but rather how

to control the homeless and especially how to protect the public from them‟. Hurtubise et al.

(2009) klagen daarbij de dubbele rol van de overheid aan: enerzijds zorgt de reductie in

services en de wooncrisis ervoor dat mensen moeten gebruik maken van

38

nachtopvangcentra. Anderzijds zorgt de medicalisering van problemen ervoor dat de

problemen van deze gebruikers worden voorgesteld als het gevolg van individuele

tekortkomingen.

Het „wegsteken‟ van mensen in opvanginitiatieven zoals shelters wordt ook wel

gepercipieerd als de creatie van een ‘total institution’. Deze institutie reguleert dan het hele

leven van mensen en ontzegt hen de vrijheid van handelen. Lyon-Callo (2000, p.330) zegt

hierover: „shelters… were often unsafe, inhumane and degrading places dat warehoused

poor peole.‟ Deze leefomgeving creëert op zijn beurt een verlies van autonomie (Pichon,

2002 in De Verteuill, 2006). Het proces waarbij de identiteit van mensen gecreëerd wordt via

het verblijf in de „shelter‟, wordt ook wel ‘shelterization’ genoemd ( Elias & Inui, 1993;

Dorick, 1995; Schutt, 2003): „Shelterization occurs when an individual residing in a shelter

neglects or does not identify long-term personal objectives and immerses him- or herself in

shelter routines. Such an orientation usually reflects an adaptation to long-term shelter

residence and mirrors shelter policies that discourage an expectation of an imminent return

to the community.‟ (Gounis, 1992 in Schutt, 2003, p.4). Elias & Inui (1993) spreken daarbij

over een verlies van verantwoordelijk, zelfrespect en zelfwaarde. Anderson (1993, in Dorick,

1995) zegt daarbij dat dit leidt tot statusconflicten binnen de opvang waarbij sommigen zich

niet willen associëren met de andere gebruikers. De impact van de shelter is dan ook veel

groter dan het louter bieden van een noodopvang maar is deel van een proces dat individuen

observeert en controleert (Dorick, 1995; Kawash, 1998). Opvallend is het gelijklopen van

deze kritiek op het proces van „shelterization‟ in het kader van de nachtopvang met het

proces van institutionalisering in het kader van de landloperkolonies (Neirinckx, 1989;

Gaublomme, 1994, zie 1.1.1.).

Tot slot, hoewel we de kritiek van de nachtopvang als een verwezenlijking van een

veiligheidsideologie niet kunnen negeren, dient de idee van een „total institution‟ en

„shelterization‟ in Belgische context toch genuanceerd te worden. De nachtopvang kan

geenszins vergeleken worden met opvangcentra van meer dan tweeduizend mensen zoals

die in de Verenigde Staten schering en inslag zijn (Lyon-Callo, 2000).

39

3. Probleemstelling.

3.1. Van een begrensde definitie naar betekenisverlening van

gebruikers.

Uit het vooronderzoek bleek vooreerst dat de nachtopvang een vrij recent gegeven is dat

niettemin duidelijke wortels heeft in het verleden. Sommige auteurs (Van Menxel, 2003;

Blommaert, 2005) bijvoorbeeld koppelen het verdwijnen van de landloperkolonies

rechtstreeks aan het ontstaan van de nachtopvang (zie 2.4.1.) . Zoals gezegd kunnen hier

vraagtekens bij geplaatst worden. Wat echter wel het geval is, zijn de opmerkelijke

gelijkenissen tussen de nachtopvang en de landloperkolonies. Beiden bieden een tijdelijke

vorm van dienstverlening en een focus op bed, bad en brood. Niettegenstaande er

verschillende theoretische verschillen te constateren zijn, worden deze in praktijk deels

geminimaliseerd. Bijvoorbeeld:

(1) Waar de landloperkolonies zichzelf nog zagen als een re-integratiemiddel terug naar de

gewone maatschappij (door middel van het verwerven van loon via arbeid, Neirinckx, 1989,

zie 1.1.1.), is de nachtopvang bescheidener in haar doelstellingen en plaatst ze zich binnen

een „continuum of care‟ benadering (Demaerschalk & Hermans, 2005, zie 1.2.4.). In de

feitelijke uitwerking zijn er echter opvallende gelijkenissen: zo werd bij de landloperkolonie

het voortdurende verloop tussen kolonies en onthaaltehuizen geconstateerd (Neirinckx,

1989, zie 1.1.1.) en wordt ook nu bij de nachtopvang vaak het verloop tussen deze vorm van

opvang en andere meer op hulpverlening gerichte vormen van opvang (bv. opvangtehuizen)

genoteerd (cf. de kritiek op het staircase model, Sahlin, 2005, zie 1.2.4.).

(2) Hoewel de landloperkolonie een strafrechterlijke invalshoek had in tegenstelling tot de

welzijnsgerichte invalshoek van de nachtopvang constateren beiden een grote „vrijwillige‟

aanmelding (cf. 90% van de landlopers meldde zichzelf rechtstreeks aan voor de kolonie,

Neirinckx, 1989, zie 1.1.1.).

(3) Hoewel er enkel binnen de landloperkolonie sprake is van een feitelijke vrijheidsberoving

vinden we ook elementen hiervan terug binnen de nachtopvang. Enerzijds stelt de

nachtopvang de vrijheid om hiervoor te kiezen voorop, anderzijds wijzen sommige auteurs

zoals Lyon-Callo (2000) op de incompabiliteit van de regels van nachtopvangcentra met het

behouden / verwerven van een job, het verliezen van zelfwaarde door het verblijf in de

nachtopvang enz. De vraag is dan ook of het gebruik van de nachtopvang effectief een

40

vrijwillige keuze in zich houdt (zoals de definities (zie 2.1.) lijken te beklemtonen) of veeleer

gebruikt wordt als enige resterende mogelijkheid. Dit gegeven sluit ook aan bij de

landloperkolonie waar 90 percent zichzelf vrijwillig aangaf maar het grootste deel van hen

tegelijk het vrijheidsberovende aspect als zeer negatief bestempelde (Neirinckx, 1989).

Het lijkt dan ook of de vrijheidsbeperking zich blijft manifesteren maar nu gepresenteerd

wordt als gevolg van de individuele keuze voor de nachtopvang in plaats van het

verplichtende karakter van de landloperkolonie. Dit gegeven zorgt er dan mogelijks voor dat

het moeilijker wordt de nachtopvang structureel te bekritiseren daar deze zich voorstelt als

een individuele keuze (maar wat is een keuze als er geen keuzemogelijkheden zijn?).

Gegeven deze opvallende gelijkenissen in uitwerking mag het dan ook geen verwondering

wekken dat veel van de oude kritieken met betrekking tot de landloperkolonie terug te vinden

zijn binnen de kritieken op de nachtopvang zoals besproken in 2.4. Deze gelijkenissen

tussen de landloperkolonie en de nachtopvang doen dan de vraag rijzen naar wat de

nachtopvang nu eigenlijk is en wat de meerwaarde ervan is: Doet de nachtopvang meer

slecht dan goed of heeft ze wel degelijk relevantie in de praktijk? En hoe moeten we die

relevantie dan begrijpen: relevant in termen van preventie van overlast dan wel als een

onderdeel van het verwezenlijken van het recht op een menswaardig bestaan? (zie 2.4)

Deze vraag naar wat de nachtopvang in praktijk in plaats van in theorie is, sluit aan bij het

ontgrenzen van definities (Roose, 2010). De begrensde, voorgeschreven definities worden

dan verlaten in de zoektocht naar de feitelijkheid van het gebeuren. De nachtopvang IS dan

niet meer dit of dat, maar wordt voortdurend geconstrueerd in context. In het zoeken naar

wat de nachtopvang dan allemaal KAN zijn (i.p.v. is), komt zo de klemtoon te liggen op wat

de nachtopvang in praktijk betekent voor de gebruikers. Betekenis is daarbij subjectief te

verstaan en kan zo aldus leiden tot het afstappen van „begrensde‟ definities (in de zin van

een gelimiteerde theoretische opvatting) op weg naar een beter „verstehen‟ van de praktijk

(zie verder 4.). Bouverne - De Bie (2010, p.40-41) zegt hierover: „De sociaal werkpraktijk,

eerder dan de doelstellingen van het sociaal werk, komt centraal te staan, en hiermee ook de

erkenning dat sociaal werkpraktijken mee vorm geven aan het sociale veld waarvan zij deel

uitmaken. … In de positie van onderzoeker kan de sociaal werker een kritische distantie

(Elias, 1982) ontwikkelen ten aanzien van de praktijk, en een kader bieden voor analyse en

interpretatie van deze praktijk, en tot kritische reflectie over deze praktijk.‟

In het kijken wat de nachtopvang allemaal KAN zijn, wordt dan bovendien recht gedaan aan

de ambivalentie van sociaal werk. Roose (2010) beschrijft ambivalentie als het mogelijk zijn

van zwart en wit tegelijk en uitdrukkelijk niet als een grijze zone. Het gaat daarbij dus niet om

41

„of of‟ maar om „en en‟. Het sociaal werk is niet louter positief noch louter negatief, het is altijd

beide tegelijk. Ambivalentie houdt bovendien rekening met zowel bedoelde als onbedoelde

effecten.

Als voorbeeld: de laagdrempeligheid (zoals beschreven in 2.4.2.) kunnen we niet

beschouwen als enkel een goed dan wel een slecht gegeven; DE betekenis van DE

laagdrempeligheid bestaat immers niet maar krijgt steeds weer vorm in context. De vraag is

dan „Wat betekent deze laagdrempeligheid voor een gebruiker van de nachtopvang?‟ Deze

kijk op ambivalentie sluit dan aan bij de beschrijving nachtopvang als een containerbegrip

(zie 2.1.) dat vragen oproept naar de feitelijke uitwerking ervan. De vraag stelt zich wat in

praktijk gebeurt en hoe de ambivalentie zich daar presenteert.

3.2. Eerder onderzoek naar betekenis.

In wat hieronder volgt, worden kort enkele relevante onderzoeken geschetst die gelieerd zijn

aan de vormgeving van betekenis in de praktijk. Ik schets deze hier zodoende een kader te

schetsen voor mijn onderzoek en aan te geven wat er al gebeurd is rond onderzoek naar

betekenisverlening bij dak- en thuislozen.

Hierbij dient eerst en vooral opgemerkt te worden dat het zoeken naar betekenisgeving bij

dak- en thuislozen geen sinicure is daar een groot deel van de academische literatuur in

verband met dak- en thuisloosheid richt zich op meer kwantitatief onderzoek naar dak- en

thuisloosheid waarbij het zoeken naar antecedenten vaak een belangrijke rol speelt (zie bv.

Rokach, 2003). Hoffman & Coffey (2008, p.208-210) geven echter kritiek op het verengen

van onderzoek hiertoe: „Such a monotoring and reporting system creates what may be

termed “a new grid of visibility” on poverty and homelessness wherein number, statistics and

audits rather than the opinion of the clients or social service experts themselves, become the

best method for evaluating the effiency and effectiveness of a program‟. Zij wijzen er daarbij

op dat naast de statistieken die zoeken naar antecedenten er ook een omslag in vraag moet

zijn: „Qualitative research and qualitative questions do not displace “accountability”

standards, but they do require a shift from questions about numbers served to ones about

how they are served.‟ Vanuit de beleving van cliënten kan men volgens hen leren om de

complexiteit van situaties beter te verstaan, deze niet langer te objectiveren, en op zoek te

gaan naar nieuwe oplossingen.

Een voorbeeld van dit begrijpen van situaties vinden we onder andere terug bij het

onderzoek naar „dignity‟ (Boydell et al., 2000; Miller & Keys, 2001; Hoffman & Coffey, 2007).

De focus wordt daarbij gelegd op hoe specifieke elementen van het systeem negatieve

42

identiteiten creëren waardoor sommige reacties en gedragingen verklaarbaarder worden.

Door de gedragingen binnen het systeem te plaatsen kan er dan afgestapt worden van de

idee van individuele attributies van dak- en thuislozen maar worden deze meer in een

complex van machtsverhoudingen geplaatst. Miller & Keys (2001) geven daarbij onder

andere het voorbeeld hoe verschillende dak- en thuislozen zich geobjectiveerd en

kinderachtig behandeld voelen waardoor ze uit het systeem stappen om alsnog hun

minimum aan zelfwaarde te behouden.

Deze onderzoeken vormen zeker een eerste aanknopingspunt in het zoeken naar wat het

betekent voor iemand om gebruik te maken van de nachtopvang. Echter, door de focus veel

meer op beleving in plaats van betekenis te leggen, schuilt er het risico in om opnieuw tot

individualiserende noties te komen. De voorgedefinieerdheid van het aanbod wordt niet in

vraag gesteld, enkel de uitwerking in praktijk.

Een voorbeeld van een nieuw, verdergaand perspectief op betekenisgeving is Neale (1997).

Zij plaatst betekenisgeving in het licht van nieuwe theoretische perspectieven zoals het

poststructuralisme, het postmodernisme en de kritische theorie (zie reeds 1.2.3 waarin wordt

aangeven hoe zowel de individualistische als de structurele verklaringen van dak- en

thuisloosheid de idee van DE rationele verklaring opwekken). Zij gaat daarbij weliswaar

kritisch om met deze theorieën maar probeert toch door middel van deze het denkkader rond

dak- en thuisloosheid uit te breiden. Daarbij stapt ze af van het huidige onderzoek dat

volgens haar te veel focust op empirische rapportage in plaats van op theoretische

perspectieven. Ze bekritiseert het strikt kwantitatieve kader waarin veel onderzoek naar dak-

en thuisloosheid zich situeert en stelt dat huidig onderzoek te veel de ervaringen van de dak-

en thuislozen zelf negeert. Belangrijke aandachtspunten in het nadenken over dak- en

thuisloosheid zijn dan onder andere dat er niet wordt uitgegaan van één verklarende theorie

en dat er dus geen universele waarheden omtrent dak- en thuislozen bestaan; dat de

ervaringen van dak- en thuisloosheid gelieerd moeten zijn aan hun sociale, historische en

culturele context; dat het debat over dak- en thuisloosheid moet uitgebreid worden en ook de

dak- en thuislozen zelf aan het woord moet laten… Zij stelt daarbij relativiteit en subjectiviteit

centraal waardoor er niet langer eenduidige definities, verklaringen en / of oplossingen

kunnen vooropgesteld worden. Zij zegt: „When applied to homelessness, this would suggest

that informed and open debate should be encouraged if the circumstances and needs of

homeless people are to be interpreted and responded to as accurately and as effectively as

possible. Total consensus about the reasons for homelessness is unlikely to result, but

explanations are likely to become clearer if there is greater communication between all

involved parties. Such parties would include state planners and policy-makers, but also

professional bodies and voluntary agencies, as well as homeless people themselves. … In

43

term of the research process, it would seem that one useful way of retaining the meaning of

concepts and structural forces, without losing a sense of their subjectivity and relativity, is to

avoid predefining issues and experiences for others.‟ (Neale, 1997, p.58).

In het kader van deze masterproef, zal hier de focus vooral op „the homeless people

themselves‟ liggen. Definities dienen door hen opengebroken te worden op zoek naar een

beter „verstehen‟ van de praktijk (Roose, 2010). Twee belangrijke vragen die zich hierbij

stellen is hoe mensen in de nachtopvang terecht komen en welke betekenis deze dan

voor hen heeft. Deze twee vragen zijn - zoals ook uit mijn onderzoek zal blijken - niet los

van elkaar te zien daar de context van mensen ook hun kijk op het gebeuren bepaalt. Het

zoeken naar antecedenten gebeurt hier dus niet zozeer in functie van de zoektocht naar

verklaringsmodellen zoals beschreven in 1.2.3. maar veeleer om een beter beeld te krijgen

over de situatie waarin een persoon is aanbeland en hoe hij of zij deze ervaart.

De bedoeling bij het stellen van deze vragen is uitdrukkelijk niet tot een nieuwe abstracte

definitie te komen maar wel dat de antwoorden en vertwijfelingen van de gebruikers van de

nachtopvang zelf aanleiding geven tot het herdenken van de definities en het concept van de

nachtopvang in vraag doen stellen. Of met de woorden van Neale (1997, p.59): „The

discussion of homelessness suggests that there are not likely to be any simple explanations

of homelessness or utopian solutions which meet the diverse needs of all homeless people.

It would, nevertheless, seem that by increasing communication and by widening debate, so

that choices are expanded and reason combined with relativity, a greater understanding of

homelessness and welfare will result.‟

44

4. Methodologie.

In de probleemstelling was er sprake van een „ontgrenzende benadering‟ die breekt met de

begrensde theoretische voorstelling over wat de nachtopvang is. Door het ontgrenzen van

definities kan er dan gefocust worden op wat de nachtopvang allemaal KAN zijn (in plaats

van is). Dit ontgrenzen van definities werd daarbij gekoppeld aan een focus op de feitelijke

praktijk en wat deze voor de gebruikers betekent.

In het centraal stellen van betekenisverlening komen we bij kwalitatief onderzoek terecht.

Kwalitatief wijst er namelijk op dat onderzoeksmateriaal wordt verzameld waarin de

betekenisverlening van diverse betrokkenen in de onderzochte situatie tot uitdrukking wordt

gebracht (Bouverne - De Bie, 1987, p.140). Kwalitatief onderzoek staat dan in tegenstelling

tot kwantitatief onderzoek dat zich richt op het „verklaren‟ van fenomenen en is veeleer

interpretatief van aard: het onderzoek wordt opgebouwd vanuit de wereld zoals ze door de

betrokkenen wordt ervaren zonder hypotheses vooraf die dienen gefalsificeerd te worden

(Glasser & Strauss, 1976 in Bouverne-De Bie, 1989, p.141). Het doel van dit onderzoek is

dan niet om de sociale werkelijkheid beter objectief te kennen maar wel om tot beter

„verstehen‟ te komen (Bouverne - De Bie, 1989). De nadruk ligt dus op het creëren van

inzicht in de situaties waar dak- en thuislozen mee geconfronteerd worden en de

(subjectieve en relatieve) functie die de nachtopvang daarbij voor hen heeft (Neale, 1997).

Zodoende kan dan het debat heropend worden over wat de nachtopvang zoal kan zijn en

kunnen onze eigen (historische gevormde) denkbeelden over wie dak- en thuislozen zijn, wat

de pro‟s en de contra‟s van de nachtopvang zijn… in vraag gesteld worden (Lyon-Callo,

2000). Het is dan ook niet mijn streven om de ambivalentie - zoals beschreven in de

probleemstelling - op te geven en daarbij een antwoord te bieden op mogelijke

spanningsvelden maar juist wel om die ambivalentie tot zijn recht te laten komen door de

spanningsvelden bloot te leggen, kritische vragen te stellen en zo reflectie te stimuleren.

4.1. Onderzoekscontext.

In mijn onderzoek naar betekenisverlening binnen de nachtopvang zal ik mij op één

bepaalde setting concentreren, namelijk de nachtopvang van het CAW Artevelde in Gent.

Al de personen die meewerkten aan mijn onderzoek zijn mensen die ik als vrijwilliger binnen

deze nachtopvang heb leren kennen. Mijn ondertussen twee jaar lange vrijwilligerservaring is

45

dan ook direct de doorslaggevende reden geweest waarom ik als onderzoekscontext voor

deze nachtopvang - en niet voor een andere - heb gekozen.

Als vrijwilliger ben ik van 21u tot 00u aanwezig in de leefruimte: Ik probeer te zorgen voor het

goede verloop van de avond, tijdig koffie en soep aan te vullen, incidenten te vermijden en

een luisterend oor te bieden. Dit onderzoek was voor mij dan ook niet mogelijk geweest

zonder mijn vrijwilligerservaring. Het is namelijk door deze ervaring dat ik het cliëntèle leerde

kennen en met sommigen onder hen een vertrouwensband smeedde (waardoor zij er ook

voor open stonden hun verhaal met mij te delen) en leerde hoe te communiceren binnen

deze setting (iets wat voor mij niet altijd even vanzelfsprekend was: bijvoorbeeld stel je de

vraag „hoe is het met je‟ aan mensen die in de nachtopvang terecht zijn gekomen of beter

niet?). Daarbij dien ik dan ook op te merken dat dit onderzoek wellicht beïnvloed is door mijn

bril als vrijwilliger. Zo heb ik door de twee jaar confrontatie met wat er feitelijk gebeurt in de

nachtopvang er ook het streven naar gekregen dit aan de wereld te willen tonen. Ik nam

hierbij vaak een vrij kritische positie in tegenover de nachtopvang die - hoewel die door mijn

onderzoek genuanceerd werd - het ook onlosmakelijk beïnvloed heeft.

De Gentse nachtopvang sluit daarnaast erg goed aan bij de nachtopvang zoals

vooropgesteld in de definities: Deze nachtopvang beperkt zich namelijk tot „bed, bad, brood‟

(zie 2.4.1.); de toelatingsvoorwaarden zijn er miniem (in tegenstelling tot bijvoorbeeld de

nachtopvang in Antwerpen die zich enkel richt naar Antwerpse daklozen zelf met een

psychiatrische of verslavingsproblematiek); ze stelt zich apart van de andere dak- en

thuislozenwerkingen op (in tegenstelling tot bijvoorbeeld Limburg die aparte

nachtopvangplaatsen vrijhoudt in hun reguliere werking); ze wordt gesubsidieerd door het

OCMW zoals besproken bij de organisatie van het werkveld (het OCMW betaalt de volledige

werking en de stad Gent zorgt zelf voor de onkosten zoals het gebouw) en tot slot is deze

nachtopvang gratis (sommige nachtopvangcentra vragen een minimale geldbijdrage)

(Demaerschalk & Hermans, 2010).

Het CAW Artevelde beschrijft hun nachtopvang als volgt (www.artevelde.be, n.d.):

“CAW Artevelde organiseert het hele jaar door (behalve tijdens de Gentse Feesten)

nachtopvang voor daklozen, in een gebouw op de Gasmeterlaan 107. Dit is mogelijk dank zij

de steun van de Stad Gent en het OCMW. De nachtopvang wordt uitgebouwd in nauwe

samenwerking met verschillende initiatieven op het vlak van de welzijns- en

gezondheidszorg. Er is plaats voor 25 personen en het gebouw is toegankelijk voor

rolstoelgebruikers en huisdieren.

46

Het initiatief is bedoeld voor daklozen die af en toe een veilige en rustige overnachting

wensen en is toegankelijk vanaf 21 uur tot 9 uur. Er wordt voorzien in een ontbijt en

avondmaal en er kan gedoucht worden. Er is een beperking van 5 nachten per 14 dagen

voor een zelfde persoon (5 nachten in de eerste en 5 nachten in de tweede helft van de

maand). Een bed reserveren kan op het nummer 0800/62.227 tussen 11u en 16.30u. Aan

het begin van elke reeks wordt er gevraagd te reserveren samen met een hulpverlener2,

tenzij je nieuw bent in de nachtopvang. Daarna kan je ter plekke reserveren voor de

volgende nacht of kan je zelf bellen. De enige voorwaarde voor het gebruik van deze

dienstverlening is het respecteren van de nachtrust. De nachtopvang wordt beschouwd als

allerlaatste alternatief. Indien de dakloze dit wenst, wordt hij voor verdere hulpverlening

doorverwezen naar andere diensten. De nachtopvang is bijna permanent volzet en het

aantal weigeringen wegens tekort aan capaciteit wijst op de grote behoefte. Dat er enkel

tijdens de wintermaanden hoge nood zou zijn aan nachtopvang wordt door de

registratiegegevens volop ontkracht. In 2010 werden er 1111 personen opgevangen voor

7370 overnachtingen3.”

De gemiddelde bezettingsgraad van de nachtopvang is 94 percent (wat niet wil zeggen dat

er geen weigeringen zijn: vele avonden zijn volzet waardoor er toch vaak mensen niet binnen

raken. Tijdens de reguliere werking tussen 15/03/2010 en 15/12/2010 waren er overdag 391

weigeringen en ‟s avonds 99. (De telefooncentrale is overdag open van 11u tot 16u30 en ‟s

avonds van 22u tot 24u). Deze weigeringen bestaan enkel uit mensen wiens vijf nachten nog

niet op zijn: zij wiens nachten op zijn en alsnog slaapplaats vragen binnen de opvang worden

niet geregistreerd als geweigerd. Het grootste deel van de gebruikers is mannelijk (78

percent) maar het aantal vrouwen en kinderen blijft ieder jaar stijgen (CAW Artevelde, 2010).

2 De grootste doorverwijzers zijn het CAW zelf, gevolgd door het OCMW, VZW Tinten (sociale dienst

voor vluchtelingen en asielzoekers) en de politie. We zien echter ook hoe occasioneel ziekenhuizen of

andere provincies doorverwijzen naar de Gentse nachtopvang.

3 In het jaarverslag wordt gesteld dat ongeveer 85 percent slechts één tot drie nachten in de opvang

verblijft. Een vlugge rekensom leert ons dan ook dat de 167 vaste gebruikers de meeste

overnachtingen, namelijk 4537, gebruiken. Dit komt neer op een gemiddelde van 27 dagen (wat

echter wil zeggen dat er meer dan twee maanden in de opvang geslapen wordt daar ze er niet continu

terecht kunnen omwille van de vermelde beperking van nachten).

47

Ik beschrijf hier tot slot kort enkele belangrijke instanties in Gent (wat niet wil zeggen dat

deze in sommige andere regio‟s niet aanwezig zijn) daar deze in het verdere verloop van het

onderzoek vaak geciteerd worden door de gebruikers.

Winteropvang: In enkele (groot)steden worden in de winter extra opvangplaatsen

gecreëerd, hetzij via een extra aanbod, hetzij via een uitbreiding van het bestaande aanbod.

In Gent wordt deze door het Rode Kruis uitgevoerd met middelen van het OCMW en het

Stad Gent. Afgelopen winter liep deze opvang van 15 december tot 15 maart in de

brandweerkazerne in de Academiestraat, een leegstaand gebouw van het stad Gent. Er

werden daar veertig bedden voorzien. Door deze opvang wil men ervoor zorgen dat in de

winter niemand hoeft buiten te slapen, ook niet indien zijn of haar vijf nachten in de

nachtopvang opgebruikt zijn.

Er zijn echter heel wat kritische opmerkingen te maken bij deze opvangvorm: het is - vooral

door de extra personeelsmiddelen - een enorme kost; deze opvangvorm creëert volgens

verschillende steden een aanzuigeffect van dak- en thuislozen naar hun stad en tot slot

wordt er vaak gehamerd op het weinig structurele van dergelijke initiatieven (Demaerschalk

& Hermans, 2010).

Sociaal Ontmoetingscentrum: „Het SOC richt zich vooral op thuislozen en is een

"inloopcentrum" waar mensen met verminderde kansen elkaar kunnen ontmoeten. Er is een

aanbod van betalende diensten (douche, wasmachine, kookavond…), maar er worden ook

ontspannende en vormende activiteiten georganiseerd. In het inloopcentrum worden geen

vragen gesteld, men kan er anoniem komen. De gratis koffie staat er altijd klaar.‟ (CAW

Artevelde, n.d.)

Bijstandsteam: „Het Bijstandsteam richt zich op hulpvragen van „ontankerde‟ thuisloze

volwassenen die geen residentiële opvang vragen; zij stellen wel een vraag rond hun

woonproblematiek binnen een zeer complexe situatie. Het betreft zeer kwetsbare en zeer

moeilijk bereikbare personen voor wie specifieke begeleidingsmethodieken en zorg op maat

dient gehanteerd te worden. Het betreft veelal personen met opeenvolgende negatieve

ervaringen in hun hulpverleningsgeschiedenis. Het Bijstandsteam werkt ambulant, actief en

mobiel. Hulpverlening kan om het even waar plaats hebben, tijdens de permanentie kan elke

cliënt altijd terecht zonder afspraak. Vanuit de aanmeldingsproblematiek (er is geen intake)

wordt op een snelle en flexibele manier een samenwerkingsverband tussen hulpverlener en

cliënt opgestart. De begeleiding is kortdurend (maximum 3 maanden), maar zeer intensief.

Gedeelde verantwoordelijkheid, laagdrempeligheid, context en positieve hulpbronnen

worden in de hulpverlening standaard vertaald‟ (CAW Artevelde, n.d.)

48

Nachtopvang plus: De doelgroep van Nachtopvang Plus bestaat uit de veelgebruikers van

de Nachtopvang en uit chronische daklozen (minimaal één jaar dakloos) die geen gebruik

maken van de Nachtopvang en noch in een ander opvanginitiatief, noch in gespecialiseerde

instellingen noch in een woonvorm kunnen functioneren. Zij kunnen vooraf reserveren en dit

voor maximaal 35 opeenvolgende nachten per keer. Zij betalen twintig euro per week. Het

gaat eveneens als de gewone nachtopvang om een dienstverlenend initiatief dat enkel open

is van 21u tot 09u (CAW Artevelde, 2010).

4.2. Dataverzameling.

In het zoeken naar onderzoeksmethoden die subjectieve betekenisverlening centraal stellen

werd inspiratie gehaald uit twee methodologieën die een zo flexibel mogelijke inzet

garanderen: etnografie (4.2.1.) en life history research (4.2.2.). Ik speek hier expliciet over

een flexibele inzet daar ik betekenis zoveel mogelijk als een multi-interpreteerbaar begrip

wou naar voren schuiven, vormgegeven door de gebruiker zelf en niet vooraf gedefinieerd

via een vragenlijst.

4.2.1. Etnografie

Etnografie wordt vaak vertaald als „het van binnenuit vertellen‟ (Brewer, 2001). De nadruk ligt

op het fenomeen in zijn natuurlijke context in plaats van het testen van een hypothese

(Atkinson & Hammersley, 1994). Burgess (1982, in Brewer, 2000, p18.) beschrijft het als

veldonderzoek: „Field research involves the study of real-life situations. Field researchers

observe people in the settings in which they live and participate, in their day to day activities.

The methods that can be used in these studies are unstructured, flexible and open-ended‟.

Etnografie ontstond in de 19de eeuw onder invloed van sociale en culturele antropologen die

informatie „first hand‟ wilden verzamelen. Men ging er daarbij van uit dat mensen verschillend

zijn en dit verschil te kennen was. De belangrijkste manier van onderzoeken was observatie

(Atkinson & Hammersley, 1994). Het resultaat van deze etnografie was dan een

beschrijvend onderzoek van een de onderzoeker vreemde cultuur of onbekend sociaal

systeem. Het onderzoek moest daarbij los staan van de persoon van de onderzoeker en

zodoende de objectieve realiteit van het fenomeen voor stellen (Hutjes & Buren, 1992).

Gaandeweg kwam er echter, onder andere onder invloed van het postmodernisme en het

poststructuralisme, steeds meer kritiek op deze vorm van etnografie. Tierney (1998, p.61)

bijvoorbeeld bekritiseert deze als volgt: „Some try to record data so that it enables the reader

49

to see the text as a door that may be gone through en route to understanding another world,

and I criticize the approach as neocolonialist, as Third World tourism masquerading as

objective research.‟.

Als gevolg van de verschillende kritieken op de traditionele etnografie kwam er meer

aandacht voor het subjectieve verhaal van een persoon en de subjectieve interpretatie ervan

door de onderzoeker (Tierney, 1998; Brewer, 2001).

De subjectieve beleving van het onderzochte subject is uitdrukkelijk niet te zien als een

manier om hun wereld als dusdanig beter te kennen maar wel als een manier om beter te

verstaan hoe zij hun wereld construeren (Riessman 1993; Tierney, 1998; Elliott 2005;

Riessman & Quinney, 2005; De Clercq, 2007; Roets & Goedgeluck 2007). Dit sluit aan bij

het verkiezen van de „hoe vraag‟ in plaats van de „waarom vraag‟. De „hoe vraag‟ peilt dan

naar het subjectieve perspectief van een persoon en hoe die vorm geeft aan zijn of haar

werkelijkheid terwijl de „waarom vraag‟ de idee inhoudt dat de onderzoeker op zoek gaat

naar objectieve redenen die aan de basis van het fenomeen liggen (Mortelmans, 2007). Met

betrekking tot de nachtopvang gaat het dan niet om het zoeken naar objectieve redenen die

aan de basis van het verblijf in de nachtopvang liggen maar wel om hoe iemand zelf zijn of

haar verhaal inkleurt en welke redenen in een persoon zijn of haar verhaal een centrale rol

krijgen (cf. betekenis als multi-interpreteerbaar begrip).

De subjectieve interpretatie van de onderzoeker wijst onder andere op het tekort schieten

van observatie als manier om de wereld te kennen (De Clercq, 2007; Brewer, 2000; Hutjes &

Buren, 1992; Tierney, 1998; Atkinson & Hammersley, 1994 …). Tylor (1986 in Atkinson &

Hammersley, 1994, p.256) zegt daarover het volgende: „The classic modern ethnography

brouht the various fragmentary representations of social life under the auspices of a

dominant narrative and a single, priviliged point of view. The postmodern author seeks to

dissolve that disjuncture between the observer and the observed. The trope of „participant

observation‟, which captures the ambivalence of distance and familiarity, is replaced by one

of „dialogue‟ showing the „cooperative and collaborative nature‟ of the ethnographic situation‟.

De geobserveerde en de observator zijn dan geen twee aparte entiteiten meer maar werken

samen aan het onderzoek (wat niet wil zeggen dat machtsverschillen daardoor worden

opgegeven) (Declerq, 2007). (zie verder 4.3.).

Mijn etnografisch onderzoek vond zoals gezegd plaats in de Gentse nachtopvang in de

Gasmeterlaan. Dit in de periode van november 2010 tot april 2011. Ik was daarbij één à twee

maal per week aanwezig als vrijwilliger in de nachtopvang.

Het etnografische gedeelte was echter voor het grootste deel van mijn onderzoek slechts

een eerste stap. In het eerste (en kortste) deel van van mijn onderzoeksresultaten

50

presenteer ik evenwel een paar korte verhalen die louter op etnografische wijze werden

verzameld. Deze korte verhalen hebben enkel betrekking op wat ik kortstondige

gebruikers noem. Dit zijn mensen die maximaal vijf nachten in de opvang verbleven en

waar ik slechts één of maximaal twee maal gesprekken mee had binnen de nachtopvang.

Tijdens deze gesprekken presenteerde ik mezelf niet als onderzoeker maar wel als

vrijwilliger (dit in tegenstelling tot de langdurige gebruikers wiens verhaal in het tweede deel

van mijn onderzoeksresultaten wordt beschreven en daartoe expliciet toestemming gaven,

zei verder 4.2.2. & 4.2.3.). Het feit dat ik me niet als onderzoeker bekend maakte, had

enerzijds te maken met het vermijden van chaos (zoals wanneer vorig jaar onderzoekers

naar de nachtopvang kwamen) alsook omdat dit mijn voornaamste functie bleef (zo kon ik

nooit lang bij één persoon blijven zitten, werden verschillende verhalen verzameld vooraleer

ik besliste deze ook in mijn masterproef op te nemen enz.).

De korte verhalen van deze kortstondige gebruikers zijn veeleer „schetsen‟ daar ik op de

gesprekken met hen niet verder kon doorwerken. Het is dan ook een bewuste keuze om het

in het eerste deel van de onderzoeksresultaten dat enkel korte verhalen gebaseerd op

etnografisch materiaal bevat, het enkel over kortstondige gebruikers te hebben. Bij mensen

die langer verbleven in de nachtopvang had ik ook de kans dieper op hun verhaal in te

kunnen gaan. Deze korte verhalen kunnen niettemin een beeld kunnen scheppen van wie de

kortstondige gebruikers zijn. Hoewel in deze verhalen van de kortstondige gebruikers de

„cooperative and collaborative nature of the ethnographic situation‟ zoals hierboven

beschreven werd grotendeels afwezig is (wat ook logischer wijze volgt uit het presenteren

van mijzelf als vrijwilliger en niet als onderzoeker) probeerde ik zoveel mogelijk hun

subjectieve beleving centraal te stellen (dit door vooral aandacht te hebben voor hun

spontane verhaal in plaats van pure observatie).

Er dient ten slotte gezegd te worden dat de etnografische data die gepresenteerd worden bij

mijn onderzoeksresultaten slechts een selectie zijn van het materiaal dat ik verzamelde. Na

mijn shift in de nachtopvang noteerde ik namelijk steeds alle verhalen en / of opmerkelijke

gebeurtenissen van die avond. Wat betreft de verhalen van de kortstondige gebruikers

maakte ik een selectie van wat ik zelf de beste verhalen vond (namelijk diegenen die het

best aansloten bij de diversiteit van wat betekenisverlening kan zijn en ons iets leerden over

de spanningsvelden verbonden aan de nachtopvang); wat betreft de andere verhalen van

personen die ik meermaals in de nachtopvang zag en dus ook langere tijd gebruik maken

(maakten) van de nachtopvang, selecteerde ik - vooral aan de hand van de het etnografisch

materiaal, de aansluiting daarvan op mijn probleemstelling en het gevoel van een

51

vertrouwensband - met wie ik verder ging door werken op hun verhaal. Het dieper ingaan op

hun verhaal werd geïnspireerd door de „life story research‟ zoals hieronder beschreven.

4.2.2. Life (hi)story research

Het begrip life (hi)story research omvat meer dan zomaar het verhaal van mensen zoals de

term op het eerst zicht lijkt te suggereren. In navolging van de sociaal interactionistische

benadering van de sociale werkelijkheid staat ook hier, net zoals bij de etnografie, de

subjectieve zingeving centraal. Het verhaal van mensen geeft dan mee uitdrukking aan

hun „management of consistency and continuity, assuring the past reasonably leads up to

the present form of life line (Gubrium, 1994, in Eliott, 2005, p.125). Men wil daarbij de

perspectieven van de onderzochten in beeld brengen en ook mede tot stand brengen

(Wester, 1997).

Observatie verdwijnt dan niet maar wordt zoals gezegd aangevuld met subjectieve verhalen

over het eigen leven. Men kan beide niet van elkaar loskoppelen, temeer we de sociale

wereld niet kunnen kennen zonder er deel van te zijn (Atkinson & Hammersley, 1994). Dit

sluit aan bij het postmodernisme: we kunnen niet ontsnappen aan „a view‟ en het is dan ook

maar beter om daar zo goed mogelijk mee om te gaan (Hones, 1998; Brewer, 2000).

Het belang dat dan op de subjectieve life story‟s komt te liggen, is een gevolg van het feit dat

we de realiteit geen spiegel kunnen voorhouden (Riessman, 1993; Tierney, 1998). Je kan de

wereld van de andere niet objectief kennen, wel kan je proberen verstaan hoe hij zijn eigen

wereld beschrijft en ziet: „Life history is more like interpreting a poem‟ (Geertz, 1983 in

Tierney, 1998, p.62). Verhalen zorgen dus, zoals reeds gezegd, er niet voor dat de wereld

beter objectief te kennen valt, wel kunnen we via verhalen een poging ondernemen

subjecten beter te ‘verstehen’ (Bouverne - De Bie, 1989). Booth & Booth (1996, in De Clerq,

2007, p.6) stellen daarbij dat men, om een begrip te krijgen van sociale fenomenen, mensen

aan het woord moet laten om betekenis te geven aan hun ervaringen en realiteit, waardoor

zij actieve subjecten worden.

Het verzamelen van life story‟s of levensverhalen gebeurde enkel bij (een deel van) de groep

langdurige gebruikers. Deze langdurige gebruikers die meewerkten aan mijn onderzoek

verbleven minimaal twee maanden en maximaal twee jaar in de nachtopvang. De

levensverhalen werden daarbij verzameld in de periode van februari 2011 tot april 2011.

Afhankelijk van het etnografisch materiaal dat ik over hen had verzameld, stelde ik hen de

vraag of zij bereid waren wat meer over henzelf, hun ervaringen met de nachtopvang en wat

deze voor hen betekent, te vertellen. Ik beklemtoonde daarbij steeds dat het niet ging om

52

een interview, maar wel om hun eigen verhaal met betrekking tot hoe zij in de nachtopvang

verzeild zijn geraakt en wat deze voor hen betekent.

Het verschil met de etnografische fase zit er onder andere in dat de spontaneïteit - zoals

beschreven bij de etnografische fase - vervangen werd door een expliciete vraag (namelijk

hoe ben je in de nachtopvang terecht gekomen en wat betekent deze voor jou?), dit

bovendien over een veel langer verhaal ging dan het spontane verhaal dat in de

nachtopvang plaats vond, het onderzoek in een andere setting plaats vond en er veel meer

samenwerking was in de productie van het verhaal (onder andere door het samen nalezen

en verbeteren van het verhaal, zie verder). Bovendien werden de personen expliciet op de

hoogte gesteld van mijn positie als onderzoeker terwijl ik mij tijdens de etnografische fase

enkel als vrijwilliger presenteerde. Zij gaven hierbij ook de toestemming om hun verhaal te

publiceren in mijn masterproef. Allen kregen bovendien de mogelijkheid het verhaal na te

lezen en kregen ook mijn gsm-nummer mee zodoende dat ze mij steeds konden contacteren

indien ze vragen hadden of toch wensten af te stappen van de publicatie van het verhaal.

Ik sprak in deze „life story fase‟ met alle personen (uitgezonderd één iemand) minimaal drie

keer af:

De eerste afspraak was steeds het vertellen van het verhaal zelf. Deze afspraken waren

zonder uitzondering lange afspraken van minimaal vier uur. Vaak spraken we af om een

hapje te eten (waarvoor de Vooruit een ideaal café bleek) dat gevolgd werd door een

wandeling, een koffie met gebak enz. Bij deze afspraken nam ik steeds een klein notaboekje

mee waarin ik de belangrijkste kernwoorden tijdens ons gesprek op schreef. Ik koos ervoor

niet met een bandopnemer te werken omdat ik in het verleden vaak gemerkt heb dat dit

gepaard gaat met terughoudendheid van de gesprekspartner, noch noteerde ik voortdurend

daar ik zoveel mogelijk een „natuurlijke gesprekpartner‟ wou zijn. Met dit laatste bedoel ik

uiteraard niet dat mijn positie als onderzoeker werd opgegeven tijdens het gesprek, wel dat

ik gepoogd heb om een aangename gesprekspartner te zijn door bijvoorbeeld ook non-

verbale communicatie in te brengen, ook dingen over mezelf te vertellen wanneer van

toepassing enz. Bij mijn thuiskomst typte ik dan direct alles uit aan de hand van de woorden

die ik had opgeschreven en wat ik me daarbij nog herinnerde. Ik verwerkte daarbij dit

materiaal tot een soort kortverhaal (zie verder 4.3.).

Tijdens de tweede afspraak werd het verhaal afgegeven. Ik sprak hiervoor meestal

(uitgezonderd bij één iemand) af buiten de nachtopvang. Vaak vertelde de persoon dan nog

wat extra informatie die hij de vorige keer vergeten vertellen was.

53

De derde afspraak gebeurde wanneer de persoon zijn verhaal had nagelezen. We

verbeterden dan samen het verhaal en vulden onbrekende informatie aan.

De uitzondering waarvan hierboven sprake was, is Marc (zie 6.2.1.). Deze persoon zag ik

enkel binnen de nachtopvang maar toch doorging ik ook met hem in zekere zin een „life

history research‟ fase. Ik zag deze persoon namelijk uitzonderlijk veel in de nachtopvang en

hij vertelde mij daarbij veel over zijn geschiedenis en zijn beleving van de nachtopvang. Daar

dit (naar mijn mening) boeiend materiaal opleverde, kies ik er - ondanks het feit dat dit

verhaal op ander wijze vorm kreeg dan de andere verhalen - toch voor ook dit verhaal op te

nemen tussen de verhalen van de langdurige gebruikers. Ook deze persoon gaf expliciet

toestemming tot het publiceren van zijn verhaal.

4.3. Presentatie en analyse van de data.

(1)

Het presenteren van de verzamelde data en de analyse ervan werd geïnspireerd door de

theorie van de narratieve analyse.

Hinchman & Hinchman (1997, in Elliott, 2005, p.3) definiëren narratieven als volgt:

„discourses with a clear sequential order that connect events in a meaningful way for a

definite audience and thus offer insights about the World and/or people‟s experiences of it.‟

Het belang van narratieven is volgens Somers (1994, in Roets & Goedgeluck, 2005, p.100):

„It is through narrativity that we come to know, understand and make sense of the social

worlds and it is through narrativity that we constitute our social identity‟.

In de narratieve analyse ligt aldus de klemtoon op de constructie van het verhaal. Het

verhaal is niet als zodanig in de realiteit te vinden maar mensen creëren orde in het verhaal

en construeren teksten in verschillende contexten (Riessman, 1993). Met andere woorden:

naast het belang van het inhoudelijke van het verhaal zoals hiervoor beschreven in „life

history research‟ (zie 4.2.2.) komt ook het belang van de productie van het verhaal te staan

(Atkinson & Hammersley, 1994). Een goed voorbeeld hiervan vond ik terug in het onderzoek

van Finley & Finley (1999) waarbij moeder en zoon de stad in trekken en banden met jonge

dak- en thuislozen aanknopen. Zij beschrijven hun onderzoek als een verhaal met aandacht

voor „the aesthetic and feeling qualities‟. Dit is dan ook wat ik in het verwerken van mijn

materiaal heb getracht te doen. Zowel de etnografische nota‟s als de life story‟s werden

verwerkt tot een soort „kortverhaal‟. Hierbij probeerde ik enerzijds recht te doen aan hun

verhaal als ook het verhaal op zo‟n manier te presenteren dat het vlot leesbaar werd en zijn

doel - het creëren van inzicht - niet zou voorbij schieten. Hierbij dient vermeld te worden dat

54

dit vaak een tijdslopend werk was daar bijvoorbeeld de verzamelde informatie niet steeds

even coherent werd gepresenteerd en ik steeds de afweging moest maken wat wel en niet in

mijn verhaal op te nemen. Dit wijst nogmaals op de rol van de onderzoeker en het feit dat die

zichzelf niet kan wegcijferen uit het verhaal: „The job of the Narrator is to choose among all

things that could be included in the story, what things will be included, and how they will be

included.‟ (Martin, 1998 in Riessman & Quinney, 2005, p.401). Als onderzoeker trachtte ik

alle elementen in het verhaal op te nemen maar paste ik de uitgebreidheid ervan aan naar

gelang deze mij relevant leek in het onderzoek naar betekenisverlening. Het is moeilijk om in

algemene termen te zeggen wat ik wel en niet opnam maar ik probeerde steeds het

onderscheid te maken tussen een feit dat voor iemand zelf relevant is in zijn verhaal en een

anekdote die hij erbij vertelt. (Voorbeeld 1: Als iemand vertelt over een relatiebreuk die

vooraf ging aan de nachtopvang neem ik dat gegeven zeker op daar die persoon dat

blijkbaar een element van belang vindt in wat vooraf ging aan de nachtopvang. Als die

daarbij echter vertelt over het huwelijksaanzoek dat hij haar voordien deed en waar en hoe

dat precies gebeurde, neem ik dat veel beperkter op daar ik dit als anekdotisch beschrijf.

Voorbeeld 2: Als iemand vertelt over zijn kinderen neem ik dat zeker op in het verhaal daar

het verblijf in de nachtopvang mogelijks invloedt heeft op die relatie maar hoef ik daarbij

mijns inziens niet te vermelden wat ze studeren, wat hun hobby‟s zijn enz.).

Deze productie van het verhaal is bovendien een proces dat in dialoog gebeurde: zowel

ikzelf als onderzoeker als het te onderzoeken subject zijn betrokken. Zoals gezegd, vervaagt

de opdeling tussen onderzoeker en onderzocht subject en worden beiden onderzoeker en

zodoende actief subject in de betekenisgeving ten aanzien van een bepaald thema (Gooley,

2005 in De Clercq, 2007). Dit kwam onder andere naar voor tijdens de gesprekken waarbij ik

ook regelmatig over mezelf en mijn visie vertelde en het best van al in de uiteindelijke

productie van het verhaal: zij leverden het materiaal, ik schreef hun verhaal en zij lazen het

opnieuw na, corrigeerden en vulden indien nodig aan.

(2)

Na het presenteren van het verhaal volgt steeds een korte analyse die elementen uit het

verhaal zelf linkt aan de theoretische achtergronden zoals beschreven in hoofdstuk 1 & 2 en

subjectieve inzichten met betrekking tot wat de betekenis van de nachtopvang zoal kan zijn

weergeeft. Deze worden in het laatste hoofdstuk aan elkaar gekoppeld onder de vorm van

kernthema‟s. Wester (1987) spreekt hierbij over kwalitatieve inhoudsanalyse met vier

fasen. Ook ik doorliep hierbij vier fasen, al kregen die op enigszins andere wijze vorm dan de

wijze waarop hij die beschrijft:

55

1) Exploratiefase: Naast het verhaal werden kolommen gemaakt waarin ik opmerkingen

schreef. Baarda et al. (1996, p.237) beschrijven dit als het zoeken naar „begrippen

afkomstig uit de praktijk die de onderzoeker attenderen op onderzoeksverschijnselen

die van belang kunnen zijn‟.

2) Specificatiefase: De opmerkingen in de kolommen werden herlezen en er werd

verder over nagedacht en indien mogelijk gekoppeld naar de theoretische

achtergronden zoals in hoofdstuk 1 & 2 beschreven. Dit is een iteratief proces waarbij

hoe meer men het verhaal en de opmerkingen leest, hoe uitgebreider ook deze

opmerkingen worden.

3) Reductiefase: Wester (1987) doelt er vooral op dat in deze fase kernbegrippen

worden verzameld. In deze fase verwerkte ik echter - vooraleer te zoeken naar

kernbegrippen - de opmerkingen in de kolommen tot een doorlopende tekst waarin

deze geen vooraf gestructureerde vorm (en dus ook geen afgebakende

kernbegrippen) kreeg. De uniciteit van de verschillende reflecties sluit zodoende

mijns inziens meer aan bij de uniciteit van de verschillende verhalen. Pas nadien

werden de verschillende reflecties naast elkaar gelegd en werd er gezocht naar

kernthema‟s (zoals gepresenteerd in het laatste hoofdstuk.)

4) Integratiefase: In deze fase worden de kernthema‟s met betrekking tot de betekenis

van de nachtopvang geselecteerd en besproken, inclusief een terugkoppeling

daarvan naar de theoretische achtergronden. De theoretische achtergronden

bepaalden echter ook op hun beurt mijn bril bij het kijken naar wat de belangrijkste

thema‟s waren, zo hadden sommige van de theoretische achtergronden meer

affiniteit bij mij dan anderen (zo kon ik er moeilijk aan weerstaan vaak terug te komen

op „the housing first strategie‟ daar dit ik een enorm boeiende ontwikkeling vind).

Deze kernthema‟s zijn niet zozeer te verstaan als een theoretisch kader (waarover

Wester (1987) spreekt), maar wel als thema‟s die steeds weer op de meest

uiteenlopende wijzen aan bod komen. Het gaat met andere woorden niet om het

zoeken naar verschijnselen die voor alle gebruikers op gaan en deze dan in een

theorie te gieten maar wel om verschijnselen die bij vele van de onderzochte

gebruikers aan bod komen maar zich ook op fundamenteel andere wijze presenteren.

In die zin moeten de kernthema‟s dan ook een leidraad vormen tot discussie en

nadenken over de praktijk veeleer dan dat ze een oplossing bieden voor de

spanningsvelden.

56

4.4. Ethiek van onderzoek.

Daar het onderzoek een veelheid aan erg persoonlijke gegevens blootlegt, diende ik ook een

bijzondere ethische verantwoordelijkheid op te nemen. Dit geldt vooral voor het tweede deel

van de onderzoeksresultaten (namelijk de langdurige gebruikers) en niet zozeer voor de

eerste groep gebruikers. Deze eerste groep gebruikers werd namelijk niet op de hoogte

gesteld dat hun verhaal gepubliceerd werd. Ik gun mezelf echter de vrijheid deze te

publiceren daar het gaat om erg korte verhalen waarvan details als namen en plaatsnamen

werden veranderd zodoende dat directe herkenbaarheid minimaal is en het meer om

generaliseerbare verhalen gaat. De tweede groep gebruikers werd wel expliciet op de hoogte

gesteld van het publiceren van hun verhaal en lazen zoals gezegd hun verhaal zelf na.

Een belangrijke inspriratiebron met betrekking tot ethisch onderzoeken is Ellis (1999 &

2007). Haar werk wordt omschreven als „an ethnography that includes researchers‟

vulnerable selves, emotions, bodies, and spirits; produces evocative stories that create the

effect of reality; celebrates concrete experience and intimate detail; examines how human

experience is endowed with meaning; …. and connects the practices of social science with

the living of life. In short, her goal is to extend ethnography to include the heart, the

autobiographical, and the artistic text.‟ (Ellis, 1999, p.669).

In het omgaan met de mensen die participeerden aan mijn onderzoek nam ik dan ook

verschillende van haar bedenkingen mee:

- Het creëren van een vertrouwensband samen met je positie als onderzoeker is een

dubbel gegeven waar geen duidelijke strategie voor kan meegeven worden maar

waarbij reflectie continu centraal dient te staan. De paradox afstand – nabijheid als

onderzoeker neemt hier andere wegen aan dan vaak wordt voorgeschreven.

Bovendien breekt een vertrouwensband niet af bij het „beëindigen van het

onderzoek‟. Zo heb ik met drie van de zes personen die beschreven worden in de

verhalen nog steeds contact.

- Het product dat je over iemand schrijft, mag niet los staan van die persoon zelf. Als je

over mensen schrijft, is het ook de moeite waard hun mening in ogenschouw te

nemen. Dit is dan ook wat gebeurde bij het samen nalezen van verhalen. (Zodoende

bestempelde ik de onderzoeksresultaten dan ook als een gezamenlijk product waarbij

ook de verteller zijn aandeel had in het publiceren van deze.)

- Je neemt als schrijver ook je verantwoordelijkheid op voor wat het verhaal met

mensen doet. Eenmaal je betrokken bent op iemand leven, kan je niet zomaar een

57

stap terug zetten als het even lastig wordt. Het uitdrukkelijkste voorbeeld hiervan is in

het verhaal van Kris & Paul (5.2.4.)

- Het veranderen van de namen zodoende de anonimiteit te garanderen moet

gebeuren op een transparante wijze. Ellis (1999) wijst er onder ander op hoe ze

sommige van haar onderzochte subjecten tegen de borst stootte door het gebruik van

de eerste letter van hun namen. De namen in mijn interviews werden dan ook met

instemming van de betrokken veranderd in een nieuwe naam. Eén persoon weigerde

echter dat zijn naam veranderd werd.

58

5. Onderzoeksresultaten.

5.1. Kortstondige gebruikers.

5.1.1. Verhalen

5.1.1.1. Henk

Henk is begin de vijftig en werd enkele dagen geleden vrijgelaten uit de gevangenis van

Leuven. Na zijn straf meldde hij zich eerst aan bij het OCMW van zijn vorige verblijfplaats

maar deze gaven hem enkel een treinticket richting Gent en het adres van de nachtopvang.

In de nachtopvang aangekomen vraagt hij me hulp betreffende zijn situatie:

In de gevangenis werd hem via een uitwijzingsbevel verplicht terug naar zijn geboorteland,

Nederland, te gaan. Er stellen zich echter verschillende problemen. Eerst en vooral weet hij

niet waar in Nederland heen te gaan: reeds als kind kwam hij met zijn ouders die

kermisuitbater waren mee naar België. Bovendien heeft hij geen geld om in Nederland te

geraken.

Ik weet niet goed wat ik voor hem kan doen. Een andere cliënt vraagt hem of hij geen familie

heeft. “Eén dochter” antwoordt hij “maar die wil niet meer van me horen”. De man dringt er

alsnog op aan naar haar te bellen maar wanneer Henk haar opbelt, antwoordt ze kort dat ze

niets meer met hem wil te maken hebben. Ik geef hem het adres van het bijstandsteam maar

algauw blijkt dat hij de kaart waarop ik hem aanduid waar het team zich bevindt niet kan

lezen. Een andere cliënt stelt zich kandidaat om morgen met hem mee te gaan daarheen. Ik

beloof Henk ten slotte te bellen naar de Nederlandse ambassade. Als ik hen de volgende

dag aan de lijn heb blijkt helaas dat ze niets kunnen doen: Hij moet zich eerst aanmelden op

Nederlands grondgebied vooraleer zij iets kunnen doen en ze informeren mij terloops over

de wachttijden voor leefgeld of een sociale woning. Ik probeer Henk te bereiken via de

persoon die hem ‟s ochtends vergezelde naar het bijstandsteam maar deze informeert me

dat hij reeds verdwenen is. Ik zie hem niet meer terug in de daaropvolgende maanden.

59

5.1.1.2. Frank

Frank werkte meer dan dertig jaar - vanaf zijn veertiende - in de scheepvaart. Een breuk met

zijn vrouw en kort daarna het verlies van zijn job deden hem in de dakloosheid belanden. Hij

vertelt het verhaal van hoe hij in de nachtopvang terecht is gekomen:

Aanvankelijk melde hij zich aan bij het OCMW van Brugge omdat hij reeds geruime tijd daar

verbleef. Zijn officiële domicilie stond echter in Antwerpen bij de scheepvaart. Het OCMW

van Brugge wees hem dan ook door naar Antwerpen en het OCMW van Antwerpen stuurde

hem op zijn beurt terug naar Brugge omdat hij in praktijk daar verbleef. Het heen en weer

geloop mondde uiteindelijk uit in drie weken crisisopvang in Brugge. Hij kon er echter niet

langer blijven en werd vanuit Brugge doorverwezen naar de nachtopvang in Gent.

Ondertussen deed hij een aanvraag in het OCMW van Gent. Zij wilden hem aanvankelijk

terug naar Brugge sturen maar hij kreeg onlangs toch een toeleider. Hij weet niet waar hij

heen kan als zijn vijf nachten op zijn en blijft het OCMW daarmee lastig vallen. Zij stelden

hem voor om als zijn nachten op zijn de nachtopvang in Brussel te proberen.

Frank beklemtoont dat hij niet in de nachtopvang wil blijven: Hij wil een oplossing om alles

weer op orde te krijgen. Bijna dagelijks meldt hij zich aan bij het CAW in de hoop dat zij een

tijdelijk opvangtehuis voor hem vinden. Helaas is alles momenteel volzet. “Ik kan wel daar en

daar even in de warmte gaan zitten, maar toch, het is telkens opnieuw een dag voor niets.

Telkens ik één stap vooruit zet, moet ik er weer vier achteruit. Elke dag vraag ik me af, wat

heeft deze dag nu voor mij opgeleverd? Niets…”.

Hij vertelt mij hoe hij vroeger niet snapte hoe mensen in zo‟n situaties terecht konden komen.

Hij dacht altijd dat België toch wel een erg goed land was dat iedereen zo veel als kon hielp.

Tegenwoordig denkt hij daar anders over… Hij wordt er kwaad van te zien dat er zoveel

illegalen vanalles krijgen terwijl hij die reeds achtentwintig jaar belastingen heeft betaald,

amper geholpen wordt. “Een mens zou er bijna racistisch van worden…”.

Bij het OCMW is hij een nummer, bij de voedselbanken krijgt hij spaghetti en tomatensaus

maar hoe moet hij dat opwarmen en “je moet steeds vriendelijk blijven, blijven lachen en

dankbaar zijn…” Het OCMW vertelt hem werk te zoeken maar hoe kan hij werken zoeken als

hij geen zekerheid heeft voor de nacht, geen geld heeft voor een lunch op het werk, geen

stevige schoenen om mee te werken… Hij wil erg graag werken maar zonder geld kan zelfs

dat niet. “Ik kan toch niet op het werk aankomen met al mijn kabas, zonder boterhammen en

met schoenen met gaten in…”.

60

Ik zie hem nog één avond terug maar nadien daagt hij - ondanks het feit dat hij gereserveerd

had in de nachtopvang - niet meer op.

5.1.1.3. Peter

Peter is begin de dertig en werkte net als Frank tot voor kort in de scheepvaart. Onlangs

kwam hij door relatieproblemen (een ruzie die escaleerde in geweld) in de gevangenis. Hij

verloor daardoor zijn baan en zijn vrouw verbraste zijn weinige spaarcenten. Toen hij

vrijkwam, durfde hij geen hulp te vragen. Hij zat vaak tot ‟s ochtends op café of in de Mc

Donalds en wachtte af tot hij buiten gezet werd. Na enkele weken begon hem echter het

besef te dagen dat dit geen leven was en ging hij hulp vragen bij het OCMW en het CAW.

Via het OCMW kwam hij in de nachtopvang terecht. Dit is echter niet wat hij wil. “I‟m a

responsible man. I have a wife and a child I have to take care of…. This is not my style of

living. I want to work; I really have to work to get things back together. But without an

address I can‟t find a job. I really don‟t like it here.” Ik vraag hem of hij via het OCMW geen

referentieadres kan krijgen, maar hij zegt dat ze hem constant wegsturen en zeggen dat hij

moet wachten. Het wachten is hard voor hem: hij heeft het gevoel dat hij aan zelfwaarde

inboet door in de nachtopvang te verblijven. Het is niet iets waar hij wil geassocieerd mee

worden.

5.1.1.4. Diane

Diane, een vrouw einde de vijftig, komt rechtstreeks vanuit het ziekenhuis naar de

nachtopvang. Ze lag enkele weken in het ziekenhuis nadat ze weer eens door haar man

werd ineengeslagen. Het is niet de eerste keer dat hij haar hardhandig aanpakte, na de

vorige ruzie verbleef ze enkele maanden in het Klemenswerk (opvangtehuis voor vrouwen)

wat ze omschrijft als de beste periode van haar leven. Nadien ging ze helaas toch terug naar

haar man… Deze keer is ze vastberaden niet terug te keren maar het is moeilijk om nog een

plaatsje te vinden in een opvangtehuis omdat ze niet meer geloven dat ze echt van hem weg

gaat. Ze merkt daarbij op dat ze dat wel verstaat; “het is ten slotte mijn eigen fout dat ik de

vorige keer terugkeerde”.

Voorlopig is ze al blij met die paar dagen nachtopvang. “Het is hier proper en ze zijn hier

vriendelijk, dat is al heel wat beter dan bij mijn man”. Waar ze na haar vijf nachten heen gaat

weet ze nog niet. De vorige nacht liep ze weg uit Huize Triest omdat ze daar bang was met

zoveel op de kamer (zes personen per kamer). Ik vrees dan ook dat de winteropvang in de

Academiestraat (tien personen per kamer, vaak gemengd) geen optie is voor haar. Ze hoopt

61

na haar vijf nachten in de Gasmeterlaan een plaats in een opvangtehuis gevonden te

hebben…

5.1.1.5. Gérard

Gérard is 65 en hoewel hij een mooi appartement heeft in Sint-Niklaas, brengt hij de nacht in

de opvang door. Hij vertelt me kort hoe hij er terecht kwam:

Enkele weken geleden werd zijn vrouw gecolloceerd omwille van haar alcoholverslaving.

Wanneer ze terug naar huis kwam, was het hek van de dam: ze probeerde hem te wurgen

met een stofzuigerstang. Hij lag enkele dagen in het ziekenhuis; hij toont me de uitstulping

op zijn keel die nog steeds blauw staat. Teruggekomen van het ziekenhuis, raakte hij zijn

huis niet meer binnen daar ze de deur had gebarricadeerd.

Gérard ging eerst en vooral om raad vragen bij de politie. Ook zij raakten niet binnen in de

woning (Gérard verteld hoe ze een zware branddeur hebben) en raadden hem vervolgens

aan om even af te wachten en in tussentijd op hotel of bij zijn kinderen te slapen. Een hotel

kan hij echter niet betalen; “of ja voor even, maar dan is direct al mijn pensioen erdoor”. Ook

bij zijn kinderen gaan verblijven is geen optie: zijn dochter werkt in Burundi voor een NGO en

zijn zoon, een burgerlijk ingenieur, wil hij liever niet lastig vallen daar het contact tussen hen

al lange tijd mank loopt en die bovendien drie kinderen heeft waardoor hij “een te grote last

in huis zou zijn”.

Hij ging dan maar hulp vragen bij het OCMW. Echter, ook zij hadden niet direct een

oplossing - alle crisisopvang bleek volzet te zijn - en stuurden hem door naar de Gentse

nachtopvang. Het is ondertussen zijn tweede nacht in de opvang. Waar hij nadien heen gaat

weet hij niet: het is eind maart en het winterplan loopt op zijn einde. Ik vraag hem of hij al bij

het onthaal van het CAW is langsgegaan om te peilen naar andere beschikbare plaatsen. Hij

kent het CAW niet: “Ik dacht dat het OCMW de instantie was die je met alles hielp.” Ik leg

hem kort uit wat zij misschien voor hem kunnen doen en geef hem een stadsplan mee

waarop ik aanduid hoe hij er kan geraken. Ik zie hem de volgende avonden niet meer terug.

5.1.1.6. Dirk

Dirk is vijfendertig en vijf dagen geschorst uit het afkickcentrum omdat hij terug gebruikt had.

Hij vertelt hoe hij vroeger als chef in de horeca werkte en toen is beginnen gebruiken: “de

ene keer om beter te slapen, de andere keer om langer te kunnen doorgaan.” De afgelopen

vijf weken verbleef hij in een afkickcentrum maar onlangs had hij toch de verleiding niet

kunnen weerstaan te gebruiken: “Maar ja, wat denken ze, ik gebruik als zo lang, dat stopt

62

niet van de ene dag op de andere”. De straf die op het gebruik stond was om vijf dagen de

instelling te verlaten. Hij is nu in de Gentse nachtopvang aanbeland daar hij geen andere

plek waar heeft hij terecht kan. Hij prijst zich gelukkig dat hij maar vijf dagen geschorst is (vijf

dagen vormen namelijk de maximumperiode dat hij in één stuk in de nachtopvang kan

doorbrengen). De straf lijkt mij de verleiding naar drugs alleen maar aan te wakkeren in

plaats van tegen te gaan. Hij knikt. De man tegenover Dirk zucht, hij is twee maanden

geschorst uit hetzelfde afkickcentrum en heeft het duidelijk moeilijk vol te houden…

5.1.1.6. Anita

Anita komt laat op de avond alleen in de opvang toe. Ze krijgt op het bureau kort het

reglement uitgelegd maar loopt duidelijk verward rond. Het enige wat ik zie zijn twee

hopeloze ogen die in de leegte staren. Ik vraag of ik haar met iets kan helpen. Het blijkt al

gauw dat ze geen Nederlands spreekt maar ze spreekt voldoende Duits om toch een

redelijke vorm van communicatie op te zetten. Het eerste wat ze vraagt, is: “Kan jij me

helpen met een nieuw huis?” Ze vertelt me hoe ze gisteren uit huis is gezet. Ze woonde daar

nu net één jaar maar drie maand geleden liet de huisbaas weten dat ze haar woonst diende

te verlaten. Ze dacht niet dat dat mocht daar ze een contract had van drie jaar en het OCMW

steeds stipt haar huur betaalde. Vandaag werd ze alsnog op straat gezet. Ik ga een plan van

Gent halen op de bureau en leg haar uit waar het onthaal van het CAW is in de hoop dat zij

haar kunnen helpen naar een tijdelijke plek. Ze is me immens dankbaar dat ik haar tracht te

helpen, voor ze gaat slapen omhelst ze me met tranen in haar ogen.

5.1.2. Theoretische terugkoppeling en reflectie

We zien hier hoe de nachtopvang door allen gepercipieerd wordt als een tijdelijke, vaak

ongewenste, tussenstap. De „keuze‟ voor de nachtopvang (als we dit al keuze kunnen

noemen, het is vaak de enige optie, zie ook 3.1.) is bij allen ingegeven vanuit een materiële

nood aan een onderdak (zoals ook beschreven in de definities, zie 2.1.). Deze nood werd bij

allen, uitgezonderd Anita, gecreëerd na het verlaten van een totaalinstitutie zoals

gevangenis, ziekenhuis en psychiatrie (dit zijn ook de antecedenten die Van Doorn (2005)

beschrijft).

Hun noden zijn echter veel ruimer dan de beperkte (cf. maximum vijf dagen per veertien

dagen) materiële nood. Het geen sociale begeleiding wensen zoals in bepaalde definities

van de nachtopvang (zie 2.1.) werd geciteerd dient dan ook met een korrel zout genomen te

63

worden. Het gaat daarentegen vaak om of de onbereikbaarheid / ontoegankelijkheid (Henk,

Frank, Peter, Diane en Dirk) of de onbekendheid (Gérard en Anita) van het

hulpverleningsaanbod. De nachtopvang dient hier dan, zoals beschreven in de doelstellingen

van het CAW (zie 1.1.2.), een signalisatie- en een informatie / doorverwijzingfunctie op

te nemen. Met betrekking tot de signalisatiefunctie is het echter de vraag in hoeverre de

signalisatie kan gebeuren: Daar er geen intake criteria zijn (zie 2.3.), is er ook weinig

geweten over de personen die gebruiken maken van de nachtopvang en stelt zich de vraag

wat er dan precies kan gesignaliseerd worden naar de hulp- en dienstverlening toe. Wat

betreft de doorverwijzing en informatieverschaffing, wordt gesteld dat „op vraag van de

gasten informatie over hulp- en dienstverlening wordt gegeven en doorverwezen wordt‟

(CAW Artevelde, 2009, p.2). Dit dient zeer letterlijk geïnterpreteerd te worden. Vaak is het zo

dat mensen bij hun eerste nacht kort en krachtig de regels krijgen uitgelegd zonder dat hen

zelfs maar gezegd wordt dat als ze vragen hebben, ze ook bij hen terecht kunnen (dit blijkt

bijvoorbeeld duidelijk uit het verhaal van Anita). Afhankelijk van de (occasionele) vrijwilliger

stellen mensen alsnog een vraag in verband met hun situatie. Ik zou het dan ook goed

vinden moesten mensen standaard een blad met adressen waar ze hulp kunnen krijgen,

meekrijgen.

Bij de benadering van het „informatie verschaffen indien gevraagd‟, worden we

geconfronteerd met de risico‟s van de benadering die laagdrempeligheid presenteert als

een manier om autonomie centraal te stellen (zie 2.4.2.). Mensen dienen expliciet een vraag

te stellen terwijl de setting van de nachtopvang daartoe weinig uitnodigend is (er is

bijvoorbeeld weinig privacy om de vraag te stellen op het bureau daar er voortdurend

mensen badgrief of een reservatie voor de volgende dag komen vragen).

We zien daarnaast hoe de nachtopvang niet per definitie als laagdrempelig wordt ervaren.

Verschillende verhalen getuigen van een erg hoge psychologische drempel: het is een

omgeving waarmee ze niet geassocieerd willen worden en die hen naar eigen zeggen

stigmatiseert (cf. onderzoek naar „dignity‟, zie 3.2.). Het verblijf in de nachtopvang creëert

bovendien vaak een gevoel van machteloosheid: ze kunnen nu wel de nacht in de warmte

doorbrengen maar aan de rest van hun noden wordt niet verder tegemoet gekomen. De

vraag stelt zich dan wat ‘het verbeteren van materiële leefomstandigheden’ zoals

beschreven in de doelstellingen van de nachtopvang (zie 2.1.) feitelijk inhoudt. Dit verbeteren

van materiële leefomstandigheden doorstaat namelijk vaak enkel de toets in vergelijking met

de nacht op straat (uitgezonderd bij Diane die expliciet aanduidt dat de nachtopvang beter is

dan bij haar man). We zien daarbij hoe de nachtopvang door verschillende gebruikers

gepercipieerd wordt als een noodzakelijk kwaad.

64

In samenhang met het niet tegemoet komen aan hun noden en de gevoelens van onmacht

die daarmee gepaard gaan, zien we hoe het „herstel van vertrouwen‟ dat de Bed Bad Brood

visie centraal stelt, niet of slechts beperkt lijkt op te gaan (zie 2.4.1.). We kunnen ons de

vraag stellen of er niet eerder sprake in van een verlies van vertrouwen in zowel de hulp- en

dienstverlening als ruimer in de medemens. Deze vraag staat natuurlijk niet los van waar

deze kortstondige gebruikers nadien heen gaan: Wordt de nachtopvang tijdelijk gebruikt

alvorens er een oplossing komt of manipuleert de nachtopvang hun verwachtingen naar de

hulp- en dienstverlening toe en stappen sommigen vrijwillig uit het systeem (cf. verlies van

vertrouwen). Een voorbeeld van het eerste zou kunnen zijn hoe door Gérard en Anita de weg

te wijzen naar het CAW zij een betere oplossing vinden. Een voorbeeld van het laatste zou

kunnen zijn hoe Diane of Gérard terug naar hun partner gaan omdat ze niet de hulp krijgen

die ze verlangen. (In die zin zou dan ook de kritiek van Lescrauwaet (2001, zie 2.4.1.)

opgaan, namelijk dat de nachtopvang vaak veeleer een kortetermijnoplossing is die het risico

inhoudt problemen te bestendigen.) Ik kan deze vraag hier niet beantwoorden maar het lijkt

me zeker de moeite waard verder onderzoek daarnaar te verrichten.

Naast de te bediscussiëren rol van de nachtopvang, zien we hoe ook het OCMW een

dubieuze positie inneemt. Het zijn namelijk vooral zij die doorverwijzen naar de nachtopvang.

We zien daarbij hoe het OCMW doorverwijst naar de nachtopvang zonder mensen het

gevoel te geven dat ook op lange termijn iets aan hun situatie zal gedaan worden. Dit

presenteert zich erg duidelijk bij Frank die wordt doorverwezen naar een andere

nachtopvang in België (iets wat trouwens vaak gehoord wordt in de nachtopvang, zie ook

Van Der Straete & Put (2000) in 2.4.2.). We zien aldus hoe de nachtopvang vooral als een

gemakkelijkheidoplossing voor de doorverwijzers - waarvan het OCMW één van de

belangrijkste is - kan gezien worden (zie ook 2.4.2.).

Hoewel het OCMW een belangrijke actor is in het gebruik van de nachtopvang als

gemakkelijkheidoplossing, zijn zij niet de enige die de nachtopvang op die manier gebruiken

(en misbruiken). Ook andere voorzieningen, zoals het afkickcentrum waar Dirk vandaan

kwam, hanteren dit als een gemakkelijkheidoplossing. Door het bestaan van de nachtopvang

kan Dirk alsnog „menswaardig gestraft‟ worden (hij belandt namelijk niet op straat) en zijn zij

toch even van hun last af. Dit sluit goed aan bij de discussie rond de nachtopvang als „een

menswaardige (tijdelijke) oplossing‟ en de vraag of die menswaardigheid niet veeleer een

drogreden is om de straten proper te houden. Hier is de drogreden weliswaar anders

vormgegeven: namelijk als een reden om mensen tijdelijk te kunnen verbieden in hun

voorziening en dit toch als menswaardig voor te stellen. We kunnen dit ook in verband

brengen met de kritiek op het „staircase model‟ (zie 1.2.4.) waarvan wordt gezegd dat het in

65

vele Europese landen behouden wordt omdat het macht verleent aan de sociaal werker die

op die manier kan straffen en belonen. Dirk dient zo tijdelijk een trapje lager op de

woonladder te gaan staan (van institutionele voorziening naar nachtopvang) om hem de

gevolgen van zijn gedrag te doen ervaren. Het is echter maar de vraag of dit ook effectief

motiveert en niet veeleer agressie opwekt. Opnieuw komen we hier op het spanningsveld

van laagdrempeligheid te staan: enerzijds wordt gezegd dat de nachtopvang demotiverende

effecten creëert anderzijds wordt het hier als een motivatie gebruikt om slecht gedrag in een

voorziening die hoger op de ladder staat, te vermijden.

66

5.2. Langdurige gebruikers.

5.2.1. Marc4

5.2.1.1. Verhaal

In augustus 2010 kwam Marc voor het eerst in de nachtopvang toe. Hoewel hij reeds jaren

dakloos was, had hij tot dan toe steeds geweigerd om hulp te zoeken. Pas later zou me

duidelijk worden waarom hij al die tijd het hulpcircuit had vermeden.

Eén van de eerste avonden vroeg hij hulp met een verband rond zijn arm. Hij had een

tweetal maanden geleden zijn bovenarm gebroken en die groeide maar niet terug aan

elkaar. Hij wist niet goed hoe hij zijn arm op de juiste manier in het verband moest steken.

Met enige aarzeling probeerde ik uit te zoeken hoe die arm nu precies in het verband paste;

een doordringende ongewassen en alcoholische geur kroop in mijn neus. Na meer dan een

kwartier prutsen vonden we eindelijk uit hoe het hoorde. Ik vroeg hem hoe het kwam dat hij

geen gips gekregen had. Hij lachte, “op een bepaald moment stoppen ze met je te helpen”.

Achteraf gezien was dit misschien wel het moment waarop hij me begon te vertrouwen en

stukjes van zijn ziel op tafel legde. Hoewel ik de puzzel nooit volledig heb kunnen maken,

begreep ik steeds beter de complexiteit van z‟n verhaal en de plaats van de nachtopvang

daarin.

In de eerste maand dat hij toekwam in de nachtopvang vertelde hij me dat hij terug zijn leven

wou herpakken. De nachtopvang was voor hem „een eerste stap weg van de straat‟.

“Eigenlijk,” zo zegt hij, “ben ik echt een goede man maar de straat en de alcohol maken van

mij iemand anders. Dan vecht ik en krijg ik een gebroken arm.” zo lacht hij. Hij heeft maar

één wens, terug contact te krijgen met z‟n dochter. Maar hij moet eerst in staat zijn zichzelf te

kunnen tonen aan haar. Hij moet haar kunnen trakteren op een etentje en proper

overkomen. Er is nog een lange weg te gaan.

Bijna elke avond als ik werk - toeval of niet - is Marc er ook. Hij vertelt me over al de vrouwen

die gehad heeft, Nietzsche en Goethe die hij in de gevangenis gelezen heeft, de film „Saving

Soldier Ryan‟ - daarmee vergeleken is zijn leven een paradijs -, Martine - een vrouw die na

4 Dit is de persoon die ik zoals beschreven in de methodologie enkel binnen de nachtopvang zag.

67

het ontslag van Sabena bij hem op straat belandde - enz. Marc heeft altijd verhalen; verhalen

die het leven zoveel mooier maken dan de grimmige realiteit waar hij in leeft.

De dagen dat hij niet in de nachtopvang slaapt, slaapt hij meest in het bos bij Sint-Denijs

Westrem. Hij heeft daar vroeger nog gewerkt voor Natuurpunt, hij kent er zijn weg. In de

winter is het er kou maar de drank houdt hem warm…

Eind oktober 2010 komt hij erg goedgezind de nachtopvang binnen. Hij komt direct naar me

toe: “Morgen word ik opgenomen!”. Ik vraag hem enigszins in de war of hij daar blij mee is.

Dat ik daaraan durf twijfelen… Hij gaat weer een huisje hebben, vogeltjes houden, propere

kleren aanhebben en altijd gewassen zijn. Zijn OCMW assistente heeft ervoor gezorgd dat

zijn papieren terug in orde zijn en morgen voert ze hem naar Sint-Camillus. Op het einde van

de avond heeft hij me een kus op beide wangen.

Helaas, twee weken later zie ik hem terug in de nachtopvang. Ik weet niet hoe te reageren:

“Moh Marc, ik ben verwonderd je terug te zien hier” stamel ik. Hij reageert niet direct maar

zegt dat ik eens bij hem aan tafel moet komen zitten. Nadat iedereen binnengekomen is, ga

ik bij hem zitten en vraag hoe het komt dat hij weg is uit Sint-Denijs. Hij vertelt een vaag

verhaal dat hij daar maar twee dagen geweest is, het veel te hard was, hij geen medicijnen

kreeg en slecht behandeld werd: “Die geneesheren, die heb toch een eed moeten afleggen,

je houdt het niet voor mogelijk…”. Ik probeer erop in te gaan maar hij herhaalt steeds

hetzelfde verhaal. Ik toon mijn verwondering en vertel hem dat ik het toch niet zo goed snap.

Hij wordt eerst wat boos en dan “wacht, ik zal je eens iets tonen, dan zal je alles snappen”.

Hij haalt papieren van het UZ van Leuven van oktober 2010 boven met daarop de

chronologische opvolging van zijn gezondheidsproblemen. In de jaren ‟80 gediagnosticeerd

met depressie nadien een vijftal jaar druggebruik (heroïne), enkele collocaties, perforatie, in

‟99 wordt Hep C ontdekt bij hem en ondertussen is hij ook gediagnosticeerd als zwaar

alcoholverslaafd (gemiddeld 25 pinten per dag). De feiten volgen opeen en nu - in 2010 - is

ook de levercirose doorgebroken. Ik kijk naar de lijst en weet niet wat zeggen. Het is een

levensverhaal dat hoewel het steeds concreter wordt, ook steeds onbegrijpbaarder wordt.

Waar liggen de schakels? Marc is bang binnenkort te zullen sterven… Hij heeft maar één

wens meer, het met zijn dochter kunnen goedmaken. Maar hoe?

De verschillende collocaties doen me voor het eerst begrijpen waarom Marc zolang hulp

heeft geweigerd. Het is een verhaal waarbij ik om mijn eigen onvermogen bots. Wat kan er

nog gebeuren voor Marc? Kunnen we onszelf nog wijsmaken dat de nachtopvang een

tijdelijke noodoplossing is? Of heeft iemand als Marc daar geen recht meer op, is hij zoals

68

dat heet „uitgezorgd‟? Hoe meer ik erover nadenk, hoe meer vragen ik me stel. Marc heeft

nooit een „normaal leven‟ gekend, reeds in zijn jeugd werd hij gediagnosticeerd als

heroïneverslaafd en depressief. En nu, meer dan dertig jaar later, vult de alcohol elk uur van

zijn dag.

„s Avonds krijg ik opnieuw een kus. Misschien de laatste, zo zegt hij…

Een tijd lang leek het of dat inderdaad zo was. Marc verdwijnt een tweetal maanden uit de

opvang. Als ik hem eind december terugzie lijkt hij me niet meer te kennen. Mijn “hoe is het

met je” wordt beantwoord met “Wat denk je wel, zo‟n lef dat jij hebt om dat te vragen, zie je

dat dan niet hoe het met me is?”. Wat ik zie is Marc die in het midden van de leefzaal een

lied staat te zingen en door zijn benen zakt… Hij heeft nog meer „dorst‟ van vroeger.

Later op de avond vang ik zijn conversatie met Monique op. Hij staat erop haar de volgende

dag naar het Sint-Jansziekenhuis te brengen. Hoewel ze zelf zegt dat ze niet meer drinkt, is

Marc ervan overtuigd dat ze hulp nodig heeft. Het is volgens hem nog niet te laat voor haar

om ervan af te geraken en haar leven te beteren. Zoveel energie en moeite om iemand

anders te helpen terwijl hij zelf steeds dieper wegzakt… Ik vraag er niet naar. Hij zegt:

“Slaapwel mevrouw”.

5.1.2.2. Theoretische terugkoppeling en reflectie

We worden in dit verhaal direct geconfronteerd met de realiteit van de langdurige gebruikers

die hoewel ze niet echt gevat worden in de verschillende definities toch het grootste deel van

de capaciteit van de nachtopvang in beslag nemen (wat dus niet wil zeggen dat het grootste

deel van de gebruikers een langdurige gebruiker is, zie 2.3.). Een situatie als die van Marc

kan in geen geval als een acute noodsituatie of een uitzonderlijke onvoorziene

omstandigheid (zie definities 2.1.) omschreven worden. De realiteit en de complexiteit van

zowel het dak- en thuisloos worden / zijn als van de nachtopvang zelf dringt zich hier op

waardoor we herinnerd worden aan de woorden van Neale (1997, p.53, zie 1.2.3.) „that there

is no single oppresive force or single solution‟.

Specifiek voor Marc kunnen we zeggen dat de nachtopvang op twee manieren - die

doorheen te tijd veranderen - betekenis krijgt. De nachtopvang is eerst (1) een plaats die

hem terug op het rechte pad moet helpen maar naarmate dat pad steeds meer zoek is,

verwordt de nachtopvang tot (2) een plaats waar hij wil sterven: “want dat is beter dan op

straat”.

69

(1) We zien hoe de drempels naar de hulpverlening te hoog geworden zijn, enerzijds

omdat de complexiteit van zijn problematiek hem buiten elk hulpverleningscircuit doet vallen

(institutionele drempel) anderzijds ook omdat (mogelijks) de angst voor een gedwongen

opname zoals in het verleden nooit ver weg is (psychologische / culturele drempel) (Van

Doorn, 2004 in Hermans et al., 2007). De laagdrempeligheid van de nachtopvang is voor

hem een manier om deze drempels te vermijden en zijn eigen autonomie centraal te stellen

(Thys, 2006; Hermans et al., 2007). Deze laagdrempeligheid tast in geen zin - zoals

sommige auteurs (zie 2.4.2.) beweren - zijn motivatie aan maar versterkt juist het verlangen

om van zijn problemen af te raken. Aanvankelijk zie je dan ook hoe het vrij goed met hem

gaat in de nachtopvang en hij uiteindelijk zelfs vrijwillig beslist om opgenomen te worden in

een ontwenningscentrum. In die zin sluit zijn gebruik van de nachtopvang aan bij de Bed Bad

Brood visie die stelt dat door het bieden van dienstverlening met een hoog presentiegehalte

(Hermans et al., 2007) de stap naar de hulpverlening verkleind wordt (Spierings en Beijers,

2000). Een opmerking hierbij is echter dat het presentiegehalte in de nachtopvang laag is (of

vooral door de occasionele vrijwilligers wordt ingevuld) en het belang hiervan niet mag

overschat worden. Wat mijns inziens wel belangrijk is, is het herwinnen van een gevoel van

autonomie en vertrouwen in het veld van de hulp- en dienstverlening. Marc gaat opnieuw

vertrouwen stellen in de hulpverlening en gelooft er aanvankelijk terug in dat ze hem in het

afkickcentrum gaan helpen. Hij komt echter al gauw teleurgesteld terug waardoor hij opnieuw

elke vorm van hulp weigert. Het „geen sociale begeleiding wensen‟ (zoals geciteerd in de

definities, zie 2.1.) gaat dan ook niet helemaal op: het is vooral angst voor begeleiding en de

continue teleurstelling in deze sociale begeleiding die hem ervan weg houden. Marc wil erg

graag zijn alcoholprobleem overwinnen (en „een normaal leven‟ leiden) en beseft maar al te

goed dat hij zijn alcoholprobleem niet op zijn eentje kan overwinnen. Wat de sociale

begeleiding betreft, is het dus vooral zo dat er geen aangepaste sociale begeleiding meer te

vinden is, veeleer dan hij die niet wenst. Dit houdt niet noodzakelijk een verwijt naar de

huidige hulpverlening die hem probeerde te helpen in. Ook ikzelf zie niet direct hoe we Marc

kunnen helpen, al hoop ik nog steeds dat er een betere oplossing voor hem kan gevonden

worden…

(2) We zien vervolgens hoe Marc geen hoop meer op beterschap koestert maar vooral bij tijd

en stond een rustige nacht wil doorbrengen (al dien ik hierbij op te merken dat de enige keer

dat ik hem na januari nog zag, buiten de nachtopvang was). We kunnen dit interpreteren in

het licht van de woorden „het recht om de nacht menswaardig door te brengen‟ (CAW,

2009). Al dienen we hier toch ook een opmerking bij te maken: dit recht geldt namelijk

slechts voor vijf van de veertien dagen. Deze beperking van nachten is vooral bedoeld om

cliënten te motiveren om terug de stap naar de hulpverlening te zetten (Auman, 2010) maar

70

dit lijkt bij Marc niet direct van toepassing. Declerck (2001 in Nuy, 2002, p.86) zegt hierover:

„de humanistische gedachte aan een betere toekomst is voor sommigen dwaas en

overbodig. Minimale zorg (om toeloop te vermijden) is echter onverenigbaar met onze

sociale idealen. Wij willen geen „verloren burgers‟ want dat zo een onfatsoenlijke

samenleving zijn.‟ De idee dringt zich hier dus op dat sommige mensen, zoals Marc, voor de

rest van hun leven zorgbehoevend zullen zijn zonder dat we als hulpverlener de verwachting

dienen te koesteren op beterschap (of althans wat wij als beterschap zouden omschrijven).

Is het dan menswaardig voor iemand als Marc om hem af en toe eens een bed te gunnen?

Hoewel ik deze kritische vraag hier neerschrijf, ben ik me er tegelijk van bewust dat we zo in

het denkkader van het onderscheid tussen reclasseerbare personen en probleemgevallen

(zoals ten tijde van de landloperij, Neirinckx, 1989) blijven zitten. Marc wordt dan

geclassificeerd als een chronisch dakloze die elders terecht zou moeten kunnen. De idee is

echter niet meer repressief (zoals in het verleden) maar de mogelijke uitkomsten van zo‟n

onderscheid blijven een vraagteken. De idee dat er voor mensen zoals Marc iets anders

nodig is, zou er namelijk ook tot kunnen leiden dat hij deze hulp- en / of dienstverlening zou

weigeren. Vrijheid lijkt namelijk een erg belangrijk goed voor hem en in zijn plaats beslissen

wat hij wel of niet nodig heeft, zou wel eens tegengestelde effecten kunnen hebben.

“Misschien”, zo zei iemand me onlangs, “moeten we toch nog blij zijn dat we iemand als

Marc af en toe een bed kunnen gunnen”. Aanvankelijk was ik het daar niet mee eens, maar

misschien botsten we als maatschappij hier toch op de grenzen van ons eigen kunnen… Het

lijkt mij bovendien een vals idee te durven denken dat we iemand als Marc nog kunnen

„herankeren‟ (zoals het Vlaamse model vooropstelt, zie 1.2.4.) daar hij nooit in de boot lijkt

gezeten te hebben.

In het kader van Marc heb ik tot slot mijn twijfels bij de haalbaarheid van de ‘housing first

strategie’ (zoals beschreven in 1.2.4). De vraag of Marc nog in staat is om een huis te

hebben, lijkt te betwisten. Dit doet me terugdenken aan Rudy die lange tijd naar de opvang

kwam en wiens verhouding met alcohol opmerkelijke gelijkenissen met Marc de zijne kent.

Rudy heeft onlangs na jaren van dakloosheid terug een huis gekregen maar nog steeds vind

je hem elke dag met zijn plastiek zak vol bier aan de wasserette. Als ik met hem spreek, lijkt

de betekenis van een huis voor hem vrij minimaal te zijn. Hoewel Marc en Rudy twee aparte,

unieke persoonlijkheden zijn, dienen we ons in deze situaties toch af te vragen wat de

meerwaarde van een huis (zelfs met intensieve begeleiding) is. Zeker als de idee van

begeleiding tijdelijkheid inhoudt, lopen we met grote kans vast op wat Declerck (2001 in Nuy,

2002) hierboven zei met betrekking tot levenslange zorgbehoevendheid en het feit dat we

het als maatschappij zo moeilijk hebben daarmee om te gaan.

71

5.2.2. Jeroen

5.2.2.1. Verhaal

Het is begin december (2010) als ik Jeroen, een man einde de dertig, voor het eerst in de

nachtopvang zie. Hij zit aan één van de tafeltjes in de leefzaal naarstig te tekenen in een

klein schetsboekje. Als ik bij hem aan tafel ga kijken naar zijn werk, toont hij me direct

verschillende andere schetsen en tekeningen. Ik ben verwonderd, hij tekent heel erg goed.

Hij zegt: “Dat zou je niet verwachten van een dakloze hé…”. Ik weet niet goed wat te

antwoorden.

De volgende keren dat ik hem zie in de opvang heeft hij steeds opnieuw z‟n tekenmateriaal

met hem mee. Meestal zit hij rustig aan tafel wat te tekenen, hij lijkt geen grote prater.

Begin februari (2011) komt hij geagiteerd de nachtopvang binnen. Iemand vraagt hem hoe

het is. “Slecht, heel slecht”. Hij vertelt hoe hij uitzicht had op een appartementje, maar het

OCMW er niet in slaagt met hem mee te werken. “Ik dacht dat dat een instantie was om te

mensen te helpen, maar mij maken ze het vooral lastig.” Hij heeft nog geld tegoed van het

OCMW; maandenlang stond hij immers verkeerdelijk geregistreerd als samenwonend: “Maar

ik weet niet goed hoor, is dakloos zijn samenwonen misschien?” Met dat geld zou hij zijn

borg kunnen betalen en voor de rest is de prijs van het appartement net niet te hoog om het

met zijn leefgeld te betalen. Het contract van het huis is reeds ondertekend maar door

problemen met het OCMW is zijn borg nog niet betaald en zit hij nog steeds op straat.

Dakloos maar dan wel met een contract van een appartement dat vanaf die dag in gaat… Hij

blijft er al bij al vrij rustig bij: “The story of my life… waarom zou het gemakkelijk zijn als het

ook moeilijk kan”.

Een week later zie ik Jeroen opnieuw in de nachtopvang. Hij is beter gezind. Hij heeft op

tafel geklopt bij het OCMW en zijn geld gevraagd waar een menigte wachtenden bij stond.

Morgen kan hij alsnog in zijn huisje trekken. Het is zijn laatste dag in de nachtopvang, het

voelt wel wat vreemd na al die maanden tegenslag… Ik raap mijn moed bijeen en vraag of hij

mij één dezer dagen wat meer zou willen vertellen over hoe hij in de nachtopvang is verzeild

en hoe hij die drie maanden ervaren heeft. Hij stemt in met één „als‟, in algemene termen wil

hij zijn verhaal graag vertellen maar hij wil niet alles concreet zeggen, daarvoor is hij er zelf

nog niet helemaal mee klaar. Ik vertel hem dat dat geen probleem is, het vooral gaat om hoe

hij zelf zijn situatie ziet en wat hij daarover wil vertellen omdat mensen het beter zouden

verstaan. We spreken twee dagen later af in de Vooruit om een hapje te eten.

72

De dag voor onze afspraak stuur ik per sms nog een bevestiging van onze afspraak en wens

hem terloops veel succes met zijn nieuwe huisje. Hij stuurt terug: “Bedankt, denk ik. Sorry

dat het even duurde maar ik heb ooit de map voor positieve smsjes verwijderd, en m‟n gms

nu dus trilt. Voor morgen, prima: m‟n wekker kent zijn zware taak (hoop ik)”.

13u30, we nemen plaats aan een tafeltje aan het raam in de Vooruit, buiten sneeuwt het

lichtjes. We zitten nog maar net neer en een vrouw komt - toeval of niet - naar ons toe met

de vraag of we een petitie willen onderteken voor een organisatie die daklozen ondersteunt.

Het gaat om een petitie waar ook een vakje voor een financiële bijdrage voorzien is. Ik wil

haar aanvankelijk afwimpelen maar Jeroen haalt zijn portefeuille boven en ik voel me

enigszins verplicht ook een centje bij te schuiven. Achteraf vraag ik of hij dat allemaal

betrouwt, zo van die petities met geld; ikzelf twijfel waar dat geld naar toe gaat. Hij knikt

instemmend: “Dat is waar, je weet dat niet… Maar kijk, ik heb mezelf een tijd geleden de

bedenking gemaakt dat zolang mensen mij nog aanspreken om geld te vragen en niet

omgekeerd er nog hoop is. Ikzelf heb nooit gebedeld, daar ben ik wel trots op.”

Ik vraag hem hoe de eerste nacht in zijn appartement was. “Goh”, zegt hij, “ik heb nu wel een

dak boven mijn hoofd - letterlijk want het is een dakappartement - maar geen bed meer.” Hij

toont me een foto van een kale kamer op zijn gsm: “Daar bij die verwarming ben ik in slaap

gevallen. Misschien maar goed”, zo lacht hij, “anders was ik hier wellicht niet op tijd geweest,

ik kom nogal wat slaap tekort.” Zodra hij geld ontvangt van het OCMW koopt hij wel een

matras. Voorlopig gaat hij op zoek naar een luchtmatras om de eerste nachten toch ietwat

comfortabel te kunnen doorbrengen.

We bestellen twee dagschotels met een karafje wijn. Hij staat erop de wijn te betalen, “om te

vieren”. We klinken op “een nieuw huis, een nieuw begin, een nieuw leven”. Onmiddellijk

begint hij zijn verhaal te vertellen. Het is het verhaal waar hij zelf op uit komt als hij zijn

situatie analyseert, de vraag omtrent hoe het zo ver is kunnen komen. Jeroen blijkt een

begeesterde verteller, de schemer valt al over de stad als we de Vooruit verlaten.

Jeroen groeide op in een mooie villawijk, het ideale plaatje. Binnenshuis was de situatie

echter heel wat grauwer. In het gesprek valt echter op dat hij moeilijk kan uitleggen wat er

precies mank liep… In ieder geval, Jeroen moest hun ideale plaatje naar de buitenwereld toe

vervullen. Ik vraag: “Je moest een dokter of een advocaat worden?”. Hij antwoordt: “Ja,

perfect, zo iemand met een visitekaartje, niet iemand die ze ontwerpt.” Hij vertelt

verschillende anekdotes over zijn moeder: hoe ze zomaar zijn televisietoestel dat hij van zijn

eerste vakantiegeld kocht weggaf, hij onvoorziene kosten kreeg door een voorschot te

73

betalen op geluidsboxen die hij van zijn moeder ging krijgen maar die ze dan toch niet

betaalde enz. Die geschiedenis heeft volgens hem bepaald wie hij is, zowel goed als slecht:

“Als de situatie vroeger niet zo was geweest, was ik misschien nu geen schilder geweest”.

Anderzijds zorgde datzelfde verleden ervoor dat hij - tot op de dag van vandaag - een

continue drang naar perfectie en verantwoording voelt. Hij is er nog een tijdje voor bij de

psycholoog geweest toen hij in het opvangcentrum zat.

Hoe vlugger van huis weg, hoe beter. Hij ontmoette een meisje, Stephanie, en ging al snel

met haar samenwonen. De eerste liefde van zijn leven noemt hij haar. Het meisje leidde aan

een spierziekte en door zijn drukke job slaagde hij er niet in haar de nodige steun te

verlenen. De relatie bloedde dood, maar niet voor ze eerst nog een weekje Center Parks

deden. “Eigenlijk begon toen die hele mallemolen, als dat er niet was geweest, was het nu

misschien allemaal anders geweest.”

In Center Parks leerde hij “de tweede liefde van zijn leven” kennen, Veronique. Veronique

was aanvankelijk een pingpongpartner van zijn vriendin Stephanie in het vakantiepark.

Jeroen stond algauw aan de kant als inzet van hun spel, Veronique won de match.

Aanvankelijk leefden ze op rozen, hij trok voor haar voor het eerst in zijn leven naar Gent en

vroeg haar ten huwelijk. Het verlies van zijn job, een auto-ongeval waarin Veronique

betrokken was en waarvoor haar moeder hem verantwoordelijk hield, een slippertje en een

oplichting later werd de relatie verbroken. Hij verzeilde in een depressie. Het duurde hem

zeven jaar voor hij echt over hun breuk was: “Zij was een groot deel van mijn leven en wie ik

wou zijn. Wij waren net als YinYang, samen veel beter dan apart. Ze was mijn soulmate.”

Gedurende die zeven lange jaren ging hij terug in Antwerpen wonen. Uiteindelijk leerde hij er

mee om te gaan al lijkt ook vandaag nog de gedachte aan haar erg levendig te zijn.

Voor hij begint met de rest van het verhaal vraagt hij zich eerst af of zijn bril door die

gebeurtenissen dan zodanig beschadigd is geraakt dan hij niet meer helder kon zien. Is de

rest van het verhaal misschien een teken van zijn “vertroebelde geest”?

In 2001, na die zeven jaar, trekt hij terug naar Gent. Hij werkte er enkele jaren als fotograaf

voor de stad. Door een tramongeval (hij werd met zijn fiets aangereden door de tram en

belandde enkele maanden in het ziekenhuis) moest hij die job echter opgeven en even later

ging hij opnieuw aan de slag als privé tekenleraar. Vanaf dit moment lijkt het duidelijk bergaf

te gaan en het pad naar de nachtopvang wordt geëffend. Ik merk hierbij voor mezelf op hoe

wij mensen steeds op zoek gaan naar een duidelijk lineair verhaal maar dit vaak over ons

eigen leven niet eens kunnen geven… Dit is dan ook het geval voor wat volgt: het is niet

steeds even duidelijk waarom „de dingen zijn zoals ze zijn‟. Misschien is dit wel het mooie

74

aan dit verhaal. De speurtocht naar antecedenten voor Jeroen‟s verhaal verloopt moeilijk en

maakt ons ervan bewust dat ook in ons eigen leven risicofactoren verborgen zitten al hebben

die meestal een andere uitwerking. Dat leidt mij er ook toe om te zeggen dat Jeroen‟s

verhaal misschien wel „ongewoon is in al zijn gewoonheid‟.

Eenmaal aan de slag als tekenleraar werd hij verliefd op één van zijn studentjes, An.

Opnieuw bracht de liefde niet veel goeds. Via het een vriendin van An verzeilde hij in

Blankenberge. Hij had daar de opdracht gekregen om een logo te ontwerpen voor het jacht

van haar vader. In ruil voor die opdracht kon hij gebruik maken van hun vakantieverblijfje. Hij

zegde zijn appartement in Gent op. Niet veel later maakte An het telefonisch met hem

gedaan en werd hij uit het appartement in Blankenberge gezet. Hij wou nog vlug zijn spullen

ophalen maar die waren al verdwenen. “Ze had mijn fototoestel gestolen, dat was meer dan

5000 euro waard.” Die diefstal woog (en weegt nog steeds) zwaar op hem, het fototoestel

had namelijk ook een emotionele waarde. Hij had het in de tijd gekocht van de opbrengst van

een schilderij dat hij aan zijn broer in Canada had verkocht.

Terug aangekomen in Gent, zonder fototoestel en zonder appartement, meldde hij zich aan

bij het CAW en kon er gedurende vier maanden in het opvangcentrum verblijven. Gedurende

die tijd probeerde hij een woning te vinden maar vond niets, “alles was veel te duur en ik had

geen rotte frank meer”. In het opvangcentrum gebeurden er bepaalde dingen die de rest van

het verhaal mee kleuren. Hij wil er niet over uitwijden. Alleen, het deed hem beseffen dat er

met twee maten en gewichten werd gewerkt. Samen met elf anderen waren ze daarvan op

de hoogte. Met twee van hen legde hij een klacht neer bij de directeur van het CAW

Artevelde maar daar werd geen gevolg aan gegeven. Ook zijn OCMW assistente wimpelde

hem af: „Onzin‟, zo zei ze. Dit is volgens hem het begin van zijn troebele relatie met het

OCMW. Hij kreeg algauw een andere begeleidster; “eentje speciaal voor de daklozen”.

Aanvankelijk leek het te klikken maar algauw bleek ze niet veel beter dan de eerste. De

opgestarte psychologische begeleiding bij het OCMW (inzake de vroegere problemen met

zijn ouders) werd na twee sessies stopgezet en het duurde erg lang voor hij terug een

nieuwe psycholoog kreeg, te lang: hij had het intussen reeds opgegeven om in begeleiding

te gaan.

Na vier maanden werd hij verplicht te vertrekken uit het opvangcentrum. Op hoop van zegen

dwaalde hij door de straten van Gent. Hij kwam een oude kennis tegen die een roommate

zocht om - na de breuk met zijn ex - een kamer mee te delen. Jeroen trok er in maar na

enkele dagen bleek dat z‟n vriend zelf de huur al een tijdje niet meer had betaald. Ze werden

op straat gezet en - nog erger - na die korte tijd bleek Jeroen bij het OCMW reeds

75

geregistreerd te staan als samenwonende. Het zal ongeveer een achttal maanden duren

voor zijn statuut als samenwonende (480 in plaats van 780 euro leefgeld) wordt stopgezet.

Samen met een vriend die hij in het opvangcentrum had ontmoet trok hij begin Mei 2010 met

een tentje naar de Blaarmeersen. Hij toont me enkele foto‟s op zijn GSM van zijn tentje daar.

“De konijnen hadden zelfs hun hol onder mijn tentje gemaakt omdat ik daar zo lang bleef”.

Hij woonde er naast twee junks die hun hond bij hem achterlieten en voor tal van problemen

zorgden.

In die tijd leerde hij een frituuruitbater kennen die hem een job bezorgde. Hij werd

aangenomen om de frituur aan het Rabot te schilderen. Hij schilderde goudgele frietjes op

beide randen van de frituur, vanop afstand lijken het net twee puntzakken. Op een bepaald

moment wou de man hem na zijn werk naar huis voeren en Jeroen aarzelde eerst wat hem

te vertellen dat hij dakloos was. Enkele dagen later belandde hij alsnog in het huis van de

frituuruitbater in Asse. Een maand later werd hij weer buitengezet.

Op 11 december bracht hij voor het eerst de nacht in de nachtopvang door. De eerste nacht

had hij een nachtmerrie van hoe zijn hoofd tegen de muur werd geklopt en zijn hele

herseninhoud ontplofte. “Ik schreeuwde iedereen wakker.” Hij merkt ook op dat er toch wel

een zeker schaamte is als je in de nachtopvang belandt; “je wil daar niet mee geassocieerd

worden”. Gelukkig had hij nog zijn potloden en papieren, op zijn kamer ging hij nooit slapen

voor het laatste licht gedoofd was en schetste tot diep in de nacht: “Dat was de laatste

strohalm waar ik me aan vasthield, dat konden ze niet van me afpakken”. Het hielp hem om

zich recht te houden ook al geeft hij grif toe dat hij het niet veel langer had volgehouden in de

noodopvang. Heel die periode van het opvangcentrum tot de nachtopvang was “een grote

menselijke desillusie”. Van zijn vrienden bleven er slechts weinigen over: “Op de duur heb je

zodanig veel meegemaakt, zoveel pech gehad, dat niemand je nog gelooft. Mensen hebben

zoveel vooroordelen over hen die op straat leven, die denken gewoon: „get a life, get a job‟.

Maar hoe doe je dat, werken zonder adres en een vaste slaapplaats. En dan op een bepaald

moment hoop je zelf niet meer, je bent gewoon bezig met je leven te leiden” (of - vraag ik

mezelf af - moet ik hier lijden schrijven). Er waren echter ook kleine lichtpunten. “De mensen

die niets hebben, daar ben je soms zo van verwonderd. Hun laatste beetje tabak (toont een

minieme ruimte tussen duim en wijsvinger) delen ze. Ongelooflijk.”

Begin februari kreeg hij dan het goede nieuws van het OCMW dat er eindelijk was

vastgesteld dat hij niet samenwoont. De korte periode van samenwonen na zijn verblijf in het

opvangcentrum werd nu ook op papier stopgezet. Zijn assistente deelde hem daarbij mee

76

dat hij het tekort gekregen geld van de voorbije maanden dat hij reeds dakloos (en dus in se

alleenstaand) was nog tegoed had. Een tweetal weken bleef hij nog in het ongewisse, maar

op 21 februari kon hij alsnog zijn laatste nacht op de nachtopvang doorbrengen.

Is het nu voorbij? Is dit het einde van het verhaal vraag ik mezelf af? Op de terugweg naar

huis, waarbij ik een eindje met hem meewandel, merk ik toch hoezeer het verhaal hem

getekend heeft. “Soms denk ik dat iedereen naar mij kijkt, zo van die is toch maar afval…”.

Een tram rijdt voorbij en herinnert hem aan zijn vroegere ongeval. “Goed dat je dat overleefd

hebt hè” zeg ik. “Dat weet ik niet…” zegt hij. Later op de avond stuurt hij me nog een sms:

“Heu, ge gaat het misschien niet geloven maar kben een beetje sprakeloos… Behalve:

bedankt voor het eten, het luisteren, het gezelschap…Tis gewoon vreemd om mn verhaal te

vertellen en te weten dat iemand er iets positief aan heeft”.

Een weekje later hoor ik opnieuw van Jeroen, hij maant me per sms aan op het verhaal toch

met een positieve noot te eindigen: “Hoi, hoe gaat het met je? Heb sinds kort enkele

meubelen, een bed en het „thuis‟ gevoel. Voor een (ex) dakloze… Is dat geen tof einde voor

uw verhaal? Voor mij toch een goed begin. Om dat te vieren: vrijdag instuif. Grtjs.”

5.2.2.2. Theoretische terugkoppeling en reflectie

We zien hier Jeroen de reden van zijn verblijf in de nachtopvang bij zichzelf zoekt. Zo lijkt

bijvoorbeeld de relatie met Veronique waarover hij uitgebreid vertelt (ik beperkte dit in het

verhaal zoals hierboven weergegeven), niet direct een link te hebben met zijn huidige

situatie. Hij spreekt echter over een “vertroebelde kijk” daardoor, al merk ik in onze

gesprekken daarvan weinig op. Dit sluit aan bij wat Lyon-Callo (2000, p.332, zie 1.2.3.) zei

over selfblame: het proces van dakloos worden gaat vaak gepaard met een

psychologisering vanuit het sociaal werk. Jeroens jeugd verklaart dan wel ten dele zijn

manier van leven - namelijk als kunstenaar zonder vast inkomen - maar verklaart veel minder

waarom hij in de nachtopvang verzeilde en zeker niet waarom het zo lang duurde voor hij

terug een huis vond.

Ook bij het nalezen van dit verhaal, is het moeilijk een reden te vinden voor hoe hij in de

nachtopvang verzeilde. Ik merk voor mezelf op dat ik aanvankelijk de neiging had te veel te

willen zoeken naar oorzaken wanneer hij het verhaal vertelde. Dit sluit aan bij wat Deben &

Greshof (1995 in Vranken et al., 1995) zeiden, met name dat we bijna geconditioneerd zijn

om de vraag naar antecedenten te stellen. Echter het feit dat de persoon in kwestie die ook

niet kan aangeven, spreekt boekdelen. Naar aanleiding van dit verhaal besluit ik dan ook dat

77

de vraag ‘hoe komt het dat iemand in de nachtopvang blijft’ een veel meer structurele

vraag is dan „hoe komt het dat iemand in de nachtopvang terecht komt’. (Dit sluit aan bij

de uitspraak van Busch-Geertsema & Sahlin (2007), zie 1.2.4). De tweede vraag wijst erop

dat hoewel we wellicht niet kunnen zeggen dat het verblijf in de nachtopvang of de dak- en

thuisloosheid op zich „te vermijden‟ was, we echter wel de duur van het proces vanuit

structureel perspectief kunnen bediscussiëren. Het is ten slotte een verhaal dat bijna

iedereen kan overkomen, maar waar mits de nodige inspanningen vanuit de hulp- en

dienstverlening misschien wel vroeger een punt kon achter gezet worden. De tweede vraag

sluit ook meer aan bij een oplossingsgerichte kijk. Bovendien kunnen we bij het centraal

stellen van de tweede vraag, de crisis of acute noodtoestand zoals die in verschillende

definities (zie 2.1.) beschreven werd, herinterpreteren als een crisis in de hulpverlening /

woon- en verhuurmarkt (in plaats van een persoonlijke crisis). We zien dan hoe de

nachtopvang vooral betekenis krijgt als de veruiterlijking van zijn slechte relatie met het

zowel het CAW als het OCMW. Het is dan ook in dit opzicht dat Jeroen weinig te zeggen

heeft over de nachtopvang zelf maar wel over de actoren die zich in het „continuum of care‟

(zie 1.2.4.) daarrond bevinden.

De vraag „hoe komt het dan iemand in de nachtopvang terecht komt‟ lijkt echter op

beleidsniveau te domineren. Dit merkte ik onder andere op in de bijeenkomsten van de

werkgroep dak- en thuisloosheid van het stad Gent waar ik in september 2010 enkele malen

aan deelnam. Dit mag niet verwonderen, gezien de preventiegerichte kijk op dak- en

thuisloosheid die zich onder andere ook presenteert bij de omschrijving van de kerntaak

inzake de dak- en thuislozenproblematiek door het steunpunt Algemeen Welzijnswerk,

namelijk als het tegengaan van ontankering (zie 1.1.2.). Hierbij stellen zich naar aanleiding

van Jeroen‟s verhaal toch twee vragen:

- Is „ontankering‟ het hoofdprobleem waar dak- en thuislozen mee geconfronteerd

worden? Aanvankelijk had ik ook de neiging te denken „als je niet meer bij vrienden of

familie terecht kan, is er wel echt iets mis‟ maar als ik daar nu op terug reflecteer is dit

wel een erg normatieve kijk. Jeroen zelf bespreekt hoe hij veel vrienden is verloren,

maar niettemin toch nog enkele goede vrienden heeft (zoals trouwens ook bleek op

zijn instuif). Ontankering houdt dan volgens mij ook een erg normatieve blik in op wat

de naasten van een dak- en thuisloze zouden moeten doen en wie die dak- en

thuisloze zelf is in relatie tot zijn omgeving.

- Los van het feit of ontankering een goede probleemdefinitie inhoudt van de

voornaamste problematiek waar dak- en thuislozen mee geconfronteerd worden, is

ook het begrip „tegengaan‟ te bediscussiëren. Hiermee wil ik niet zeggen dat dit geen

streefdoel moet zijn, maar of het dit belangrijkste is, is nog maar de vraag. Je merkt in

78

zijn verhaal erg goed op hoe vlug iemand in de dak- en thuisloosheid belandt, maar

hoe langzaam die er weer uit kruipt. Ik besluit dan ook dat de focus niet alleen mag

liggen op tegengaan maar ook op het zo snel mogelijk proberen ingrijpen. Hoe langer

iemand in de dak- en thuisloosheid blijft, hoe meer die ook effectief zal ontankeren (in

plaats van dat die dat ook aanvankelijk al zou zijn). (In die zin is het tegengaan van

ontankering volgens mij wel correct als het begrepen wordt als een proces dat pas (of

in ergere mate) op gang komt na het dak- en thuisloos worden. In oorspronkelijke zin

wordt het echter begrepen als iets dat vooraf gaat aan het dak- en thuisloos worden,

zie 1.1.2. en 1.2.3).

Tot slot zien we hoe de nachtopvang ook betekenis krijgt als een „bestendiging van het

verlies van vertrouwen‟. Dit verlies van vertrouwen presenteert zich daarbij in twee

richtingen. Jeroen verliest zoals gezegd het vertrouwen in de hulp- en dienstverlening en in

zijn medemens (hij spreekt daarbij over een grote “menselijke desillusie”) terwijl ook anderen

vertrouwen in hem verliezen. Dit verlies van vertrouwen in hem realiseert zich op

verschillende manieren: mensen geloven (of begrijpen?!) zijn verhaal niet meer en

verhuurders zien hem aanvankelijk als „not housing ready‟ (Busch-Geertsema & Sahlin,

2007, p.67, zie 1.2.4.) omwille van zijn tocht door de dak- en thuislozeninstituties. Omwille

van dit verlies van vertrouwen kunnen we de nachtopvang dan ook niet zien als louter een

tijdelijke tussenstap maar heeft die stap ook gevolgen op lange termijn zoals de

beschadiging van vertrouwen maar bijvoorbeeld ook Jeroen‟s idee dat sommige mensen

naar hem kijken “als een stuk vuil”.

79

5.2.3. Kevin

5.2.3.1. Verhaal

Kevin komt sinds september 2010 naar de nachtopvang. Hij is steeds erg vriendelijk en

neemt het zelfs voor mij op als Valerie en John weer eens klagen over de koffie die te straf

is, het brood dat niet goed in de zak zit, het feit dat we geen beleg aanbieden ‟s avonds… “Jij

krijgt hier nogal wat gezaag te horen hé.” Ik glimlach en zeg “dat is mijn taak zeker”. Later op

de avond komt hij er nog op terug: “De mensen mogen blij zijn dat ze een bed hebben, dat is

toch het belangrijkste.” Hij zegt hoe goed hij het vindt dat ik hier vrijwilliger ben. Ik bedank

hem.

Begin februari vertelt Kevin me over zijn zoektocht naar een woning. Hij is al verschillende

huizen gaan bekijken maar blijft voorlopig letterlijk en figuurlijk in de kou staan. Veel

huisbazen vragen een bewijs van goed gedrag en zeden - wat hij niet heeft - en lopen

bovendien niet warm voor iemand wiens borg door het OCMW betaald dient te worden. Hij

heeft nu in het OCMW een uittreksel van zijn spaarboekje gevraagd; wekelijks zet hij twintig

euro opzij waardoor hij toch al zeshonderd euro heeft staan. Misschien als hij dat aan een

verhuurder toont, die toch wat meer vertrouwen in hem stelt: “Dan ziet die dat ik wèl kan

sparen”.

‟S Avonds haalt hij aan tafel een hoop papieren met adressen en telefoonnummers boven.

De meeste heeft hij reeds gecontacteerd (en doorstreept) maar er zijn nog enkele waar hij

zijn kans wil wagen. Hij zoekt ondertussen ook in andere provincies dan Oost-Vlaanderen,

het maakt hem niet meer uit waar hij iets vindt als het maar mogelijk is om in de buurt van

zijn studio werk te vinden. Hij wil ook nu wel al beginnen werken, maar het is niet

gemakkelijk om op die manier een job te vinden. Onlangs had hij wel een jobaanbieding om

in een fabriek ‟s nachts te werken, maar daar kon hij onmogelijk op ingaan omdat hij nergens

overdag kan slapen.

Later op de avond verneem ik hoe dringend het huisje is: Vorige week werd hij voor de

rechtbank opgeroepen omdat hij enige tijd geleden zijn voorwaarden van zijn

gevangenisstraf had verbroken. Hoewel zijn OCMW assistente een positief verslag over hem

schreef naar de rechtbank wordt hij wellicht toch veroordeeld. Er is echter een grote kans dat

hij zijn straf ook met een enkelband zou mogen uitzitten, tenminste als hij een vaste

woonplaats heeft. Het vinden van een studio bepaalt aldus of hij al dan niet terug naar de

gevangenis moet. Hij hoopt vooral niet terug naar de gevangenis te moeten - “Ik weet hoe

dat daar is en ik ben bang dat ik dan ga opgeven” - al blijft hij er al bij al redelijk rustig bij: “De

80

laatste keer had ik wel een goede job in de gevangenis, misschien als ik die terug kan doen

het wel meevalt”. Ik voel me zo kwaad, het lijkt wel alsof ze hem weer het slechte pad willen

opsturen… Kevin is namelijk al enige tijd erg goed bezig: hij vertelt me vaak over zijn familie

die hij sinds enkele weken terug ziet, de sportclub waar hij zich wil inschrijven, zijn zoektocht

naar werk en via conversaties in de nachtopvang heb ik opgevangen dat Kevin al een tijdje is

afgekickt en nu probeert zijn methadon verder af te bouwen.

Eind februari vraag ik hem of hij mij eens wat meer zou willen vertellen over hoe hij in de

nachtopvang is verzeild en wat hij van de nachtopvang vindt. Hij gaat direct akkoord; hij heeft

al vaak zijn verhaal moeten vertellen - voor het OCMW, de justitieassistente, het

afkickcentrum enz. - en vindt het helemaal niet erg dat nog eens te vertellen. We spreken

enkele dagen later af om spaghetti te gaan eten.

Als hij die middag na het eten zijn verhaal begint te vertellen, merk ik hoe vaak hij alles al

verteld heeft. Hij vertelt kort en droog hoe het voor hem allemaal begon.

Hij was zeventien toen hij het ouderlijk huis verliet en alleen ging wonen met zijn iets oudere

vriendin. Ze waren al een tijdje samen en hij wou zo snel mogelijk weg van huis. Ze huurden

enkele maanden een huisje maar besloten al gauw om iets te kopen. “Huren vonden we zo‟n

geldverspilling, iets kopen, dat is meer een investering hé.”

Hij werkte hard om alles te kunnen afbetalen maar op een bepaald moment raakte hij zwaar

verslaafd aan cocaïne. “Nu ja, ik gebruikte al langer drugs. Op mijn veertiende rookte ik mijn

eerst jointje en af en toe eens iets anders. Maar die cocaïne, dat was de hel. Er zijn

verschillende manieren om dat te nemen… De eerste keer dat ik dat zo nam, zo met een

flesje, nu ja, ik ga je dat niet uitleggen hé, was ik vertrokken. Ik gebruikte dagelijks, soms tien

keer per dag. Ik werd er volledig onverschillig van en mijn relatie liep stuk.”

Ondanks het feit dat hij er nu alleen voor stond om het huis af te betalen, besloot hij om het

toch te houden: “ik dacht dat het me ook wel alleen zou lukken”. Al zijn geld ging echter op

naar drugs: “Ik kon niet meer nuchter zijn. Drugs, dat is zo dubbel hè, enerzijds verlost het je

van je zorgen, maar ja, het creëert ook continu nieuwe zorgen. Op een bepaald moment

droomde ik ervan om oude vrouwtjes hun handtas af te pakken. Nu, ik heb dat nooit gedaan,

maar de idee alleen al, dat was geestelijk echt niet meer ok.” Na een tijd werden zijn

rekeningen niet meer betaald en de schuldeisers stonden aan zijn deur. Zelf zegt hij

daarover dat de bank hem best veel kansen heeft gegeven maar hij het steeds weer

verknoeide door alles op te doen aan drugs.

81

Om alsnog uit de kosten te raken deed hij een inbraak. Hij belandde voor het eerst in zijn

leven drie maand in de gevangenis. Hij raakte zijn huis kwijt; het werd openbaar verkocht en

dit zorgde ervoor dat hij de dag van vandaag nog steeds meer dan 20 000 euro schulden

heeft staan. De investering werd een dramatisch verlies…

In de gevangenis ontmoette hij een vriend die een huisje in Zele had. Hij kon daar na zijn

straf intrekken. Zijn gebruik was in de gevangenis inmiddels gestabiliseerd en eenmaal uit de

gevangenis zocht hij terug een job. Op een bepaald moment begon hij echter opnieuw meer

te gebruiken: “te veel voor wat ik kon betalen”. Hij deed opnieuw een inbraak en belandde

deze keer voor vier maanden in de gevangenis.

Na deze tweede gevangenisstraf kwam hij voor het eerst op straat terecht. Er was geen

nazorg voorzien in de gevangenis en zijn familie had inmiddels alle contact met hem

verbroken. Kort nadien ontmoette hij in Dendermonde een oudere man die zijn huis

openstelde voor hem. In zijn huis nam de man ook nog andere “criminelen” op. Hij verbleef

er een tijdje maar voelde zich er niet goed. Er werd veel gestolen en sommigen hadden

“losse handjes”. Hij trok vrijwillig terug de straat op. Als ik hem vraag waar hij toen sliep,

antwoordt hij kort: “Portieken ofzo en soms kon ik ergens wel een nachtje blijven slapen.”

De verleiding naar drugs groeide weer gestaag en op een bepaald moment begon hij ook te

dealen. Het duurde niet lang voor hij weer gevat werd en deze keer belandde hij voor zes

maanden in de gevangenis. Hij was het ondertussen reeds goed gewoon geworden in de

gevangenis en kreeg er één van de beste jobs. Wanneer hij na die zes maanden onder

voorwaarden (o.a. om niet meer in contact te komen met drugs) vrij kwam, kreeg hij een

justitieassistente toegewezen. Ondanks de justitieassistente en de voorwaarden belandde hij

weer op straat…

Na enkele maanden op straat ging hij een tijdje naar een opvangcentrum in Dendermonde

maar hij hield het daar niet lang vol: “Ik werkte in die periode en toch kreeg ik per week maar

twintig euro leefgeld. Maar wat moet ik daarmee, zeker als je rookt. Op mijn werk kochten de

anderen dan soms eens een broodje of een blikje en ik zat daar altijd met mijn boterhammen

en water. Dat kan ik niet. Niet dat ik altijd een broodje moet hebben maar af en toe is dat

toch eens leuk.” Dit samen met de overmaat aan regels leidde ertoe dat hij op eigen initiatief

het opvangcentrum verliet. Hij wou baas zijn over zijn eigen leven en af en toe eens iets voor

zichzelf kunnen kopen: “Ik moet mezelf af en toe eens kunnen verwennen, anders voel ik me

niet goed.”

82

Hij ging terug naar de oudere man - de persoon met de “losse handjes” was ondertussen

verdwenen - maar hij voelde zich er nog steeds er niet goed. Hij ondernam in de zomer van

2010 een laatste poging voor een opvangtehuis; dit maal een afkickcentrum waar hij op

vrijwillig initiatief heen ging. Weer hield hij het er niet lang vol, na twee weken verliet hij de

instelling. Hij voelde zich er gevangen: “Ik ben koppig. Als het me niet aanstaat dan trap ik

het af. Zo ben ik altijd al geweest, ook op school. Ik ben nooit een brave jongen geweest.

Achteraf heb ik wel spijt van mijn school, ik ben me aan het informeren om die alsnog via

middenjury af te maken.” Hij kickte op eigen initiatief verder af.

Kort na deze laatste residentiële opname vertrok hij naar Gent omdat hij gehoord had dat

daar meer sociale voorzieningen waren en hij er kans maakte om een referentieadres te

krijgen (iets wat in Dendermonde waar hij vandaan kwam niet het geval was). In september

2010 belandde hij vervolgens via een doorverwijzing van het OCMW in de nachtopvang. Ik

vraag hem wat hij dacht toen hij daar voor het eerst toekwam. Hij antwoordt kort: “Nu ja, ik

wist wat ik moest verwachten, ik ben opgegroeid tussen de sociale gevallen. Mijn ouders, dat

waren echte sociale gevallen.” Ik ben een beetje verwonderd dat van hem te horen en vraag

hem wat hij juist bedoelt. “Nu ja, sociale gevallen eh, zo van die marginale kleren en van dat

onverzorgd haar… Je kent dat wel hé. Ik had vroeger met mijn ouders al eens in het

opvangtehuis gezeten omdat we uit huis waren gezet.” Ik vraag hem wat meer uitleg. “Ja,

mijn pa, dat was echt een boer. En mijn moeder, die probeerde wel goed te doen maar het

lukte haar niet. Ik en mijn zus moesten haar voortdurend vragen of ze haar rekeningen wel

had betaald. Op een bepaald moment heeft ze zelfs geld geleend om op reis te gaan, naar

de Ardennen dan nog.” Ik begin te verstaan waarom hij zo vroeg van huis is weggegaan en

zo vlug een huis wou kopen… Hij antwoordt mij: “Ja, ik was misschien te jong, ik ben er

misschien te vroeg voor gegaan. Maar ik heb ook alles zelf moeten leren en ik ben veel met

mijn hoofd tegen de muur gebotst. Maar ja, met dat huis had het eigenlijk ook allemaal goed

kunnen gaan, maar er is zoveel verleiding in het leven - allez toch voor mij, ik heb nooit iets

gehad - en ik ben zo zwak. Ja, ik ben echt een zwakkeling eigenlijk”. Ik wijs hem erop dat hij

toch maar mooi volhoudt in een omgeving als de nachtopvang en er zelfs vooruitgang boekt,

hoe kan hij zichzelf dan zwak noemen? Hij haalt zijn schouders op.

Een verhaal vol leed in een notendop, zo verpakt dat het bijna banaal lijkt. Maar dat is het

toch allesbehalve?! Als je dit hoort en kijkt naar de zesentwintigjarige jongeman die voor je

zit, weet je dat hij getekend is door zijn verleden maar zie je ook een vechter. Hij heeft nog

zoveel hoop in hem, zoveel doorzettingsvermogen. Hij blijft enthousiast zoeken achter werk,

een huis, hoopt snel zijn schulden te kunnen afbetalen…

83

Nadat hij zijn verhaal heeft verteld gaan we even buiten wandelen. De eerste zonnestralen

van het jaar kondigen zich aan en we praten verder met ons gezicht in de zon aan de

Graslei. Ik vraag hem hoe dat nu juist zit me die methadon, want voor zover ik weet is dat

toch voor heroïne. “Ja,” zegt hij “maar dat ben ik pas later samen met cocaïne beginnen te

gebruiken om mij te kalmeren. Ze zeggen altijd dat heroïne de ergste drugs is, maar voor mij

was dat cocaïne. Daardoor ben ik alles kwijt geraakt. Die methadon gebruik ik toch nog even

door want ik ben bang anders te hervallen en ook, die methadon dat houdt mij mentaal

rustig. Ik probeer wel af te bouwen, maar traag.”

Hij vertelt verder over zijn familie. Zijn vader is vier jaar geleden gestorven maar hij is daar

niet rouwig om, het heeft nooit geklikt met hem. Zijn moeder en zus met haar twee kinderen

ziet hij sinds enkele weken terug. Hij heeft hen ongeveer twee jaar niet meer gezien. Het

doet hem deugd hen terug te zien, “het blijft toch familie”. Zelf is hij blij dat hij nog geen

kinderen heeft, anders was de situatie nu nog veel erger geweest… Hij vindt het vreselijk te

zien dat sommige mensen met hun kinderen in de nachtopvang belanden.

Tegen 16u haast hij zich om de trein te halen, hij heeft met zijn zus afgesproken, “het gaat

allemaal erg snel” merkt hij op. Hopelijk moet hij niet de gevangenis in want anders is hij hen

weer kwijt voor zo lang en dan nog juist in de zomer. Hij wil werken en zo vlug mogelijk zijn

schulden aflossen. Een streep trekken onder het verleden.

Wanneer ik hem de week daarop vraag om zijn verslag na te lezen, stuurt hij volgende

mooie boodschap terug: “Ik heb juist mijn verhaal gelezen en ik moet zeggen… Het pakt mij

wel wat, maar het geeft mij ook zin om nog meer mijn best te doen. Dus kortom, ik vind het

goed.”.

5.2.3.2. Theoretische terugkoppeling en reflectie

In Kevin‟s verhaal zien we hoe de nachtopvang betekenis krijgt als een plaats waar hij terug

autonoom kan zijn. De voorgaande instituties (school, opvangcentrum en afkickcentrum)

verliet hij steeds vroegtijdig zonder effectief aan zijn problemen te werken terwijl hij nu op zijn

ééntje erin geslaagd is af te kicken. We zien hoe hij in de hulpverlening vroeger te hoge

kosten ervoer tegenover de baten die het hem opleverde (institutionele drempel) en hij zich

erdoor gestigmatiseerde voelde (bv. geen broodje kunnen kopen: culturele drempel) (Van

Doorn, 2004 in Hermans et al., 2007, zie 2.4.1.).

We bemerken dan hoe Kevin de nachtopvang effectief als laagdrempelig (althans in

vergelijking met de andere instituties) ervaart en hij deze laagdrempeligheid als een positief

84

element ziet dat de eerste stappen in de goede richting produceert (in tegenstelling tot het

aantasten van motivatie zoals beschreven als een risico van de laagdrempeligheid, zie

2.4.1.). Er dient echter opgemerkt te worden dat zijn verblijf in de nachtopvang juist de

volledige periode van het winterplan betrof. Zodoende had hij de zekerheid om elke nacht

een bed te hebben en mogelijks zorgde deze stressreductie ervoor dat hij beter aan zijn

problemen kon werken.

De hernieuwde zelfstandigheid die hij in de nachtopvang vindt, heeft echter ook zijn

schaduwzijden. Hoewel deze autonomie hem terug op weg helpt om aan zijn problemen te

werken, kan hij bij het zoeken naar een huis zeker wel enige hulp gebruiken. Dit sluit aan bij

de definitie van dakloosheid (zie 1.2.1.) waarbij gezegd wordt dat „iemand niet de middelen

heeft om op eigen kracht voor een woongelegenheid te zorgen‟. Echter, de nadruk op kracht

zou ook kunnen (mis)geïnterpreteerd worden als zijnde dat dit soort kracht kan aangeleerd

worden. Dit lijkt me hier slechts in beperkte mate het geval te zijn. Het lijkt vooral moeil ijk om

op eigen kracht voor woongelegenheid te zorgen omdat er nog maar weinig vertrouwen in

hem wordt gesteld (cf. idee „not housing ready‟ van Busch-Geertsema & Sahlin, 2007, p.67,

zie 1.2.4.). Ik denk niet dat we alleen de verhuurders hiervoor als schuldige kunnen

aanwijzen. Ikzelf stelde Kevin voor aan een vriend die iemand zoekt om een huis mee te

delen maar ook die heeft twijfels om met hem een huis te delen… Inspirerend hierbij is de

„Housing First‟ strategie die als het ware borg staat (in ruimere zin dan enkel de waarborg)

en aldus de risico‟s voor verhuurders inperkt. De hernieuwde kracht die Kevin in zichzelf

gevonden heeft, dient dan ook door de maatschappij beantwoord te worden zoniet stijgt het

risico dat - zoals hij ook zelf zegt - hij terug opgeeft. Dit sluit aan bij wat Bouverne – De Bie

(2010) zegt over de risico‟s van een te grote aandacht op autonomie (zie 2.4.2.).

Volgend uit het feit dat Kevin wel degelijk begeleiding wenst in het zoeken naar een woonst,

dienen we het „geen sociale begeleiding wensen‟ zoals in sommige definities (zie 2.1.)

geciteerd wordt dan ook te nuanceren. Zoals gezegd, betekent het niet omdat Kevin

autonoom aan zijn problemen wil werken, hij ook geen hulp wil bij het zoeken van een huis.

Alleen lijkt deze hulp steeds in een totaalpakket van ook psychologische begeleiding (bv.

opvangtehuis & afkickcentrum) te komen wat hij weigert. Het hebben van vrijheid en een

vrije keuze is een erg belangrijk goed voor hem (wat niet mag verwonderen van iemand die

drie maal in de gevangenis heeft gezeten) en hij wenst dan ook dat de begeleiding hem

daarin zou respecteren. Dit gebeurt echter niet waardoor hij alsnog voor de nachtopvang

kiest. De nachtopvang presenteert zich dan ook als een alternatief voor de hulp vanuit

totaalinstituties om zo alsnog zijn eigen vrijheid te bewaren. Dit wil echter niet zeggen dat de

nachtopvang ten volle positief is; zo bestendigt de nachtopvang ook zijn gevoel van falen,

85

het gevoel net als zijn ouders te zijn, iets waar hij zich van jongs af erg fel heeft proberen

tegen verzetten. In die zin is ook hier de psychologische drempel vrij hoog al wordt die

veeleer als onvermijdelijk gezien. Een andere negatief element van de nachtopvang was bij

Kevin de onmogelijkheid om deze met werk te combineren (iets waar ook Lyon-Callo (2000)

het over heeft, zie 2.4.3.).

86

5.2.4. Kris & Paul5

5.2.4.1. Verhaal

Ik zie Kris, een man begin de dertig, voor het eerst in de nachtopvang eind januari. De

daarop volgende avonden dat ik werk is hij vaak aanwezig. Eén van de avonden vertelt hij

me over de metalgroep waar hij in gespeeld heeft; met zijn band deed hij enkele jaren

geleden nog het voorprogramma van Within Temptation. Hij beschrijft hoe hij twee jaar

geleden met zijn groepsleden in Londen een studio had afgehuurd maar tijdens zijn verblijf

daar het hartverscheurende nieuws kreeg dat zijn vriendin Lize, met wie hij op het punt stond

te trouwen, overleden was. Het nieuws kwam aan als een bom: ze was al even

gediagnosticeerd met kanker maar hij had nooit gedacht dat het zo snel zou gaan. Hij bleef

alleen achter met een immens schuldgevoel; ook vandaag de dag knaagt de idee dat hij

geen afscheid van haar heeft kunnen nemen nog steeds aan hem. Om het allemaal nog

erger te maken ontdekte hij kort na haar dood dat ze reeds een foetus van hem in haar

droeg: “Plots was ik niet alleen mijn vrouw maar ook mijn kind kwijt”.

De jaren die daarop volgden leidde hij naar eigen zeggen een kluizenaarsleven. Het enige

wat hij nog deed was een lied voor haar schrijven, een lied dat hij nooit kon voltooien omdat

het nooit haar perfectie kon benaderen. Hij rolt zijn mauwen op en toont me de lidtekens van

zijn zelfmoordpoging die erop volgde. Terwijl hij dit vertelt, verschiet hij van zichzelf: “Ik heb

dat allemaal alleen verwerkt, via mijn muziek. Ik kan niet goed communiceren over mijn

gevoelens... Hmm, ik weet niet waarom ik dat nu eigenlijk vertel aan jou.” Hij glimlacht zacht.

Eén van de volgende avonden komt hij in lichte paniek de leefzaal binnen. De vorige nacht

hadden ze hem moeten afvoeren naar de spoed omwille van een immense pijn aan zijn hart.

Hij verklaart me hoe hij uit een familie van hartlijders komt en hoe nefast stress voor zijn hart

is. Over een goede maand dient hij opgenomen te worden in het ziekenhuis voor een

operatie. In tussentijd moet hij zich volgens de dokters vooral rustig proberen houden, “maar

hoe doe je dat in zo‟n omgeving met zo‟n immense onzekerheid?”. Het enige goede nieuws

is dat hij binnenkort een demosessie in Frankfurt heeft waar hij goed geld kan aan verdienen.

Al is dit goed nieuws met een korrel zout te nemen: een week werken van gemiddeld twaalf

uur per dag is ook niet bepaald zich rustig houden… Het enige wat hem nu gerust stelt is dat

hij door de week demosessies na zijn verblijf in het ziekenhuis voldoende geld zal hebben

5 Hoewel dit twee verschillende verhalen zijn beschrijf ik ze hier samen. Ik sprak met hen samen af en

tijdens onze afspraak vulden ze elkaar regelmatig aan.

87

om niet terug te moeten naar de nachtopvang. “Juist nog enkele weken op mijn tanden bijten

en hopen dat mijn hart het volhoudt…”

Ik ontmoet Paul, een man midden de vijftig, half maart wanneer die bij Kris aan tafel zit.

Beiden klagen erover dat ze niet weten waar ze de volgende nacht kunnen doorbrengen: het

is de eerste week na de winterperiode en hun vijf nachten zijn op. Vooral Kris maakt zich

kwaad: “Hoe kan het dat het stad Gent van vandaag op morgen beslist vijftig mensen zonder

onderdak te zetten?! Als ik morgen geen goed nieuws krijg, is het voorbij voor mij, dan maak

ik er gewoon een einde aan: see u in hell then.” Kris legt me uit waarom hij geen geld heeft

om de periode tot aan de demosessies in Frankfurt te overbruggen: hij maakt geen kans op

een uitkering daar hij nog minstens vijf maand vast zit op zijn kunstenaarstatuut. Paul zucht

wanneer Kris hem vraagt waarom hij zo weinig zegt: “Ja, denk je dat ik daar zo licht over ga,

dat ik niet weet waar ik de komende tien dagen ga slapen. Ik ben ook geen drie maal zeven

meer hè”. In de leefzaal woeden ondertussen heftige gesprekken over wie waar gaat kraken

morgen. Een koppel heeft hen net voor de deuren van de opvang opengingen, voorgesteld

om mee te gaan naar hun pand maar beiden hebben vriendelijk geweigerd. Paul oppert dat

hij nog geen strafblad heeft en dat ook zo wil houden, “anders ben ik zeker definitief

afgeschreven voor de arbeidsmarkt”.

Later op de avond vraagt Paul me wat ik studeer, hoeveel les ik heb ect. Algauw blijkt dat

mijn thesis over de nachtopvang gaat. Ik vraag hen dan ook lachend: “Als jullie zin hebben

om mee te werken, meer dan welkom”. Kris is direct enthousiast: “Goed, dan kan ik eens al

mijn gal spuwen. Goh, dat gaat me deugd doen.” Paul - als zwijgzame compagnie van Kris -

beslist mee te gaan. We spreken de volgende dag af om rond drie uur (Paul verkiest dan af

te spreken omdat het SOC omstreeks die tijd sluit) een drankje te gaan drinken in de Vooruit.

Kris begint nog die avond zelf op de nachtopvang zijn verhaal te vertellen: Een half jaar

geleden leerde hij een nieuwe vrouw kennen. Hij trok vrijwel meteen bij haar in en zegde zijn

appartement op. Al snel ontdekte hij echter dat hij niet de enige man in haar leven was en

niet veel later zette ze hem aan de deur. Het was juist een kalme maand met weinig

opdrachten (na de dood van zijn vriendin had hij zijn engagement in de band

teruggeschroefd en leefde hij van hij van tijdelijke opdrachten op uitzendbasis zoals het

geven van demosessies of het spelen van reclametunes) en financieel had hij niet de

middelen om onmiddellijk iets nieuws te zoeken. Hij kon nog even bij een vriend terecht maar

belandde al gauw op straat. “Ik zie nu wel in dat ik te naïef ben geweest om mijn

appartement op te zeggen. Al vind ik ook wel dat het systeem grondig mank loopt. Ik had er

al lang uit kunnen zijn als ik een klein beetje tijdelijke hulp had gekregen, maar integendeel,

88

ze duwen me nog dieper.” Paul valt hem in de rede: “Dat is ongelooflijk, hoe vlug je in deze

situatie terecht komt, maar hoe moeilijk je er weer uit komt. Je vrienden van vroeger, die

verdwijnen allemaal zo vlug. Ik heb nog wel een week bij een bevriend koppel kunnen

logeren maar de spanningen in dat gezin stegen door mijn aanwezigheid en ja, dan ben ik

echt op straat beland”. Het is ondertussen twaalf uur geworden en Kris en Paul gaan slapen;

de rest van het verhaal is voor de volgende dag.

Wanneer ik ‟s namiddags toekom aan de Vooruit blijkt direct dat ze goed nieuws hebben.

Kris heeft van zijn OCMW assistente alsnog driehonderdvijftig euro gekregen en de volgende

dag vertrekken ze een paar dagen naar de zee omdat ze daar een heel goedkoop

pensionnetje weten zijn. Ik ben opgelucht: Kris‟s zelfmoordplannen zijn verdwenen en ook

Paul lijkt pakken beter gezind dan de vorige dag.

Eenmaal we aan tafel hebben plaats genomen, begint Kris direct zijn ervaringen met de

nachtopvang te schetsen: “Dat is een totaal andere wereld waar je in terecht komt. Al die

dingen die je rondom je ziet, dat is vaak totaal niet appetijtelijk. Ik weet wel, het zijn ook maar

mensen maar in die eerste week kon ik alleen maar denken: waarom ik, waar ben ik hier

aanbeland”. Paul zegt: “Je moet je daar echt boven stellen: ik houd zoveel mogelijk

distantie.” Ik begin te verstaan waarom ik Paul zelden in de nachtopvang had opgemerkt; zijn

zwijgzaamheid lijkt zijn strategie te zijn om het contact met andere gebruikers te vermijden.

Kris gaat verder: “Zij die echt nog iets van hun leven willen maken, die blijven maar op een

muur botsen. Dat terwijl je dan ziet dat er zoveel mensen in de opvang zitten die niet eens

meer de moeite doen om van straat af te raken. Er wordt eigenlijk gewoon misbruik gemaakt

van de nachtopvang.” Paul sluit daarbij aan: “Ja, heel veel misbruik. Weet je, soms hoor je

zelfs mensen die zich tijdelijk in de psychiatrie of in een ontwenningcentrum laten opnemen

omdat ze dat een goede oplossing vinden om van straat af te zijn. Maar weet je wat ik het

ergst van al vind, dat sommigen echt totaal geen respect hebben. Je zou eens moeten zien

hoe ze de lavabo achterlaten vol haar en hoe het sperma soms gewoon aan de

douchemuren hangt.” Kris beklemtoont nog: “Sommigen zijn zo vuil, ik snap dat niet: voor mij

is mijn uiterlijk altijd belangrijk geweest, zeker als ik een demo of zo had.” Beiden wijzen erop

dat je als dakloze voldoende mogelijkheden hebt om jezelf te verzorgen en sommigen het

alsnog vertikken. Deze onhygiënische omgeving heeft volgens hen vergaande

consequenties: “Het CAW hè, hun manier van functioneren en wat ze allemaal toelaten heeft

er aanleiding toe dat deftige mensen niet meer willen komen. Bovendien, voor wie dit het

eerste contact met hulpverlening is, moet dit wel een erg negatieve ervaring zijn. Het is

eigenlijk een stimulans tot criminaliteit, om stommiteiten te doen om toch maar ergens de

nacht te kunnen doorbrengen.” Volgens Paul zou de nachtopvang dan ook stukken

89

selectiever moeten zijn: “Vind jij dat normaal, dat als ze iets mispeuteren, ze na twee dagen

al mogen terugkomen?”.

Ze zijn daarnaast ook niet te spreken omtrent het beeld over daklozen dat de nachtopvang

creëert. Kris vertelt over de vechtpartijen in de Academiestraat en hoe daar bijna wekelijks

politie aan te pas kwam. De politie zei zelfs op een keer: “Hoe durven jullie de boel hier zo te

verzieken terwijl je hier al op ons kosten slaapt en eet?!”. Paul beklemtoont nog hoe hij het

echt een teken aan de wand vindt dat er aan elke opvang lege blikjes bier voor de deur in het

rond liggen; “dat is dan het beeld van daklozen dat de wereld wordt ingestuurd terwijl lang

niet iedereen zo is”.

Kris besluit: “Langs de ene kant is de nachtopvang goed. Mensen zonder alternatief dienen

blij te zijn dat ze van straat af kunnen maar het zou toch ook allemaal wat anders kunnen

georganiseerd worden. Die manier van werken van het CAW, ik vind dat eigenlijk gewoon

oplossingen overbruggen”. Paul stelt nog voor dat het CAW een pand koopt en studio‟s

verhuurt onder enige vorm van controle.

Echter, het grootste probleem is volgens Paul niet de nachtopvang zelf maar wel het feit dat

er geen accurate instantie is die je helpt zoeken naar woningen. Onlangs had hij aan de

Meulestede een huisje gevonden. Hij sprak echter niet over de borg van het OCMW en toen

hij met het bewijs van zijn borg van het OCMW langs ging om de documenten te

ondertekenen, scheurde de huisbazin zijn papieren en deelde hem bars mee dat ze dat niet

wou. Paul wijst erop hoe dom dat eigenlijk is daar ze uiteindelijk veel zekerder zijn van hun

geld als het OCMW borg staat in plaats van een privé persoon: “Maar ja, ze hebben wellicht

zo‟n idee over OCMW gevallen”.

Ons gesprek wordt onderbroken door Kris die pijn krijgt aan zijn hart, hij vertrekt naar buiten.

Ik ben in paniek maar Paul vertelt me dat het niet zo erg is en het wel in orde komt. Hij heeft

Kris al gezien als die effectief buiten westen raakte en wat nu gebeurt, is volgens Paul

gewoon van de stress, “van hem op te jagen door die dingen over de nachtopvang te

vertellen”. Ik vraag wat hem in de nachtopvang deed belanden. Paul heeft het duidelijk

moeilijk zijn verhaal te vertellen. Ik moet veel vragen stellen wil ik effectief de situatie

begrijpen…

Paul begint zijn verhaal met “Ik was geen racist, met de nadruk op was.” Hij vertelt hoe hij

een tweetal jaar geleden een appartementje had gevonden in het Rabot maar er

buitengepest werd. Hij en een oud vrouwtje waren de enige twee Belgen in de blok. Zijn

allochtone buren hadden gehoopt dat het leegstaande appartement vrij ging komen voor hun

90

familie maar Paul kreeg voorrang aangezien hij toen ook dakloos was. “Die buren, ik ben

daar echt door gepest geweest. Ze deden schuurzeep aan mijn deurklink, dweilden water

onder mijn deur, belden de politie voor nachtlawaai als ik ‟s nachts met een minimaal volume

naar National Geographic keek”. Hij ging klagen bij de conciërge, “maar dat was een

vrouwenzot die het steeds voor hen opnam en niet voor mij. Op een bepaald moment ben ik

het dan ook gewoon afgetrapt en daar stond ik dan: terug op straat”. Hij kijkt zwijgzaam rond

en stopt abrupt zijn verhaal. Ik aarzel even maar vraag hem alsnog naar die twee jaar

geleden waarin hij ook dakloos was. Het is een verhaal vol haperingen waarvan pas op het

einde de puzzelstukjes in elkaar vallen.

“Ik ben toen zeven maanden dakloos geweest waarvan vier in het opvangcentrum in Kortrijk.

Nu, ik heb vroeger met mijn broer een eigen zaak gehad, eenentwintig jaar heb ik daar

gewerkt. Op een bepaald moment kregen ik en mijn broer problemen en na tijd heb ik

gewoon gezegd “salut, ik ben weg”. Ik heb dan eerst een tijdje in dezelfde sector gewerkt en

daarna ben ik als internationaal vrachtwagenchauffeur aan de slag gegaan.” Hij vertelt hoe

zijn baas hem toen regelmatig inschakelde op de bureau omdat die zelf geen verstand van

zaken had. Op een bepaald moment ging het bedrijf toch failliet: “Door dit failliet belandde ik

op straat; van een goed loon viel ik plots terug op een uitkering van achthonderd euro”. Paul

zwijgt opnieuw en zucht. Ik heb nog steeds het gevoel dat ik de situatie niet ten volle begrijp.

Algauw wordt duidelijk dat het failliet hem dan misschien wel op straat deed belanden maar

er nog andere oorzaken waren die hem zo gemakkelijk in deze situatie brachten. Ik vraag

hem ernaar. “Ja ik was kort daarvoor gescheiden hé. Wij hadden alles, een groot huis,

spaarboekjes… (stilte). Mijn vrouw, die is met alles gaan lopen en vroeg mij daarnaast nog

alimentatiegeld dat berekend was op mijn vorig loon als zelfstandige maar met mijn uitkering

kon ik dat niet betalen. Hmm, op een bepaalde dag toen ik in de bank kwam, vluchtte heel

het personeel naar achter. De directeur kwam me vertellen dat mijn vrouw al het geld van

mijn boekje had meegenomen. Maar ja, ze kon daar niet voor veroordeeld worden want van

je eigen partner kan je zogezegd niet stelen. Alles, gewoon alles had ze (wuift de woorden

weg en zucht). Wij hebben toen ons huis verkocht en dan heb ik mijn helft verdeeld en op het

boekje van mijn kinderen gezet voor als ze vijfentwintig werden. Ik was toen zo naïef om te

denken: ik kom er wel weer door, ik heb tenslotte altijd een goede job gehad.”

Hij glimlacht als hij zegt hoe zijn zoon wellicht onlangs het geld ontvangen heeft. Ik vraag

hem verwonderd of die hem dan niet kan helpen. Hij antwoordt kort: “Ik wil niet dat mijn

kinderen mij zien. Niet in deze situatie. Ik schaam mij hiervoor. Ik weet dat ze me zoeken,

maar ze weten niet waar ik ben. En, ik wil ook niet dat ze mijn vinden!”. Hij krijgt tranen in zijn

ogen en ik voel me even heel erg schuldig dat ik dat allemaal vraag. Ik bied mijn excuses

91

aan maar Paul antwoordt me: “Nee, dat doet soms deugd om eens alles te vertellen. In de

nachtopvang en zo, ik kan daar met niemand babbelen.” Kris, die ondertussen terug aan

tafel is komen zitten, zet zijn Paul‟s woorden kracht bij: “Ja, je fierheid, dat is het enige wat je

nog hebt hè. Ik vertel ook aan zo weinig mogelijk mensen dat ik geen dak meer boven mijn

hoofd heb”.

Naar aanleiding van Paul‟s verhaal begint ook Kris over zijn ouderlijke situatie te vertellen:

“Van mijn vader mag ik geen contact hebben met mijn moeder. Mijn vader moet niet van me

weten, enkel mijn zus, zij is z‟n paradepaardje, want ja zij is verpleegster”. Hij beschrijft hoe

zijn vader hem echt gekraakt heeft; al vanaf hij vijftien was kon hij niets meer goeddoen voor

hem. Zijn studiekeuzes werden ingegeven door zijn vader en pas na vele mislukkingen

mocht hij van zijn moeder zelf iets kiezen. Later toen hij een job had, zorgde zijn vader er

twee maal voor dat hij zijn job verloor. “Ik ben voor mijn vader enkel goed geweest als ik de

operatie aan zijn heup heb betaald”. Zijn vader is er volgens hem ook de oorzaak van dat hij

vandaag de dag zo afkerig is van hulp: “Ik wil niet dat ze me helpen, zeker niet voor de borg

van een huis of zo. Ik wil bewijzen dat ik alles zelf kan. Zo was dat vroeger ook; bewijzen aan

mijn vader dat ik het zelf kon.” Hij vertelt me hoe zijn vader onlangs met een mes naar hem

gestoken heeft en die daarvoor drie maand in voorlopige hechtenis heeft gezeten. “Het enige

wat mij recht houdt is mijn muziek, voor de rest bouw ik een muur rondom mij.” Paul sluit

hierbij aan: “Iedereen in deze situatie doet dat hè, en die junkies, zo‟n (strekt zijn beide

armen wijd uit) muur.”

We praten nog even verder en Kris krijgt goed nieuws voor de avond. Hij kan een

inspeelsessie voor een reclametune gaan doen en hij beslist Paul mee te nemen. Zo hoeven

ze ook deze avond niet buiten te slapen. Een vriend komt hen straks halen en voert hen naar

de studio in Ternat. De volgende dag kunnen ze dan naar de zee vertrekken. Zekerheid voor

een week. Kris weet dat hij daarna naar Frankfurt kan, maar voor Paul blijft het bang

afwachten: “De grootste frustratie, dat is niet weten wat dan.”. Kris probeert alsnog een

oplossing te zoeken voor Paul, om te kijken of die niet mee kan gaan om folders uit te delen

of zo. Paul zegt nog: “Schrijf dat ook maar op. Vanuit de nachtopvang groeien mooie

vriendschappen. Ik heb Kris leren kennen wanneer die mij ter hulp schoot toen mijn toilettas

gestolen was. En ja, dan heb ik hem wegwijs gemaakt in dit nomadenleven”. Kris besluit:

“Zonder Paul had ik het niet zo lang volhouden”. Ze maken zich klaar, want ze moeten zodra

vertrekken naar de opnamestudio.

Een week later krijg ik nog een bericht van Kris net voor hij naar Frankfurt vertrekt. Hij stuurt

me hoe “Paul hem in het zak gezet heeft”. Ik versta het niet. Het daklozenbestaan lijkt geen

92

vriendschappen te tolereren. Waar het juist misgelopen is zal ik wellicht nooit achter

komen…

Als Kris terug is van Frankfurt zie ik hem nog twee keer. Het gaat slecht met hem. Hij is weer

op straat belandt, ik snap het niet maar hij lijkt geen duidelijk antwoord te kunnen geven.

5.2.4.2. Theoretische terugkoppeling en reflectie

Opvallend in dit verhaal is hoe beiden de laagdrempeligheid expliciet als negatief element

aanhalen. Deze laagdrempeligheid creëert volgens hen perverse effecten: zowel het gebrek

aan respect in de opvang als het feit dat “deftige mensen” deze vorm van dienstverlening

weigeren is daar dan een gevolg van. Hieruit blijkt onmiddellijk de subjectieve invulling van

laagdrempeligheid: beiden beschrijven de culturele laagdrempeligheid (begrepen als de

regels van het aanbod en wat wel en niet wordt toegelaten) van de nachtopvang voor

anderen maar koppelen daar een hoge psychologische drempel voor henzelf (en andere

“deftige mensen” of mensen die voor het eerst in de hulpverlening terecht komen) aan. Dit

sluit aan bij wat Van Waveren (1990, in Thys, 2007, p.71, zie 2.4.2) zei met betrekking tot de

„erosie van laagdrempeligheid‟: door een voorziening zo laagdrempelig mogelijk te maken

kan het zijn dat sommige mensen fysiek of mentaal niet meer binnen geraken. Het verlagen

van de selectiviteit van een voorziening hangt dan niet noodzakelijk samen met lagere

drempels maar kan voor sommigen juist er een erg hoge psychologische drempel betekenen

doordat men zich niet wenst te associëren met medegebruikers (Miller & Keys, 2001, zie

3.2.).

We dienen hierbij op te merken dat Kris & Paul enerzijds de huidige manier van

laagdrempeligheid bekritiseren maar anderzijds wel pro laagdrempeligheid voor henzelf zijn.

Laagdrempeligheid voor henzelf betekent dan dat de culturele drempel verhoogd wordt en

de psychologische drempel verlaagd wordt. Het feit dat er in de nachtopvang geen sociale

begeleiding geboden wordt, lijkt voor beiden wel een goede zaak. Zo geeft Kris aan dat hij

wil tonen dat hij het ook alleen kan en slaapt Paul wellicht onder een valse identiteit daar hij

niet wil dat zijn kinderen hem vinden.

Hoewel beiden geen dus sociale begeleiding wensen (zoals ook in de definitie, zie 2.1,

beschreven) mag dit ook niet overdreven worden: beiden (maar vooral Paul) wensen wel

degelijk begeleiding bij het zoeken naar woonst en werk maar verwachten die hulp niet

zozeer vanuit de nachtopvang maar wel vanuit wat Paul “een accurate wooninstantie” noemt.

93

We zien hier dus dat ze het vooral erg vinden te moeten verblijven in de nachtopvang terwijl

er niets anders gebeurt, of zoals Kris het noemt: “oplossingen overbruggen”. We kunnen hier

dan ook zeggen dat het ‘continuüm of care’ dat de Bed, bad, brood beweging (zie 2.4.1)

vooropstelt niet lijkt te functioneren: Kris & Paul verblijven in de nachtopvang zonder dat de

hulpverlening die hen daarnaar doorverwijst hen op lange termijn helpt. Mogelijkerwijs valt dit

ook te verklaren uit de verschillende opvattingen die de hulpverlening heeft over wat zou

moeten gebeuren in tegenstelling tot hen. Zij zoeken beiden een woonst en geen

psychologische begeleiding. Het is echter de vraag in hoeverre de hulpverlening hier oor

voor heeft (iets wat we niet uit dit verhaal kunnen opmaken). We kunnen ons dan opnieuw

de vraag stellen of het de personen die gebruik maken van de nachtopvang zijn die in crisis

verkeren (zoals vooropgesteld in de definities, zie 2.1.) of eerder de hulp- en dienstverlening

zelf doordat ze enerzijds geen langetermijnperspectieven biedt wanneer mensen gebruik

maken van de nachtopvang en als ze deze toch bieden, deze vaak zeer slecht aansluiten op

de wensen en noden van hun cliënten.

Uit hun subjectieve invulling van laagdrempeligheid en hoe zij die onderscheiden van

laagdrempeligheid voor de anderen blijkt ook hoe zij zichzelf willen distantiëren van de

publieke beeldvorming van dak- en thuislozen. Een duidelijk voorbeeld hiervan is de

zogenaamd negatieve beeldvorming die de nachtopvang van dak- en thuislozen creëert

doordat je aan elke opvang blikjes bier ziet rondslingeren. Zij voelen zich er door

gestigmatiseerd (cf. psychologische drempel) en het vergroot hun schaamte over de situatie

waarin ze zijn aanbelandt. Opnieuw zien we dan hier hoe de nachtopvang niet louter als een

tussenstap wordt ervaren maar ook negatieve langetermijneffecten voor de eigen identiteit

creëert. We kunnen dan ook hier opnieuw zeggen dat de ontankering eigenlijk een proces is

dat pas echt op gang komt eenmaal iemand dak- en thuisloos is geworden: dit door het

verlies van vertrouwen in zijn medemens en in het veld van de hulp- en dienstverlening. Dit

sluit aan bij de uitspraak van Lescrauwaet (2001, zie 2.4.1.) met betrekking tot het

bestendigen van problemen. Dit bestendigen van problemen presenteert zich hier in

innerlijke gevoelens van onmacht maar zou ook letterlijk kunnen genomen worden indien

beiden zouden overgaan tot kraken, een aanbod dat beiden geweigerd hebben.

Het verlies van vertrouwen gaat bovendien ook in de andere richting op: huurbazen blijken

geen vertrouwen meer te hebben in Paul en hem te bestempelen als wat hij zelf een “OCMW

geval” noemt.

94

5.2.5. Ronny

5.2.5.1. Verhaal

Ronny, een goedlachse man einde de veertig, komt reeds anderhalf jaar naar de Gentse

nachtopvang. Vooral in de winterperiode zie ik hem vaak: voor de winterperiode begon,

wisselde hij namelijk de nachtopvang op de Gasmeterlaan af met de (te betalen)

nachtopvang Plus aan de Vlaamse Kaai. Het winterplan maakt het echter mogelijk voor hem

om wat geld uit te sparen daar hij in die periode elke nacht ergens gratis terecht kan. Het

liefst van al slaapt hij toch in de Gasmeterlaan: hoewel het eten daar minder is, slaapt hij er

rustiger. Hij vertelt hoe hij overdag vaak naar het SOC of naar de bibliotheek gaat. Af en toe

gaat hij ook bij zijn zoon die zijn kleren voor hem wast.

Ronny spreekt vaak over zijn vrouw, Hilde, met wie hij anderhalf jaar geleden samen dakloos

is geworden. Zij verblijft momenteel in de psychiatrie daar ze gediagnosticeerd is met CVS.

Hij beschrijft vaak zijn liefde voor haar: “Al ben ik nog vijf jaar dakloos, zolang ik weet dat zij

mij graag ziet, hou ik vol”. De liefde kent echter ook zijn donkere momenten, onlangs nog

stond hij op het punt haar achter zich te laten en in zijn eentje naar Spanje te trekken. Hij

vertelde die avond hoe kwaad hij op haar was daar ze hem (valselijk) had aangeklaagd voor

slagen en verwondingen. Toen hij haar wou bezoeken in de psychiaterie werd hij er door de

politie buitengezet: “Ze wil mij daar niet zien, want ze is bang dat ze anders zouden

doorhebben daar dat ze liegt en ze daar niet langer kan blijven.” Wanneer ik hem de week

daarop zie is het tij al gekeerd: “Ze is de vrouw van mijn leven. Ik zou graag met haar

trouwen.”

Op een avond vertelt hij een vaag verhaal over hoe hij op straat is terecht gekomen: door

een ongeluk met een vrachtwagen werd hij vijf jaar ongeschikt verklaard. Het gesprek neemt

al gauw een andere wending en hij spreekt over zijn droom om terug naar Spanje te gaan.

Voor zijn relatie met Hilde heeft hij daar vaak gewerkt en hij hoopt nu dat ze hem daarheen

zou vergezellen, iets wat ze voorlopig nog steeds weigert. Hij denkt in Spanje aan de slag te

kunnen gaan als monitor diepzeeduiken aangezien hij daar vroeger nog veel brevetten voor

gekregen heeft. Bovendien, zo vertelt hij me, hoeft hij toch niet te sparen voor zijn pensioen

daar hij de ziekte van Huntington heeft en wellicht niet ouder dan vijfenzestig zal worden.

Als ik hem één van de daarop volgende weken vraag of hij het zou zien zitten mij eens zijn

verhaal en ervaringen met de nachtopvang te vertellen, gaat hij onmiddelijk akkoord. Ook

zijn vrouw komt direct ter sprake: “Ik wil je alles vertellen, ik heb geen geheimen. Ik zal je

95

mijn verhaal, Hilde‟s verhaal en ons verhaal samen vertellen. Als ik beklemtoon dat zijn

verhaal onder een anonieme naam zal gepubliceerd worden reageert Ronny fel: “Maar dat

wil ik helemaal niet. Ik heb niets om me voor te schamen. Het is niet mijn fout hé dat ik in

deze situatie ben beland dus gebruik mijn echte naam maar.” We spreken de volgende week

af in een caféetje in de Wondelgemstraat waar je nog koffie en een pintje kan drinken voor

een euro.

Wanneer ik hem aan de ingang van het café zie, vertelt hij me eerst en vooral dat hij een

tijdelijke slaapplaats heeft gevonden bij een oude jeugdkameraad, Walter, die hij onlangs op

café terug tegenkwam. Hij wisselt nu de nachtopvang af met de studio van Walter. Wanneer

hij vertelt over Walter blijkt die algauw een oude vriend van mijn eigen vader te zijn. Het voelt

vreemd aan als Walter ons later op de middag komt vergezellen.

Tijdens mijn afspraak met Ronny bleek hij algauw een erg vlotte babbelaar te zijn. Door zijn

vele uitweidingen en anekdotes raakte zowel hijzelf als ik al eens de draad kwijt. In wat volgt

heb ik dan ook sommige dingen enorm ingekort (hoewel ik heb geprobeerd niets volledig uit

zijn verhaal te schrappen) zodoende duidelijkheid te scheppen. Er dient hierbij ook

opgemerkt te worden dat hoewel hij erg veel vertelde, sommige situaties ook voor mij erg

verwarrend bleven. De vraag hoe iemand in de nachtopvang terecht komt, bestaat zoals

vaak uit verschillende sporen die (wellicht) intens met elkaar verweven zijn maar waarvan

het soms moeilijk is om de exacte knooppunten terug te vinden.

Ronny begint zijn verhaal bij de start van zijn relatie met Hilde waar hij nu vier jaar mee

samen is. Hij leerde haar kennen op een tankstation en toen ze elkaar in de ogen keken,

beseften beiden dat het liefde op het eerste gezicht was. Van de ene dag op de andere trok

hij in in de sociale woning van Hilde, temeer daar hij op dat ogenblik geen woning had. Hij

was toen werkzaam als internationaal vrachtwagenchauffeur en sliep vaak in zijn camion of

op hotel. Hij vertelt hoe goed ze het samen hadden al blijkt even later ook uit zijn verhaal dat

Hilde “een beetje te veel dronk” en hij haar “van de sterke drank heeft afgeholpen; ze wou

haar leven niet kapot maken door de drank daarvoor ziet ze mij te graag.” Nu drinkt ze alleen

maar meer jupiler en een wijntje. Ja, zo op restaurant een wijntje kunnen bestellen voor zijn

vrouwtje, dat doet hij graag. Dat ze vroeger veel meer dronk is volgens hem de schuld van

Hilde‟s vader. Hij vermeldt daarbij hoe verbieden alleen maar leidt tot obsessief gedrag en

hoe anders hij het zelf aanpakt bij zijn kinderen. Zijn zoon is ondertussen wel volwassen

maar zijn dochter van veertien is volop aan het puberen. De moeder is nu hulp gaan vragen

bij de bijzondere jeugdzorg maar hij is het daar niet mee eens.

96

Gedurende meer dan een jaar woonde hij bij Hilde (tenminste wanneer hij niet op de baan

was.) Hilde liet dit niet weten aan de verhuurmaatschappij daar ze bang was haar

invaliditeitsuitkering (ze is gediagnosticeerd met CVS) te verliezen als zou blijken dat ze

samenwoonde. “Jaloerse buren” maakten echter een einde aan hun geluk en klaagden hun

samenwonen aan bij de verhuurmaatschappij. Algauw kregen ze een brief in de bus om

binnen de drie maand het huis te verlaten. Hij is er nog steeds kwaad om: “Die mensen

waren gewoon jaloers dat wij een mooie auto hadden en soms eens op reis gingen. Al die

rotzooi altijd door geld, dat geld maakt alles kapot! Iedereen wil steeds meer geld en het is

dat egoïsme van mensen dat mij en Hilde op straat heeft doen belanden.”

Toen ze Hilde‟s woonst verlieten, trokken ze naar het sociaal appartement van Ronny‟s

moeder. Zijn moeder kwam echter kort daarop, in juli 2008, te overlijden terwijl hijzelf in het

buitenland zat. Hilde werd door Ronny‟s zus buitengezet (ze had zelfs niet meer de tijd hun

spullen te pakken) en trok naar het opvangcentrum in Kortrijk voor vrouwen. (Hij vertelt nog

een anekdote van hoe hij in het opvangcentrum voor mannen zat dat honderd meter van het

hare voor vrouwen lag en hoe ze elkaar in het geniep ontmoeten). Hijzelf kreeg drie dagen

na het overlijden van zijn moeder een ongeluk met zijn vrachtwagen waardoor hij zijn loon

verloor en vijf jaar ongeschikt werd verklaard om nog met de vrachtwagen te rijden. Hij

vertelt hoe hij van de ene dag op de andere alles kwijt was. Hij was gewoon veel te

verdienen en nu had hij plots niets meer. Het duurde maar liefst zeventien maanden

vooraleer hij een uitkering kon krijgen. Verschillende redenen lagen aan de basis daarvan:

enerzijds was hij te lang in Spanje ingeschreven waardoor hij nu geen recht had op een

uitkering, anderzijds merkt hij ook op hoe je voor een uitkering je papieren in orde moet

maken maar dat ook geld kost dat je juist niet hebt als je geen uitkering krijgt. Hij benadrukt

hoe in die hele periode waarin hij zonder geld zat Hilde hem door dik en dun geholpen heeft

en zeker 30 000 euro aan hem gespendeerd heeft. Als ik hem vraag aan wat antwoordt hij

kort: “Hotelletjes, eten, sigaretjes. Het leven is duur hé.”

Vervolgens schetst hij in een notendop hun parcours na de dood van zijn moeder. Het is me

nog steeds niet duidelijk waar wat precies is gebeurd. Ze trokken eerst naar het OCMW in

Kortrijk waar ze een noodkamer kregen, dan naar Roeselare, dan naar het opvangcentrum in

Ieper, dan naar Brugge, dan naar Eeklo waar ze een noodwoning kregen voor drie maand en

dan naar Gent. In Gent hebben hij en Hilde een tijdje nachtopvang plus afgewisseld met de

gewone nachtopvang en af en toe hotelletjes. Hilde is dan nadien naar de psychiatrie

gegaan, de nachtopvang kon zij niet volhouden. Zelf bleef hij in Gent afwisselen tussen de

gewone nachtopvang, nachtopvang Plus en recentelijk Walter.

97

Momenteel probeert hij alleen een huisje te zoeken want Hilde wil wel bij hem wonen, maar

wil/kan zelf niets zoeken. Hij vermeldt dat Hilde te veel schulden heeft om een appartement

te zoeken: “Zodra ze iets heeft, pakken ze haar alles af.” Ik vraag hem waar de schulden

vandaan komen: “Elektriciteit, gas, penale boeten voor openbare dronkenschap enzo”. Het is

mij een raadsel hoe ze aan die schulden is gekomen zonder huis, te meer daar hij vertelt dat

die schulden er nog niet waren toen ze in de sociale woning van haar verbleven. Ook hijzelf

heeft vroeger nog schulden gehad nadat hij als zelfstandige failliet was gegaan. Na zeven

jaar werd hij echter schuldenvrij verklaard. De enige schulden die hij nu nog heeft, is het

alimentatiegeld van zijn dochter dat hij niet meer heeft kunnen betalen sinds hij op straat is

terecht gekomen.

De zoektocht naar een huis verloopt moeilijk omdat hij er alleen voor staat. Eigenlijk zou hij -

zoals hij me eerder in de nachtopvang al vertelde - het liefst terug naar Spanje willen; binnen

de drie maand heeft hij daar naar eigen zeggen zeker werk en woonst. Maar Hilde wil niet

mee, ze is volgens hem bang dan afhankelijk te zijn. “Dat is een rebelse vrouw die Hilde, ze

is vroeger ook nog zelfstandig geweest en die wil altijd alles zelf doen”. Als ze in België

zouden blijven is de enige optie volgens hem om opnieuw zelfstandig te beginnen. Op die

manier kan hij het vennootschap op hun adres zetten en kunnen ze niets komen afpakken.

(Er volgt een hele uitleg over hoe je zelfstandig kan beginnen met zo min mogelijk risico, ik

ga hier verder niet op in). Hij denkt er aan om met Walter hamburgers te verkopen. Terug

„gewoon‟ gaan werken ziet hij echt niet zitten: “Ik heb altijd gewerkt en kijk wat ze nu met mij

doen. Doordat ik ongeschikt ben verklaard, kan ik vijf jaar niet meer werken.” Ik merk op dat

hij toch een andere job zou kunnen doen, maar hij zegt dat het enigste wat hij dan nog zou

willen doen met de vrachtwagen rijden is.

In wat volgt, geeft hij vooral opmerkingen over de nachtopvang. Hij vertelt eerst en vooral

hoe goed hij de nachtopvang vindt: “Misschien denkt niet iedereen daar zo over, maar voor

mij is dat echt goed. En ja, tzal nooit voor iedereen goed zijn hé, dus ik kom op voor mezelf

en voor mij is dat piccobello mits enkele aanpassingen.” Hij begint te vertellen over wat er

toch nog zou kunnen veranderen: “Ik vind eigenlijk dat ze de capaciteit moeten uitbreiden en

in plaats van twee maal vijf nachten per maand, drie maal vijf nachten zouden moeten

installeren. Niet dat ze altijd moeten open zijn hé, want anders zouden mensen hun motivatie

verliezen en niet meer zoeken om eruit te geraken. En een uur vroeger reserveren moet ook

mogelijk zijn. En goh, om negen uur ‟s avonds pas open gaan, zouden ze dat geen uur

kunnen vervroegen? Als je zolang in de kou moet staan, wordt je agressief hè. Maar de

belangrijkste aanpassing die ze moeten maken is dat eten, dat vind ik echt niet ok! Ze

zouden ons toch wel twee belegskes mogen geven, ham en kaas, dat is niet duur en dat is

98

lekker. Die vorte politiekers krijgen ‟s middags al dat gratis warm eten en wij ontbreken de

nodige vitamines”. Ik vraag hem of hij dan niet ‟s middags in poverello kan gaan eten, dat is

toch maar een euro: “Ja, maar je moet wel eerst een euro hebben. En als ze dan van het

idee zijn dat ze daarom geen beleg willen geven, kunnen ze tenminste die soep aanpassen.

Die is soms een week hetzelfde. Dat is echt een ramp hè, dat zorgt voor stress die soep.

Niet moeilijk dat mensen agressief worden!”.

Ik vraag hem nog wat hij van de nachtopvang Plus vindt. Hij beklemtoont hoe hij de gewone

nachtopvang eigenlijk beter vindt. Hij snapt niet goed waarom er moet betaald worden in de

ene en in de andere niet terwijl het eigenlijk juist hetzelfde is. Door niet in de nachtopvang

Plus te verblijven kan hij eens wat overhouden om een cadeautje voor zijn vrouw te kopen.

Hij vertelt me over het juweel dat hij haar onlangs cadeau deed. Hij rekent uit hoeveel hij

over heeft als hij maandelijks tachtig euro zou moeten uitgeven aan de nachtopvang plus:

“twintig euro per dag, dat is niets he. Mijn leefgeld, daar kan ik mij de eerste helft van de

maand alles mee kopen, maar de andere twee weken heb ik niets meer.”

Even later komt Walter ook aan tafel bijgeschoven. Ronny herhaalt nog eens zijn klachten

over het eten tegen hem. Walter grinnikt en zegt alleen maar: “Kzou dat spel wel ne keer

willen zien.” Ronny wijst hem erop dat dat alleen kan als hij ook effectief blijf slapen, zoniet

verliest hij twee nachten (dit is de straf wanneer iemand niet komt opdagen of ‟s avonds weer

de opvang verlaat). Walter grinnikt dat dat toch geen probleem is, zijn huis is toch om de

hoek. Ze lachen.

Als ik hem de week daarop nogmaals zie om het verslag na te lezen, beklemtoont hij dat hij

het positief vindt mensen meer inzicht te verschaffen in het leven van een dakloze: “Velen

weten niet wat ons overkomt hé. Nochtans, één klein incident en je zit vast in een situatie die

je nooit gewenst hebt.” Hij vertelt nog hoe hij zich te veel laat leiden door Hilde maar hoe hij

het leven zonder haar niet aankan. Dat is enigszins paradoxaal omdat hij ook vaak

beklemtoont dat als Hilde er niet was, hij al lang terug werk en woonst zou hebben maar

door te wachten op haar hij nog nergens staat. “Maar”, zo zegt hij, “ik wil echt niet dat die

relatie mislukt”. Hilde is de vijfde persoon met wie hij een langdurige relatie heeft en hij wil

niet nog eens opnieuw beginnen. Hij wijst er nog op dat zijn begeleiding weinig weet van zijn

relatie met Hilde: “die weten misschien een derde van mijn verhaal, maar ik ken dat, die

oordelen en veroordelen toch continu!”

99

5.2.5.2. Theoretische terugkoppeling en reflectie

Ronny kiest expliciet voor de nachtopvang omwille van de laagdrempeligheid. Hij heeft in

tegenstelling tot vele anderen, geen last van psychologische drempels en beklemtoont erg

expliciet de materiële laagdrempeligheid. Ronny wenst ook uitdrukkelijk geen begeleiding,

ook niet in het zoeken van een huis, hij is er namelijk van overtuigd dat hij alles alleen aan

kan zolang Hilde maar aan zijn zijde staat. We kunnen dan ook hier niet echt zeggen dat de

laagdrempeligheid zijn motivatie aantast om iets te zoeken (hij wijst daar trouwens in zijn

verhaal zelf op) wel wijt hij zijn wisselende motivatie aan zijn knipperlichtrelatie met Hilde.

Hoewel ik hier zeg dat deze laagdrempeligheid niet zijn motivatie aantast, kreeg ik toch bij

Ronny (als enige van de beschreven personen) het gevoel van een soort gecreëerde

afhankelijkheid. Het is echter maar de vraag of we alleen Ronny zelf daarvoor de schuld

kunnen geven:

- Zo zorgde de winteropvang er bijvoorbeeld voor dat mensen veel vaker klaagden

over het eten omdat ze daar vaak een warme maaltijd kregen (af en toe gesponsord,

zo werd er met kerst een gratis maaltijd voorzien door het EVA, ethisch vegetarisch

alternatief). De overtuiging leeft ook bij vele van de gebruikers dat het eten dat

aangeboden wordt, gratis verkregen wordt bij onder andere horecazaken die hun

restjes aan de liefdadigheid schenken.

- Ronny heeft bijna alle trappen van het „staircase model‟ (zie 1.2.4.) doorlopen en toch

nooit een degelijke oplossing gevonden. Dit verklaart dan ook misschien ten dele zijn

optimisme over de nachtopvang. Ondanks de beperking van nachten kent hij er meer

zekerheid - daar er geen maximumduur is opgegeven zoals bijvoorbeeld bij

opvangtehuizen ) en geen bemoeienis van begeleiding die hij als “veroordelend”

omschrijft. Het feit dat hij deze begeleiding als “veroordelend” omschrijft zou wel eens

kunnen te maken hebben met de verschillende werkelijkheidsopvattingen die zij - in

tegenstelling tot hemzelf - over zijn situatie hebben. Zelf legt hij de oorzaken van zijn

situatie puur structureel (jaloerse buren en het ongeval zijn vrachtwagen) en wenst

niet dat zijn relatie met Hilde in vraag wordt gesteld (dit viel ook in het gesprek op, hij

vroeg me expliciet haar niet negatief te presenteren ondanks sommige anekdotes). Ik

vrees echter dat indien Ronny begeleiding zou krijgen algauw zijn relatie in twijfel zou

getrokken worden, iets waar hij absoluut geen oor voor heeft… De nachtopvang is

voor hem dan ook een rustpunt, weg van zijn negatieve ervaringen met de hulp- en

dienstverlening.

100

6. Besluit en discussie.

Ik ga in wat hieronder volgt eerst kort in op mijn ervaringen met deze manier van onderzoek

voeren. In het tweede deel van dit besluit bundel ik vervolgens de onderzoeksresultaten aan

de hand van enkele centrale thema‟s.

6.1. Met betrekking tot het verhaal.

In het hoofdstuk methodologie werd reeds ingegaan op de relevantie van het verhaal. Ik wil

hier echter in dit besluit vanuit subjectief standpunt op terug komen, met name duiding geven

aan de vraag wat de impact van deze verhalen voor mezelf was en voor anderen zou

kunnen zijn.

Het was eerst en vooral een enorm spannende, uitdagende opgave om zo‟n veelheid aan

materiaal met zo‟n emotionele inhoud te verwerken. Telkens ik de uitgetypte verhalen

meegaf aan de vertellers, wachtte ik met een bang hartje af wat zij ervan zouden vinden. Dit

was steeds een onvoorziene positieve reactie die me erg gelukkig stemde: Het was fijn te

voelen dat mijn dankbaarheid voor het delen van (stukken van) hun leven, ook beantwoord

werd met dankbaarheid van hun kant voor de manier waarop hun verhaal gepresenteerd

werd.

Ten tweede deden sommige verhalen mij ook mijn eigen vooronderstellingen in vraag

stellen. Waar ik aan de start van deze masterproef nog een duidelijk idee had omtrent wat de

nachtopvang was en hoe die zou moeten zijn, leek dit na afloop van mijn onderzoek veel

minder het geval te zijn. Het werd voor mij veel moeilijker om te zeggen „dit zou moeten

veranderen‟ dan ik aanvankelijk dacht. Niettemin was dit een positieve ervaring, één

waarvan ik (en hopelijk ook anderen) leerde dat de complexiteit van dak- en thuisloosheid en

de antwoorden die de praktijk daarop formuleert nooit zal te vatten zal zijn binnen één

theoretisch kader en er altijd knelpunten zullen blijven. Dit wil echter voor mij niet zeggen dat

er dan niets moet gebeuren, wel dat de discussie omtrent de nachtopvang niet langer alleen

op abstracte gronden kan gevoerd worden (zie verder 6.2.).

Dat dit voeren van de discussie niet meer op abstracte gronden kan gevoerd worden, werd

reeds in de methodologie weergegeven door het begrip „verstehen‟. Dit kwam voor mij

duidelijk naar voren wanneer ik de verhalen liet nalezen door vrienden en familie. Ook

101

mensen die niet spontaan begaan waren met het lot van dak- en thuislozen voelden zich

geraakt door de verhalen. Het was dan ook een erg mooi moment toen mijn moeder op een

zomerse dag nadat ze alle verhalen had doorgelezen, spontaan over haar eigen leven en

angsten begon te vertellen, iets wat ze niet zo vaak doet. Ik kreeg het gevoel dat het doel

van mijn verhalen, namelijk komen tot beter „verstehen‟, werkelijkheid was geworden.

Dit „verstehen‟ acht ik zeer noodzakelijk daar we zoveel jaar na de landloperij nog vaak

dezelfde denkkaders blijven hanteren (zie 2.4) waarvan de praktijk bewijst dat ze niet of

maar in beperkte mate opgaan (zie verder 6.2.). Bijvoorbeeld, alle discussie over structurele

factoren die aan de basis liggen van dak- en thuisloosheid ten spijt, blijft een vaak gehoorde

uitspraak “Ze mogen toch al blij zijn dat ze gratis een bed krijgen.” Wat me dan nog het

meest hierbij treft, is dat dit niet zozeer een uitspraak van Jan Modaal is, maar wel één die

regelmatig gehoord werd op de bijeenkomsten van de werkgroep dak- en thuisloosheid die

naar aanleiding van een onderzoek naar gebruikersprofielen van de nachtopvang bijeen

kwam (en waar ik in september en oktober 2010 enkele malen aan deelnam). In zulke

uitspraken kruipt naar mijn mening vaak een erg beschuldigende vinger die hen beoordeeld

op de situatie waarin ze zijn aanbeland zonder rekening te houden met de diversiteit van

contexten die daar aanleiding toe gaf én de factoren die hen in deze situatie vasthouden.

Het presenteren van een verhaal sluit in die zin dan ook goed aan bij het zoeken naar de

wortels van een fenomeen in zijn geschiedenis (wat niet wel zeggen dat het verhaal de

geschiedenis kan vervangen!). Geschiedenis dwingt je je vooronderstellingen in vraag te

stellen, iets wat ook bij het beluisteren / nalezen van deze verhalen gebeurt. Door het

verhaal blijkt dat - zoals hierboven reeds aangehaald - de historische gecreëerde ideeën

vaak moeilijk toepasbaar zijn op de complexiteit van de realiteit. Om nog maar eens terug te

komen op het historisch ingebakken onderscheid „deserving - undeserving‟, merkte ik hoe ik

doorheen het verhaal ook mijn eigen ideeën over wie wel en niet recht had op de

nachtopvang moest bijstellen. Zo koos ik er bewust voor om met twee personen te praten

waar ik aanvankelijk minder sympathie voor had. Hoewel ik ook na hun verhaal vraagtekens

blijf hebben bij hun „keuzes‟ (als we dit al zo mogen noemen), begrijp ik deze veel beter.

Door te zien hoe de andere naar zijn situatie kijkt en hoe deze situatie tot stand kwam en in

stand gehouden wordt, wordt het plots veel moeilijker een oordeel te vellen.

102

6.2. Met betrekking tot de nachtopvang.

Het belangrijkste doel van mijn onderzoek was om de subjectieve betekenis van de

nachtopvang voor de betrokken te achterhalen. Wat deze voor hen is, is echter ook voor mij

een subjectief gebeuren: zoals aangegeven bij de methodologie is ook de interpretatie van

het verhaal door de onderzoeker nooit neutraal.

In de interpretatie van de verschillende verhalen vond ik een aantal thema‟s die van centraal

belang lijken te zijn (cf. integratiefase, Wester, 1987, zie 4.3). Waar het bij de theoretische

terugkoppeling en de reflectie op de verschillende verhalen nog om een globale indruk ging

met betrekking tot relevante aspecten in hun verhaal, bundel ik deze hier samen zodoende

de discussie meer concreet vorm te geven.

Deze manier van onderzoeken leidt zo niet tot nieuwe definities (wat ook niet de bedoeling

was!) maar de thema‟s brengen wel heel wat discussiemateriaal omtrent wat de

nachtopvang voor iemand zou kunnen zijn aan het licht. De pluraliteit van betekenissen geeft

zo aanleiding tot meer vragen dan antwoorden.

Met betrekking tot deze thema‟s dient tot slot vermeld te worden dat deze vaak veel ruimer te

situeren zijn dan enkel de nachtopvang. Zo bleek dat sommige personen weinig over de

nachtopvang zelf te zeggen hadden maar wel uitgebreid ingingen op thema‟s waar de

nachtopvang maar één van de vele actoren in is. Dit mag niet verwonderen daar de

nachtopvang voor dak- en thuislozen natuurlijk niet op zichzelf staat maar ook duidelijk is

ingebed in een bepaalde maatschappij met een bepaalde aanpak van / kijk op dak- en

thuisloosheid.

6.2.1. Drempels & laagdrempeligheid

Verschillende definities spraken over een laagdrempelige vorm van opvang. In de

doelstellingen van de nachtopvang werd er gesproken over „… respect hebben en rekening

houden met de overlevingsstrategieën van de doelgroep. Dit impliceert een aanbod van

menswaardige overnachtingsmogelijkheden met zo weinig mogelijk financiële, culturele en

psychologische drempels‟ (CAW 2009, zie 2.1.).

De gevolgen van deze laagdrempeligheid van de nachtopvang worden zowel negatief als

positief beschreven: van een gemakkelijkheidoplossing met afglijdende effecten (Vlaminck,

1995, in Vranken et al., 1997) tot een manier om paternalisme tegen te gaan en autonomie

centraal te stellen (Thys, 2006) (zie 2.4.2).

103

In de verhalen zien we hoe, ondanks het feit dat allen de financiële laagdrempeligheid als

positief ervaren, niet iedereen de nachtopvang even laagdrempelig vindt. Zo zorgt de

culturele laagdrempeligheid (begrepen als de regels van het aanbod, wat wel en niet

toegelaten is, …) volgens sommigen (bv. Jeroen, Kris en Paul) voor een erg hoge

psychologische drempel. Dit sluit aan bij de uitspraak van Van Waveren (1990, in Thys,

2006, p.69) met betrekking tot „de erosie van de laagdrempeligheid‟: door de nachtopvang zo

laagdrempelig mogelijk te willen maken, gaan sommigen zich gestigmatiseerd voelen

wanneer zij gebruik maken van een aanbod als de nachtopvang (cf. statusconflicten,

Anderson, 1993 in Dorick, 2005, zie 3.2.) en zodoende op zoek gaan naar alternatieven die

een lagere psychologische drempel kennen. We kunnen dan ook niet zeggen dat de

nachtopvang per definitie aansluit bij „de overlevingsstrategieën van de doelgroep‟: het is niet

omdat de nachtopvang door velen beschouwd wordt als de enige mogelijkheid om onderdak

voor de nacht te vinden dat deze mogelijkheid ook wordt ervaren als één die aansluit bij hun

ideeën omtrent overleven (wat iets anders is dan hun feitelijke mogelijkheden tot overleven).

Jeroen bijvoorbeeld gaf aan liever in zijn tent aan de Blaarmeersen te slapen en pas als het

echt te koud begon te worden, vertrok hij naar de nachtopvang.

Hoewel hierboven de lage culturele drempel aan een (voor sommigen) hoge

psychologische drempel werd gekoppeld, kan het verhogen van de culturele drempel niet

direct een oplossing bieden voor de hoge psychologische drempel. We zien namelijk hoe de

lage culturele drempel door sommigen (zoals bv. Marc & Kevin) zeer duidelijk als positief

wordt ervaren. Het mag geen verwondering wekken dat juist zij deze culturele

laagdrempeligheid op prijs stellen: het gevoel van autonomie (wat voortvloeit uit de lage

culturele drempel) is voor beiden een waardevol goed daar beiden reeds verschillende

ervaringen met vrijheidsberoving hebben. Hierbij dienen echter twee opmerkingen gemaakt

te worden:

- Ook zij die de culturele laagdrempeligheid niet appreciëren, vinden hun autonomie

belangrijk. Ze koppelen dit echter niet direct aan de culturele laagdrempeligheid maar

ik vrees dat indien we de culturele laagdrempeligheid zouden aanpassen, dit ook hun

autonomie zou schaden. Paul bijvoorbeeld wenst anoniem te kunnen slapen, een

element dat volgens mij toch ook onder de culturele laagdrempeligheid valt. De

aanpassingen die de tegenstanders van de culturele laagdrempeligheid wensen, zijn

dan ook erg selectief en vooral bedoeld om statusconflicten (cf. Anderson, 1993 in

Dorick, 2005, zie 3.2.) te vermijden.

- Zij die de culturele laagdrempeligheid wel appreciëren, ervaren niettemin ook een erg

hoge psychologische drempel, maar dit volgt niet langer uit de lage culturele drempel

en de statusconflicten die daaruit voorkomen maar veeleer uit een niet te vermijden

104

gevoel van falen. Dit komt duidelijk naar voor bij Kevin: Hij schaamt zich enerzijds om

gebruik te maken van de nachtopvang omdat hij zichzelf daardoor als een „sociaal

geval‟ bestempelt terwijl hij gelijktijdig de vrijheid (die nauw samenhangt met de lage

culturele drempel) apprecieert die hij in de nachtopvang krijgt.

We zien aldus hoe het verband tussen de culturele en de psychologische laagdrempeligheid

door iedereen anders wordt ervaren. Wat we echter vooral hier dienen mee te nemen is dat

de nachtopvang nooit per definitie voor iedereen laagdrempelig kan zijn en dat we steeds

dienen te kijken welke uitsluitingmechanismen er zijn.

Los van het feit of de culturele drempel al dan niet als positief wordt ervaren, kunnen we in

geen geval stellen dat de nachtopvang leidt tot gemakkelijkheidoplossingen en

demotivatie om uit het dak- en thuislozencircuit te raken (waarvan sommige auteurs het als

een expliciet risico aangaven van laagdrempeligheid, zie 2.4.2.). Met betrekking tot deze

motivatie zijn er twee opvallende besluiten uit het onderzoek te trekken:

- We zien hoe in tegenstelling tot de uitspraken met betrekking tot de demotiverende

aspecten van de nachtopvang, deze soms juist als een bron van motivatie gebruikt

wordt. Zo zagen we hoe Marc de nachtopvang als een eerste stap in zijn proces weg

van straat ziet en hij door het gebruik van de nachtopvang weer de motivatie krijgt om

naar het afkickcentrum te gaan (waar hij echter algauw terug zijn motivatie verliest).

Ook bij Dirk dient de nachtopvang een vorm van motivatie te zijn, al wordt deze door

hem niet vrijwillig gekozen. Het afkickcentrum dat hem vijf dagen verbiedt in hun

werking wil hem dan - door tijdelijk een trapje lager te gaan staan op de woonladder

(zie 1.2.4.) - bewust maken van de consequenties van zijn gedrag en hem zo

motiveren om niet langer drugs te gebruiken in het centrum. We zien hier heel

duidelijk hoe het staircase model waarvan gezegd wordt dat het weinig effect heeft,

wel door sociaal werkers wordt gebruikt als een machtsinstrument: de ladder kan

namelijk gebruikt worden om goed gedrag te belonen en slecht gedrag te bestraffen

door respectievelijk naar een trap hoger of een trap lager op de woonladder gestuurd

te worden.

- Anderzijds zien we hoe als er sprake is van weinig motivatie, dit veeleer omwille van

het gebrek aan alternatieven buiten de nachtopvang is dan dat men zich effectief zou

wensen te nestelen in het aanbod van de nachtopvang (bv. Jeroen, Kris & Paul). Het

proces van „shelterization‟ waarvan gezegd werd dat het mensen tot object maakt en

leidt tot een verlies aan langetermijnperspectieven (zie 2.4.3.) gaat dan ook niet

volledig op. Het is dan niet de „shelter‟ zelf die leidt tot het verlies aan hoop (zie ook

6.2.3.) en langetermijnperspectieven maar wel de duur (begrepen als de

opeenvolgende reeksen van vijf nachten) van het verblijf in de nachtopvang (steeds

105

gecombineerd met andere „oplossingen‟ gegeven de beperking van nachten) en het

feit dat men bij de verschillende hulp- en dienstverleninginitiatieven / wooninstanties

geen gehoor krijgt met betrekking tot de eigenlijke vraag die meestal veel ruimer is

dan enkel een vraag tot onderdak voor een paar nachten per maand (zie verder

6.2.2.). We kunnen met andere woorden zeggen dat het disfunctioneren van ‘het

continuüm of care’ (zowel begrepen als het niet bieden van hulp en / of als het niet

bieden van aangepaste hulp) waarvan de nachtopvang in principe dient deel van uit

te maken (zie 2.4.), een grote invloed heeft op de schijnbare afwezigheid van

motivatie. Ik spreek hier over „schijnbare afwezigheid‟ omdat ik wens te beklemtonen

dat motivatie pas kan bestaan indien er ook een context is die het realistisch maakt

dat deze motivatie nut heeft en waarin de persoon zijn aspiraties kan bewerkstelligen.

Als men steeds tegen een muur botst (zoals Jeroen het omschreef) verdwijnt ook de

hoop en de wil iets met zijn motivatie te doen (veeleer dan dat de motivatie als

dusdanig verdwijnt). Wanneer men aldus het gevoel krijgt dat de nachtopvang als

stockageruimte gebruikt wordt zonder dat alternatieven op lange termijn worden

geboden (cf. disfunctioneren continuüm of care), zal ook de hoop op beterschap

gestockeerd worden (bv. Jeroen, Ronny).

Het „disfunctioneren van het continuüm of care‟ zoals hierboven werd vermeld, sluit aan bij

het ‘staircase model’ waarvan gezegd werd dat het veel gemakkelijker is de trap af te dalen

dan op te gaan (zie 1.2.4). Eenmaal op de onderste trappen terecht gekomen, wordt er nog

weinig hoop geboden om hogerop te klimmen. Of zoals Paul zei: “Het is ongelooflijk hoe snel

je in deze situatie belandt en hoe moeilijk je er weer uit geraakt”. De vraag is dan natuurlijk of

we een betere trap moeten bouwen - of zelfs maar een kleine helling zoals bij de housing

first strategie - of we de dak- en thuislozen zelf moeten leren om eenmaal ze de laagste

treden bereikt hebben, veel grotere stappen te zetten. Het is echter te betwijfelen of zelfs

indien we de mensen leren om grotere stappen te zetten, zij ook effectief kunnen slagen

hogerop te komen. In verschillende verhalen lijkt mij de housing first strategie een goed

alternatief te bieden: via deze manier kunnen de voornaamste noden van mensen (namelijk

een woonst) ingelost worden en kunnen zij ook effectief iets met hun motivatie doen en deze

tonen aan de begeleiding die zich opbouwt rondom het huis. We zagen echter ook hoe in

sommige gevallen de housing first strategie een veel geringere oplossing kan bieden doordat

ze (1) blijft uitgaan van de tijdelijkheid van begeleiding bij het wonen, iets waar we bij de

situatie van Marc toch vraagtekens bij kunnen plaatsen of (2) instrumenteel wordt gebruikt;

als zijnde een verplichting tot begeleiding wenst men effectief een huis. Dit zou bijvoorbeeld

bij Ronny het geval kunnen zijn. Hij wenst sowieso niet zijn verhaal aan de begeleiding te

vertellen en het is dan ook maar de vraag of zelfs indien hij een huis krijgt, hij dit plots wel

106

zou doen. In die zin lijkt de housing first strategie dan ook wel heel wat perverse effecten in

zich te houden die mensen pas een huis gunt indien ze „eerlijk‟ zijn tegenover de

begeleiding.

Met betrekking tot „het vastzetten van mensen op de laagste trede‟ zoals hierboven werd

aangehaald, zien we hoe de hulp- en dienstverlening (zowel de doorverwijzers als zij die

hoger op de trap staan), de nachtopvang wel degelijk als laagdrempelig zien, in de zin van

gemakkelijk om naar door te verwijzen. Dit sluit aan bij wat in 2.4.2. gezegd werd met

betrekking tot de nachtopvang als gemakkelijkheidoplossing voor voorzieningen. Ik ga

hier in het volgende thema dieper op in.

6.2.2. Crisis

In vele definities (zie 1.2.) werd gesproken over crisissituaties. Echter wat een crisis is, lijkt

na het beschrijven van de verhalen niet meer zo eenduidig. De vooropgestelde betekenis

van het begrip crisis, met name „een beslissend stadium‟, een „toestand van instabiliteit, een

„keerpunt‟ bij de gebruikers (Demaerschalk & Hermans, 2010) lijkt maar zeer zelden op te

gaan. Een crisissituatie kan echter ook een andere betekenis krijgen, namelijk als een

crisissituatie in de hulpverlening- en dienstverlening en / of een crisis bij de

wooninstanties en verhuurmarkt.

Als we een crisis op die manier omschrijven, valt eerst en vooral de regelmatige

doorverwijzing vanuit het OCMW te bediscussiëren. Zoals gezegd in voorgaand thema met

betrekking tot de laagdrempeligheid, gebruiken zij de nachtopvang vaak als een

gemakkelijkheidoplossing: Mensen worden in de „wachtkamer van de nachtopvang‟

(Demaerschalk & Hermans, 2010, p.112) gezet zonder dat hen langetermijnperspectieven

geboden worden, of zoals Kris het zegt „oplossing worden overbrugd‟.

We zien dan hoe de maatschappelijke dienstverlening op een erg minimalistische manier

wordt geïnterpreteerd. Het gaat enkel om het tijdelijk overbruggen van een nood (begeleiding

of huisvesting) zonder dat de vraag gesteld wordt naar hoe effectief aan die nood kan

tegemoet gekomen worden. Zoals gezegd wenst niemand van de onderzochte personen

zich te nestelen in het aanbod van de nachtopvang en hebben ze allen vrij realistische

verlangens (uitgezonderd misschien Ronny). Met betrekking tot deze noden, gaven

verschillende mensen aan er zelf op te moeten hameren op de wachtlijst gezet te worden

etc. Ook inzake het voorschieten van een borg door het OCMW bij het huren van een huis,

zien we een erg minimalistische invulling. De finaliteit lijkt niet te zijn dat mensen een huis

107

vinden, want zoals aangeven volstaat de borg in praktijk niet omdat verhuurders daar

afkering van blijken te zijn. Het lijkt enkel te gaan om een compensatie voor het feit dat

mensen zelf deze borg niet kunnen betalen.

Hierbij dienen we op te merken dat mogelijkerwijs ook de druk meespeelt om geen

aanzuigeffect te creëren, iets waar onder andere in het kader van de winteropvang vaak over

gesproken wordt. Zo staat Gent er in de nachtopvang voor bekend een stad te zijn waar het

gemakkelijk is om een referentie adres te bekomen, waardoor sommige OCMW‟s mogelijks

niet altijd even happig zijn om mensen binnen hun werking effectief hulp te bieden uit angst

een aanzuigeffect te creëren.

Hoewel het OCMW één van de belangrijkste doorverwijzers is, zijn er ook tal van andere

instituties die onder vuur komen te liggen. Onderzoek (Van Doorn, 2004, in Hermans et al.,

2007) wees reeds op de rol van totaalinstituties zoals gevangenissen, psychiatrie en

ziekenhuizen bij het dak- en thuisloos worden, iets wat ook in de verhalen (bv. Henk, Marc

en Kevin) geillustreerd werd. Echter, de klemtoon die ik op het OCMW wens te leggen, houdt

verband met mijn visie omtrent de grotere rol die zij spelen in het proces van dakloos

blijven (in plaats van worden). Zoals uit de verhalen bleek stellen mensen vaak pas de

vraag tot hulp aan het OCMW éénmaal ze reeds dak- en thuisloos zijn geworden. Het

OCMW krijgt dan een belangrijke functie in het zo snel mogelijk omkeren van de situatie. De

vraag „hoe komt het dat iemand in de nachtopvang blijft‟ houdt dan volgens mij ook een meer

structurele kijk in dan de vraag „hoe komt het dat iemand in de nachtopvang terecht komt‟

(zie reeds bij verhaal Jeroen). Bij de vraag die focust op de duur van het proces, zien we

bovendien dat de nachtopvang geen neutrale tussenstap is die tijdelijk gebruikt wordt

alvorens er een oplossing komt, maar deze ook negatieve langetermijneffecten creëert zoals

stigmatisering, het gevoel levenslang een etiket opgeplakt te krijgen… (zie bijvoorbeeld

Jeroen, Kris & Paul). Dit wordt mogelijks nog versterkt door de alternatieven die mensen

moeten zoeken wanneer hun vijf dagen op zijn (sommigen gaan dan in het station of buiten

slapen, anderen hebben nog wel iemand waar ze af en toe de nacht kunnen doorbrengen).

In die zin is het belangrijk om niet enkel te focussen op preventie als het tegengaan van dak-

en thuisloosheid in se maar ook om zo snel mogelijk het proces te keren. Dit sluit aan bij de

uitspraak van Busch-Geertsema & Sahlin (2007, p.76) dat zelfs indien er zou gesproken

worden van meer individuele redenen waarom iemand dak- en thuisloos wordt, dit geenszins

het geval is waarom iemand thuisloos blijft. Kauppi & Breadley (2003, p.5) vermelden daarbij

bovendien dat het bestrijden van structurele factoren veel effectiever is dan het bestrijden

van individuele factoren in het tegengaan van dak- en thuisloosheid (zie 1.2.3.).

In het kader van „een crisissituatie in de hulpverlening‟ dienen we ons ook af te vragen hoe

het nu feitelijk zit met de signalisatiefunctie die het CAW dient op te nemen en de

108

doelstelling „in kaart brengen van de behoeften van het doelpubliek (de gebruikers) met

betrekking tot de (on)mogelijkheden van het Algemeen Welzijnswerk‟ die vermeldt wordt in

het kader van de nachtopvang (CAW, 2009, zie 1.1.2. & 2.1.). Deze signalisatiefunctie kan

maar zeer beperkt gebeuren daar er geen intake criteria zijn in de nachtopvang waardoor

enkel zichtbare verschijnselen (zoals een toeloop van Roma) kunnen gesignaliseerd worden.

De rol van het OCMW wordt niet (of maar beperkt) zichtbaar in de nachtopvang en

bovendien dienen we hierbij te vermelden dat het voor het CAW wellicht niet altijd even

gemakkelijk is de rol van signalisatie naar het OCMW op te nemen daar dit ook haar

financierder is (zie 1.1.2.).

Anderzijds is het natuurlijk ook maar de vraag in hoeverre, zelfs als er meer gesignaliseerd

zou worden, dit ook effectief zijn sporen zou nalaten in de praktijk. Zo hebben reeds

meerdere onderzoeken op de rol van totaalinstituties (Van Doorn, 2005;Van Regenmortel,

2006; Lescrauwaet, 2001) gewezen bij het dak- en thuisloos worden maar zien we in praktijk

weinig concreets gebeuren. De vraag is dan ook of het merendeel van de signalen die de

nachtopvang zou kunnen uitzenden niet reeds geweten is (zoals de toestroom van Bulgaren,

de stijging van oudere mensen die gebruik maken van het aanbod, de rol van

totaalinstituties…). In die zin legt het persoonlijke verhaal dan misschien wel de vinger op de

wond omdat het plots veel concreter wordt.

Tot slot dient ook nog de rol van de Belgische overheid bij het creëren en in stand houden

van dak- en thuisloosheid vermeld te worden. We kunnen niet enkel de vinger wijzen naar de

doorverwijzers en voorzieningen die hoger op de woonladder staan maar ook naar de

weinig coördinerende rol van de overheid, zowel tussen de verschillende werkingen voor

dak- en thuislozen zelf als ook tussen welzijn en wonen (zie 1.2.2.,1.2.4. en 2.4.1.).

6.2.3. Vertrouwen

Een belangrijk woord in enkele verhalen is vertrouwen. Het gaat daarbij zowel om het

vertrouwen dat (1) de dak- en thuislozen zelf in de maatschappij stellen als ook (2) het

vertrouwen dat de hulp- en dienstverlening en ruimer de maatschappij in hen stelt.

(1) We zien hoe het gebruik van de nachtopvang voor de gebruikers zowel kan leiden tot

hernieuwde hoop en vertrouwen (bv. Marc) als ook tot een barst in het vertrouwen, of zoals

Jeroen het zo goed omschreef: “een menselijke desillusie”.

Het eerste sluit aan bij de Bed Bad Brood visie die stelt dat de nachtopvang een opstap kan

vormen tot de reguliere hulpverlening en dit door het herstel van vertrouwen. Het tweede

109

sluit aan bij de uitspraak van Lescrauwaet (2001) die de nachtopvang omschrijft als een

kortetermijnoplossing die het risico inhoudt om problemen veeleer te bestendigen dan een

bijdrage te leveren tot de oplossing ervan (zie 2.4.1.) Dit bestendigen van problemen komt

onder andere naar voor in Ronny‟s uitspraak: “De begeleiding, die weet misschien maar een

derde van mijn verhaal want die oordelen en veroordelen toch continu”. Dit bestendigen van

problemen komt hier dan naar voor als het verlies van hoop en vertrouwen en de muur die

sommigen (bijvoorbeeld ook Paul) daardoor rond zich bouwen waardoor de begeleiding

wellicht ook minder vat op hen heeft.

(2) De breuk dan wel het herstel van vertrouwen van gebruikerskant gaat ook samen met het

vertrouwen dat de maatschappij in hen stelt. Zo zagen we hoe indien er sprake is van

„herstel van vertrouwen‟ dit ook dient beantwoord te worden door de maatschappij (bv. bij

Kevin door het vinden van een verhuurder die vertrouwen in hem stelt; bv. bij Jeroen door

iemand die luistert naar zijn verhaal en hem gelooft). De breuk in vertrouwen die bij

sommigen optreedt, komt dan zeker niet alleen voort uit hun eigen wantrouwigheid

tegenover de maatschappij maar gaat vaak gepaard met negatieve ervaringen met mede

dak- en thuislozen, de verhuursector, de hulpverlening… Een goed voorbeeld van de

maatschappij die geen vertrouwen meer stelt in mensen die gebruik maken van een aanbod

voor dak- en thuislozen is wat Busch-Geertsema & Sahlin (2007, p.76, zie 1.2.4.) de idee

van „not housing ready‟ noemen: doordat mensen in de nachtopvang verblijven gaan zowel

de hulpverlening als de verhuurmarkt er automatisch van uit dat iemand veeleer

psychologische begeleiding nodig heeft dan een huis. Lescrauwaet (2001, zie 1.2.4.) wees

echter op het feit dat een groot deel van de dak- en thuislozen wel degelijk in staat is tot

zelfstandig wonen maar geen plaats vinden op de woonmarkt, iets wat ook in de verhalen

duidelijk geïllustreerd werd.

Tot slot dienen we hierbij op te merken dat dit verlies van vertrouwen van hun omgeving ook

aanleiding kan geven tot een verlies van vertrouwen in zichzelf. Jeroen bijvoorbeeld vroeg

zich af of hij met een “vertroebelde bril” keek en Kevin omschreef zichzelf als zwak. Dit staat

natuurlijk ook niet los van de psycho-sociale begeleiding die vooral wijst op de tekorten van

mensen (zie 1.2.3.).

De wisselwerking tussen het vertrouwen van de dak- en thuisloze zelf en dat van de

maatschappij heeft aldus vaak aanleiding tot een vicieuze cirkel van gebroken vertrouwen

waarbij de nachtopvang deze ofwel bestendigt of wel probeert te doorbreken.

Het feit dat vertrouwen hier expliciet bespoken wordt als een proces van twee kanten

(gebruiker & maatschappij) waarin de nachtopvang een actor is die kan leiden tot herstel (bv.

Marc) dan wel versterken van de breuk (bv. Kris & Paul) van vertrouwen, leidt mij ertoe

110

vertrouwen als een alternatief voor het begrip ontankering (en herankering) voor te stellen.

Ontankering wordt vaak aangeduid als dé kernproblematiek van dak- en thuislozen (zie

1.1.2. en 1.2.3.). Vertrouwen kent echter een minder individualistische invalshoek dan

ontankering door expliciet op de wisselwerking tussen maatschappij en individu te wijzen.

Hoewel er ook bij ontankering op gewezen wordt dat we als we maatschappij dit dienen

tegen te gaan, wordt bij „de vicieuze cirkel van gebroken vertrouwen‟ de maatschappij veel

meer een actieve actor in het proces. Bovendien lijkt vertrouwen mij een minder normatieve

invalshoek te hebben dan ontankering (zoals reeds aangehaald bij het verhaal van Jeroen):

het gaat dan niet om meer om uitspraken als bijvoorbeeld „als je niemand meer hebt om je te

helpen, ben je ontankert‟ maar wel om een subjectief gevoel van de dak- en thuisloze dat

doorheen het proces van dak- en thuisloosheid wisselende gedaanten kan krijgen afhankelijk

van de gekregen hulp, het vertrouwen dat de verhuurmarkt in hen stelt enz. Zoals we in de

verhalen zagen is de nachtopvang in dit proces van cruciaal belang in het doorbreken (bv.

Marc) dan wel versterken (bv. Kris & Paul) van de negatieve spiraal van gebroken

vertrouwen. Tot slot is vertrouwen volgens mij veel tastbaarder dan ontankering wat een erg

abstract begrip blijft waar we als maatschappij maar weinig vat op kunnen hebben.

Met betrekking tot „een breuk in vertrouwen‟ rest ons verder de vraag of dit een proces is dat

vooraf gaat aan dak- en thuisloosheid of dat pas nadien op gang komt. Bij ontankering lijkt

men er vaak van uit te gaan dat dit een proces is dat „tijdig‟ gekeerd kan worden (Fret, 2007,

zie 1.1.2.). De vraag is echter of verschillende van de beschreven situaties van dak- en

thuisloosheid wel konden vermeden worden (bv. Jeroen en Kris) en of we onze pijlen niet

meer moeten richten op het zo snel mogelijk omkeren van situaties van dak- en

thuisloosheid (wat echter niet wil zeggen dat we niet langer dienen te focussen op het

vermijden van dak- en thuisloosheid). We zien namelijk vaak dat hoe langer de dak- en

thuisloosheid duurt, hoe brozer het vertrouwen (zowel van de dak- en thuisloze zelf als van

de maatschappij) wordt en hoe moeilijker dit te herstellen valt. Met andere woorden hoeft de

breuk in vertrouwen dus niet per definitie een invloed te hebben op het proces van dak- en

thuisloos worden (zoals wel wordt verondersteld bij ontankering) maar is dit wel een cruciaal

gegeven wanneer iemand dak- en thuisloos blijft. Dit dak- en thuisloos blijven is bovendien

vaak een proces waar de dak- en thuisloze zelf nog weinig vat op heeft.

Tot slot wens ik nog kort het belang van werk in relatie tot vertrouwen te belichten. Hoewel

het hebben van werk uit de definities van zowel dak- als van thuisloosheid verdween (in

tegenstelling tot de definitie van landloper waar expliciet sprake was van het ontbreken van

een beroep, zie 1.2.1.) blijft dit element van cruciaal belang. Zo blijkt onder andere dat dak-

en thuislozen weinig kansen maken op de huurmarkt indien ze werkloos zijn (bv. Kevin, Paul,

111

Ronny). Verhuurders blijken geen vertrouwen te stellen in mensen die geen werk hebben en

wiens borg door het OCMW dient betaalt te worden. We zien hier aldus dat hoewel werk

officieel uit de definitie is verdwenen dit in praktijk de denkbeelden over dak- en thuislozen

blijft beïnvloeden.

6.2.4. Begeleiding en vrijheid

Ik bespreek deze twee aspecten hier samen omdat uit de verhalen bleek dat ze vaak enorm

veel impact op elkaar hebben.

In de definities werd er enerzijds gesproken over „thuislozen die geen sociale begeleiding

wensen‟ als anderzijds over zij „die niet meer terecht kunnen of willen in het bestaande

netwerk van opvanginitiatieven‟. Het niet terecht kunnen als meer structurele notie staat zo

tegenover het geen sociale begeleiding wensen als meer individualistische notie. Geen

sociale begeleiding wensen legt mijn inziens te veel de nadruk op eigen keuzemogelijkheden

en stelt de nachtopvang dan voor als een bewuste keuze. Op dit idee zijn vanuit de verhalen

van mensen heel wat kanttekeningen te maken.

We dienen ons eerst af te vragen wat onder „sociale begeleiding‟ kan verstaan worden:

- Verschillende dak- en thuislozen spraken over hun ervaringen met het opvangtehuis.

Het feit dat zo vaak over deze vorm van opvang wordt gesproken hoeft niet te

verwonderen gezien het Vlaamse herankeringsmodel waarin dak- en thuislozen vaak

eerst naar begeleiding op psychisch niveau worden doorverwezen alvorens op zoek

te gaan naar een huis. Deze vorm van sociale begeleiding wordt echter door

verschillende van de onderzochte personen als zeer ontoegankelijk omschreven. Het

gaat daarbij zowel om letterlijke ontoegankelijkheid (door bijvoorbeeld overbevraging)

als figuurlijke ontoegankelijkheid. De figuurlijke ontoegankelijkheid presenteert zich

vaak in het feit dat men er (te) veel van zijn vrijheid moet afstaan. Opvangtehuizen

worden bijvoorbeeld vaak bekritiseerd als erg controlerend en hierdoor ook erg

stigmatiserend. Het wordt bovendien als erg paradoxaal ervaren dat men hen wil

leren om hun verantwoordelijkheid op te nemen terwijl hen eerst elke

verantwoordelijkheid afgenomen wordt (zie ook De Winter & Noom, 2003). Dit komt

heel duidelijk naar voren in het verhaal van Kevin die gelijktijdig met zijn verblijf in het

opvangtehuis wil werken maar op tal van barrières botst. Bovendien kennen sommige

dak- en thuislozen reeds negatieve ervaringen met vrijheidsberoving (bv.

gevangenisstraf of collocatie) waardoor deze vrijheid mogelijks extra kostbaar wordt.

112

- Indien men initiatieven als een opvangtehuis weigert, betekent dit dan dat men geen

sociale begeleiding wenst? Dit lijkt helemaal niet het geval te zijn, alleen krijgen

weinigen de keuze om zelf te bepalen wat sociale begeleiding voor hen inhoudt. Zo

zien we hoe allen (uitgezonderd Ronny) (in meer of mindere mate) begeleiding

wensen in het zoeken naar een woonst. In navolging van wat Watson (1986, in Van

De Ven, 1996, p.358) zegt met betrekking tot de sociale functie van wonen valt ook

het zoeken naar een huis wel degelijk te begrijpen als SOCIALE begeleiding. Deze

hulp is echter zeer schaars (of beperkt zich tot het voorschieten van borg wat in de

praktijk ruim onvoldoende blijkt) maar zit vaak geïntegreerd binnen een totaalpakket

van hulp (waarbij eerst psychologische hulp komt vooraleer er naar een huis wordt

gezocht) dat vele dak- en thuislozen weigeren (bv. Kevin, Kris & Paul, Ronny). Hierbij

merken we eens te meer op dat de dienst- en hulpverlening aan dak- en thuislozen

vaak niet goed is afgestemd op hun verwachtingen en daardoor ook moeilijk ingang

vindt (Munoz et al., 1999, zie 1.2.2). Daarbij komt dat zij die wel degelijk gebruik

maken van het opvangtehuis dit vaak als een erg negatieve ervaring omschrijven

waardoor zij nog wantrouwiger worden tegenover dit aanbod en nog meer hun

vrijheid gaan voorop stellen (bv. Jeroen & Kevin).

We zien in deze kritiek op het „totaalpakket van hulp‟ dan ook direct de mogelijke

beperkingen van „the housing first strategie‟. Sommige mensen weigeren expliciet

psychologische hulp (bv. Ronny) en het is dan maar de vraag of het bieden van een

huis geen instrumentele zet wordt om alsnog psychische hulp te kunnen verschaffen

en wat er gebeurt als men deze blijft weigeren (zie reeds 6.2.1.).

Aansluitend met wat hierboven werd gezegd met betrekking tot de ontoegankelijkheid van

opvangtehuizen (wat vaak de eerste stap is waarnaar mensen worden doorverwezen, zie

1.2.4), kunnen we ons tot slot de vraag stellen of de nachtopvang effectief een keuze inhoudt

dan wel beschouwd wordt als de enige mogelijkheid indien men (ten dele) zijn of haar

vrijheid wenst te bewaren. De nachtopvang is in die zin een erg paradoxaal gegeven. Zo

zagen we hoe bij het afschaffen van de wet op landloperij (zie 1.1.2.) dit gepresenteerd werd

als het terug schenken van de vrijheid aan landlopers die voortaan dak- dan wel thuislozen

geheten werden. De vraag is echter of deze vrijheid zich effectief gerealiseerd heeft.

Enerzijds „kiest‟ men dan mogelijks wel voor deze vorm van opvang om zijn of haar vrijheid

te bewaren maar tegelijk wordt de nachtopvang vaak als erg onvrij voorgesteld, o.a. door de

onmogelijke combinatie van een verblijf daar en het hebben van een job (Lyon-Callo, 2000),

het gebrek aan respect enz. Mensen voelen zich vaak bijna verplicht gebruik te maken van

de nachtopvang willen ze niet of op straat of in een kraakpand (bv. Kris & Paul) de nacht

moeten doorbrengen.

113

De nachtopvang presenteert zich dan vooral als de ‘laatste mogelijkheid’ veeleer dan één

die het mogelijk maakt zijn of haar vrijheid te bewaren. De „keuze‟ voor de nachtopvang is

dan „the best of all alternatives‟; of binnen alle onvrijheid en gebrek aan keuzemogelijkheden

presenteert de nachtopvang zich dan als de meest vrije…

6.2.5. Menswaardigheid

In verschillende definities (zie 1.2.) werd gesproken over het bieden van een menswaardige

overnachtingsmogelijkheid en het verbeteren van de leefomstandigen door het bieden van

een veilige en gezonde overnachting. Zoals besproken in het hoofdstuk met betrekking tot de

paradoxen van de nachtopvang, is deze menswaardigheid volgens sommige auteurs een

drogreden om de straten proper te houden (zie 2.4.3.).

Eerst en vooral dienen we onszelf de vraag te stellen wat „het verbeteren van

levensomstandigheden met betrekking tot het materiële aspect van een kwaliteitsvolle

nachtrust‟ precies inhoudt, met name ten aanzien van welke omstandigheden houdt dit een

verbetering in? Verschillende gebruikers wezen namelijk op de onhygiënische situatie in de

nachtopvang, het feit dat er vaak gestolen wordt (zo worden nieuwe gebruikers meestal

aangemaand een stoel voor hun deur te zetten daar die niet toe kan en er vaak gestolen

wordt op de kamers) enz. Het verbeteren van levensomstandigheden lijkt dan ook vooral in

de vergelijking met het leven op straat op te gaan. De nachtopvang is voor hen dan wel een

stap weg van straat maar vaak verre van de gewenste stap. Ook de nachtopvang zelf

profileert zich in die zin door te focussen op tijdelijkheid gecombineerd met het belang van

„continuering van dienstverlening‟. In die zin kan de nachtopvang in de huidige

maatschappelijke context dan ook beschreven worden als een noodzakelijk kwaad: niemand,

noch de gebruikers, noch de opvang zelf ziet dit als een langdurige oplossing. (Als het al als

oplossing wordt gebruikt, is het vooral als oplossing voor de crisis in de hulp- en

dienstverlening veeleer dan als een oplossing voor de problematiek van de dak- en

thuisloze.)

Gezien bovenstaande kritiek op de beperkte menswaardigheid van de nachtopvang, kunnen

we ons dan de vraag stellen of het hier dan gaat om „een drogreden om de straten proper te

houden‟. Dit lijkt mij maar zeer beperkt op te gaan in deze nachtopvang gegeven de

beperking van vijf nachten per veertien dagen. Zodoende komt echter ook opnieuw de

menswaardigheid van het initiatief onder vuur te liggen want wat betekent het recht op een

menswaardige nacht als dit recht beperkt wordt tot vijf nachten per veertien dagen. De vraag

114

stelt zich dan of de nachtopvang wel effectief menswaardig is voor de gebruikers of veeleer

wordt voorgesteld als menswaardig voor de doorverwijzers (en de ruimere maatschappij) die

zo zijn schuldgevoelens dat mensen op straat komen in de kiem kan smoren.

De vraag stelt zich of de gebruikers niet veel meer waard zijn als mens dan vijf nachten per

veertien dagen onderdak te krijgen? In die zin vind ik het vrij denigrerend dit initiatief als

menswaardig voor te stellen maar lijkt het mij veeleer een initiatief dat ondanks tal van

barrières toch iets probeert te doen en zich tegelijk realiseert dat dit niet „het‟ is wat moet

gebeuren en daardoor ook geen voltijdse dienstverlening wil bieden.

6.3. Tot slot.

Zoals gezegd wordt geen nieuwe definitie vooropgesteld met betrekking tot wat de

nachtopvang nu feitelijk is. Niettemin merk ik op dat het juist daardoor soms moeilijk wordt

klaarheid te scheppen. De vraag blijft zich stellen omtrent „Wat is dat nu eigenlijk de

nachtopvang?‟. Kan ik dan antwoorden „dat is soms laagdrempelig en soms niet, dat heeft

een cruciale rol in vertrouwensrelaties van dak- en thuislozen en heeft veel te maken met

vrijheid en onvrijheid‟? Ik vrees dat dit geen antwoord is.

Het resultaat van dit onderzoek leidt dan ook tot veel meer vragen dan antwoorden.

Betekenissen geven zo aanleiding tot een waaier aan discussiemateriaal waarbij niets alleen

maar goed of slecht is maar altijd beide tegelijk.

Wat ik wel wens te zeggen over de nachtopvang in zijn algemeenheid is dat deze voor mij

een plaats is waar alle tekorten van onze maatschappij zichtbaar worden, van asielzoekers,

de overvloed aan migratie uit de Oost-Europese landen tot vereenzaming bij oudere

mensen, generatiearmoede en drugsverslaving. Op deze plaats krijgt de kijker de

schaduwzijden van de samenleving te zien, hij krijgt te zien wat steeds meer onzichtbaar

wordt (of waar de ogen voor worden gesloten) en tegelijk ook veel omvattender wordt.

In het luisteren naar het verhaal van mensen worden zij dan terug mens, een mens die meer

waard is dan de nachtopvang maar tegelijk op vele muren botst. Muren die hijzelf misschien

ooit gebouwd heeft, maar waar de maatschappij nadien vaak nog een ijzeren prikkeldraad

heeft rondgebouwd. In hun kijk naar de nachtopvang leren we over de beperktheid van dit

initiatief maar ook over alternatieven, dingen waar we rekening mee moeten houden willen

we meer bieden dan troost voor ons eigen onvermogen om met de schaduwzijden van deze

wereld om te gaan. We dienen te weten dat ook zij mensen zijn, dat ook zij wensen

115

gerespecteerd te worden, de mogelijkheid willen krijgen keuzes te maken die ook als keuzes

ervaren kunnen worden…

We leren dat de definities die we hebben opgesteld om iets breed als de nachtopvang te

vatten, ook op heel andere wijzen kunnen geïnterpreteerd worden dan ze initieel bedoeld

werden. Elk woord in de definities kan anders gekleurd worden waardoor ook de

maatschappij een factor wordt in hun problematiek, een maatschappij die in crisis verkeert,

die zichzelf menswaardig wil voorstellen door het bieden van veel te beperkte hulp, die

onvoldoende vertrouwen schenkt… Sommige mensen zouden zeggen dat ik een „zwartkijker‟

ben door dit te zeggen, maar ik denk juist het omgekeerde. Door te wijzen op de gebreken,

worden deze namelijk vatbaar voor verandering. Vatbaar voor verandering maar tegelijk met

oog voor ambivalentie. Het besef dat we het nooit perfect zullen kunnen doen maar dit onze

pogingen tot verbetering niet mag stoppen. En als we daarover nadenken, kan de discussie

over wat de nachtopvang nu feitelijk betekent voor de gebruikers alvast een eerste

aanknopingspunt zijn in dit proces.

6.4. Beperkingen onderzoek.

(1)

Hoewel dit onderzoek heel wat discussiemateriaal opleverde, dient zeker nog de

denkoefening gemaakt te worden over wat we nu precies wel en niet zouden moeten

veranderen aan de nachtopvang. Ik heb echter onvoldoende informatie over bijvoorbeeld de

werking van het OCMW, mogelijke aanpassingen in de dak- en thuislozenzorg /

verhuurmarkt om me hier concreet over uit te spreken. In die zin is het onderzoek zeker niet

af, maar slechts een eerste stap door te wijzen op relevante thema‟s die zeker in

beschouwing dienen genomen te worden wanneer we nadenken over de huidige

nachtopvang.

(2)

Het onderzoek naar betekenis dient volgens mij langere tijd in beslag te nemen:

Zeker met betrekking tot de kortstondige gebruikers lijkt het mij relevant meer longitudinaal

onderzoek de doen naar wat na hun verblijf in de nachtopvang gebeurt. Het is belangrijk te

zien op welke wijze die wordt gebruikt (als tussenstap naar de gewenste hulp of manipulator

van de verwachtingen van de hulp- en dienstverlening, zie 6.1.2.) alvorens we uitspraken

kunnen doen over de betekenis van de nachtopvang in hun levensparcours.

116

Ook met betrekking tot de langdurige gebruikers missen we nog heel wat informatie. Om

echt een duidelijk beeld te krijgen, zouden we de gebruikers naar mijn mening enkele jaren

dienen te volgen (ook als ze niet meer gebruik maken van de nachtopvang).

(3)

Het onderzoek naar betekenissen peilt naar een subjectief verhaal maar kan ook neigen

naar een „gewenst verhaal‟. Hiermee bedoel ik dat mensen hun verhaal anders inkleuren om

op meer begrip te kunnen rekenen, wat wellicht een erg terecht idee is wanneer zij

voortdurend geconfronteerd worden met zoveel wantrouwen. In de meeste verhalen had ik

het gevoel dat dit slechts beperkt aan de orde was, uitgezonderd bij één persoon bleek

achteraf dat die in het verhaal toch heel wat rare bochten had genomen. Opnieuw lijkt

longitudinaal onderzoek hier aangewezen, niet omdat we dan DE waarheid zullen vinden,

maar omdat er dan meer oog komt voor de verschillende waarheden en het verloop van het

verhaal op lange termijn.

117

7. Bibliografie.

Anderson I. (2001). Pathways through homelessnessness: towards a dynamic analysis.

Research Seminar, geraadpleegd op 12 december, op

http://www.urbancentre.utoronto.ca/pdfs/elibrary/Anderson_Pathways-Homeless_.pdf

Atherton I. & Nicholls C. (2008). „Housing first‟ as a means of adressing multiple needs and

homelessness, European Journal of Homelessness 2, 289-303

Atkinson P. & Hammersley M. (1994). Ethnography and participant observation. In Denzin

N.K. & Lincoln Y.S. (Red.), Handbook of qualitative research. London:Sage Publications

Auman S. (2010). Gesprek met de coördinator van het CAW Artevelde. Persoonlijke nota‟s.

Baart A. (2003). Een beknopte schets van de presentietheorie, Sociale interventie, 2, 5-29

Baarda, D.B., De Goede M.P.M. & Teunissen J (1995). Kwalitatief Onderzoek, praktische

handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief onderzoek. Houten: Stenfert

Kroese.

Blommaert J., Beyens K., Hillewaert S., Verfaillie K., Stuck K. & Dewilde A. (2005). Grenzen

aan solidariteit: Formele en informele patronen van solidariteit in het domein van migratie,

huisvesting en veiligheid. Gent: Academia Press.

Bouverne - De Bie M. (1989). Actieonderzoek als onderzoekstrategie: een situering binnen

de „kwalitatieve onderzoeksbenaderingen‟. Tijdschrift voor Sociale Wetenschappen, 34, 139-

155

Bouverne - De Bie M. (2010). Sociaal werk en welzijnsrechten. Onuitgegeven cursus Ugent

Boydell et al (2000). Narratives of identity: re-presentation of self in people who are

homeless. Qualitative health research, 10, p. 26-38

Brewer (2000). Ethnography. Buckingham: Open University Press.

Busch-Geertsema V. & Sahlin I. (2007). The role of hostels and temporary accommodation.

European Journal of Homelessness, 1, p.67-93

Busch-Geertsema V. (2009) Key Question 3: “Are housing led policy approaches the most

effective way of preventing and tackling homelessness”. European Consensus Conference.

Geraadpleegd op 15 november 2010, op

http://www.feantsa.org/files/freshstart/Consensus_Conference/Jury/Q3/2010_10_21_Volker_

BG_Question_3_EN.pdf

Canon Sociaal Werk (n.d.). Wet op landloperij. Geraadpleegd op 10 oktober 2010, op

http://www.canonsociaalwerk.eu/be/details.php?cps=10&canon_id=14

CAW Artevelde (2009). Evaluatie Nachtopvang 31/12/2009

CAW Artevelde (2010). Evaluatie Nachtopvang – Manuscript

118

CAW Artevelde (n.d) Publicaties voor professionals. Geraadpleegd op 11 februari 2011, op

http://www.artevelde.be/nl/index.php?option=com_content&task=blogsection&id=5&Itemid=8

0

De Boyser K, Linchet S. & Van Dijkck C. (2009). Onderzoek naar de OCMW-hulpverlening

aan dak- en thuislozen. POD Maatschappelijke integratie.

De Clercq L. (2007). Door de mazen van het laatst betaalde net: narratief onderzoek met

uitgevallen arbeiders uit de beschutte werkplaats. Masterproef Ugent.

De Decker P. & Van Menxel G. (2005). Homelessness and the changing role of the state in

Belguim, European Observatory on Homelessness: Thematic Report 2006 Belgium.

Feantsa. Geraadpleegd op 12 oktober 2010, op

http://www.feantsaresearch.org/files/national_reports/belgium/BE_Homelessness_and_the_c

hanging_role_of_the_state_thematic_report_2005.pdf

Demaerschalk E. & Hermans K. (2010). Aanbodsverheldering Vlaamse Thuislozenzorg.

Vlaamse Gemeenschap.

Depreeuw W. (1989). Een herziening van de wet van 1891 tot beteugeling van de landloperij

en de bedelarij … onnodig indien niet ernstig. Panopticon, 97

De Verteuil G. (2006). The local state and homeless shelters: beyond revanchism? Cities,

23(2), 109-120

De Vijlder S. (2009). Van dakloosheid naar thuisloosheid en terug? Een cartografie van de

daklozenproblematiek in België. Masterproef Ugent.

De Winter M. & Noom M. (2002). Iemand die je gewoon als mens behandelt… Thuisloze

jongeren over het verbeteren van de hulpverlening. Pedagogiek, 21(4), 296-309

Dorick G. (1995). More then refuge: The social world of a homeless shelter. Journal of

contemporary ethnography, 24(4), 373-404

Elias C. & Inui T. (1993). When a house is not a home: Exploring the meaning of shelter

among chronically homeless older men. The Gerontologist, 33(3), 396-402

Eliott J. (2005). Using narrative in social research: qualitative and quantitative approaches.

London: Sage publications.

Ellis C. (1999). Heartful Autoethnography. Qualitative Health Research, 9(5), 669-683

Ellis C. (2007). Telling Secrets,Revealing Lives: Relational Ethics in Research With Intimate

Others. Qualitative Inquiry, 13(1), 3-29

Farrington A. & Robinson P.W. (1999). Homelessness and strategies of identity

maintenance: a participant observation study. Journal of community & applied social

psychology, 9, 175-194

Feantsa.org (n.d.). ETHOS - European Typology on Homelessness and Housing Exclusion.

Geraadpleegd op 25 februari, op http://www.feantsa.org/code/en/pg.asp?page=484

119

Finley S. & Finley M. (1999). Sp‟ange: 1A Research story. Qualitative Inquirery, 5(3), 313-

337

Fret L. (2007). Verzipping van de thuislozen(zorg). Alert, 33(3), 27-39

Gaublomme J. (1990). Strafuitvoering en justitiële hulpverlening. Panopticon, 563

Gaublomme J. (1994). Een jaar na de afschaffing van de wet op landloperij. Alert, 212-214

Govaerts K. (2010). Armoede en bedelarij, een verborgen geschiedenis.

Gevangenismuseum vzw.

Greshof D. (1997). Dakloos door de jaren heen: het Amsterdamse zwerfcircuit.

Sociologische gids, 44(4), 291-310

Hermans K., De Coster I., Van Audenhove C. (2007). Bed Bad Brood: Laagdrempelige

opvang van daklozen. Antwerpen: Garant

Hoeksteen vzw. (2009). Nachtasiel voor daklozen. Activiteitenverslag 2009

Hoffman L. & Coffey B. (2008). Dignity and indignation: How people experiencing

homelessness view services and providers. The Social Science Journal, 45(2), 207-222

Hones D.F. (1998). Known in part: The transformational power of narrative inquiry.

Qualitative Inquiry, 4, p. 225-248

Hurtubise R., Babin P. & Grimard C. (2007). Understanding Shelters: An overview of the

scientific literature. Colloque CRI 2007 Shelters at crossroads. Geraadpleegd op 2 november

2010, op

http://www.nrchmi.samhsa.gov/ResourceFiles/Recension%20refuges%20final%20_version%

20anglais_.pdf

Hurtubise R., Babin P. & Grimard C. in Hulchanski J.D. et al. (2009). Chapter 1.2.:Shelters

for the homeless, learning from research. Finding Home: policy options for adressing

homelessness in Canada. E-books, geraadpleegd op 5 december 2010, op

http://homeless.samhsa.gov/ResourceFiles/Documents/1.2%20Hurtubise%20et%20al%20-

%20Shelters%20for%20the%20Homeless.pdf

Hutjes J.M. & Buren J.A. (1992). De gevalstudie: strategie van een kwalitatief onderzoek.

Boom: Meppel.

Kauppi C. & Braedley S. (2003). Structural factors associated with homelessness: a review

of the international literature. Social Planning Council of Sudbury. Geraadpleegd op 12

februari, op

http://www.homelesshub.com/ResourceFiles/Structural_Factor_associated_with_Homelessn

ess_Review.pdf

Kawash S. (1998). The homeless body. Public Culture, 10(2),319-331

Lescrauwaet D. (1995). Chronisch thuislozen thuisgebracht. Panopticon, 207-219

Lescauwaet D. (2000). Thuislozen en hun straatbeeld: nieuwe trends in de thuislozenzorg.

Alert, 26(6), 27-38

120

Lescrauwaet D. (2001). In het verkeerde bed: de nood aan begeleid wonen voor thuislozen.

Alert, 27(6), 76-85

Lescrauwaet D. (2010). Thuisloosheid kan beëindigd worden. Een overzicht van Europese

strategieën bij het beëindigen van thuisloosheid. Feantsa, trefdag thuislozenzorg juni 2009.

Lokaal Sociaal Beleid Gent (n.d). Acute nachtopvang voor daklozen. Geraadpleegd op 25

februari 2010, op http://lokaalsociaalbeleidgent.be/acties/dakenthuisloos/nachtopvang/

default.aspx

Lorenz W. (2007). Practising history: Memory and contemporary professional practice.

International Social Work, 50(5), 597-612

Lorenz W. (2008). Paradigms and Politics: Understanding Methods Paradigms in an

Historical Context: The Case of Social Pedagogy. British Journal of Social Work. 38(4), 625-

644

Lyon-Callo V. (2000). Medicalizing homelessness: the production of self-blame and self-

governing within homeless shelters. Medical Anthropology Quarterly, 14(3), 328-345

Mac Knee C.M. & Mervyn J. (2002). Critical Incidents That Facilitate Homeless People‟s

Transition Off the Streets. Journal of Social Distress and the Homeless, 11(4), 293-306

Meert H. et al (2005). The changing profiles of homeless people: still depending on

emergency-services in Europe: Who and why? Feantsa: European Observatory on

Homelessness.

Meyvis W. (1992). Kriminele politiek: Tussen staat en gemeenschappen. Panopticon, 500

Migchelbrink F. (2006). Praktijkgericht onderzoek in zorg en welzijn. Utrecht: SWP.

Miller & Keys (2001). Understanding dignity in the lives of homeless persons. American

Journal of Community Psychology, 29(2), 331-354

Mink G. & O‟Conor A. (2004). Poverty in the United States: an encyclopedia of history,

politics, and policy. California: ABC-CLIO

Minnery J. & Greenhalg E. (2007). Approaches to homelessness policy in Europe, the United

States and Australia. Journal of Social Issues, 63(3), 641-655

Mortelmans D. (2007). Handboek kwalitatieve onderzoeksmethoden. Leuven: Acco

Munoz M., Vazquez C., Bermejo M. & Vazquez J. (1999). Stressful life events among

homeless people: quantity, types, timing and perceived causality. Journal of Community

Psychology, 27(1), 73-87

Neale J. (1997). Homelessness and theory reconsidered. Housing studies, 12(1), 47-62

Neirinckx P.M. (1989). Armoede achter slot en grendel: op weg naar een decriminalisering of

depenalisering van de landloperij. Koning Boudewijnstichting.

Nuy M. (2002). De onfortuinlijke mens: over de betekenis van thuisloosheid in een

reconstructie van denkbeelden. Alert, 28(3), 82-92

121

Nuy M. & Heydendael P. (1996). Filosoferen over thuisloosheid: een compositie van

denkbeelden. Passage, 148-155

Riessman (1993).Narrative Analysis. London: Sage Publications

Riessman C.K. & Quinney L. (2005). Narrative in social work: A critical review. Qualitative

Social Work, 4(4), p. 391412

Rokach A. (2003) The lonely and homeless: Causes and consequences. Social indicators

research, 69(1), 37-50

Roets G. & Goedgeluck M. (2007) Daisies on the Road: Tracing the political potential of our

postmodernist, feminist approach to life story research. Qualitive Inquiry, 13(1), 85-112

Roose R. (2010). Agogische theorieën. Onuitegeven cursus Ugent.

Roose R. (2010). Kritisch Sociaal Werk: over optimisme, pessimisme en ironie. In Kerger D.

en Tuteleers P. (Red.), Kritiek en Sociaal Werk. Gent: Academia Press

Sahlin I. (2005). The staircase of transition: survival through failure. Innovation, 18(2), 115-

135

Schutt R.K. (2003). Shelterization in theory and practise. Antropology of Work Review, 24(2),

4-13

Senaeve P. & Simoens D. (1995). Praktische handleiding inzake de individuele

maatschappelijke dienstverlening: OCMW dienstverlening en bestaansminimum. Brugge: Die

Keure.

Serrien L. (2000). Het Algemeen Welzijnswerk. Welzijnsgids, 35, p.1-15

Serrien L. (2002). De maatschappelijke dienstverlening: autonomie en verzelfstandiging.

Alert, 28(3), 61-70

Spierings F. & Beijers H. (2000). Bed, bad en brood is de eerste stap, herstel van vertrouwen

de tweede. In Nuy M. (Red.), Zorgcoördinatie, casemanagement en bemoeizorg.

Amsterdam: SWP.

Steunpunt Armoedebestrijding (n.d.). Naar een coherente aanpak in de strijd tegen

dakloosheid en armoede. Geraadpleegd op 16 maart, op

http://www.armoedebestrijding.be/publications/verslag%20dakloosheid/Dakloos-08-09-NL-

Web.pdf

Swanborn (2002). Basisboek sociaal onderzoek. Meppel: Boom.

Tainio H. & Frediksson P. (2009). The Finnish Homelessness Strategy: From a „staircase‟

model to a „housing first‟ approach to tackling long-term homelessness. European Journal of

Homelessness, 3, 181-199

Tierney W.G. (1998). Life‟s history‟s history: subjects foretold. Qualitative Inquiry, 4(1), 49-70

Thys K. (2006). De positie en functie van de nachtopvang in het netwerk van de

thuislozenzorg in Gent. Masterproef Ugent.

122

Tosi A. (2005). Re-housing and social reintegration of homeless people: a case study from

Milan. The European Journal of Social Science Research, 18(2), 183-203

Vandenbroeck M. (2009). In verzekerde bewaring: honderdvijftig jaar kinderen, ouders en

kinderopvang. Amsterdam: SWP.

Van Der Straete I. & Put J. (2000). Het bevoegd OCMW voor de toekenning van het

bestaansminimum en het recht op maatschappelijke integratie. Eindrapport van een

onderzoek in opdracht van de minister van Maatschappelijke Integratie.

Van De Ven, I. (1996). Thuisloosheid en dakloosheid? Is er wat aan de hand? Amerikaanse

aanzetten voor een sociologische analyse van thuisloosheid. Tijdschrift voor sociologie,

17(3), 335-364.

Van Doorn L. (2005). Leven op straat: ontstaan, continuering en beëindiging van

dakloosheid. Bussum: Coutinho

Van Menxel G., Lescrauwaet D., Parys I. (2003). Verbinding Verbroken: Thuisloosheid en

Algemeen Welzijnswerk in Vlaanderen. Steunpunt Algemeen Welzijnswerk

Van Menxel G. (2002). De nacht van Nederland: wetenschap en werkelijkheid over

thuisloosheid en nachtopvang: een boek van Marius Nuy. Alert, 28(1), 60-63

Van Menxel G. (2002). Naar een integrale hulpverlening ook aan thuislozen. Alert, 28(1), 12-

26

Van Regenmortel T. & De Meyer B. (2006). Biografieën van thuislozen. Alert, 32(3), 12-24

Van Regemortel T. (2006). Zonder thuis: sociale biografieën van thuislozen getoetst aan

institutionele en maatschappelijke context. Leuven: Lannoo

Vranken J., De Boyser K. & Dierickx D. (2006). Armoede en sociale uitsluiting: jaarboek

2006. Leuven: Acco.

Vranken J. & Geldof D. (1991). Armoede en sociale uitsluiting: jaarboek 1991. Leuven: Acco

Vranken J., Geldof D. & Van Menxel G. (1995). Armoede en sociale uitsluiting: jaarboek

1995. Leuven: Acco

Vranken J., Geldof D. & Van Menxel G. (1997). Armoede en sociale uitsluiting: jaarboek

1997. Leuven: Acco

Vranken J. (2004). Over armoede en sociale uitsluiting. Belgisch Tijdschrift voor sociale

zekerheid, 46(4), 745-761

Wester F. (1987). Strategieën voor kwalitatief onderzoek. Bussum: Coutinho

123