1

visie op het omgevingsdomeinconcept 2.0

januari 2011

2

3

inhoudsopgave

VOORWOORD 4

1.INLEIDING 5

2.DEINGREDIËNTEN 6

3.DEGEWENSTEERVARING 7

4.DEONTWERPPRINCIPES 84.1BELEVING 9 4.1AIdentiteit 4.1BSocialeveiligheid 4.1CComfort4.2FUNCTIONALITEIT 10 4.2AVeiligheid 4.2BBereikbaarheid 4.2CToegankelijkheid 4.2DKetenvoorzieningen

5.HETDOMEINALSRUIMTELIJKEEENHEID 14

6.TIJDELIJKHEID 17

7.AANBEVELINGEN 18

COLOFON 24 BIJLAGE1.ANALYSEOMGEVINGSDOMEINENINDEPRAKTIJK Amsterdamcentraal Apeldoorn Zwolle Culemborg UtrechtLunetten AmsterdamBijlmerArenA

4

Dit document beschrijft de visie op het omgevingsdomein van hetstation.Hetomgevingsdomeiniséénvandevijfstationsdomeinenzoalsdezebeschrevenstaan inhetStationsconcept (2009).DezeeerstevisieisopgestelddoorNSPoortdoorgesprekkentevoerenmetverschillendeprofessionals die in dit veld werkzaam zijn, zowel bij NS Poort als bijBureauSpoorbouwmeester(BSM)enProRail.DeaanleidingvoordezevisieisdeingebruiknamevanhetStationsconcept.Voorhetontvangstdomein,hetreisdomein,hetverblijfdomeinendeelsdeloopverbindingszonegeldtdatdezeallemaalbinnendemurenvanhetstationsgebouwvallen.Hetomgevingsdomeinbeslaateenstukstadenisdaarmeecomplexervanaard.Ditkomtmetnamedoorhetgroteaantalstakeholders.IndepraktijkblijktvaakonduidelijkheidtezijnoverdevisievanNSenProRailopditdomein.Ditrapportbeschrijftdezevisie.

het doel van de visie op het omgevingsdomein is tweeledig:1. het is een leidraad in de discussie met externe partijen en draagt de

visie van ns, prorail en Bsm op dit stukje stad uit;2. intern reikt het gebieds- en stationsontwikkelaars, assetmanagers

en beheerders handvatten aan bij de planvorming en het beheer van stationsgebieden.

De visie op het omgevingsdomein beschrijft elementen die op elkomgevingsdomeinvantoepassingzijn.Bijdetoepassingvandevisiedienendezeelementenvertaaldtewordennaareenspecifiekeontwerpopgave.

De visie dient bij elke opgave voor het omgevingsdomein toegepastte worden. Wij zijn pas tevreden wanneer alle betrokken partijenovereenstemming hebben bereikt over het te bereiken eindbeeld. Devisiezalbijdragenaanhetopstellenvanhetgezamenlijkeindbeeld.

DitdocumenthangtnauwsamenmetdrieanderedocumentenvanNSen ProRail: Het Stationsconcept (2009), het Basisstation (2005) en hetHandboekKetenmobiliteit (2001).Deze visie is eenuitwerking vanhetStationsconcept,eenruimtelijkevertalingenupdatevanhetBasisstationeneenoverkoepelendevisievoorhetHandboekKetenmobiliteit.

voorWoord

5

de noodzaakHetomgevingsdomeinisdeeersteaanrakingvandereizigermetdetreinofmetdelocatiewaardetreinhemgebrachtheeft.Vaakisditdomeinpuurfunctioneelingerichtenishetnieteengebiedwaardereizigerzichgraagbevindtofverblijft.Hetisookdeplekwaarhetvoor-ennatransportzichbevindt.Samenmetdepotentievoorontwikkelinglegtditeengroteruimtelijke claim op dit gebied. Daarnaast zijn er vele stakeholders opdit kleine stukje stad. Dit maakt de vraagstukken in dit gebied steedscomplexer.Dezecomplexiteitvraagtomeenheldereenintegralevisiediehetmogelijkmaaktomgezamelijkgedragenkeuzestemaken.Allesinhetbelangvandereizigerenhiermeeeenreizigersgroeiophetstation.

het omgevingsdomeinDemeeste stations hebben twee omgevingsdomeinen; aan allebei dezijdenvanhetspooréén.Vaakisditeenduidelijkestedenbouwkundigeruimtewaaraandestationsentreeligt.Grotestationskunnenookmeerdantweeomgevingsdomeinenhebben.Ditishetgevalalsersprakeisvaneenzij-ingang.Hetbetrefthierdanweleenkleineromgevingsdomein.Dekleinstestationshebbensomsmaaréénomgevingsdomein.

deze visie beschrijft elementen die voor èlk omgevingsdomein van èlk type station in meer of mindere mate van toepassing zijn. de elementen zijn gelijk, de schaal en opgave verschillen.

De ruimtelijke situatie per station verschilt; de problematieken, deruimtelijke claims en de schaal waarop dit plaatsvindt verschillen perlocatie en type station. Echter de aspecten die van belang zijn in hetgoed functioneren van een omgevingsdomein zijn voor ieder stationidentiek.Deinhoofdstuk4weergegevenontwerpprincipesgeldenvooriederdomeinendienendanookbijelkeopgaveonderdeeltezijnvandediscussie.Inhoofdstuk6wordtverderingegaanopdesituatiepertypestation.

Aan de basis van deze visie ligt een casestudieonderzoek naar deomgevingsdomeinen van zes verschillende type stations (AmsterdamCentraal,Apeldoorn, Zwolle, Culemborg,Utrecht Lunetten,AmsterdamBijlmerArenA).Dezeistevindenindebijlage.

1 inleiding

leeswijzerIn hoofdstuk 2 worden de ingrediënten van het omgevingsdomeinomschreven. Vervolgens wordt in hoofdstuk 3 ingegaan op degewenste ervaring in dit domein. In hoofdstuk 4 staan de aspectenen ontwerpprincipes die van belang zijn in het ontwerp van hetomgevingsdomein. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de aspectendie een rol spelen in het functioneren van het omgevingsdomeinen de belevingswaarde voor de reiziger. Afsluitend wordt een beeldgegevenvandeketenvoorzieningenendegewenstehiërarchiehierin.Inhoofdstuk5gaanweinophetcreërenvaneenprettigestedelijke,dorpseoflandschappelijkeruimte.Inhoofdstuk6gaanwekortinopdetijdelijkesituatie.Tot slotworden inhoofdstuk7aanbevelingengegegevenvoorvervolg.Dit hoofdstukgaat inopde specifiekereontwerpprincipespertypestationslocatiemetinspirerendevoorbeelden.

Afbeeldinguitstationsconcept,BureauSpoorbouwmeester(2009)

omgevingsdomein ontvangstdomein ontvangstdomein

verblijfdomein

stationsomgeving

stationsomgeving

hoofdingang

loopverbindingszone neveningang

reisdomein

6

Iederomgevingsdomeinbevatdevolgendevieringrediënten.

1. het omgevingsdomein is de schakel tussen station en binnenstad:• hèt gezicht van de stad (visitekaartje);• hèt gezicht van het station (toegang tot treinnetwerk).

Hetomgevingsdomeinisenerzijdsdeplekwaardereizigervanuitdestadgevoelsmatighetstationheeftbereiktenzichoriënteertopdetreinreis.Anderzijds is het de plek waar de reiziger vanuit de trein zijn eersteontmoetingheeftmetdestadenzichoriënteertopzijnnatransport(deketenvoorzieningen)enopdestad.

2. het omgevingsdomein is de plek waar de ketenvoorzieningen zich bevinden.

Iedere vorm van voor- en natransport bevindt zich in dit domein: defietsenstallingen (zowel bewaakt, onbewaakt, betaald als onbetaald),het bus-, tram- en metrostation, de Kiss&Ride en taxistandplaats, dePark&Rideenniettevergetendevoetgangerszone.Zowelaankomendeals vertrekkende reizigers moeten vloeiend de overgang tussenketenvoorzieningentreinreiskunnenmaken.

3. het omgevingsdomein is een wezenlijk onderdeel van de openbare ruimte van de stad.

Het omgevingsdomein heeft een sterk publiek karakter. Niet alleenkent het een sterke functionele dynamiek als overstapmachine, maarhet stationsplein is veelal ook een duidelijk herkenbare plek in destad. De nadruk ligt nu nog te veel op het functionele karakter. Hetomgevingsdomein is de plekwaar het imago van de stad zich keer opkeeraandereizigertoont.Erliggennogveelkansenomtewerkenaandebelevingvandeplekendaarmeehetimagovandestad.

4. in het omgevingsdomein is iedereen voetganger tussen stationentree en ketenvoorziening.

Het belangrijkste onderdeel van het omgevingsdomein is hetvoetgangersgebied.Hetisvangrootbelangdatditdeelvanuitdebelevingvandevoetgangerwordtontworpen: veel aandachtdientdusbesteedte worden aan de schaal en een hogemate van detail. Hoofdstuk 4,Ontwerpprincipeswijdthierverderoveruit.

2 de ingrediënten

7

3 de geWenste ervaringHet stationsconcept (2009, p.9) beschrijft de volgende drie gewensteervaringenvoordereiziger:

1. De reiziger kan zich zelfstandig en gemakkelijk door het stationbewegen;stationszijntoegankelijk,overzichtelijkenlaagdrempelig.

2. Dereizigerervaarthetstationalsplekmeteeneigenidentiteit:eenplekdiejeverderbrengtenwaarjethuiskomt.

3. Reizigersworden in het stationgeïnspireerddoorde verschillendemogelijkheden die het station biedt. Het station nodigt uit ommensenteontmoetenennieuwedingenteontdekken(sport,kunst,cultuur,literatuur).Hetstimuleertdevoorpretnaardereisennaarvertrouwde en nieuwe bestemmingen. Ook nodigt het uit om teontdekkenwatdelokaleomgevingengemeenschaptebiedenheeft.

Devertalingvandezeervaringennaarhetomgevingsdomeinisalsvolgt:

1. De basis van het omgevingsdomein – de ruimte tussen station enketenvoorzieningen–dientvolledigopdevoetgangerafgestemdtezijn.Reizigersmoetensnel,directenveiligdestationsentreebereiken.Daarnaastzijnalleketenvoorzieningenoplogischewijzeaangeslotenop hoofdroutes in het stedelijk netwerk. Verkeersstromenwordenzo veel mogelijk gebundeld, maar wel los geknipt van de hoofdvoetgangersroutes.

2. Het omgevingsdomein vormt voor de reiziger enerzijds de eersteconfrontatie met het reizen per trein en anderzijds de eersteconfrontatiemetdestad.Doordezepleknietalleenfunctionelemaarookruimtelijkekwaliteittegeven,krijgtdezeeensterkereidentiteitenwordteenprettigereplekomteverblijven.Deplekwordtzoeenvisitekaartjevoorzowelstadalsstation.

3. Hetomgevingsdomein isdeplekwaardereizigergeïnspireerdkanraken.Hetiseenontmoetingsplekendoordatervaakmeerruimteis danbinnenhet stationsgebouwbiedthet eenpodiumvoor eengroot scala aan activiteiten, vooral stedelijke activiteiten.Het is ergoedkijkenenbekekenworden.

Indetotalegewensteervaringvanhetomgevingsdomeindoordereizigerzijnduszowelfunctionaliteit(punt1)alsbeleving(punt2en3)vanbelang.

de visie op het omgevingsdomein pleit voor een goede balans tussen functionaliteit en beleving.

Erisvaaksprakevaneenspanningsveldtussenfunctionaliteitenbeleving.Enerzijds fungeert het domein als overstapmachine en nemen deketenvoorzieningenduseenzeerbelangrijkonderdeelvandebeschikbareruimte in beslag. Anderzijds wordt de voetganger en de beleving vandievoetgangervandeopenbareruimtevaakvergeten.Wachtenvormtbijvoorbeeldeenbelangrijkonderdeelvanhetoverstappen.Debelevingvandereizigerwordtprettigeralsdekwaliteitvandeopenbareruimtehogeris.

Functionaliteit

Beleving

8

Inhetontwerpvanhetomgevingsdomeinzijnzowelhetfunctionerenalsdebelevingvandeplekvanbelang.Beidenzorgenervoordatdereizigergraaggebruikmaaktvandetreinenhetvoor-ennatransportendathetgebiedeenvisitekaartjeisvoorzoweldetreinalsdelocatie.

In dit hoofdstukwordt een omschrijving gegeven van de aspecten dieleiden tot functionaliteiteneenprettigebelevingvanhetdomein.Alleaspectenzijnhierinvanbelangenvormendeagendainhetontwerpvanhetomgevingsdomein.Inhetverledenkwamdeaandachtvoorbelevingvaaklaterinhetprocesofstondhetnietoflaagopdeagenda.Indezevisiestaathetbelangvaneenintegraleaanpakvoorop.Alleaspectendieneneenroltespelenindeopgave voorditdomeinendeonderlingtevoerendiscussie.Webeginnenindithoofdstukdanookmetbelevingsaspecten.

de beleving van de reiziger in het omgevingsdomein wordt bepaald door:1. de identiteit van de plek2. de sociale veiligheid 3. het comfort

het functioneren van het omgevingsdomein wordt bepaald door:1. veiligheid2. bereikbaarheid3. toegankelijkheid4. ketenvoorzieningen

Indienaldezeaspectengoedgeïntegreerdzijninhetomgevingsdomeinontstaateenprettigeplekmetzowelreizigers-alsverblijfskwaliteit.

Hetisraadzaamhetontwerpprocestestartenmeteeninventarisatievandezeaspectenopdelocatie.Dezewordenvervolgensinbeeldgebrachtmiddels nevenstaand schema (zie ook bijlage 1). Het doel is om eencompleetbeeldtekrijgenvandeknelpuntenenkanseninhetgebiedeneengezamelijkbeeldtevormenvandeambitie.

Hierna worden deze aspecten in het kort toegelicht en voorzien vanontwerpprincipesvoorhetomgevingsdomein.

4 ontWerpprincipes

Oktober 2010 - Quick Scan Aankomstdomein

LEEFBAARHEIDSSCAN - AANKOMSTDOMEIN

Inbedding in de omgevingRelatie met de omgeving, inbedding in stedelijk netwerk.

VerkeersveiligheidDe verkeersveiligheid voor alle gebruikers.

MobiliteitDe rol van de locatie in het verkeers-systeem; bereikbaarheid.

Ontwerpstijl & kwaliteitArchitectuur, stedenbouw, land-schappelijkeelementen.

Cultuurhisctorische waardeUiting van culturele betekenis van de plek.

MaterialisatieKwaliteit, kleur, attractiviteit, bij-drage aan imago.

Klimaat invloedenBescherming/beschutting tegen regen, wind en zon.

LandschapAanwezigheid en kwaliteit van het groen.

StraatmeubilairAanwezigheid en kwaliteit straat-meubilair, bijdrage aan imago.

24-uursbelevingGebruik door de dag heen. Diver-siteit aan functies en gebruikers. Aanwezigheid sociale ogen.

Menselijke maatMenselijke schaal/verhoudingen in bebouwing en omgeving.

OverzichtelijkOverzichtelijk gebied, voldoende mogelijkheden voor zichtrelaties.

De plintEen open relatie tussen bebouwing en omgeving.

cultuurhistorische

waarde

GEBRUIKERSWAARDEBELEVINGSWAARDE

com

fort

Iden

tite

itso

cial

e ve

iligh

eid

veili

ghei

dbe

reik

baar

heid

toeg

anke

lijkh

eid Toegankelijkheid

Toegankelijkheid voor gebruikers, aanwezigheid van obstakels.

OriëntatieGebruikers vinden makkelijk hun weg, overzichtelijk.

AB

OnderhoudOnderhoudsstatus van het gebied en de aanwezige elementen. Aanwezig-heid van afval.

VerlichtingAanwezigheid en kwaliteit van de verlichting.

Sociale ogenaanwezigheid van sociale controle dmv reizigers, beheerders, bewoners.

Diversiteit voorzieningenAantal verschillende voorzieningen in gebied

Zichtbaarheid entreeDe zichtbaarheid en vindbaarheid van de entree vanaf het stations-plein.

Slecht 0 punten

Middelmatig 5 punten

Goed 10 punten

BEOORDELING

BELE

VIN

GSW

AA

RDE

BERE

IKBA

AR

TOEG

AN

KELI

JK

GEB

RUIK

WA

ARD

E

IDEN

TITE

IT

SOCI

AA

L VE

ILIG

COM

FORT

VEIL

IIG

50%

100%

50%

100%

0%

AMSTERDAM CS- CENTRUM

BELE

VIN

GSW

AA

RDE

BERE

IKBA

AR

GEB

RUIK

WA

ARD

E

IDEN

TITE

IT

SOCI

AA

L VE

ILIG

VEIL

IIG

50%

100%

50%

100%

0%

AMSTERDAM CS- IJZIJDE

BELE

VIN

GSW

AA

RDE

GEB

RUIK

WA

ARD

E

IDEN

TITE

IT

COM

FORT

50%

100%

0%

APELDOORN CENTRUM

SOCI

AA

L VE

ILIG

DE SCAN BEOORDELING EN CONCLUSIES

Het aankomstdomein is geanalyseerd op de as-pecten zoals hiernaast omschreven bij beleving- en gebruikerswaarde. De beoordeling van de verschil-lende aspecten zijn weergegeven op de fotopagina’s. Hierbij is gebruik gemaakt van 3 categorien: goed, middelmatig en slecht. De totaalscores voor ieder aankomstdomein zijn in % weergegeven in de grafiek.

voorbeeld grafiek totaalscore Weergavevandescorevaneenomgevingsdomeinop beleving- en gebruikerswaarden na hetanalyseren van het gebied. (zie casestudyonderzoekindebijlage)

9

ontwerpstijl en kwaliteit: Als visitekaartje van de stad is uitstralingen identiteit van het omgevingsdomein van belang. De ontwerpstijlen ruimtelijke kwaliteit in een gebied dragen bij aan het geven vanidentiteit. Het gaat hier om stedenbouwkundige, landschappelijke enarchitectonischeelementen.

cultuurhistorische waarde:Fysieke uitingen van cultuurhistorischewaardenenlokaleelementeninhetgebiedzorgenvooreenherkenbarelocatiemeteeneigenidentiteit.Belangrijkedragersvoordeidentiteitvanhet gebied zijn: karakteristieke bebouwing (bijv. stationsgebouw)maarooklandschappelijkeelementenzoalsdetoepassingvanlokalebegroeïng.

materialisatie: Levert bijdrage een sfeer en identiteit door kleur endetails.Verlichting,toegepastombijzondereelementenuittelichtenalsookdebijdrageaansfeerinhetdomein.

24-uursbeleving: Eenmixvanprogrammaenhetintegrerenvanwoningenin de stationsomgeving, het matchen van de openingstijden van hetprogrammametdeopeningstijdenvanhetstation(bijv.8uurs-belevingbijeenkleinerstation).

aanwezigheid zichtrelaties en sociale ogen: Het concentreren vande reizigersstromen, met name in de avonduren en bundeling vanprogrammaaandehoofdstroom.Zorgenvooroverzicht.Eenduidelijkerelatietussentransfer-enwachtzone.Hierdoorcreëerjeeenomgevingvanzienengezienworden.

de plint: Het creëeren van een actieve en transparante plint aan dehoofdstromen.

menselijke maat: Het creëeren van een menselijke maat middelsmenselijke verhoudingen bebouwing/openbare ruimte, aandacht voordetail,ritmiekentransparantievandegevel,aanwezigheidvanelementenmetmenselijkemaatzoalsbomen,banken,kunstetc.

cultuurhistorischewaarde

cultuurhistorischewaarde

cultuurhistorischewaarde

eenmonumentaalstationsgebouwopAmsterdamCentraal

eenmonumentaalstationsgebouwinZwolle

kunstalslandmarkinApeldoorn

aandachtvoordetailinApeldoorn

eenoverzichtelijke,hogeonderdoorgangmetprettigemaatbijBijlmerArenA

wachtenlangseenblindeplintinZwolle.

Praktijkvoorbeelden:identiteit

Praktijkvoorbeelden:socialeveiligheid

winkelszorgenvooreenactieveplintbijbusstationBijlmerArenA

woningenenbomenopstationspleinApeldoorn

cultuurhistorischewaarde

4.1 Beleving4.1a identiteit

4.1B sociale veiligheid

10

Klimatologische bescherming:Ruimtesomteschuilen,wind-enregenvrijaanderandenen inde luwtevandetransferzone.Bijvoorkeuraandezonzijde.

meubilair: Mogelijkhedenomtezittenzoalsgeïntegreerdetrappartijen,bankenenranden.

groenvoorzieningen: Bomenbiedenbeschuttingengevenjeeengevoelvandeseizoenen.

verkeersveiligheid: Om de veiligheid van de reizigers te garanderen iseenconflictvrijesitiuatieuitgangspunt.Devoetgangerheeftdehoogsteprioriteitinhetgebied.

onderhoud en beheer:Omeenprettigeenveiligeomgevingterealiserenisgoedonderhoudenbeheeressentieel.Ditdraagtbijaaneenprettigeomgevingmeteenverzorgdeuitstralingenweinigobstakels.

verlichting:Dehoofdstromenende ketenvoorzieningenendienenmetname indeavondurengoedverlicht tezijn.Verlichtingkan tevenseenbijdrageleverenaandesfeerenintimiteitvanhetgebied.

Bereikbaarheid: Een goed bereikbare en multimodale stationsknoopheeft een hoge potentie voor het ontwikkelen van programma. Ditdraagt bij aan de levendigheid van het gebied. Om de knoop goed telatenfunctionereniseencompacteoverstaptussenbus,tram,metroentreinvanbelang.Onderlingeloopafstandendienenkorttezijn,welmetaandachtvoordenodigetransfer-enverblijfsruimte.

Praktijkvoorbeelden:comfort

droogwachtenbijbusstationBijlmerArenA

wachtenopdetrappartijinApeldoorn

Praktijkvoorbeelden:veiligheid

heldereoversteekvoordevoetgangersbijbusstationApeldoorn

rommeligestationsomgevinginUtrechtLunetten

conflictsituatiestussenvoetgangers,tramsenbusseninAmsterdamCentraal

4.2 Functionaliteit

4.2a veiligheid

4.1c comFort

4.2B BereiKBaarheid

11

inbedding in de omgeving: Het station heeft een belangrijke relatiemet haar omgeving en dient zichtbaar en vindbaar te zijn vanuit haaromgeving. Het is van belang dat het omgevingsdomein aansluit op destructurenvandestad.Ditgebeurtdoormiddelvan:• aansluitingopdeaanwezigeloop-enfietsroutes,• aansluiting op de aanwezige landschappelijke en ruimtelijke

structuren,• helderematerialisatie,• zichtlijnenvanuitdestadnaarhetstationenviceversa,• bewegwijzeringenvanuitdestadenviceversa.

vindbaarheid stationsentree: De entree van het station is zichtbaarmiddels:• eenlogovandevervoerder(s),• denaamvanhetstation,• verlichting,• eenuitnodigendeuitstraling,• eenklok.

toegankelijkheid: Het omgevingsdomein is toegankelijk voor allegebruikers.Metnamehet transfergedeelte is vrij vanobstakels. Indiener sprake is van hoogteverschillen dienen deze voor alle gebruikers teoverbruggenzijn.

oriëntatie:Inhetomgevingsdomeinoriënteertdereizigerzichzowelopdeketenalsdestad.Indeoriëntatieopdeketenzijnvanbelang:• eenheldereordeningvandeketen,• onderlingoverzichttussendeketenvoorzieningen,• het clusteren van eenzelfde type ketenvoorzieningen, bijvoorbeeld

stads-enstreekbussen.• informatievoorzieningen,bewegwijzeringen.Indeoriëntatieopdestadzijnvanbelang:• informatievoorziening in het voetgangersdomein (VVV, kaarten,

infozuiletc),• de visuele aansluiting op de structuren van de stad door middel

van zichtlijnen tussen de route naar de binnenstad en hetomgevingsdomeinenhettoepassenvanlandmarks.

AB

Praktijkvoorbeelden:bereikbaarheid

Praktijkvoorbeelden:toegankelijkheid

hetstedelijkweefsellooptonderhetstationdoorenverbindtbeidestadsdeleninBijlmerArena

klokzorgtvooreenherkenbareentreeinZwolle

eenlopermarkeertderoutevanuitdebinnenstadnaardeentreeinApeldoon

AB

AB

toegankelijkpleinvoorallegebruikersinApeldoorn

ontoereikendeinformatievoorzieningopAmsterdamCentraal

weinigdoorzichtenveelobstakelsvanfietsenenauto'sinZwolle

geparkeerdefietsenengebrekaanruimtezorgenvoorontoegankelijkheid

4.2c toeganKelijKheid

AB

logogebruikbijBijlmerArenA

12

omdat de ruimte in het omgevingsdomein meerdere claims bevat is het van belang hiërarchie aan te brengen in de ketenvoorzieningen. de volgorde is gebaseerd op het voorop stellen van de zwakste gebruiker.de volgorde van belangrijkheid:1. voetganger2. Fiets3. metro, tram, bus4. K&r, taxi5. parkeren

DeinrichtingvandeketendienttevoldoenaandenormenenrichtlijnenvanBasisstation(ProRail2005).

1. voetganger Belangrijkstegebruikerinhetomgevingsdomeinisdevoetganger.Iederereizigerkomendevanuitdetreinofdeketenvoorzieningenisvoetganger.Hetvoetgangersdomeinbestaatuittweezones:1. Transferzone: ligt tussen de entree van het station en de

ketenvoorzieningenensluitaanopdeloopstructurenvandestad.2. Verblijfszone: ligt in de luwte van de transferzone en wordt

indien mogelijk gecombineerd met wachtruimtes voor andereketenvoorzieningen.

2. de Fiets• Allefietsenstallingenbevindenzichtussendehoofdfietsroutesende

entreevanhetstation.• Naar verdeling van de herkomst van fietsers worden de

fietsenstallingen(aanweerszijdenvanhetstation)geplaatst.• Betaalde (en bewaakte) fietsenstallingen hebben een hoog

kwaliteitsniveau,diewordtbepaalddoorhetgebouw,deserviceenhettoezicht.

• De onbewaakte stalling heeft in de meeste gevallen de grootstegroep gebruikers. Een goede ligging in nabijheid vande entree enaan de hoofdfietsroute is essentieel om gebruik te stimuleren enverommelingvanhetvoetgangersdomeintevoorkomen.

• Fietskluizen dienen zo geplaatst te worden dat zij geen visuelebarrièrevormeninhetgebied.

3. metro, tram, Bus• Dehiërarchievandeze3modaliteiten isafhankelijkvanhetaantal

reizigers.Hoegroterdegroepreizigers,hoegroterdewensvooreenliggingnabijdeentree.

• Geadviseerdwordtomhetwachtenindezezonetekoppelenaandecentraleverblijfszone.

• De compactheid van de knoop is van belang en een korteoverstap bevordert het reizigerscomfort. Bussen en trams in hetomgevingsdomeindienengoedgesitueerd teworden inde ruimteengeenvisueleobstakelstevormentussenderoutevanuitdestadenhetstation.

• Deuitstaphaltevoordebusligtinnabijheidvandestationsingang.• Erdienengeenverkeersconflictenteontstaantussenbussen/trams

en voetgangers. Een veilige, ruime oversteek dient te wordengegarandeerd. Een andere mogelijkheid is om de rijlijnen van debussenlostekoppelenvandetransferzone(bijvoorbeeldbusstationApeldoorn).

• Zorgvooreenheldereorganisatievanbussenen trams, clusterdeketenvoorzieningenenzorgvoorhelderebewegwijzeringen.

4. K&r en taxi• Dezezijngelegentussendehoofdroutevoorauto'sendetransferzone

voorvoetgangers.• Geadviseerdwordtomhetwachtenindezezonetekoppelenaande

centraleverblijfszone.• Conflictvrijesituatiemetdevoetgangersstroom.• Zorgtinveelgevallenvoorsociaaltoezicht,metnameindeavonduren.• IndienmogelijkcombineerderuimtevoorK&Rentaxiplaatsen.

5. parKeren• Parkeerplaatsen op maaiveld liggen vaak aan een secundair

omgevingsdomein,meteeneigenentreenaarhetstation.• Indiengelegenaaneensecundairomgevingsdomein,aandachtvoor

socialeveiligheid(vluchtroutes,verlichting,overzicht).• Op-enafrittenvanparkeergaragesdienengoedgesitueerdteworden

indeomgeving.• Goede afwikkeling van het parkeerterrein door ligging aan de

hoofdroute.

m

P+R

K+R TAXI

4.2d Ketenvoorzieningen

13

ruimtelijKe indeling modaliteitenNevenstaand principeschema toont de prioritering van de organisatievan de ketenvoorzieningen in het omgevingsdomein. Het schema laatduidelijkdehiërarchiezienindeinrichtingvanhetomgevingsdomein.Demeestzwakkegebruiker,devoetgangerheefthierindehoogsteprioriteit.Iederereizigerwordtuiteindelijkvoetganger inhetgebied.Hoedichterbijde stationsentree,hoemeervoetgangersergebruikmakenvanhetdomein.Deschilrondomdestationsentreeisdanooktoebedeeldaandevoetgangers.Vervolgensvolgtdelocatievoordefietsenstallingen.Fietserslatenzichnietdwingentothetstallenvanhunfietsopgroteloopafstandvandestationsentree.Indiendestallingoptegroteafstand isgelegenzoekt de fietser een "eigen" plek in nabijheid van de stationsentree.Om verrommeling van het domein te voorkomen, of de noodzaak tothandhaving zo laagmogelijk, ishet goed situerenvandeze functieergvanbelang.Devolgendeschil,isdeschilvanhetopenbaarvervoer,zoalsdebusendetram.Hierisdeoverstaprelatiemetdetreinvanbelangvoordereizigers.Ookdezefunctiedientdusinnabijheidvandestationsentreetewordengesitueerdterbevorderingvanhetreiscomfort.Pertypestationisdesituatieverschillendendienteenafwegingtewordengemaakt voor de locatiebepaling van deze modaliteiten. Hierbij dientaltijd rekening te worden gehoudenmet de grootste gebruikersgroep.Binnen de schillen kunnen de voorzieningen verschoven worden, vanbijvoorbeelddeenekantvanhetspoornaardeandere.Bijhetontbrekenvaneenbepaaldeketenvoorzieningschuifteenvolgendevoorzieningeenschildichterbijdestationsentree.

auto

ovFiets

trein/metro

K+R TAXI P+R

voetganger

Voetganger

Fiets

Openbaarvervoer(Bus,Tram,evtMetro)

Auto(K&R,TAXI,P&R)

EntreeStation/perron

Aansluitingophoofdroutevanennaardeomgeving

legenda

Principeschema-prioriteringorganisatieketenvoorzieningeninhetomgevingsdomein.

14

Omgriptekrijgenopderuimtelijkeeenheidvanhetomgevingsdomein,gaanweindithoofdstukverderinopderuimtelijkeentitietvanhetgebied.De locatie, de stedelijkheid van de omgeving, ligging ten opzichte vanhetcentrumzijnbiojvoorbeeldvanbelangindemogelijkhedenvoorhetontwerpvanhetomgevingsdomein.Omgriptekrijgenopderuimtelijkeeenheid van het stationsplein, gaan we in op drie typen omgevingen:stedelijk,dorpsenlandelijk.

de stedellijke omgevingHet omgevingsdomein wordt ook wel gezien als het stationsplein.OnderstaandplaatjelaathetoorspronkelijkeontwerpvanhetstationspleinvanZwollezien(afbeeldinguitAchLieveTijd,deel8).Hetstationspleiniseenduidelijkafgesloten‘stedenbouwkundigekamer’meteenhelderezichtasenroutenaardestad.

Dit alles vormt een groot contrast met het omgevingsdomein aan deLübeckzijde.Hierzienweweleenduidelijkafgebakend,leesbaarplein.Op een paar fietsparkeerplekken na is het gebied alleen toegankelijkvoor voetgangers. Aan één zijde van het plein kan autoverkeer komen(Koggelaan). De plek heeft een prettige, menselijke maat en mensenkunnenerverblijvenopdezitelementenenindecafé’tjes.

5 het domein als ruimtelijKe eenheid

Hoeanders isdesituatienu.Zoweldebebouwingalsde inrichtingvanhetvoorpleinmakendathetgeenszinsalspleinvoelt;de ruimte looptweg (de bebouwing en het groen vormen geen stedenbouwkundigekamer)endaarnaastishethelepleinendeOosterlaanvolgebouwdmetketenvoorzieningen (busstation, fietsparkeerplekken, taxistandplaatsenzovoort). Ook knippen de drukke weg en de grote verkeersrotondehetpleingevoelsmatiglosvandebebouwingaandeoverzijde.Deruimtevoordevoetgangerisminimaal.Hetstationspleinvoelttotaalnietalseenplein:hetisgewooneenstraatmetallerleifunctieseraanvastdievoorhetstationlangsloopt.

Koggelaan

Oosterlaan

Paviljoenplein

Stationsplein

15

DitzelfdegeldtvooreendeelvanhetomgevingsdomeinvanAmsterdamBijlmerArenA.Ookhierishetpleinduidelijkafgebakend,heeftheteenprettigemaatenisderuimtealleentoegankelijkvoorvoetgangers.Eengrootminpuntzijndeblindeplintenengeslotengevels langshetplein.Opvallendisdatééncaféveeldoetvoordelevendigheidvanhetplein.

Café

HetomgevingsdomeinaandecentrumzijdevanstationApeldoornvoeltook als een prettig plein met een menselijke maat. Het is zorgvuldigontworpen,metaandachtvoordetail,enhetgrootstedeelisalleenvoordevoetganger.Debussenzijnaandezijkantgesitueerd,maarstaanweldirectinrelatiemethetplein.Nadeelisdathetlagergelegendeelvanhetplein los isgekniptvande loopstromendoorhethoogteverschilendatdefunctiesindeplintvandebebouwingaanhetpleinlosgekniptzijndoordeSpoorstraat.Ditmaakthetdeelinhetmiddenvrijverlaten.

Spoorstraat

Niveauverschil

DeanderezijdevanhetomgevingsdomeinvanAmsterdamBijlmerArenAvoeltweertotaalnietbesloten.Positiefisdatderuimtealleenvoordevoetgangeris,negatiefisdatnetalsbijhetstationspleinvanZwollederuimtewegloopt.Deruimtewordtopgeknipt in twee looproutesdoordatereenpaviljoenvantwee lagenmiddenophetpleinstaat.Hetgebouwontneemtjehetzichtenmaaktderuimteongedefinieerd.Devoetgangersruimteaandezezijdevanhetstationvoelthiermeeralsstraatdanalseenplein.

16

dorpse omgevingBij een klein station zoals bijvoorbeeldUtrecht Lunettenof Culemborggelden ook de eerder vermelde aspecten, maar dan op een kleinerschaalniveau.Eenuitgebreideanalysevandezepleinenistevindenindebijlage.DeruimtevanhetomgevingsdomeininCulemborgheefteendorpskarakterenbevatmenselijkemaat.Devierwandendiedezestedenbouwkundigekameromsluitenbestaanuitdeinpandigefietsenstalling,debomen,dewoningenenhetstationsgebouw.Hetgeheel isoverzichtelijkenvormteenleesbareruimte.Deeenheidinhetpleinontbreekthierwelgrotendeels.Doorhetgebruikvan verschillende materialen, het grote aandeel van asfalt en de velecentraalgelegenverkeersfuncties,krijgthetgebiedeenversnipperdensomberbeeld.

Daarnaastzijndewandendiedekamervormenerggesloten.Metnamedeinpandigefietsenstallingzorgtvooreendeelsblindeplint:

landelijke omgeving Hetcreërenvaneenstedenbouwkundigekamermetwandenisnietopiedere locatie mogelijk of noodzakelijk. Het is een pleintypologie dievaaktoepasbaarisineencentrummilieu(ditkanzoweleenstadalseendorpzijn).Belangrijkvoordegebruiker isdatderuimtenietwegloopt,maar een leesbare ruimte vormt,waar het prettig is om te verblijven.Ineenmeerlandelijkeomgeving,zijnerandereruimtelijkeoplossingendiezorgdragenvooreenprettige, leesbare ruimte.Een ruimtewaardebeleving-enverblijfswaardevoordegebruikerhoogis.

17

Samenvattendzijndevolgendezakendusvanbelanginhetontwerpvanhetstationsplein:

• een leesbare ruimte, met een prettige, menselijke maat, -vanbelangisdatderuimteniet"wegloopt"; -afhankelijkvandeomgevingkaneenstedenbouwkundige kamermetduidelijkewandeneenprettigeruimtevormen; -ineenmeerlandelijkeomgeving,kunnenlanschappelijke elementenvoormenselijkemaatenofwandwerkingzorgen; -eenduidigebestratingdraagtbijaaneenprettige,leesbare ruimte.• ruimte voor de voetganger, aandacht voor: -overzicht; -verblijfsruimte; -ketenvoorzieningendusaandekant!• actieve plinten, die in relatie staan met haar omgeving: -Geenbarrièrestussendezestedenbouwkundigewanden (actieveplinten)enhetplein.

Zo is bij het stationsplein van Breukelen een duidelijk leesbare enprettigeplekgecreëerd.Ditwordtonderanderebewerkstelligddoordeeenheidinmaterialen.Hetgeletapijtjegeeftduidelijkaanwathetpleinenhetvoetgangersdomein is.Doorhettoepassenvan landschappelijkeelementen indeomgevingalsriet,waterenbomenenhetvormgevenvan duidelijke randen ontstaat er ook zonder bebouwing een prettigeplek.Daarnaastzorgtdemolenvooreengevoelvanmaatenschaal.

6 tijdelijKheid

VeelNederlandse stations zijnmomenteel in verbouwing.Ook in dezetijdelijkesituatieishetvanbelangdatdereizigerhetomgevingsdomeinalsprettigeplekervaart.DeontwerpprincipesuitHoofdstuk4geldenookindezesituatie.Middelseencreatieveinterpretatievandeuitgangspuntenkanmet relatief lagekosten tocheenprettigeengoed functionerendeplekwordengerealiseerd.

HetOperasysteemiseenvoorbeeldvanzo'ncreatieveoplossing.Hetiseenmodulairsysteemvoorstationsinverbouwing:

18

7 aanBevelingen

Ineerderehoofdstukkenisingegaanopdealgemeneuitgangspuntenenontwerpprincipesvooralleomgevingsdomeinen.Inprincipegeldenalleinhoofdstuk4vermeldeaspectenvoorhetomgevingsdomeinvaniederstation.Deruimtelijkeenfunctionelevraagstukkenendehiermeegepaardgaande oplossingsrichtingen verschillen echter per locatie en per typestation.Vandaardathet raadzaam is deze aspecten voor verschillendetypestationsookverschillendtebehandelen.

Indevolgendetabelleniseenaanzetgegevenvoordeoplossingsrichtingenperstationscategorie.Weonderscheidenhierdriecategorieënstations:dekathedraal,het(middel)grotestationenhetkleinestation.

tot slotWe beogen met deze visie een handvat te reiken voor de discussie tussen de vele stakeholders in het gebied en zijn ervan overtuigd dat deze visie zal bijdragen aan het opstellen van het gezamenlijk eindbeeld. deze visie geeft geen direct antwoord, maar is een leidraad in de discussie over dit domein. laat deze visie je inspireren om het omgevingsdomein voor de reiziger, niet alleen een functionele plek te laten zijn -waar hij zo snel mogelijk weer weg wil- maar ook een prettige plek met kwaliteit en betekenis voor zowel reiziger als de omgeving.

Breukelen:doorhetbetrekkenvanhetlandschapinhetontwerpontstaatereenherkenbareenprettigeomgeving.

BijlmerArenA:eenfoodkraamzorgtvoorlevendigheidophetplein.

19

omschrijving situatie

aspect Kathedraal (middel)groot station Klein station/halte

type station 75.000-175.000reizigersperdag

CentraalStationvaneengrotestad

10.000-75.000reizigersperdag

Centraalstationvanmiddelgrotestad

Stationaanderandvaneengrotestad.

0-10.000reizigersperdag

Stationinbuitengebied

Stationindorpseomgeving

de situatie vanuit beleving Grootsenveelalimponerendstationsgebouw. Vaakeenmonumentaalstationsgebouw,wordtnietaltijdgebruiktalsentree

Vaakisergeensprakevaneengebouwalsstationsen-tree

Gelegeninstedelijkeomgeving Gelegeninstedelijkeomgeving Gelegeninlandelijkeomgeving

Alshoofdstationbelangrijkvisitekaartjevoordestad Belangrijkvisitekaartjevoordeomgeving Dereizigerheeftvaakgeenideeinwelkgebiedhijzichbevindt

Veelreizigers:24uurs-bele-vingengebruik Veelreizigers:12-24uurs-belevingengebruik Weinigreizigers:8uurs-beleving,groteaandachtvoorsocialeveiligheid

oplossingsrichtingen Beleving

aspect Kathedraal (middel)groot station Klein station/halte

Identiteit:

Ontwerpstijl en kwaliteit

Hetstationsgebouwisbelangrijkeidentiteitsdrageringebied

Hetstationsgebouwisbelangrijkeidentiteitsdrageringebied,maarvaaknietmeeralszodanigingebruik

Dewachtruimtesophetperronzijnveelaldeenigegebouwendiehetstationalsdusdanigduiden.Devor-mgevingvandestationskappenisdusergbelangrijkalsdragervandeidentiteit.Daarnaastkanhetlandschapidentiteitsdragerzijninhetontwerp

Identiteit:

Cultuurhistorische waarde

Stationsgebouw Hergebruik/nieuwebestemmingvoorstationsgebouw.

Hetlandschap,landschappelijkeelementeninontwerpintegreren.

Aandachtvoorgeniusloci

Hetlandschap,landschappelijkeelementeninontwerpintegreren.

Aandachtvoorgeniusloci

Sociale veiligheid:

24-uursbeleving

Grotemixvanfunctiesingeheleomgevingmogelijk. Mixvanfuncties,geconcentreerdopbewustgekozenlocaties

Bewustnadenkenoverfunctiesnaarstationsomgevinghalen.

Nietaltijdmogelijkfunctiesteintegrereninomgeving,aandachtvoorsocialeveiligheid,bundelingvanreizigersinhoofdstromen

Sociale veiligheid:

zichtrelaties en sociale ogen

Socialeogenaanwezig

Nadrukopzichtrelatiesi.v.m.grotedrukteenruimte-claim

Grootaantalreizigers,mogelijkomomgevingtecreërenvanzienengezienworden

Integrerenvanwoningeninomgeving

Overzicht

Omgevingvanzienengezienwordenopgekozenplek-ken.

Weinigsocialeogen,nadrukopbundelingvanloopstro-men

Toevoegenfuncties/woningen

20

'sHertogenbosch:Levendigheiddoorterassenophetstationspleinenwoningen(balkons)rondomhetplein.

Maarssen:integratievankantorenaandestationsentree.

Breukelen:overzichtelijkesituatie,herkenbaarheiddoorlogoenzitelementenaanhetwatermakenheteenprettigeplek.

Apeldoorn:toepassingvankunst.Zutphen:hetondergrondsbrengenvandefietsenstallinggeeftruimtevoorgroenvoorzieningenenzitelementen.

21

Sociale veiligheid:

de plint

Levendigheidingebieddooreencontinueactieveplint

Verblijfsfunctiesvanuitplintnaarplein

Actieveplintaanhoofdloopstromen Transparantieplintinomgevingofgebruikvangroenetaluds.

Gebruikvanblindemureninomgevingvoorkomen

Sociale veiligheid:

menselijke maat

Menselijkeverhoudingbebouwd/onbebouwd

Open,transparantegevel.

Integrerenvankunst

Menselijkeverhoudingbebouwd/onbebouwd

Open,transparantegevel.

Integrerenvankunst

Aandachtvoorhetnietverlorenvoeleninomgeving,kanmiddelsbebouwing,maarooklandschappelijkeingrepen.

Integrerenvankunst

Comfort: klimatologische bescherming

Meerdereruimtesomteschuilenaanderandenvandetransferzonevoorallemodaliteiten.

Beschuttingvooralbelangrijkvoorbusentramreizigers

Ruimtesomteschuilen

aanderandenvantransferzone

Beschuttingvooralbelangrijkvoorbus(entram)reiziger

Ruimtesomteschuilenvoorallemodaliteitenzoveelmogelijkconcentrerenenintegrerenmetelkaar

Comfort: Groenvoorziening Doorgroteruimteclaimookaandachtvoorlandschap-pelijkeelementenzoalsbomen

Inzettenvoorcreërenstedenbouwkundigekamer Inzettenvoorcreërenstedenbouwkundigekamer

Maarssen:integratievankantorenaandestationsentree.

22

Groningen:dooreenverdiepteliggingvandefietsenstallingiserruimtevoordevoetgangeropmaaiveld.

Groningenfietsenstalling:lichtinvalviavides AlphenaandeRijn:fietsenstallingmeteenbijzonderevormgeving;opengevelslangsdeonderdoorgang.

UtrechtZuilen:denaamvandehalteisgoedzichtbaarvanuitdeomgevingendetreinengeïntegreerdindecentraleoverkapping.

23

omschrijving situatie

aspect Kathedraal (middel)groot station Klein station/halte

type station 75.000-175.000reizigersperdag

CentraalStationvaneengrotestad

10.000-75.000reizigersperdag

Centraalstationvanmiddelgrotestad

Stationaanderandvaneengrotestad

0-10.000reizigersperdag

Stationinbuitengebied

Stationindorpseomgeving

de situatie vanuit gebruik (Inter)nationaalgeoriënteerd Nationaalgeoriënteerd Regionaal/lokaalgeoriënteerd

Trein(inter)nationaal)

Metro

Tram

Bus

Fiets

K&R

P&R(soms)

Trein(nationaal)

Metro(soms)

Tram(soms)

Bus

Fiets

K&R

P&R

Trein(regionaal)

Bus

Fiets

K&R

P&R

Zeergrootaantaltreinreizigers,grotevoetgangersst-room

Grotevoetgangersstroom Kleinevoetgangersstroom

Moeilijkeautobereikbaarheid Redelijkeautobereikbaarheid GoedeautobereikbaarheidAandeelP&Rhoog

Grotedrukopderuimte Drukopderuimte Weinigruimtedruk

oplossingsrichtingen Functionaliteit

aspect Kathedraal (middel)groot station Klein station/halte

Veiligheid: Verkeersveiligheid Fietsopgaveisgroot

Hetinpandigenondergrondsbrengenkaneenoploss-ingbieden.

Vermijdenvanconflictpuntentussenvoetgangerenrestvandeketen

Duidelijkebredestrookvoorvoetgangersstroom

Fietsopgaveisgroot

Hetinpandigenondergrondsbrengenkaneenoploss-ingbieden.

Vermijdenvanconflictpuntentussenvoetgangerenrestvandeketen

Vaaksterkautogericht,ontwerpenvanuitdevoetganger

Bereikbaarheid:

Bereikbaarheid

Internationaal

Goedeenkorteoverstaprelatietussenmodaliteitenvanbelang

Nationaal Regionaal

Bereikbaarheid:

Inbedding in de omgeving

Uitgangspuntzijnbelangrijkstelooproutesenbestem-mingenindeomgevingenhoofdroutesinfrastructuur

Gebouwgoedzichtbaar

Uitgangspuntzijnbelangrijkstelooproutesenbestem-mingenindeomgevingenhoofdroutesinfrastructuur

Gebouwgoedzichtbaar

Krachtvandeplekisvaakhetlandschap

Toegankelijkheid:

Oriëntatie

Ruimtebeslagvanvoor-ennatransportisgroot.

Belangrijkomoverzichttecreëren

Ruimtebeslagvanvoor-ennatransportisgroot.

Belangrijkomoverzichttecreëren

24

dit document is tot stand gekomen met medewerking van:WilliamGraatCarlavanHeijzenIrmaWinkeniusKajMookWimvandenOudenalderJildouvanderSluisHarryvanNoordKeesMiedemaEardeJepmaDovanElferenPeterKrummLidwienvanKesselWouterVisserSebastiaandeWildeArjanBleekerBertVaessensJosvandenHendeEveliendeMunckMortier

tekst en afbeeldingen:InoekBrouwerMarloesHuijsmans

BronnenGehlJ.1996,Life between buildingsGehlJ.enGemzoeL.2009,New City LifeJacobsJ.1961,The death and life of american citiesWhyteW.1980,City: rediscovering te city.www.PPS.orgProRail2005,BasisstationBureauSpoorbouwmeester2009,Het stationsconceptNS2006,Handboek ketenmobiliteit

DezevisieenhetcasestudyonderzoekistotstandgekomenmiddelshettoepassenvandeLeefbaarheidscan©,MarloesHuijsmans,MovaresNL.

NSPoort,AssetDevelopment,januari2011

coloFon