,..

3 Redactioneel

3 De filosofie van de wildernisOver de filosofie van de wildernis, de waarde die wij

aan natuur toekennen en de rol van natuur bij de

bepaling van ons zelfbeeld.

9 Grote dieren en natuurbeheerVeel grote dieren zijn uit onze natuur verdwenen en

daarmee het evenwicht.

13 Oerbos in Nederland?Officieel bestaat er geen oerbos meer in Nederland,

maar er zijn nog een paar percelen die er voor door

kunnen gaan.

15 Verrijking door verarmingDe ontgronding die een belangrijk onderdeel van

het Plan Goudplevier uitmaakt heeft effect. Wat is er

inmiddels bereikt en wat kunnen we nog verwachten?

19 De Hunze als Natte AsMet man en macht wordt gewerkt aan de

natuur ontwikkeling in het Hunzedal.

25 Nieuwe WildernisIn het Drents-Friese Wold komen dromen van

wildernisnatuur wellicht uit. De verwachtingen rond

deze pilot zijn hooggespannen.

29 Van kansarm tot kansrijkKansarmen konden vroeger naar Drenthe om te gaan

werken in één van de speciaal voor hen opgezette

lanbouwkoloniën. De Maatschappij van Weldadigheid

stelt haar grond nu ter beschikking aan cultuur en

natuur.

31 Natura2000 en de economieIn Haagse kringen is nog steeds niet doorgedrongen dat

economie niet gaat over rokende schoorstenen, maar

over schaarste. We leggen het nog maar eens uit.

33 Duisternis in DrentheDrenthe is één van de donkerste provincies. Over de

waardering van een inmiddels schaars fenomeen.

Omslag

Bever, foto Bertil Zoer

Dezepagina: foto Natuurmonumenten

In dit themanummer kunt u alles lezen over eentoonaangevend initiatief op het gebied van debescherming van de Nederlandse natuur. Ditinitiatief vinden we in de noordelijke provinciesen draagt de sprekende naam vereniging DeNieuwe Wildernis. In overleg met de oprich-ters van deze vereniging, Stichting Het DrentseLandschap, Het Drents Particulier Grondbeziten Staatsbosbeheer, is afgesproken dat op basisvan de gelijknamigheid in de toekomst vaker zalworden samengewerkt. Dit themanummer is deeerste vrucht van deze samenwerking.

De Nieuwe Wildernis, met namegelegen in Drenthe, zet een flinke stap richtingnatuurbescherming in de meest pure zin deswoords. Door de grondeigenaar worden stukkennatuur aangewezen waar de menselijke invloedzoveel mogelijk wordt uitgebannen. De ontwik-keling van de natuur wordt hier dus echt over-gelaten aan de krachten en grillen van de natuur,een waarlijk on-Nederlandse situatie. Op ditmoment is 105 hectare natuurgrond opgeno-men in de Nieuwe Wildernis, hier zal over eenaantal jaar gekeken worden welke spontane ont-wikkelingen in deze wildernis zijn te vinden. Demens als toeschouwer in de Nederlandse natuur,wij hopen u op de hoogte te mogen!

De Nieuwe Wildernis is de verenigingvan eigenaren van de stukjes natuur die zich dekomende jaren zullen ontwikkelen tot wildernis.Naast de kernactiviteit van natuurbeschermingricht de vereniging zich ook op de beeldvor-ming en het denken rond het begrip wildernis.

u w wN

Het belangrijkste medium hierin is de websitewww.wildernis.nu. het platform waar iedereenzijn of haar mening kan geven over natuur,wildernis en natuurbescherming. Dit gebeurtondermeer naar aanleiding van kritische stel-lingen, zoals: 'door de natuur z'n gang te latengaan verdwijnen er juist dier- en plantensoortenuit Nederland'. Er wordt ruimte gegeven voordiscussie, het geven van visies en er is regelma-tig een bijdrage van een bekende Nederlanderover deze onderwerpen.

In deze uitgave van het tijdschriftNieuwe Wildernis kunt u alles lezen over de insen outs van de gelijknamige vereniging. Hierbijwordt de oprichting van de vereniging in eenbreder perspectief besproken en komen ookandere partijen aan het woord. Zo zijn er bij-voorbeeld bijdragen van de Drentse Milieufede-ratie, Natuurmonumenten, de maatschappij vanweldadigheid en Triple E. Onderwerpen variërenvan de terugkeer van de bever in het Hunzedal,het wel en wee rond Plan Goudplevier en eenschets van het laatste oerbos van Nederland,het Norgerholt. Verder kunt u lezen over hetDrents-Friese Wold, de Drentse duisternis, de rolvan grote zoogdieren in de wildernis, het derdeNationaal Park van Drenthe en een interviewmet een grondeigenaar binnen De Nieuwe Wil-dernis.

Namens de redactie en vereniging De NieuweWildernis, veel leesplezier! lilo s N U M MR N

NieuweDolf van der Weij

Op 26 april 2009 werd de ver-

eniging "De Nieuwe Wildernis"

opgericht. Dat is een vereniging

van institutionele ,en particu-

liere beheerders van natuur,

die elk een stuk van hun bezit

hebben teruggegeven aan de

natuur door zich tegenover hun

vereniging te verplichten deze

natuurgrond niet meer te betre-

den voor tenminste 50 jaar.Voor

geen enkel doel, ook niet voor

onderzoek. Hiermee beogen

de leden aandacht te vragen

voor de intrinsieke waarde van

natuur. Waarom ze dat doen

wordt in dit artikel uiteen gezet.

R 5 0 3

~wcoccw:;;

Vervreemding van de natuurDe mens was vroeger gedwongen zich aan tepassen aan de bedreigingen van de natuur, maarervoer de overdaad ook als een geschenk. Dezeinstelling leidde tot de behoefte om dankbaar-heid te getuigen in uitgevoerde rituelen en per-soonlijke gebeden aan de natuurv,erschijningenals bomen, bergen, rivieren, zon en maan en aande voorstelling van de geest of de ziel die daarachter zat. De komst van de landbouw, een paar(7 tot 10) duizend jaar voor onze jaartelling ismisschien wel de meest ingrijpende gebeurtenisvoor de mensheid en de aarde. De mens leertde natuur naar zijn hand te zetten voor eigenlevensbehoefte. Maar de instelling van haar enhem blijft er een van respect en dankbaarheid.Dat verandert niet zo veel met de komst vanmonotheïstische godsdiensten.

wildernis, nieuwe kansenDe filosofie van de Nieuwe Wildernis

In elkaar steeds sneller opvolgende gebeurtenis-sen wordt de mensheid geconfronteerd metcrisissituaties. Armoede, voedseltekorten, opdro-gende energiebronnen, natuurrampen, milieu-problematiek, financiële crisis. Voor milieupro-blematiek is enige aandacht, uit angst geboren.Voor natuur nauwelijks. Er wordt niet ingeïnvesteerd. Of de klimaatcrisis nu zorgvuldigbestudeerd wordt ofwat minder, bij eenvoudigeanalyse van de oorsprong van de problematiek

blijkt al gauw, dat deze is toe te schrijven aan deverstoorde verhouding tussen mens en natuur.

Met de beurscrisis, de financiële crisis, de ener-giecrisis, de crisis tussen arm en rijk, zou hetwel eens niet anders kunnen zijn, al zou het daarwaarschijnlijk meer liggen aan een verstoordeverhouding tussen de mens, diens eigen natuuren de samenleving. De analyse leert vooral: erzijn te veel mensen op deze wereld.

N UWE W D R N s N U M M

woz-c>0..

oooc-ou,

Het begin van de verlichting omstreeks 1650bracht wel een ommekeer in de verbintenis metde natuur. Vanaf die tijd werd de natuur alleennog beschouwd als object van het streven vande mens de natuur te doorgronden en tot nutte maken voor eigen doelstellingen. Natuurwe-tenschappen en godsdienst waren in vele cul-turen voor die tijd volledig verbonden. Nieuwewetenschappelijke ontdekkingen en de zich ont-wikkelende filosofische scholen, gebaseerd opgrondgedachten van klassieke filosofen, moestenwel, onvermijdelijk, leiden tot scheiding vanwetenschap en het spirituele leven en tot ver-vreemding van de natuur. De materiële behoefteneemt toe nu men ook in minder ontwikkeldelanden een overmatig gebruik van natuurlijkebronnen en een overmatige hoeveelheid ruimtevoor zich opeist. De groei van de wereldbevol-king en technologische ontwikkeling van deconsumptiemaatschappij versterken de materiëlebehoefte. Dat alles zorgt ervoor dat in plaats vaneen aanpassing aan de natuur - zoals in vroegertijden - de natuur zich steeds weer moet aan-passen aan menselijke behoeften.

R 5 0 4

OntwortelingDe natuurfilosoof Wim Zweers laat in zijn boek"Participeren aan de natuur" zien dat sindsomstreeks 1650 de grondhouding ten opzichtevan de natuur wezenlijk veranderde.Vanafdie tijd beschouwt de mens de natuur alseen geheel van uniforme wetmatigheden, alswas in zijn handen te kneden naar zijn behoefte,mits hij de wetten maar kent. Descartes met zijnCogitoergosum- Ik denk dus ik besta - dacht indeze richting, maar deze gedachten zijn bij Platoen Aristoteles al enigszins te vinden. Sinds deVerlichting zijn deze klassieke ideeën naar eenmoderne natuurwetenschappelijk wereldbeeldgedefiruëerd. na de ontworteling van een archa-isch mythisch wereldbeeld. Sinds de Verlichtingonderscheidt Zweers dan de ontwikkelingeen aantal grondhoudingen, die alle te makenhebben met de mens, die de natuur wil contro-leren. Het is de grondhouding, die lijkt op dievan "despotisch heerser" over natuur en laterdie van "verlicht heerser", als ten tijde van deromantiek natuur meer waardering krijgt. Maarhet moet dan wel geciviliseerde natuur zijn. Descherpe kantjes moeten eraf Ook de Christelijkegrondhouding van de "rentmeester", die zichweer later manifesteert, rekent hij tot de contro-lerende grondhouding. De mens beheert om derente te behouden. Hij heeft het vruchtgebruik.

Anders dan de grondhouding van het rent-meesterschap ontstaat er een grondhouding inde 20e eeuw met de opvatting dat de natuurniet van de mens is, maar een eigen intrinsiekewaarde heeft. Gelijkwaardigheid en doelgericht-heid zijn twee elementen in dit model. De menswordt partner van de natuur. Realisering vande doeleinden gaat niet ten koste van de anderepartij, de mens handelt niet ten koste van denatuur. Wel zijn er ecologische doelen voor demens, dus de ecologische processen kunnen welworden beïnvloed.

Een grondhouding die verwant is aan die vanpartner van de natuur noemt Wim Zweers par-ticiperen aan de natuur. De mens wordt partici-pant aan de natuur en beseft dat hij deelneemt

u w wN

aan het gebeuren dat hem omvat, maar dat dathem te boven gaat. Het is groter dan hij en hetgaat door, ook als hij zou ontbreken. Het zetzich misschien voort op andere wijze, in iedergeval met andere medespelers.

Gaat het bij het partnermodel om de natuurals betekenisvolle entiteit naast de mens, inhet participatiemodel gaat het om de natuurals betekenisvol universum, waarvan de mensdeel uitmaakt. Hij voelt er zich op 'omvattende'wijze mee verbonden, zij het als zelfstandigeidentiteit en cultuur bezittend subject. Het gaatdus niet alleen om biologisch participeren, maarveeleer om zich zodanig te verhouden tot diefeitelijkheid, dat daar een zin, een betekenis aanwordt ontleend. Het is een betekenis die medebepalend is voor zijn opvatting over de essentievan mens-zijn. Het is dus zijn zelfbeeld. Ditbetekent dat de zin niet wordt ingebracht doorde mens zelf, maar met erkenning van de intrin-sieke waarde van de natuur. Hij zou zich wel ophet standpunt kunnen stellen dat hij het enigewezen is dat tot erkenning en ervaring van deintrinsieke waarde van de natuur in staat is. Ophet begrip intrinsieke waarde kom ik later terug.

Unio MysticaEen extreme uitwerking van het participatiemo-del als grondhouding is de sinds de Alchemistenal bekende UnioMystica.Het is het ervaren vaneenheid met de natuur als een spirituele erva-ring van verbondenheid, waarbij het de 'ik'van het subject wegvalt en er sprake is van eenidentiteitsloze eenheid. In plaats van de werke-lijkheid of de natuur uit het participatiemodel,wordt er gesproken van "God of de Natuur" bijSpinoza, of Tao" in de Chinese traditie, begon-nen bij LaoTse, of" de Grote Geest", "TheDivine Process", "Living", "Het Al-Ene". Hetkomt in alle culturen in enigerlei vorm voor omnagestreefd te worden, maar het is voor slechtsweinigen weggelegd.

Samenvattend zou kunnen worden gezegd overde grondhoudingen ten opzichte van de natuur,dat de modellen van "despoot", "verlicht heer-

o R N s NUMMER

'"w'">wo

or-ou,

ser" en "rentmeester" instrumenteel gerichtzijn. De grondhoudingen van "partnership'len"participeren" zijn gericht op de intrinsiekewaarde van natuur. Dat is het doel op zich zelfTen slotte, de laatste grondhouding is die vande fundamenteel identificerende gerichtheidop een verschijningsvorm van het Goddelijke,een werkelijkheid waarmee men zich tracht teverenigen.

Waardering van natuurDe mensheid heeft lange tijd de natuur als bronvoor voedsel en energie ervaren. Met de komstvan de tijd, die we de verlichting noemen,

5 5

verandert de grondhouding ten opzichte vannatuur wezenlijk, wanneer natuur als een enti-teit apart gezet wordt. Als object van studie enobject om geheel uit te nutten voor de men-selijke materiële behoeftebevrediging, krijgtnatuur een andere betekenis. Daarbij past degrondhouding van 'despoot' en 'verlicht heer-ser'. Het merendeel van de mensheid heeft noggeen andere grondhouding.

Inherent aan de ondervinding van schaarste aannatuur ontstaan wel andere inzichten. De waar-dering van natuur in economisch opzicht ver-andert. Zo ondervindt de huizenmarkt dat een

N E UWE

huis gelegen naast een bos 30% meer waard isdan een soortgelijk huis in een dicht bebouwdeomgeving.

Er ontstaat het inzicht dat natuur beschermddient te worden. Natuurbeschermers bekom-meren zich over het verdwijnen van soorten.De Vereniging van Natuurmonumenten heeft erzijn oprichting aan te danken. De grondhoudingvan de mens als "rentmeester" hoort daarbij.Door wetenschappelijk onderzoek worden erverschillende functies van bos onderscheiden.En daarmee verandert ook de economischewaardering van bos, zonder dat zulks overigens

w o R N s NUMMER

in geld wordt uitgedrukt. In willekeurige publi-caties is een opsomming daarvan te lezen.

Bos filtert fijnstof Vergeleken met het openveld is in bos de stofconcentratie slechts 50%.Met verkeer en stadsleven is de concentratieeen veelvoud van die in het vrije veld.Een overmaat van onder andere CO

2in de

dampkring wordt veroorzaakt door mense-lijke activiteiten. Schadelijke opwarming vande aarde is erdoor onvermijdelijk. CO

2wordt

door groeiend bos omgezet in zuurstof enheeft dus een gunstig effect op dit proces.Bosgrond houdt water vast, voorkomt erosieen reinigt water.

5 6

• Sporen van etherische oliën in bosluchtbevorderen het welbevinden van een mensdie in het bos loopt en versterken de gezond-heid.

• Het dichte bladerdak veroorzaakt een aange-naam klimaat, het vlakt extremen af en filtert

.UV- stralen.• De geluidarme omgeving verlaagt de bloed-

druk en helpt spanning te verminderen.• Maar ook de coulissen van geluiden van

vogels en ruisen van de wind door het bla-derdak, als ook het natuurlijke lichtspectrumwerken ontspannend.

De hier aangegeven opsomming van nieuwontdekte functies van natuur is ongetwijfeld nietcompleet. Het zijn wel ontdekkingen waar tij-dens klimaatconferenties zoals die in Kopenha-gen, en in de landelijke politiek, enige aandachtaan wordt besteed. Maar ook daar zien we geenandere grondhouding dan die van de "verlichtheerser", of van de "rentmeester", met vaakangst als motivatie. Kortgeleden riep ministerRouvoet, de voortrekker van de Christen Unie,op tot een grondhouding van rentmeester.

De intrinsieke waardeEigenlijk pas in de vorige eeuw komen we totandere inzichten over de waardering van natuur.Dat komt waarschijnlijk voort uit waarnemin-gen: bijvoorbeeld dat bos een hoge waarde ver-tegenwoordigt voor de mens, voor zijn fysiekeen psychische welzijn. De veelheid van vormenen kleuren leidt af van de dagelijkse zorgen,

N u w w

Nieuwe wildernis wordt eenwaarachtig sanctuarium van natuur.

bevordert de creativiteit en inspireert. Hoewelde mens bos als besloten ruimte ervaart, onder-vindt hij daar dat natuur geen oordeel heeften voelt zich er veelal beschermd. De gevoels-waarde, de waarde als inspiratiebron en de spi-rituele waarde worden ontdekt.

Velecomponisten, schilders en dichters herken-den die waarden reeds lang geleden. Maar ookorganisaties, zowel bedrijfsleven als overheid,"trekken zich terug op de hei" om zich voornieuwe inzichten en harmonie in de organisatiete laten inspireren.

Met deze laatst genoemde ervaringen benade-ren wij de betekenis van de intrinsieke waardevan natuur. Dit is niet de nutswaarde, noch demateriële of de instrumentele waarde maar dewaarde die de natuur heeft in zichzelf en voorzichzelf. Het zijn waarden om te ontdekkenen niet om te genereren. Dat sluit niet uit, datdeze waardering ook een instrumentele waardeimpliceert en nog minder sluit het waarderingvoor zichzelf en voor anderen uit.

WaardenHet gaat om de waarde die te maken heeftmet het dynamisch proces van de natuur zelf.Natuur in beweging lijkt, of is, toenemendechaos, die lijkt te zoeken naar zelfordening,naar reductie van entropie. Of zoals een Engelsebioloog het uitdrukt a totclofNatura]projectsnaarhet zoeken van nieuw evenwicht. Er is weltoeval in dit proces, maar "het is geen toeval dathet toeval is", zegt Prof. Mathijs G.c. Schouten,adviseur van Staatsbosbeheer. Want dit leidt totvoortgang, ontplooiing en diversiteit. Waardenworden niet gecreëerd maar ontwikkelen zichmin of meer vanzelf: een natuur vol projectenvan kristallen tot levende wezens en hele ecosy-stemen. Zelf bepaling van natuurlijke entiteitenmet betrekking tot toekomstige mogelijkhedenin een zelf regulerend globaal systeem waarvande intelligentie, hoewel niet bewust, qua com-plexiteit vergelijkbaar is met een menselijkesamenleving. De natuurfilosoof Rolston zegt" de

DER N s N U M M

natuur bezit ontwerpelijkheid", niet bewuste.doelgerichtheid. Maar de mens is waarschijn-lijk het enige wezen dat tot erkenning van zo'ndoelgerichtheid in staat is. Darwin, de weten-schapper, schrijft er niet over maar beschrijft welde uitkomsten in zijn evolutietheorie.

GrondhoudingDe natuur bezit dus ontwerpelijkheid en dat iswat haar waarde verleent, waarde in zichzelf envoor zichzelf. Deze intrinsieke waarde herbergtkennelijk een metafysische voorbeslissing dieje als de oude Grieken "Logos" zou kunnennoemen. Deze intrinsieke waarde omvat 'syste-mie value', waarden naar buiten, volgens dewaardetheorie van Rolston. Om met Spinoza tespreken, de zelfhandhaving van een soort, doorhem "conatus" genoemd staat niet op zichzelf,maar verhoudt zich tot de omgeving.

Deze intrinsieke waardering van de natuur, dewaarde in zichzelf en voor zichzelf, kan nietanders leiden dan tot een andere grondhoudingten opzichte van natuur dan de heersende. Hetzou de mensheid moeten kunnen leiden tot eenparticiperende houding, omdat hij volgens datinzicht al onderdeel is van de Natura Naturataen in zich weet de systemic value, de Logos, deNatura Naturans als essentie van zijn bestaan.

Het zou wel eens kunnen zijn dat de mens meteen hoge waardering van de intrinsieke waardevan de natuur en daarmee met een "deelne-mende", of "partnership" grondhouding tenopzichte van de natuur ook dichtbij inzichtenkomt die de verlichting zich had voorgesteld.Maar belangrijker is, dat zo'n grondhoudingperspectieven biedt voor oplossingen van demilieuproblematiek. En daar zijn technologischeverworvenheden uitstekend bij te gebruiken.De eerste technologische vondsten bekend als"cradle to cradle" zijn daar een voorbeeld van.

Vereniging De Nieuwe WildernisHet Drents Particulier Grondbezit, Stichting HetDrentse Landschap en Staatsbosbeheer presen-

R 5 7

teerden in april 2009 een nieuwe initiatief Doelwas om de natuur weer een eigen plek te geven.Hiervoor werd in aanwezigheid van mevrouwIrene van Lippe-Biesterveld een verklaring doorde betrokken organisaties getekend: "Natuurge-bieden bieden een thuis voor ontelbare plantenen dieren. En lang voordat wij onze mensen-wereld vormgaven, was er al natuur. Waren eral planten en dieren in wisselwerking met hunomgeving. Zij verdienen ons respect en hebbeneen zelfstandig recht op bestaan".

De initiatiefnemers vinden niet alleen dat denatuur recht heeft op een eigen plek, maardenken dat natuur zich los van ingrijpen van demens kan herstellen van de menselijke invloeden zich waardevol kan ontwikkelen in een rich-ting die de mens ook nu nog steeds niet kanvoorspellen. Nieuwe wildernis wordt een waar-achtig sanctuarium van natuur. Mensen kunnener alleen van buiten naar kijken en zich na 50jaar ongetwijfeld verbazen over de ontwikke-ling, als zij dan nog in leven zijn. Zo niet dan ishet een geschenk voor de kinderen, waar ze na

N u w

sa jaar even naar kunnen kijken. In feite is heteen praktische invulling van de grondhouding,waarbij de mens weer leert deel te nemen aande natuur door de waarde ervan te erkennen.

Drie soorten bosAchter deze opzet schuilt een oude Indiase tra-ditie. Er bestaan in India voor bos drie verschil-lende woorden met een eigen betekenis. Heteerste soort bos betekende zo veel als het bos,waar je leeft. Het bos in en om je leefomgeving.Het tweede soort bos is het bos waar je beleeft.Het bos, waar oudtijds jonge mannen werdengeïnitieerd om als volwassen man erkend teworden. De derde soort is het bos, waar demens niet komt. Dat is alleen van de natuur. Datis dus echte wilde natuur zonder enige mense-lijke invloed.

Die derde soort natuur kennen we in Neder-land niet meer. In de rest van de wereld is hetsnel aan het verdwijnen. De oorzaken kennenwe. Maar het zou zo'n gekke gedachte nietzijn om Nederland een nieuwe opdracht voor

w L DER N s N U M M

crw

'"'"woVl

z«I

oI-ou.

ruimtelijke ordening te geven, die neerkomt opbedoelde driedeling. Dan komt er meer bos inen om woongebieden. Dan is er aaneengeslotenbos, zoals op de Veluwe, waar we recreëren.Maar dan zou er ook bos moeten komen, waarde mens niet geacht wordt enige invloed uit teoefenen: nieuwe wildernis. En aan die ruim-telijke indeling is de vereniging De NieuweWildernis alvast begonnen in Drenthe. Het zounatuurlijk mooier zijn dat de terreinen, diestraks onder leiding van de natuur zelf wilder-nis worden, grotere aaneengesloten gebiedenwaren. Maar het begin is er.

De vereniging heeft dus met een symbolischedaad te stellen nogal wat voor ogen. Aandachtvragen voor de intrinsieke waarde van natuuren daarmee voor een andere grondhouding tenopzichte van natuur en over enkele generatieszien hoe aan zichzelf overgelaten natuur zichontwikkelt. De vereniging zal ongetwijfeld toe-geven dat het nog maar een klein opstapje isnaar een kwalitatief groots wereldbeeld. Mensen aarde zijn er wel aan toe. 11IIR 5 8