. ";'"

'I l.'" ,{

3 RedactioneelOmgekeerde rivieren.

5 Rijkswaterstaat: ooibossen in meuwenatuur moeten gekaptRijkswaterstaat schreef een brief aan beheerders vannatuurontwikkelingsgebieden langs de grote rivieren.De ooibossen die een remmende invloed hebben op dewaterdoorstroming moeten worden gekapt.

7 Dwangbuis in de wilgenMeer natuur en veiligheid door natuurontwikkeling aan deBovenmain in Duitsland.

II Waaier van geulenMetamorfose van de Leeuwense Waard.

I7 Groeten uit CanadaColumn van Tom Bade.

I9 Aan de wieg van Nieuwe NatuurEen politionele actie van Natuurmonumenten masseerde WillemOverrnars tot Nederlands top-natuurontwikkelaar (een interviewmet Willem Overmars en Trudi Woerdeman).

25 Kleine grazersGrazers onder de grasmat. In de bodem bruist het vanleven: het fundament voor het leven daarboven.

SnippersRubriek met boeken en berichten.

-~

!

Omslagfoto's

OmslagEen anderhalve meter lange ringslang warmt zich in de zon,liggend op een omgevallen dode boomstam die vanaf de oevervan een bosrneertje in het water ligt.

ColofonEenarig wollegras (Eriophorum vaginaturn) enwaterdrieblad (Menyanthes trifoliata).

InhoudsopgaveDeze stam van een fijnspar is rondom voorzien van ringvormigeputjes. Dit is het werk van de drieteenspecht, een soort die vrijwelalleen nog voorkomt in strikte natuurbossen.

Foto's: Ruud Lardinois.

POLITIONELE ACTIE VAN NATUURMONUMENTEN MASSEERDE WILLEM

OVERMARS TOT NEDERLANDS TOP-NATUURONTWIKKELAAR -

EEN INTERVIEW MET WILLEM OVERMARS EN TRUDI WOERDEMAN.

Willem Overmars en zijn vrouw

Trudi Woerdeman stonden aan

de wieg van de natuurontwik-

keling in Nederland. Nee, we

doelen hier niet op het afplag-

gen van heidevelden of het

kappen van honderden hecta-

ren bos voor een wegkwijnend

vogeltje, want dat zijn feitelijk

oude beheersvormen ('natuur-

doeltyperi' en 'einddoelen').

Tuinieren is het bereiken van Geschilderde landschappen gaan het beeld bepalen van de ideale natuur. Schilderij: A.G. Biiders -wei/anti bij Oosterbeek, circa 1860. Rijksmuseum Amsterdam.

een gewenst doel, natuurontwik-

keling is het, door het weer toe-

laten van natuurlijke processen, liefst op voor de natuur verloren gewaande gronden, bijvoorbeeld door

de intensieve landbouw, de eigen ontwikkeling van natuur zodanig opgang te brengen dat deze zichzelf

verder vrij kan ontwikkelen. Zodoende is ook het begrip 'Nieuwe Natuur' ontstaan. Willem Overmars

richtte zich daarbij vooral op natuurontwikkeling langs onze grote rivieren en stond aan de basis van het

bekende Plan Ooievaar. Tegenwoordig zijn Trudi en Willem zich volledig gaan richten op natuurontwik-

keling binnen het filosofische kader van onze cultuur en de verhoudingen tussen mens en natuur.

NIEUWE NUMMERWILDERNIS 2 9 I 9

Matthijs de Gruyter

Bron van inspiratie: de Allier. Een van de best bewaarde rivierlopen van West-Europa; waaraan hetminst door de mens is geknutseld. De benedenloop lijkt erg op onze oorspronkelijke Grensmaas.

1...,1..----·

lP~Tijden hl n gezamenlijke studie kunst-geschied .is te Nijmegen vonden zijelkaar 9peen kunsthistorische studiereisnaar Sanz~rg, waar beiden de stinzen-plant~i.nf~:ressanter vonden dan hetbarokpaleis. Vervolgens hebben zij hunstudie verrijkt met vele spijbelzwerf-tochten langs de natuurlijke rivieroeverbij Ewijk. Na hun studie hebben zij zichals pioniers gespecialiseerd in de Neder-landse tuingeschiedenis, restaureerdendaarna verschillende historische tuinenen groeiden meer en meer uit tot erkendetuin- en landschapsarchitecten.

Willem is sindsdien als landschapsarchi-tect bij Staatsbosbeheer het natuurbeleidgaan ontwikkelen. Vervolgens is hij in1985 met een groep landschapsarchitec-ten, die werkzaam waren op landelijkbeleidsniveau, op eigen titel het bekendePlan Ooievaar gaan uitwerken. Hierna zijnde meesten uit deze groep voor zichzelfbegonnen, omdat er toen in deze ambte-lijke omgeving nauwelijks ruimte was voornoodzakelijke nieuwe visies in het natuur-beheer. Vooral de zo broodnodige schei-ding tussen landbouw en natuur bleek eenhinderpaal. Willem is toen een nieuwe weg

N E UWE 5 NUMMERw L 0 E R N

ingeslagen en heeft samen met Gerard Lit-jens en Wouter Helmer in 1989 StichtingArk opgericht. Gezamenlijk ontwikkeldenzij visies met beheervormen die leidennaar herstel van rivierecosystemen in devorm van voorbeeldterreinen en waarbijnatuurlijke begrazing met vrij levendepaarden en runderen een van de sleutel-processen is van natuurontwikkeling. Ditalles voortbordurend op Plan Ooievaar.

Trudi is lang voltijdmoeder geweest enheeft zich met de extra ervaring van hetmoederschap op de wildernis beleving

2 9 2 0

bij kinderen gericht. Dit resulteerde inveldlessen die zij zeven jaar lang aanhonderden schoolkinderen uit de buurtvan nieuwe riviernatuur heeft gegeven.Nu haar eigen kinderen groot zijn, heeftTrudi deze activiteiten overgebracht naargrote mensen en organiseert zogenaamdeWarande Themadagen over tuinkunst ennatuurbeleving. Hierbij gaat zij (nu weersamen metWillem) aan de hand van his-torische tuinkunst en nieuwe natuurge-bieden met behulp van lezingen en excur-sies op zoek naar de steeds veranderendeverhoudingen tussen mens en natuur.

Natuurbeleving in historischperspectief: 'de wildernisoverwinnen' _In de I7e eeuw werd wildernis als onor-delijk ervaren. De mens beschouwde zichals heerser - in de loop van de I8e eeuwals rentmeester - en ontginner van denatuur. In een tuinboek uit de I7e eeuwleest men over wilde natuur, dat zij "sicnveeltijts wanschikkelijk vertoont, (en datzij) door de konst (cultuurtechniek) vande mens opgeschikt, opgepronkt, in goedeorde, sierlijk en vermakelijk gemaekt kanworden". Dus met andere woorden: wildenatuur was onvolmaakt en onbruikbaaren de mens als kroon der schepping enheerser over de aarde moest er aan te paskomen om de imperfecte natuur te ver-beteren door kunst, dat wil zeggen; doorontginningen, waterbeheersing, land-bouwen door de aanleg van geometrischen symmetrisch geordende tuinen en sta-tige landgoederen.

Deze beleving van wilde natuur veranderdeaan het eind van de I8e eeuw. In Nederlanduitte zich dit in de tuin- en landschaps-kunst. Een van de eerste vroege land-schapsparken in Nederland was Beekhui-zen aan de Veluwezoom bij Velp. Dit parkwerd in 1790 officieel voorhet publiekgeopend en was een uitdrukking van deveranderende natuurbeleving in Nederland.Het is het persoonlijke gedachtegoed vande eigenaar en ontwerper Baron van Spaenover natuurbeleving en hij begint zijnbeschrijving van een door hem ontworpenwandeling als volgt: "Zo heeft dit bij hem(baron van Spaen) het denkbeeld doen opko-men, of de bijzonder voordelige ligging vandezen oord niet geschikt zoude zijn om eensoort van Geldersch arcadia te doen ontstaan,en aan zijne tandgenooten een eenzaamoponthoud te bieden. (... ) Met dat oogmerkhad hij ook toepasselijke spreuken laten"vasthegten " (gedichten aan bomen-latenspijkevn) ten einde voedsel aan" overden-kingen" te geven. In deze gedichten wordteen schijnbaar wilde natuur voor het eerstheilig verklaard en sterk geïdealiseerd.

In de wereld van schilders en dichterswerd de vrije natuur voor het eerst aan heteind van de Ige eeuw bezengen. Geschil-derde landschappen en gedichten overmooie natuur gaan sindsdien het beeldbepalen van de ideale natuur, die vormkreeg in de natuurbeschermingsbewegingin Nederland rond 1900. Aan het eind vande 20e eeuw gaat dit vertrouwde, geschil-derde referentiebeeld van de ideale natuurnogal verschuiven, dat wil zeggen: hetstatische beeld van het (geschilderde) land-schap vervaagd sindsdien steeds meer.

Van getemde natuur tot natuurontwikkeling

Intensieve studie- of thema dag voor de individuele deelnemer

Vrijdag '9 september 2003 10-18uurOntvangst en 2 lezingen op de Warande, lunch, excursie naar gedich-tenpark Beekhuizen (179°) waar de schijnbare wilde natuur voor heteerst werd bezongen, en naar de nieuwe wildernis van de BeuningseUiterwaarden (199°). Aan bod komen enerzijds historische thema's:de wortels van onze opvattingen over landschap en natuur. Ander-zijds komt de actuele natuurontwikkeling ter sprake: Natuurlijkebegrazing, natuurlijke processen langs beken en rivieren, natuurbe-leving in de stedelijke cultuur.

KostenPrijs 70 euro per persoon, inc1usiefkoffie, lunch, thee en documen-tatie. Studenten en andere minder draagkrachtige geïnteresseerdenkan de prijs worden aangepast: prijs in overleg of tegen kostprijs. #.

Informatie

Bel: °3'4-382440 of kijk op www.dewarande.nl en klik op 'Studiedagen'.

Mens en natuur. Bewerkte foto naar eenorgineei gemaakt door Warande.

Natuurbeleving nu: natuuront-wikkeling en 'de wildernis her-ontdekken'

.Tegenwoordig beleven we de natuur in debewegende dynamiek van de film. We ziende 'ideale natuur' dagelijks op televisie.Ons vaak onbewust en diep verlangen naarde wildernis krijgt vorm in de Discovery-films van Afrikaanse savannen met rond-trekkende wilde dieren. Sinds eind vorigeeeuw is 'nieuwe wildernis' in ontwikkelingin Nederland. Later komen er gebiedenvoor deze nieuwe natuur beschikbaar.Nieuwe natuur, waar de natuurlijke pro-cessen het beeld bepalen, maar waarmeefeitelijk dus, als systeem, de oorspron-kelijke 'oude' natuur van vóór de groteinvloed van de mens, wordt bedoeld. Metdie aantekening dat in de natuur het prin-cipe onweerlegbaar is, dat wat weg is vooraltijd weg is. Oude oorspronkelijke natuur,die doorgaans door menselijk toedoen ver-dween en nog steeds verdwijnt, denk aande oerbossen, zal, onveranderlijk, nooitmeer terugkomen. Deze moderne stromingvan 'nieuwe wildernis' beoogt wel hetweer zoveel mogelijk laten terugkeren vande natuurlijk processen die ooit het oor-spronkelijke maar verdwenen oerbos ..doorevolutionaire processen creëerd(!.n.~li~.t,'terug naar het verdwenen oerbos' ..is-dus ..een onhaalbaar romantisch ideaal.' En'1àzijn we weer terug bij de meest toepass~lijk ,~benaming: Nieuwe Wildernis. '.

Als we in Nederland de wilde paarden en "."runderen zien grazen in de nieuwe wilder- ".nis, geven ze ons de vreugde van de herken..:ning. Dit beeld hebben we al vaker ~ .

" .

op televisie gezien. Het beheer van nieuwewildernis in Nederland wordt afgestemd opdeze dynamische beelden van een voortdu-rend veranderende natuur. De extensievebegrazing van wilde paarden en runderengedurende het hele jaar zorgen voor bloem-rijke graslanden, ruigten van kruiden enstruiken en spontaan groeiende wilgen-bossen. Hierbij stelt Trudi dat de nieuwewildernis een culturele uiting is van eenstedelijke behoefte. Spontane natuur alstegenwicht aan onze stenen cultuur.

Dan nog wat vragen aan Trudi(Willem moet even weg)Wat is uw missie? "Bij elke stad heel veel

spontane natuur om in te kunnen struinen,

hutten te bouwen en bloemen te plukken.

Want in de huidige omgang met natuur zijn

wij nog vervuld van 'Cartesiaans' denken (17'eeuwse filosofie van Descartes: de natuur als

voorspelbare machine). Dit uit zich bijvoor-

beeld nog steeds in het denken in 'natuurdoe/-

typen' en 'einddoelen' in plaats van met de

natuur meedenken in processen. In het laatste

geval wordt de rol van mensen heel beschei-

den. Hierbij vraag ik mij af of de mens zich

opnieuw verbonden kan voelen met het zelf

scheppend, cyclisch proces 'natuur'. Nieuwe

wildernis is het meest uitnodigend in Neder-

land om deze verbinding aan te gaan."

Wat zijn de weerstanden die u hierbij tegen-komt? "Ambtenaren in Den Haag zien de

landbouw graag als drager van het landschap,

alsof we nog in de 19' eeuwse landbouw zitten

met de koeien op kruidenrijke graslanden.

Maar zo is het niet meer en dat beeld zal, zo er

hier of daar nog een rest van bestaat, verdwij-

nen." Wat zijn uw argumenten die u hierbij

N E UWE w

aanvoert? "Door het karakter van de moderne

landbouw hoort deze op een industrieter-

rein thuis. Ik zou wel willen dat hioboeren de

nieuwe realiteit worden." Beschrijft u slechtseen ontwikkeling of probeert u een ontwik-keling te versnellen ofte sturen? " Ik stuur

uit het ideologische idee dat de stedeling geen

boterberg of een te 'ruimen' veestapel nodig

heeft, maar wildernis. Ik zou onze vergaande

vervreemding van de natuur willen opheffen."

Wat zou een logische volgende ontwik-keling zijn? "Dat de natuur onze nieuwe

religie wordt en dat we ons mystiek verbonden

kunnen voelen met het proces natuur. Dat

bepaald mede de kwaliteit van het menselijk

bestaan, of zo u wilt, het geluksgevoel."

Ik zit hier bij u in een erg mooie tuin metallerhande exotische planten, omgevendoor een heus landgoed. Deze cultuurna-tuur boeit u kennelijk ook, hoe zou volgensu de pvcentuele verdeling van (natuurlijk)cultuurlandschap en wildernis moeten zijn?Nu blijkt dat Trudi en Willem (hij is weeraangeschoven) toch echte wildernis apostelenzijn. Ondanks hun passie voor historischetuinen en stinzenplanten vinden zij dat hethistorisch cultuurlandschap niet meer daneen museumfunctie kan hebben en slechtsmet een klein percentage van het areaalnatuur kan volstaan. Trudi vindt dat het edu-catief gezien vooral belangrijk is dat er bijelke stad een behoorlijke wildernis verrijst.Willem kijkt vooral naar de kwaliteit vande natuurwaarden en ziet meer in de ver-antwoordelijkheid van Nederland voor eenbehoorlijk beheer van de Waddenzee, estua-ria, beek- en riviersystemen, duinen en eengrote natuurlijke Veluwe als groot onversne-

L 0 E R N N U M M

den wildernisgebied. "Op korte termijn", zogaat Willem voort, "is er al een enorme winst

voor de natuur te behalen als de grote natuur-

beheerorganisaties, Staatsbosbeheer, Natuur-

monumenten en de Landschappen, nu eens

eindelijk hun terreinen als natuurgebied gaan

beheren, in plaats van als slechte weilanden of

inferieur productiebos. Dat is toch al gauw een

paar honderdduizend hectare natuur erbij",

zo redeneert hij resoluut. Overigens vindenbeiden dat de landbouw ook in Nederlandwenselijk blijft, zij het op een economischen biologisch verantwoorde manier. Tien à

twintig procent van ons land zouden echterechte en wilde natuur moeten zijn. Willembekijkt het bovendien op Europees niveau enhamert er vooral op dat de bergen, rivierenen kusten landbouweconomisch minder,maar voor de natuur juist zeer waardevolzijn. Volgens hem zou de helft van Europaop deze wijze wildernisnatuur kunnen zijn,waarbij Nederland met de Waddenzee, estu-aria, rivieren en de Veluwe ook een aandeelwildernis natuur zou moeten leveren,

Ter afsluiting de affaire metnatuurmonumentenJaren geleden liepen Trudi en Willemmet baby en peuter door het Zwanenwa-ter. Ineens komt er een als marechaus-see verklede natuurbeschermer op henafstormen, Deze stelt de familie voor dekeuze: als straf een boete betalen of lidworden! Zo zijn Trudi en Willem tot opde huidige dag lid. Hoe zouden al dieandere 'Ieden geworven zijn? lil

Opnieuw de inspirerende Allier.Foto: Ruuti Lardinois.

R 2 9 2 3