Nieuwe Wildernis: Het Avontuur van de Natuur, jaargang 15, nummer 53, oktober 2010

3 Redactioneel

3 De Nederlandse natuur over 50 jaarHoe ziet de toekomst van de Nederlandse natuur eruit?

volgens gedeputeerde Munniksma van de provincie

Drenthe? Hoe ziet hij het landschap op de lange termijn:

komt er meer wildernis of meer cultuurlandschap?

9 Gaat de das de vos achterna?De das is een soort die altijd voorop heeft gestaan bij

natuurbeschermers. Denk aan het succes van stichting

Das en Boom. Nu er steeds meer dassen in Nederland

voorkomen begint de kritiek op het dier ook toe te

nemen.

13 De oorsprong van wild in NederlandEr wordt de laatste tijd heftig gediscussieerd over de

manier waarop wij omgaan met het wild in Nederland.

Maar waar komt al dit wild vandaan? Was Nederland een

eeuw geleden niet al een leeggeroofd landschap?

17 Het succes van de Nederlandse natuurDe grote aantallen ganzen, herten en zwijnen getuigen

van het succes dat deze soorten hier hebben. En er

komen nog steeds nieuwe soorten bij! Een overzicht.

19 BosreservatenDe bosgebieden in Nederland zijn ernstig versnipperd,

niet alleen door rasters maar ook door het beleid van

de vele verschillende organisaties. Zou dit niet beter

gecentraliseerd kunnen worden? Dan kunnen we de

bossen ook eindelijk sluiten voor jagers en houtvesters.

27 Een Nederlands exportproductDe door Triple E ontwikkelde Landschapsveiling is in

Nederland een succes. Daarom werd afgelopen zomer de

eerste landschapsveiling aan de andere kant van de sloot

gehouden. Dit ter bescherming van natuur en cultuur

langs de White River in Vermont.

30 Het Bambi EffectWie kent ze niet, de dierenambulance, Piet er buren ,

Ecomare en het dolfinarium. Als er ergens een zeehond

aanspoelt ligt hij al in een opvangcentrum, voordat hij

het zand geraakt heeft. Heeft dit nou echt zin?

33 Nieuws

Omslag

Reebok. foto Kees Schep

Deze pagina: Bosbeheer vanuit de lucht. foto Google maps

Bosreservaten ?In Nederland ontbreekt een visie op bos

Ruud Lardinois

I

.1I

Het bos in Nederland is een climaxvegetatie. De natuurlijke processen

werken hier alle in de richting van bosontwikkeling. Interne processen ver-

zorgen het verval van organisch materiaal en maken dat de bouwstoffen

daaruit opnieuw beschikbaar komen in de stofwisseling van in het bos voor-

komende organismen. Natuurlijke bossen zouden daarom een substantieel

aandeel van onze te beschermen natuurreservaten moeten uitmaken. Om dat

mogelijk te maken hebben we een nieuwe visie nodig. Een natuurbeleids-

plan dat een voor de toekomst perspectiefrijke bosvisie bevat, zo niet van

overheidswege, dan op zijn minst van de gezamenlijke natuurbeherende,

terreinbeherende organisaties als Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en de

bosvisie.

provinciale Landschappen. Tot op heden ontbreekt een dergelijke belangrijke

Wat is een bosreservaat?Soms klinkt een begrip in de grote mensenwe-reld klaar en helder maar blijkt deze bij naderinzien verwarrender dan een Gordiaanse knoopen meer vragen op te roepen dan er wordenbeantwoord. Zo begint Wikipedia met: "Eenbosreservaat wordt in Nederland gedefinieerdals een bosgebied van 5 tot ruim 400 hectaregroot, waarvan met de beheerder is afgesprokendat er geen houtoogst of bosbeheer plaatsvindten dat onderzoekers in de gelegenheid stelt deontwikkeling van het bos over lange termijn tevolgen. Het betreft dus zeer strikte reservaten,die geen beheer kennen." Beschouwen we dezedefinitie wat preciezer, dan rijzen er meteen alvele vragen. Kijken we ook naar de uitwerking

N E UWE w

in de praktijk, dan wordt het ons soms zwartvoor de ogen. En waarom zou een bosreser-vaat niet ook 550 ha groot kunnen zijn, ofzelfs 1.000 of 15.000 ha, of 100.000 ha? Degehele Veluwe omvat ongeveer 100.000 ha enstaat in de registers aangemerkt als beschermdnatuurgebied. En hoe is die maat van 550 hagedefinieerd? En als we voor het gemak evenaannemen dat een bosreservaat een beschermdnatuurreservaat is, wat betekent dan inderdaadde bijvoorbeeld 100.000 ha grote Veluwe alsnatuurgebied en voor het behoud van bos alsmeest natuurlijke vegetatievorm ? De Veluwebevat volgens de laatste inzichten echter slechts784 ha bosreservaat; dat is slechts 0,8% van hetgehele natuurgebied Veluwe! Het overige areaal,

o R N s NUMMER

geen bosreservaat dus, 'omvat derhalve 95.815ha en is op zijn best een soort 'schilderachtiglandschap' te noemen en doet dus niet mee aanhet behoud van biodiversiteit van bosgemeen-schappen.

Homeopathische doseringDe bovenstaande definitie uit Wikipedia blijkteen één op één kopie van een tekst uit de"Lijst van bosreservaten in Nederland" zoals tebewonderen op de website De 60 NederlandseBosreservaten. Daar valt te lezen, dat "het totaleoppervlak van de 60 bosreservaten 2907,6 hagroot is." Het Nederlandse grondoppervlakomvat 41.526 vierkante kilometer. Het areaal"strikt beschermde bosreservaten" omvat der-

5 3 9

N UWE W DER N s N U M M R 5 3 2 0

Pal aan de rand van de Imboschberg en in een Nationaal Park ligt deze stapel actief verzameld dood hout.Waar deze-bomen precies vandaankomen is onduidelijk, Dat doet er ook weinig toe, in beschermde natuurgebieden blijf je met je vingers van dode èn levende bomen af, punt.De afvoer van bomen of dieren is onucceptobel. Met het dode en kwijnende hout verdwijnen vele soorten organismen, Wist u dat onlangs eenenzym is gevonden in natuurbossen dat in staat is tweemaal efficiënter organisch materiaal om te zetten dan tot nu bekend? Het enzymdient binnenkort als basis voor de tweede generatie biobrandstof en maakt tweemaal meer bioalcohol uit organisch materiaal als de tot nubekende processen, Het ongestoorde natuurbos herbergt dus nog vele geheimen,

Globaal de helft van de daar voorkomende organismen is afhankelijk of betrokken bij afbreukprocessen. Alleen zo zijn de kringloopprocessenmogelijk, In onze huidige bossen gaat er alleen maar af 70% van de biodiversiteit aan wilde planten en dieren is de laatste honderd jaar uitNederland verdwenen, Het lijkt weinigen te verontrusten, Nederlanders blijken dan ook over de geringste kennis van alle West-Europeanenvan biodiversiteit te beschikken, Het verlies aan biodiversiteit heeft nu reeds grote consequenties voor natuur, volksgezondheid en economie,Op 6 juli 2010 overhandigde de informateur van Paars-plus, Herman Tjeenk Willink, aan de partijen aan de onderhandelingstafel eenvoorbereidend stuk met de titel: "Wat kan binden in plaats van scheiden", Het stuk beschrijft een reeks "onloochenbare feiten", Eén zo'nfeit is volgens Tjeenk Willink dat geen van de vier onderhandelaars er omheen kan dat ook twee andere crises aangepakt moeten worden,Namelijk de "mondiaal dreigende ecologische ramp" en het meer en meer "afnemende vertrouwen van burgers in hun politici", En zo is hetmaar net.

o s N' U M MR NN E UWE w

halve slechts 0,07% van 's lands totale areaal.Dit friemelcijfertje beslaat het totaal van onzebosreservaten en is ongehoord weinig en bijbenadering niet voldoende .om de hier vannature voorkomende typen bosvegetaties voorhet verval door de mensheid te behoeden of,vanaf 'strikte bescherming' weer tot ontwik-keling te laten komen. De keus voor dit typenatuurreservaat is dus niet op ecologische basisgenomen, maar heeft waarschijnlijk een heelandere achtergrond, zoals blijkt als we verderrechercheren.

Twee markante voorbeeldenEven verder lezend in dezelfde bron: "Hiervanligt 28% in Gelderland; in Zuid-Holland ligt16%, vooral dankzij het reservaat Slikken vanFlakkee (323 ha)." Zeeland doet overigenshelemaal niet mee, dat wordt dus als verlorenbeschouwd en blijft voor de eeuwigheid knol-lenland. Het kleinste Nederlandse bosreser-vaat is Bekendelle (4,3 ha) en het grootste deVeluwse Imboschberg (371, 4 ha). Beide liggenin de provincie Gelderland. Deze twee aange-haalde bosreservaten-zr]n opmerkelijk, wantBekendelle is al aan het begin van twintigsteeeuw als een belangwekkend beekbegeleidendebosvegetatie beschreven, waarvan na bijna eeneeuw nog steeds hetzelfde snippertje van slechts4,3 ha strikt is beschermd. Die 'strikte bescher-

Affiniteit met het natuurbos is er bij deze beheerderniet of nauwelijks. Met een verontrustend gemakmodificeerde hier een met kettingzaag bepaktevoorbijganger de boom zoals hij hem het liefst ziet:recht en strak, welke later als hij in de handel wordtgebracht, toch weer wordt verspaand voor spaanplaat,versnipperd voor een verbrandingsoven of verpulverd voorkrantenpapier.

R 5 3 2

De Imboschberg is bij toeval ontkomen aan de massale ruiming van hout

ming' blijkt erg tegen te vallen. Wie oude docu-menten naast recente beschrijvingen van de pleklegt, stelt ontnuchterend vast dat de vegetatie inBekendelle sindsdien verontrustend is gewijzigd.Dit onder invloed van de landbouw, ingrepen inde waterhuishouding, milieutechnische veran-deringen - vermesting, verzuring en verdroging- alsmede het te kleine te beschermen opper-vlak dat op geen enkele manier enige veiligheidtegen natuurvreemde invloeden van buitenafbiedt. Laat staan dat de daar voorkomendeorganismen door isolatie enig (genetisch) per-spectief hebben op een duurzaam voortbestaan.Sterker nog, Bekendelle wordt ingesloten doorsparrenakkers op de beekoever van de BovenSlinge, met nota bene ter plekke een afgesne-den meander en weilanden en akkers onder hetregime van Boer Bintje, die daar heden-ten-dagezijn heil in maïs blijkt te hebben gevonden.

De Imboschberg daarentegen is een stuif-zand- en heidebebossing. zijnde een houtakkerdie door de ligging om toevallige, praktischeredenen ontkomen is aan de ruiming van mas-saal omgevallen productiebomen, veroorzaaktdoor twee grote stormen in 1972 en 1973 dieop de gehele Veluwe enorme hoeveelhedenakkerhout ter aarde hebben geworpen en diedoor de beheerders zonder enig dralen in enkelemaanden tijd zijn 'geruimd' en vervangen doornieuw jong akkerhout. Met uitzondering dusvan de 10 ha op de Imboschberg, omdat dezetransporttechnisch wat ongelukkig lag, waar-door deze zich bij toeval en dankzij die stormenheeft kunnen ontwikkelen tot het beste bos water nu in de wijde omgeving te vinden is. Eenterecht ingesteld bosreservaat dus. Zij het dathet hier op deze plek door de stormen bewerkteen niet-geruimde areaal slechts een vlekje vanrond de 10 ha betreft en dat het Programma

N wUWE

~~~7"T"---:-" ";<.Joo<.J

oI-ou,

Natuurmonumenten heeft geprobeerd een voormalig hudewald 'open' te leggen door dit machinaal te plaggen, zoalsdeze Google Earth-afbeelding genadeloos laat zien. De precieze beweegredenen zullen wel voor altijd in nevelen gehuldblijven. De grondbewerkingen waarmee men dit bos te lijf ging dateren vermoedelijk ergens uit de jaren tachtig vande vorige eeuw. Dergelijke sporen zijn vrijwel onuitwisbaar, want dit type machinale betreding is eeuwen later noggemakkelijk aantoonbaar. Het hudewald is naar mijn mening met afstand het mooiste en aan levensvormen rijkstecultuurlandschap dat de mens heeft aangericht. Dit hudewald is dus helaas in de waan van de dag verloren gegaan.

Bosreservaten dit uiteindelijk kennelijk heeftvergroot tot 371 ha. Een prima zaak, dat, voorhet te laat was, ook voor Bekendelle had moetengelden: desnoods inclusief onteigening vanomliggend boerenland, verplicht herstel van deverminkte Boven Slinge, alsmede een verbod omop en aan de oevers akkerbouwproducten alssparren en maïs te telen. Blijft voor de Imbosch-berg ook de wel zeer prangende vraag: waarom371 ha beschermen in een nationaal park van5.000 ha, in een natuurgebied van 100.000 ha?Waar is een nationaal park anders voor?

Krachteloze willekeurDe functie van dit type bosreservaten. zoals isopgenomen in het Programma Bosreservaten,is ongedefinieerd, willekeurig en nergens inhet Programma Bosreservaten verder gekwali-ficeerd of gedefinieerd, niet inhoudelijk, nietbeleidstechnisch en evenmin vanuit biodiversi-teitsoverwegingen. Dat geldt helaas ook voor depraktische uitwerking. Men spreekt van "striktebescherming", maar daarvan is niet altijd sprake,zoals bleek bij de voorbereiding van een SKB-publicatie over natuurbossen. Twee medewerkers

DER N R 5 3 2 2s N U M M

Bosreservaten in NederlandHet stelsel bosreservaten in Nederland is zeer beperkt. Van oerbos(-ontwikkeling) is al helemaal geensprake. De wel aanwezige reservaten zijn slecht beschermd, niemand weet wat de te beschermen statusfeitelijk betekent en hoe lang deze zal duren. Het kan verkeren, vandaag zus, morgen zo. Om de impactvan deze vrijblijvendheid scherper tot uitdrukking te brengen zijn alle illustratie bij dit artikel in deomgeving van één bosreservaat genomen, de Imboschberg, gelegen in Nationaal ParkVeluwezoom: dub-bele bescherming? Met deze keuze wordt de wens voor een nieuwe natuurbeschermingsvisie naar wijhopen indringender in beeld gebracht. Let wel: de Imboschberg is als bosreservaat zo'n beetje het bestedat wij in Nederland hebben.

tI

brachten daarvoor een bezoek aan de toen nog10 ha 'strikt beschermde' Imboschberg, waarbijbleek dat de toen opererende jachtopzichteronder de ogen van de twee met stomheid gesla-gen onderzoekers zijn jachtvoertuig dwars doorhet reservaat heen stuurde, teneinde aan de randervan een op de bosgrond op te richten jachthutvoor te bereiden met de bedoeling om er laterin het jachtseizoen tijdens de edelhertenbronstedelherten te kunnen afschieten. Om dóór hetbos te kunnen rijden had de heer eigenhandigmet de kettingzaag een hele reeks dode bomengeveld om zich zodoende al slingerend per autotoegang te verschaffen naar zijn nieuwe afwerk-plek. Dit voorval zij hier vermeld omdat onsverschillende gegevens bekend zijn van ook inandere bosreservaten doorgevoerde vormen vanbeheer, die niet passen bij een strikt bosreservaatmet niets-doen-beheer. Met het 'strikte bescher-men' kan het dus flink tegenzitten, al komt hetzeker ook voor dat het kan meezitten.

De 'afspraken' waarover in het ProgrammaBosbeheer wordt gesproken zijn onduidelijk,boterzacht, niet gedefinieerd in ecologischetermen en vaak van toepassing op merkwaardigbeperkte arealen, terwijl geen tijdschalen zijngedefinieerd en er evenmin algemeen geldendeformele of wettelijk verankerde afspraken aan

N u w w

ten grondslag liggen. Het gehele concept is nietmeer dan een toevallig vervolg op een niet ver-keerd idee van de zogenaamde A-Iocatiebossen- het systeem van A-Iocatiebossen en later debosreservaten, bestaat pas sinds 1978 - zijndeenkele tientallen vanwege uiteenlopende rede-nen belangwekkend geachte bossen en bosjes,die uit wetenschappelijk oogpunt interessantzouden kunnen zijn om, zonder directe invloedvan de mens, de verdere interne ontwikkelingente volgen. Het volgen van wetenschappelijkeparameters kan, ook op voormalige houtakkers,zeker te verdedigen zijn. En dat is precies watook is gebeurd: leuke en beschermingswaardigeplekken, alsmede pure aanplanten, die het alleenal de moeite waard maken om na het staken vanenige arbeid in tijd te volgen.

Uit deze eerste lijst van A-Iocatiebossen is hetlatere "Programma Bosreservaten" ontstaanmet de bijbehorende volstrekt onduidelijkedefinities en verantwoordingen, zij het dat rond15 bossen plotseling uit de lijst blijken te zijnverdwenen. Niet de minste overigens, zoals hetbroekbos bij Middachten. Een bosreservaat vanenige serieuze omvang, dat een mijlpaal in deNederlandse natuurlijke historische ontwikke-ling betreft, zal de geïnteresseerde in deze lijstbosreservaten helaas niet aantreffen.

DER N s N U M M

Inleidend omvormingsbeheerNederlandse bosreservaten zijn een hoogstmerkwaardig fenomeen, waarmee soms toeval-lige bosvegetaties van uiteenlopende, in vrijwelalle gevallen van niet-natuurlijke oorsprong,blijken te zijn opgenomen. Bij het beheer en deinrichting van deze gebieden was eerst vooralde gebruikswaarde van het hout bepalend, even-als de aan te planten boom- en soms struiksoor-ten - veelal van exotische herkomst als lariks,grove den, tientallen soorten fijnspar-cultivars,Amerikaanse vogelkers, enzovoort en daarmeesamenhangend de bestrijding van economischoninteressante boom- en struiksoorten. Hetfenomeen heeft in het geheel geen ecologischeachtergrond, noch enige formulering of defi-nitie in de richting van biodiversiteitsbehoud,noch voor een breder behoud en bescherming

R 5 3 2 3

Het ProgrammaBosreservaten is slechtseen speeltj e van deonderzoeksinsti tu ten

N UWE W

azo'"«--'

o::J::Jtx

ar-au,

Geschoten hert met afgesneden kop met gewei Een natuurlijk bos kan niet zonder zijn natuurlijke grazers. Zondergrazers groeit een bos 'zichzelf dood'. Alle bosreservaten in Programma Bosreservaten zijn in dit opzicht ernstigincompleet. Maar die grazers zijn, voor zover aanwezig, in onze 'natuurparken' zelf weer object van recreatieveactiviteiten, ook in de 'strikte' bosreservaten ...

Dit edelhert is met een vuurwapen om het leven gebracht. De jager heeft er eerst de kop met het gewei afgesneden enafgevoerd. Alle grotere herten in onze natuurgebieden ondergaan overigens hetzelfde lot. Zij worden in beginsel alledoor mensen om het leven gebracht en alle koppen die geweien bevatten worden van de lichamen gescheiden om bijjachtverenigingen aangeleverd te worden teneinde deze op tentoonstellingen te presenteren. Daar wordt, als op eenkanariepietenbeurs, niet bepaald wie het luidst kan zingen, maar welke eigenaar de grootste heeft.

Dat kon wellicht nog ten tijde van Jac Thijsse die de vogeltjes van het niet zo vrije veld met een geweer uit de luchtschoot, om er lyrische zemelgedichten uit te vervaardigen. Heden ten dage zouden wij dergelijk dingen toch niet meermoeten doen? Overigens was met het bewonderen van de aldus verzamelde buit kennelijk zoveel tijd gemoeid, dat hetlijk bij de toen geldende, zeer hoge temperaturen zodanig snel door de maden werd bezet dat het niet meer loonde omook deze - zoals normaal gebeurt - voor de gebruikelijke nutsfuncties aan te wenden. Wilde zwijnen en vossen hebbenzich daarna wel bij dit lijk gemeld, maar de ontbinding was toen al zó ver gevorderd dat deze aaseters er geen trekmeer in hadden. Het lichaam werd vervolgens in minder dan twee weken totaal door de insecten opgegeten.

o 5 3 2 4R N s N U M M R

\

Op deze jaarlijks terugkerendetentoonstelling - met 'recreatief'karakter - met resten van vooralafgeschoten herten en zwijnen op

de Veluwezoom vinden we onzevrienden terug aan de wand: geweien

van reeën en herten, alsmedetanden van wilde zwijnen. Alles

schattig gerangschikt op paneeltjes,voorzien van een soort rapportcijfer

in schoonheidstabellen en keuriggerubriceerd in meer of minder

lovende punten van aanbeveling voorde beheerder die het dier om het

leven bracht.

N u w w

van natuurbossen of natuurbosontwikkeling inhet algemeen. Nederland ontbeert überhaupteen integrale bosvisie, laat staan een bosvi-sie waarmee we een uitdagende toekomst inkunnen. Maar ook de natuurbeschermingsorga-nisaties zijn tot dusver niet in staat gebleken eenintegrale bosvisie te formuleren.De huidige 60 bosreservaten zijn klaarblijkelijkingesteld omwille van het volgen van weten-

schappelijke parameters, maar waarvan de defi-nities, de gebruiksbepalingen, de onzichtbaar-heid van de' overeenkomsten', de levensduurvan de daarin mogelijk opgenomen bepalingen,volkomen toevallig en willekeurig lijken te zijn.Andere bij wet beschermde bossen kennen weniet in Nederland. Het Programma Bosreserva-ten is slechts een speeltje van onderzoeksinstitu-ten en het concept is bij benadering niet toerei-

DER N s 5 3 2 5N U M M R

kend voor het opnieuw tot ontwikkeling latenkomen van een representatief aandeel bosvegeta-ties. En die beroemde knoop zal langs deze wegniet tot oplossing komen. Doorhakken dus enmet nieuwe visies voortvarend naar een substan-tieel aandeel van 10% van 's lands areaal striktte beschermen, inhoudende alle daar van naturewerkzame processen onvoorwaardelijk toelaten,dood of levend: dus geen beest of boom mag er

meer het veld uit. Inleidend omvormingsbeheerin treurbossen is toegestaan, echter met een dui-delijk en op processen gebaseerd beleidsplan enafgezet op een gerelateerd tijdspad.

'Open en groen'"Natuurmonumenten is een vereniging vanruim 875.000 leden, met een gezamenlijk doel:zorgen voor natuur in Nederland. Daarom ver-

UWE L 0 E R N s N U M MN W

o>-ou.

NU is er opeens eenhang naar openterreinen en gruwelenwe van bos.

werven en beheren we natuurgebieden - hetzijn er inmiddels 345 met een gezamenlijkeoppervlakte van 100.000 ha. Zo houden weNederland open en groen en kunnen we blijvengenieten van de natuur." Aldus een citaat uitde brochure 'Fietsroute Veluwezoom ' van dezevereniging.

"Open en groen" heet dat dus. Het 'open land-schap' is nu in Nederland het summum bonum, hetallerhoogste ideaal. Onze idealen zijn echtermodegevoelig: gisteren nog werd de open heidetot nutteloze woeste grond verklaard, nu is eropeens een hang naar open terreinen en gru-welen we van bos. Deze denkwijze is dus volopin de natuurbeschermingspraktijk terug tevinden en bevat ecologisch gezien zoveel onge-rijmdheden, dat een daadwerkelijke coherentenatuurbeschermingsvisie, met een representatiefen functioneel areaal van onze meest natuur-lijke vegetatievormen - het bos in al zijn ver-schijningsvormen - goeddeels ontbreekt. lil

R 5 3 2 6