3 Redactioneel

5 Zandverstuivingen: een discussieZandverstuivingen worden door natuurbeschermers

steevast beschouwd als zeldzame natuurverschijnselen

die het verdienen te worden beschermd. Is dat terecht?

Een discussie op het scherpst van de snede.

15 Oorlogen door droogte?Een aantal wetenschappers waarschuwt voor klimaat-

oorlogen door verwoestijning, maar het is de vraag of hun

analyse klopt.

16 Eikenhakhout als vlinderparadijsEikenhakhout, dat ooit op grote schaal dienst deed als

geriefbos, is inmiddels zeldzaam. De vlinderstichting zet

zich in voor behoud en te beheer.

19 Ooibos bedreigt de ruimte voor de rivierDoor de implementatie van het project 'ruimte voor de

rivier' zou ooibos een kans krijgen in de uiterwaarden,

maar het dreigt inmiddels aan het eigen succes ten

onder te gaan.

23 Ongerepte wildernisDe wens van natuurliefhebbers een aantal gebieden

volledig ongemoeid te laten is ingewilligd. Het feit dat

niemand lijkt te weten waar deze gebieden zich precies

bevinden is een voorwaarde.

25 De beheerder wikt, de grazer beschiktHet menu van grote grazers bepaalt de vegetatie, maar

hun smaken verschillen niet veel.

27 De Europese wildernisEen verslag van de Praagse conferentie 'Wilder ness and

Large Natural Habitat Areas in Europe'

29 Erosie: wie is de boosdoener?Een beknopte literatuurstudie over de oorzaken van

erosie wijst vooral naar de mens als directe veroorzaker

van dit fenomeen.

30 Nieuws

Omslag

Foto Ruud Lardinois

Deze pagina's: snoeibrigades van de Vlinderstichting

Houtkap voorzand is waanzin!Zandverstuivingen vormen rampenlandschap

Tom Bade

Waarom willen terreinbeheerders zo graag zandduinen? Ze vormen volgens

Bade een ecologisch rampenlandschap waar niets natuurlijks aan is.

Rare jongens die natuurbeschermers. Nog geenjaar geleden voerde Natuurmonumenten actieom bomen te planten in het klimaatbos. Hierwas plek voor 60.000 bomen en 20.000 strui-ken. De actie was een groot succes. Meer dan40.000 brave burgers kochten voor 25 euroeen boom of voor 10 euro een struik om dezete planten in het klimaatbos te Biddinghuizen.Uiteindelijk kon een gebied van 27 hectareworden aangelegd. "Een bos om de CO, uitstootte beperken, is vooral symbolisch. We willenmensen handelingsperspectief bieden", zokonden we lezen op de site van Natuurmonu-menten.Maar dan. Dezelfde burgers werd afgelopenweek handelingsperspectief geboden om in nati-onaal park de Drunense Duinen de bomen uitde grond te trekken. De burger die eerst moestworden aangeleerd om een boom te planten,moest nu worden aangeleerd om de kap van170 hectare bos te accepteren en daar zelfs dus

Laat ons ook deecologisch dode beek

in ere herstellen ...

UWE WN

nog actief aan mee te werken. Uitgaande vanhetzelfde vermogen per hectare bos om C02vast te leggen, staan we dus één jaar later 143hectare bos in de min.Wat is dat toch met die zandverstuivingen?Waarom wil iedere terreinbeheerder toch zograag een zandbak? Vanwege de ecologischerijkdom? Dat is kletskoek. Op zandverstuivingenleeft niets bijzonders. Zandverstuivingen zijnnamelijk een ecologisch rampenlandschap, ont-staan door ontbossing en overbegrazing. Ze zijnwel mooi, dat wel.In de 1ge eeuw zijn Staatsbosbeheer en deHeidemij opgericht om deze zandverstuivin-gen te beteugelen. En met succes: de Veluwebijvoorbeeld is van een ecologisch rampenland-schap geworden tot het grootste bosgebied vanNoordwest Europa, met alle ecologische waar-den die daar bij horen. En die zitten 'm niet inkleine torretjes, die als enige nog kunnen levenop e~n dode zandvlakte en fungeren als voedselvoor de boomleeuwerik, de boompieper en detapuit. Nee, het gaat dan om herten, zwijnen,vossen, haviken, spechten en alles wat leeft ingrote aaneengesloten natuurgebieden. En hetgaat in zo'n groot natuurgebied om de daarbijbehorende kwaliteiten voor de mens, zoals rust,ruimte, ontspanning en een ongeschondenlandschap.De burgers die boos worden om de kap van bosvoor een zandverstuiving hebben daar. trou-wens ook om andere redenen alle recht toe. Zijkomen op voor een gelijkwaardige behandeling.Als burgers een boom willen kappen hebben zij

DER N s N U M M

• -:<.

.-

•

namelijk een kapvergunning nodig. Gemeen-tes moedigen de Nederlandse burgers aan ombomen in de tuin te laten staan, omdat deze'waardevol zijn voor de leefomgeving'. Dusmoeten ze genoegen nemen met wat minderzon en een boze buurman. Diezelfde burgersworden aangemoedigd om na iedere vlucht naarhet buitenland de CO, -uitsoot te compenserenmet het planten van bomen. En terwijl mensenzo hun best doen de wereld te redden van deondergang, wordt op de Veluwe en de DrunenseDuinen een ecologische ramp nagespeeld.

R 4 8 5

Tegen deze achtergrond heb ik nog enige sug-gesties. Laten we ook de ecologisch dode beekuit de jaren '60 en '70 in ere herstellen. Hetliefst inclusief de schuimkraag en de dodevissen. Ook de verontreinigde bodemlocatie ende vuilnisbelt moeten in ere worden hersteld,want het blijkt (dit is echt waar) dat op veelvuilnisbelten zeldzame planten en dieren leven.Iets dat trouwens ook geldt voor veel verlatenlocaties met zware bodemverontreiniging. Dusniet meer verbranden dat afval, maar storten enlekker de olie laten weglekken. Zo vinden de

N E UWE

• y

generaties na ons vast interessante landschap-pen. Trouwens, onze leeggeviste zeebodem isook ecologisch waardevol. De kale zeebodem iste vergelijken met een zandverstuiving: onderde verwijderde leeflaag wordt de echte ecologi-sche rijkdom zichtbaar.De belangrijkste taak voor natuurbeschermings-organisaties de komende jaren is juist om oponze bossen te letten, want de prijs voor bio-massa is zeer gunstig aan het worden ..DeVeluwe is al gescand op haar bijdrage voorbiomassa door een grote oliemaatschappij. Voor

w DER N s NUMMER

--

je het weet wordt onder het mom van natuur-ontwikkeling en duurzame energiewinninghet hele bos weggekapt en verschijnt het zandweer. Theorie? Nee, in Duitsland wordt nu voorde energiecentrales al meer hout uit het bosgehaald dan dat er jaarlijks aangroeit.Lesforetsprécèdentlespeuples,et lesdésertslessuivent.Niette vertalen. Ook niet doen, want mooier is hetnooit verwoord.

Dit artikelis in lichtaangepastevormverscheneninTrouwop29 januari2009.

4 8 6

Zandverstu ivi ngenzijn wél natuur!Pim Jungerius reageert op Bades artikel, breekt een lans voor de zand-

verstuiving en stelt dat het hier wel degelijk om een natuurverschijnsel gaat

dat bescherming verdient.

In het Vakblad Natuur Bos Landschap verscheeneen reactie van Prof. Dr. Pim ]ungerius op hetartikel van Tom Bade met de titel 'Bomen kappenvoor een zandvlakte is waanzin'. De heer ]unge-rius brengt het standpunt naar voren dat zand-verstuivingen waardevolle landschappen zijn dieterdege een plaats in Nederland moeten blijveninnemen en bescherming verdienen.

]ungerius start zijn betoog met het wijzen opde internationale erkenning van het habitattypezandverstuiving. Opgenomen in de EuropeseHabitat richtlijn is dit' ecologische rampenland-schap' dus wel degelijk een landschap waarvoorde verplichting staat het in stand te houden ente beschermen. Deze verantwoordelijkheid omstuifduinlandschappen in Nederland in stand tehouden, wordt nog eens versterkt door het feitdat in de rest van Europa vrijwel nergens nogactief stuifzand wordt aangetroffen. In Neder-land was een paar jaar geleden nog maar 1400ha actief stuivend zand aanwezig. Vanuit histo-risch perspectief bezien is dit een fractie vande aanwezigheid van stuivende zandduinen dieNederland ooit kende. ]ungerius haalt onder-zoek van Professor Koster naar voren om ditpunt te onderbouwen ('Het stuifzandlandschapals natuurverschijnsel' gepubiceerd in 2004 inLandschap, Tijdschrift voor landschapsecolo-gie en milieukunde). Uit dit onderzoek blijktdat het stuifzandlandschap in Noord Europaeens 450.000 ha innam, waarvan 80.000 ha inNederland. 'Dat laatste is onlangs bevestigd meteen nieuw soort reliëfkaarten, gemaakt met laseraltimetrie, een moderne methode om driedi-mensionale afbeeldingen van het aardoppervlakte maken. De kustduinen niet meegerekend,vertoont 82.000 ha van Nederland de karakte-

E UWE wN

ristieke structuur van paraboolduinen die doorde wind is gevormd'. Met andere woorden, nubeschikt Nederland over 2% van de oorspronke-lijke oppervlakte aan stuivende duinen.

Het verlies van meer dan 98% van deze zand-verstuivingen vond plaats door vastleggingvanaf de tweede helft van de 19de eeuw, bear-gumenteert ]ungerius. De aanplant van dennenen de overdadige toevoer van voedingsstoffen,vooral stikstof uit de lucht (de 'zure regen'),veroorzaakten deze vastlegging. Dat is jammer,betoogt ]ungerius, zeker als we deze oppervaktevergelijken met de hoeveeheid bos in Nederlanddie inmiddels 360.000 ha beslaat en dus meerdan 250 maal zoveel is dan de nog resterendezandverstuivingen.

Om aan te tonen dat deze zandverstuivingenzeker geen ecologische rampenlandschappenzijn geeft ]ungerius het volgende mee: 'Hetwordt gekenmerkt door planten- en diersoortendie zijn aangepast aan de bijzondere klimaatcon-dities, zoals extreme droogte en dagelijkse tem-peratuurschommelingen die tot 50° C kunnenoplopen. Veertig jaar geleden werd hiervoor determ 'atlantische woestijn' bedacht. Het is eenbonte afwisseling van stukken kaal zand, bij-zondere grassoorten, mossen en korstmossen,die elk plek geven aan verschillende vormen vanaangepast dierenleven.Bovendien'. voegt hij toe,'is het ook bijzonder geliefd bij recreanten enmoet het ook om die reden bewaard blijven'.

Uitbreiding van de bestaande stukken zand-verstuivingen ('van het Aeckingerzand in hetnoorden tot de Loonse en Drunense Duinen inhet zuiden, met daar tussenin andere grote ter-

o NUMMER

reinen zoals het Kootwijkerzand op de Veluween de Lange en Korte Duinen bij Soest') zalook niet zomaar plaatsvinden. Er gaat uitvoerigonderzoek vooraf voor de verstuiving weer opgang wordt gebracht en 'als er ergens bos moetverdwijnen om de wind weer een kans te geven,zorgt de strenge Boswet er wel voor dat erelders in het terrein gecompenseerd wordt'. Metandere woorden: hier sustde heer ]ungerius,als reactie op het' geef mij maar liever bos' hetbetoog van Bade; hij is van mening dat het totaalaan oppervlak bos er beslist niet op achteruit zalgaan.Op het punt van Bade dat zandverstuivingenzijn ontstaan door ontbossing en overbegrazingpareert ]ungerius 'Dat is allang achterhaald. Deontbossing is al sinds het Neolithicum gaandeen heeft wel tot heidevelden en landbouw-gronden geleid, maar niet tot grootschaligeverstuiving. En overbegrazing? De stand van deschapenhouderij op de Veluwe werd eeuwengeleden al bijgehouden, maar zelfs in het topjaar1536 was de dichtheid slechts één schaap perha. Daar krijg je geen overbegrazing door.' Daar-bij aangevend dat de stuifzanden toen allangactief waren. Uit vrees voor uitbereiding van hetstuivend zand werd het in de 17de eeuw verbo-den om schapen door zandverstuivingen te latenlopen. 'Maar' , zo vervolgt hij 'dat schijnt nietveel geholpen te hebben, evenmin als het verbodop afbranden van de heide in de eeuw daarvoor.Ook het afplaggen van de heide voor de potstal-cultuur valt af, want het afplaggen gebeurde vlakbij huis, een logisch gevolg van efficiëntie vanboeren die wilden voorkomen over grote afstan-den te moeten 'zeulen met die zware grond'.Om dezelfde reden plagden zij bij voorkeur dehumusrijke gronden in vochtige laagten af dienooit zouden gaan stuiven, want het ging zeom de humus en niet om het zand. Bovendienwaren de grote zandverstuivingen waarschijnlijkal actief toen de potstalcultuur begon. In de tijddat boeren door de humuslaag heen waren enhet zand eronder begon af te plaggen, lagen degrenzen van de grote stuifzanden allang vast'.

R N s 4 8 7

Kortom, concludeert Jungerius, de enormeomvang en de regelmatige structuur van para-boolduinen wijzen op een natuurlijke in plaatsvan een ecologische ramp. Verscheidene onder-zoekers hebben geobserveerd dat de vormingvan de zandverstuivingen samenvalt met hetontstaan van de duingordellangs de kust. Datwas rond het begin van het laatste millennium.'De verklaring daarvoor zou een algemeneklimaatsverandering zijn. Het was een tijd vansuperstormen die langs de kust enorme over-stromingen veroorzaakten waarvan de gevolgenzijn vastgelegd in schriftelijke bronnen. Eénvan de meest beruchte was de Allerheiligen-vloed van 1154 toen de kustlijn definitief werdopgebroken in eilanden'. Jungerius vervolgtdat zulke stormen ook in het binnenland effectmoeten hebben gehad, waaronder op de Veluwe.De volgorde waarin de zandverstuivingen zijnontstaan wijst op een langdurige periode vanverdroging en verlaging van de grondwater-

N E U W W

spiegel. Volgens Jungerius is dit een andere aan-wijzing voor een klimaatverandering.

Op het argument van' meer bos' van Badebrengt Jungerius naar voren dat' het bos datvoor herstel van het stuifzand moet verdwijnenom het ecosysteem in stand te houden, eigenlijkgeen bos is, maar een monocultuur, een den-nenplantage'. Hij noemt hierbij dat het aan-planten van dennen al in de 19de eeuw begon,'onder het mom van vastleggen van stuivendzand'. 'Maar dat was een smoes, want de zand-verstuivingen breidden zich toen allang nietmeer uit: de begrenzingen op de nauwkeurigekaarten die De Man lang daarvoor, tussen 1802en 1810 van de Veluwe heeft gemaakt, zijnidentiek aan die van hedendaagse topografischekaarten. De boerderijen van Wekerom warenzelfs in de luwte van een hoog paraboolduinaan de rand van de zandverstuiving gebouwd!'Omdat dennenhout geschikt is als stuthout in de

o R N s N U M M

Niets dan verstuiving

rozen van zand verbloeid door de wind

Tot akkermelkdistel, buntgras

en zandzegge

hun vederlichte ankers neerlieten in het zand

Uit 'Niemand Wint' (1992),

]. Bernlef

kolenmijnen, diende het hout de opkomendemijnbouw te ondersteunen. Vooral geplantop de heide eromheen die een veel betervochthoudende bodem had, raakten boerenhun heidevelden kwijt 'die zo'n belangrijkerol speelden in de bedrijfseconomie, als bronvan wol en vlees van de schapen en honingvan de bijen'. De dennenbomen hadden totgevolg dat de wind werd tegengehouden, derestanten begonnen dicht te groeien en daar-mee dreigen de natuurwaarden te verdwij-nen. 'Daarvan proberen de terreinbeheerdersnu iets te redden'.

Hetbovenstaandeis eensamenvattingvaneenreactievanPimJungerius,zoals verschenenin hetVakblad NatuurBosLandschapin maart 2009.

Prof.Dr.PimJungeriusis hoogleraar geomorfologie aandeUniversiteitvanAmsterdamenlidvanhetOBN-deskundigenteamduin-enkustlandschap.

R 4 8 8

Zand erover!Tom 8ade

bedient Pim Jungerius van repliek.

Zand erover? Niet echt. Tom Bade geeft zich niet zo maar gewonnen enI

.1

Soms als je een artikel schrijft, weet je dat jetegen de schenen van gevestigde belangen trapten het speeltje van deskundigen afpakt. Dat wistik toen ik het artikel in Trouw schreef waarin ikzandverstuivingen omschreef als 'ecologischerampenlandschappen' . In een vakblad kreeg deheer Jungerius de ruimte om zijn standpunt teverdedigen dat het behoud van en creëren vanzandverstuivingen een ecologische noodzaak is,met daarbij al verrassend inhoudelijk elementdat zandverstuivingen eigenlijk natuurlijke land-schappen zijn. Deze onzin kan natuurlijk nietweersproken blijven. Laten we ons hier beper-ken tot de logica van het betoog van de heerJungerius, want dat is voldoende om duidelijkte maken dat zandverstuivingen daadwerkelijkecologische rampenlandschappen zijn en wemoeten kappen met het beleid om ze te behou-den.

geen klimatologische of paleontologische invals-hoek voor het tijdvak waarin de ontbossingbegon, want dan zouden we hebben gekozenvoor bijvoorbeeld de termen 'Post-Glaciaal', of'Kwartair'.

Wikipedia geeft in dit geval goed aan wat er indit tijdvak gebeurde. 'Het Neolithicum of dejonge steentijd is een prehistorische periode dieca. 11.000 v. Chr. begon. Deze periode wordtgekenmerkt door technische en sociale verande-ringen. Deze kwamen voort uit de overgang vaneen samenleving van jager-verzamelaars met eenrondtrekkend bestaan naar een samenleving vanmensen die in nederzettingen woonden en aanlandbouw en veeteelt deden.' Met andere woor-den het is de transitie naar sedentair grondge-bruik die kenmerkend is voor deze periode endie gepaard ging met de eerste ontbossing.

De mens heeft op zijn minstgrondig voorwerk verricht door het woudvan de aardkorst te schrapen.

Om te beginnen lezen we in het artikel datontbossing al sinds het Neolithicum gaande is.Voor alle duidelijkheid niet alleen de term 'ont-bossen', maar vooral het gebruik van de term'Neolithicum' wijst op structurele menselijkeinvloed voor ontbossing en het daarmee in ganggezette degradatieproces, want Neolithicumstaat voor 'Het Stenen Tijdperk'. De heer Junge-rius kiest hier onbewust, maar wel nadrukkelijk,

N u w w

De 12.000 jaar lange ontbossing, strooiselroof,gecontroleerde en ongecontroleerde brandenen begrazing door huisvee zou volgens de heerJungerius wel hebben geleid tot heide, maarwaarschijnlijk (!) niet tot de zandverstuivingendie naar zijn zeggen in de Ile eeuw ontston-den. De heer Jungerius voert daarentegen eenklimaatverandering in de II e en I 2e eeuw opals mogelijke oorzaak van de opkomst van zand- .

D s N U M MR N

verstuivingen (klimaat is momenteel erg hiponder wetenschappers als alles verklarend con-cept). Voor alle duidelijkheid het standpunt vande heer Jungerius: de millennia voortgaandeontbossing en de daarmee gepaard gaandewoestijnvorming die door heel Europa en zelfsde gehele wereld heeft plaatsgevonden en waarnooit iemand aan heeft getwijfeld dat de mensdaarvan de oorzaak was, doet geen opgang inNederland. Nee, onze waste-lands (zandver-stuivingen) waren het gevolg van de door hemopgevoerde 'superstorrnen' .

Dat het een wereldwijd proces is geweest, isalgemeen bekend, onderkend en in duizendenpublicaties vastgelegd. Zo is geheel Groot Brit-tannië ontbost, Scandinavië ontbost (en her-bebost), Zuid Europa kaalgeslagen, grote delenvan China verwoestijnd, het Midden Oosten (debekende Cederwouden van Jordanië) kaalge-vreten door de geiten en schapen, Noord Afrikaontdaan van groen, enzovoort. We weten nuzelfs dat grote delen het Amazoneregenwoud inhet pre-Columbiaanse tijdperk eeuwenlang ont-bost zijn geweest ten behoeve van de landbouw

R 4 8 9

~~--------------------------------------------------------------------------------------~~ «-c'"<.J

en het regenwoud dus eigenlijk meer een voor-beeld is van de kracht van de natuur om zichte herstellen (nadat de pre-Columbiaanse cul-tuur rond en met de komst van de Europeanengeheel is ingestort), dan van een ecosysteem datzich gedurende miljoenen jaren in stabiele kli-maatomstandigheden heeft kunnen omwikkelentot de longen van de aarde. Van deze ontbossingen de daarmee gepaard gaande degradatie zijnzelfs al duizenden jaren overal directe, geschre-ven bronnen te vinden (Plato schreef er al over),met altijd menselijk handelen als aangewezenoorzaak.En bijna overal verschenen van als gevolg dezemenselijke ontbossing de waste-lands en woes-tijnen. Maar niet in Nederland. Nee, in onsland liep het anders en zijn bossen verdwenenen zandverstuivingen ontstaan door een (nieteerder gemelde) verandering van klimaat zorond de 11e en 12e eeuw. Toen zouden dezandverstuivingen in een periode van 200 jaarzijn ontstaan. Volgens de heer Jungerius was ditnamelijk een tijd van 'superstormeri' , en toen iskennelijk alle heide zo van de bodem afgewaaid.Als dat al zo is, laten we dan allereerst wel even

N u w

met elkaar beleven dat de mens op zijn minstgrondig voorwerk heeft verricht door het woudvan de aardkorst te schrapen en dat het klimaathet laatste zetje gaf. Waarmee zandverstuivingendus nog steeds onnatuurlijke rampenlandschap-pen zijn.

Echter, het klopt niet, want volgen we dezeredenering dan is het dan ook waarschijnlijk dathet verdwijnen van de bossen in geheel Europa,het Midden Oosten en Noord Afrika, of waardan ook en de daarmee gepaard gaande ecologi-sche rampenlandschappen kunnen worden ver-klaard door klimaatverandering en harde winden niet door menselijk ingrijpen. Dan is de ont-bossing en degradatie van het Paaseiland niet hetgevolg geweest van de komst van de mens, maarvan een wijziging van klimaat die geheel toe-vallig met deze kost samenviel. Dat is uiteraardnergens aan de orde, het bos verdween waarde mens verscheen. De onzin van deze theoriekan verder ook gewoon worden getest door tekijken naar de huidige ontbossing en waste landvorming in Madagaskar, China, of Borneo en teconcluderen dat daar helemaal geen superstor-

w D R N s N U M M

o

o>-ou..

men voor nodig zijn. Zagen, bijlen, koeien, vuurgecombineerd met onkunde. voldoen prima.Het huidige Tahiti maakt zelfs overduidelijk datstormen die al eeuwen woeden pas rampen alsmodderstromen veroorzaken als het bos doormenselijk toedoen is verdwenen.

Het mooie in het betoog van de heer Jongeriusis voorts de continue en tendentieuze omdraai-ing van oorzaak en gevolg. Als eerste lezen wij:'Op de Veluwe wijst de volgorde waarin dezandverstuivingen zijn ontstaan op een lang-durige periode verdroging en verlaging van degrondwaterspiegel. Dat is een andere aanwij-zing voor klimaatverandering.' Nee mijnheerJungerius, deze verandering van klimaat en dedaling van de grondwaterspiegel wordt juistveroorzaakt door het feit dat het bos al minstenshonderden jaren verdwenen was en uiteindelijkhet systeem instortte. Zowel lokaal, regionaalals supra regionaal (Europa) als mondiaal heeftdeze klimaatverandering als gevolg van verdwij-nen van bos plaatsgevonden en vindt dit nogsteeds plaats.

Het is algemeen bekend dat verandering van(regionaal) klimaat en verdroging juist hetgevolg zijn van het verwijderen van bos: op deSpaanse meseta's, in de bergen van Grieken-land, in de bergen van Afghanistan, voorma-lige steppen (nu woestijnen) van India, in devoormalige regenwouden en ... in Nederland,overal werd het warmer, droger en namen detemperatuurverschillen toe waar bos verdween.Waarbij Jungerius trouwens zelf vreemd genoegdeze redenering ook volgt en aangeeft dat opzandverstuivingen 'bijzondere klimaatcondities'bestaan (lees: opwarming en daarmee verdro-

R 4 8 o

gemaakt: of er is geen klimaatverandering enwe kiezen voor zand, of we gaan massaal bossenaanleggen om de klimaatverandering te mitige-ren en laten de stuifzanden even voor wat hetis, want die dragen als tegenhanger van bossenjuist bij aan het 'broeikaseffect'. Ik kies voorbossen. Bossen zijn namelijk goed om klimaat-verandering en grootschalige schommelingenvan klimaat tegen te gaan. Dat is algemeenbekend. Juist het verdwijnen van bossen ligt(mede) ten grondslag aan klimaatveranderingen.Als je ze weghaalt, krijg je namelijk zandver-stuivingen en klimaatproblemen met stormenen harde wind. Zandverstuivingen zijn zowelqua verschijnen als verdwijnen alleen maar tekoppelen aan menselijke activiteiten. Die zijnnamelijk gedurende 11.000 jaar tijdens alle kli-maatveranderingen hetzelfde gebleven, namelijkeen grootschalige onttrekking van biomassa aanhet landschap - en daar kan uiteindelijk geenbos, of zelfs heide tegenop.

Zandverstuivingen moeten anno 2009 alsnog verdwijnen,want ons nieuwe klimaat geeft de voorkeur aan bos.

ging) die deze habitat juist zo uniek maken.Met andere woorden: het bos dat het watervasthoudt en zorgt voor lokale en regionale ver-koeling verdwijnt en het klimaat verandert; hetwordt warmer en droger. Dat is logisch en zienwe tegenwoordig in eigen land in de steden,waar we bij absentie van groen onze eigenwoestijn creëren in de vorm van het 'stedelijkhitte-eiland', waar het I tot 3 garden warmer isdan in de groene ruimte.

De heer Iongenus geeft aan dat overbegrazingniet de oorzaak kan zijn van het ontstaan vanzandverstuivingen, want zelfs in het topjaar1536 werd slechts één schaap per hectaregehouden en daar krijg je geen zandverstuivingvan. Hier vliegt de heer Jungerius weer evenuit de bocht. Het gaat niet om een gemiddeldeaantal schapen per hectare, het gaat over deverspreiding van de schapen over de gebieden.Het is algemeen bekend dat de verdeling van degraasdruk niet gelukmatig is. Sommige delenworden veel intensiever gebrUikt dan andere.Grote delen van de gronden waren niet vrijtoegankelijk, en de meest intensieve begrazingvond bovendien plaats op de communalegronden. En net als overal ter wereld waren datde meer gevoeliger gronden: steiler, hoger endroger. En daar zijn de verstuivingen ontstaan.En dan hebben we het nog niet eens over de bij-komende effecten van plaggen, maaien, brandenen strooiselroof die de heer Jungerius maar evengemakshalve vergeet.

Echter, de heer Jungerius ziet als oorzaak deklimaatverandering. En hier raakt hij echt evenvan het padje af Want stel dat onze zandver-stuivingen wél het gevolg zouden zijn van eentijdelijke en kortstondige klimaatveranderingin de II e en 12e eeuw, waarin het wat meerstormde. Dan weten we dus dat ons klimaatanno 2009 totaal anders dan in de Ile en 12eeeuw (en van de drie eeuwen Kleine IJstijddaarna), want het wordt warmer. En dan horenzandverstuivingen hier toch niet meer thuis!Dan zijn we helemaal dwaas bezig! Het klimaat

E UWE wN

van deze habitat is verdwenen! We vechten tegeneen bierkaai! Sterker nog, als de zandverstuivin-gen zo snel zouden zijn ontstaan rond de II een 12e eeuw als de heer Jungerius voorstelt,dan zouden ze tijdens de Kleine IJstijd van de16e tot en met de 1ge eeuw toch weer even snelmoeten zijn verdwenen (minder stormen enminder droogte)? Want de door hem veronder-stelde klimatologische continuïteit van I 000 tot1900 bestaat op geen enkele manier. Vanaf 1200kenden we geen superstromen meer!

Als klimaat echter de belangrijkste oorzaak isvan het ontstaan van zandverstuivingen, danmoeten we dus concluderen dat de zandverstui-vingen anno 2009 alsnog moeten verdwijnen,omdat ons nieuwe klimaat de voorkeur geeftaan bos (iets dat dan dus gaande is). Waarommoeten wij anno 2009 een landschap behoudendat in de 11e en 12' eeuw toevallig is ontstaandoor een kortstondige klimaatverandering.Moeten we dan ook het gletsjerlandschap van deijstijd tegen de klimatologische klippen op gaanherstellen? Nee, als we nu een ander klimaathebben, waarin geen natuurlijke plaats is voorzandverstuivingen is het gewoon over en uit.Omgekeerd geldt, dat we anno 2009 juist eentoename van de stormen als gevolg van de kli-maatverandering, maar geen zandverstuivingen.Dat klopt: daar zorgt het aanwezige bos voor.Waarmee duidelijk is dat klimaat indifferent isen dat roofbouw de oorzaak is en blijft, net alsbij nagenoeg alle waste-lands in de wereld. Duswelke invalshoek ook wordt gekozen het kli-maatverhaal is kletskoek.

Als we anno 2009 al iets moeten doen, is hetonze natuur inrichten om klimaatverandering tevoorkomen: klimaatadaptatie. Het herstellen vanzandvlakten staat echter haaks op dit beleid Juistde relatie tussen klimaat en zandverstuivingenversus klimaat en bossen was de clou van mijnbetoog. Als ik het namelijk goed begrijp moetenwe anno 2009 bossen aanleggen om de kli-maatverandering tegen te gaan. Daar ben ik hetmee eens. Maar dan moet wel een keuze worden

DER N s NUMMER

Maar de leukste passage is deze: mensen plagdenbij voorkeur de humusrijke gronden in vochtigelaagten, 'want het ging ze om de humus niet omhet zand'. Wie heeft ooit gezegd dat het mensenom het zand ging! Wat is dat voor kletskoek! Hetging al duizenden jaren om de humus, het hout,het strooisel, de paddestoelen, het riet, de heideof welke vorm van biomassa dan ook. Ook zijnde boeren (zoals de heer Jungerius omschrijft)juist op de vochtige laagten blijven plaggen,omdat ze daar woonden, en niet op de drogeredelen waar de zandverstuivingen ontstonden.Dat klopt, maar niet omdat ze het daar leukvonden, maar omdat dat het de enige plaatsenwaar ze niet werden bedreigd door het zand.De bewoning en het gebruik van de drogere enhogere delen van bijvoorbeeld de Veluwe (waarooit celtic fields lagen en ijzer werd gewonenen doden werden begraven, hetgeen wijst opeeuwenoude actieve bewoning) was door roof-bouw niet meer mogelijk. En voor alle duide-lijkheid: ook dit is een wereldwijd bekend feno-meen: overal waar door mensen veroorzaaktewoestijnvorming plaatsvindt, treffen nog wel

4 8

r---------------------~----~-------~--~----~~--~------~~C"~"----~~.--"---..-W"~.----~~-c«o:u,

urCl

vochtige en groene dalen aan, maar de hellingenen vlakten zijn ontbost, en niet door super-stormen Kortom, ook hier worden oorzaak engevolg weer door elkaar gehaald.

plaatsen waar wordt gekapt en dan vooral om tevoorkómen dat weer zandverstuivingen zoudenontstaan (en er onvoldoende hout beschikbaarbleef). Het was in elk geval geen middel om boste compenseren ten behoeve van de creatie vanzandverstui vingen.Vervolgens constateert de heer ]ungerius dat

als ergens bos verdwijnt' de strenge Boswet erwel voor zorgt dat elders op het terrein gecom-penseerd wordt'. Waar dan? Op de heide? Opeen andere zandverstuiving? Nee, de bossendie terreinbeheerders kappen, worden nergensgecompenseerd, tenzij we dat doen op voorma-lige landbouwgronden. Het is echter een vormvan ecologische decadentie aan het worden datwe waste-lands gaan creëren om vervolgensvruchtbare landbouwgronden te gebruiken omhet daarmee gepaard gaande verlies aan bos tecompenseren. Als we deze lijn gaan volgen, isde natuurbescherming snel failliet. De Boswet isnadrukkelijk bedoeld om te herbebossen op de

Ik zie de aanleg van bossen tegen zandverstui -vingen binnen een traditie die eind 1Se eeuwbegon en zich richtte op het voorkomen vande milieurampen die het gevolg waren van hetontstaan van zandverstuivingen en de nega-tieve effecten van de winning van turf (metde 'waterwolf" als gevolg). De gebruikelijkeklimaatomstandigheden veroorzaakten in onzegedegenereerde landschappen in toenemendemate milieuproblemen als zandverstuivingenen grote veenplassen. In 1499 begon deze strijdtoen in Nederland een wet werd aangenomendie het kappen van bomen verbood. Onge-

N u w w DER N s N U M M

Cl.

W

c::oe-ou,

Strooiselroof werdzwaar gestraft.

oorloofde strooiselroof werd zwaar gestraft,de marken reguleerden de, begrazing en deboekhoudingen van bossen (bijvoorbeeld vanhet Beekbergerwoud) maakten duidelijk datonttrekking van hout strooisel, paddestoelenen wat al niet meer streng werd gereguleerd.En daarmee zorgden onze voorouders er voordat precies zoals de heer ]ungerius aangeeft demilieuproblemen (lees: zandverstuivingen) inde periode van 1500 tot 1850 niet meer toe-namen. Het laatste werk van dit 'Deltaplan vanvergroening' was de aanleg van bossen op devoormalige zandverstuivingen en heidevelden.En dat was op zich al een goede zaak, maarhelemaal toen de mijnen sloten. Immers, vanafdat moment hadden we eindelijk de mogelijk-heid om hier natuurbos van te maken. Maar watmij betreft niet om de weg terug te bewandelennaar het rampenlandschap dat ons eeuwen heeftgeteisterd.

Nog even een voorbeeld van inconsistentie inhet betoog van de heer ]ungerius. Ik mag 'zand-verstuivingen' geen rampenlandschap noemen,maar ]ungerius onze dennenbossen wel, wantdat zijn 'dennenplantages'. En daarom moetenze verdwijnen, want ze zijn ecologisch arm. Ditnatuurlijk in tegenstelling tot zandvlakten diewonderen van biodiversiteit zijn. Maar zandver-stuivingen zouden we in lijn van de 'dennenak-kers' van de heer ]ungerius toch gewoon 'zand-hopen' kunnen noemen. Blijkbaar is de heer]ungerius zich er niet van bewust dat grove-dennenbossen op arme zandgronden van Bra-bant tot Drenthe van grote waarde kunnen zijn.In de ondergroei komen schrale heidevegetatiesvoor die prachtig kleuren in de herfst van depaddenstoelen. In grove-dennenbossen op het

R 4 8 2

Richtlijnen worden gemaakt door politici,die worden geadviseerd door mensen als ]ungerius

Hulsthorsterzand kwamen jarenlang tientallensoorten mycorrhizapaddenstoelen voor, waarvanhet merendeel rodelijst soorten zijn. Deze grove-dennenbossen zijn de afgelopen tien jaar voort-durend bedreigd geweest door natuurbeheer-ders met de wens deze bossen om te vormentot zandverstuiving. Dit alles nog afgezien vanhet feit deze bossen leefgebied zijn van herten,zwijnen, groen spechten, rode bosrnieren, wildebijen, en honderden andere soorten.Het is dan ook hier dat ik even u nog deelge-noot wil maken van een ontwikkelingen binnende Nederlandse natuurbescherming die ik zouwillen kenmerken als 'ecologisch autisme',vooral voorkomend onder deskundigen, en diede natuurbescherming in toenemende mateschade berokkend in de vorm van een verder-gaande verwijdering tussen de beheerders ende burgers en die daarmee het draagvlak voorde natuurbescherming ondermijnt. Wat we deafgelopen jaren hebben gezien, is dat de grovemanier waarop wij delen van het agrarisch land-schap hebben getransformeerd naar nieuwenatuur (met shovels, graafmachines en wat alniet meer) en die daar wélleidde tot mooieresultaten zich bij gebrek aan voortgang ennieuwe projecten heeft verplaatst naar die delenvan de groene ruimte die door de mensen aldecennia als natuur worden beleefd (en diedoor de beheerders zelf al jaren als zodanigzijn gepropageerd), namelijk onze bossen enduinen. Hier dachten onze deskundigen van hetEGM-OBNeven op dezelfde manier te werk tekunnen gaan als in de agrarische groene ruimte.Je pakt je bulldozer en gaat even aan de slag metje hobbylandschap- stuifzand, heide, nat duin-valleitje, of andere handboeknatuur - en klaaris Kees.

N E UWE w

Maar als je dan als burger ineens in plaats vandoor je vertrouwde groene Arcadië door eenlelijk maanlandschap moet lopen, omdat het bosis verwijderd voor een korhoen, boomleeuwe-rik, voor grondbroeders, voor de mierenleeuw,ofvoor een hoop zand wordt je boos. Zekerals ze niet terugkomen (zo'n beetje standaardbij de gewenste soorten), zeker als dat dan ooknog eens miljoenen kost en zeker als je weetdat jij in je tuin geen boom mag kappen zondergemeentelijke vergunning en net een boom hebtmoeten kópen tegen het broeikaseffect. Als ter-reinbeheerder sta je dan voor je het weet ineenstegenover je eigen achterban en moet je stukjesin het verenigingsblad schijven dat je zo goedbezig bent.

Maar de burgers zullen boos blijven. Burgersweten namelijk heel goed dat natuur in prin-cipe bos is en zij staan voor hun belang. Tegendit begeerlijk onbegrip kan geen contingentpublic relation marketing communication advi-sory consulants op. En op de zandverstuivingverdwaalde professoren al helemaal niet. Endie boze burgers richten dan nieuwe natuur-beschermingsorganisaties op. Iets met 'woud-reuzen' ofzo. Of gaan massaal inspraakavondenbezoeken, waar zij krijgen 'uitgelegd' dat deaanleg van het wildviaduct met massieve kapvan bomen gepaard moest gaan en waar natuur-lijk niet wordt geluisterd naar hun verlangens,waardoor ze teleurgesteld afhaken. En voor jehet weet heb je Kamervragen aan je broek. Envoor je het weet bezuinigingen. Maar dat is dannatuurlijk wel je eigen schuld. Dat is namelijkhet gevolg van je eigen nestbevuiling in de vormvan 'habitatherstel' (lees: 'leefomgevingsdestruc-tie van mensen').

o R N s NUMMER

Ten slotte nog dit. De zandverstuivingen zoudenzijn vastgelegd in de Europese Habitarichtlijnen daarom moeten we ze bewaren volgens deheer Jungerius. Nou, die richtlijnen wordendoor politici gemaakt en die worden geadvi-seerd door mensen als de heer Jungerius die danvervolgens hun eigen advies vervat in een poli-tiek besluit neerzetten als een soort 'natuurwet'.Maar daar trappen boze burgers niet meer in,die eisen gewoon een aanpassing van de wet,zoals het hoort. Nee, het is beter eerst eens goedna te denken over de vraag of de natuurbescher-ming nog 'en rapport' is met de samenleving.Het is immers samenlev,ingdie uiteindelijkbepaalt of zij richtlijnen accepteert, of dat zijdeze gaat veranderen. Het antwoord is duidelijkals we kijken naar de reacties op mijn artikel:deze dure vormen van ecologische decadentie(een bonus van 1,8 miljoen voor het verwijde-ren van het bos in de Drunense Duinen) wordenniet meer getolereerd.

Als we het positief herformuleren is er gelukkignog wel veel draagvlak voor natuur in de vormvan bos. De oplossing is daarmee wel gelijk dui-delijk: we behouden tegen de klimatologischelogica in nog een tweetal zandverstuivingen alsmuseumstukken voor hoe het niet moet tussenmens en natuur en voor de rest gaan we hetecologische hobbyisme van deskundigen metwortel en tak verwijderen. Of beter gezegd: wekappen met zandverstuivingen als symbool vanecologische decadentie en ecologisch autisme.En we heffen het aBN op. Het aBN plaats zichbij monde de heer Jungerius namelijk in eentraditie van 12.000 jaar ontbossing en onduur-zaam grondbeheer en kan daarmee niet passenin het werken aan een duurzame samenlevingin het algemeen en een duurzame coëxistentietussen mens en natuur in het bijzonder. En hetgeld dat we daarmee besparen, besteden aanhet verwerven van natuur in het algemeen enbossen in het bijzonder. Stort maar in het aan-koopfonds van Natuurmonumenten. Is vooralook goed voor het (maatschappelijke) klimaaten creëert vooral het juiste klimaat voor eeneffectieve natuurbescherming. Want dat klimaatverandert momenteel vooral snel in het ver-keerde als gevolg van het kappen van bossenvoor een zandbak. lil

4 8 3