Inleiding

De periode tussen 500 en 1500 wordt de Middeleeuwen genoemd. Wat weet je van de middeleeuwen? Het wordt ook wel de donkere periode genoemd. Waarom? Tijdens de middeleeuwen was het geloof heel belangrijk onderdeel van het leven Ontwikkelingen op maatschappelijk en cultureel gebied: Van dorpeling tot stadsbewoner. Van zware, massieve, gesloten bouwwerken uit de Romaanse tijd naar de ranke, open, verticale Gotische architectuur. De Middeleeuwen worden doorgaans in drie perioden verdeeld: de vroege Middel-eeuwen ( 500 - 800) de volle/hoge Middeleeuwen( 800 - 1100) de late Middeleeuwen (1100 - 1500).

De vroege Middeleeuwen ( 500 - 800 )

Tijdens het Romeinse rijk, kwam het Christendom op. Omdat deze christenen hele andere waarden hadden dan de Romeinen, ( bijvoorbeeld de naastenliefde van de christenen tegenover de heldhaftigheid en strijdlust van de Romeinen ) werden de eerste christenen vervolgd en onderdrukt. Het Christendom kreeg meer aanhangers en het Romeinse rijk kwam steeds meer in verval. Gevolg: Oorlogen. Volksverhuizingen.

De rol van de kloosterorden

De invloeden van de klassieke cultuur werden langzamerhand steeds minder, de overblijfselen van deze cultuur werden in de Middeleeuwen bewaard door toedoen van het christendom: de Romeinse cultuur werd in de kerken en de kloosters bewaard. https://www.youtube.com/watch?v=DgHPzPuxGn4

Het verbond tussen de wereldlijke en geestelijke macht

Na de periode van oorlogen en strijd, ontstond er in de 7de eeuw een tijdperk van grotere rust. Koning Clovis van Frankrijk, bekeerde zich als eerste Europese vorst tot het christendom. Hierdoor ontstond er een sterke band tussen de wereldlijke (bijv. koning Clovis) en de religieuze vorst (de paus). Karel de Grote was de belangrijkste vorst ( later keizer) in de beginperiode van de volle Middeleeuwen. Keizer Karel zorgde voor verspreiding van het christendom maar ook van de Karolingische cultuur. Dat deed hij door veel aandacht te besteden aan onderwijs ( het leren lezen van de bijbel, het bestuderen / behouden van de klassieke kunst en cultuur). https://www.youtube.com/watch?v=yIJS6zXWcSE

De centrale plaats van het geloof

Het geloof ( en daarmee de geestelijke macht) kreeg een centrale plaats in het leven van iedereen: van de vorst, de adel, de ridders, de geestelijken, de arbeiders. Deze centrale plaats hield in, dat het kerkelijk jaar het leven van alledag beïnvloedde. Alle belangrijke dagen van christelijke gebeurtenissen of personen, werden feestdagen. Feestdagen waren in die tijd dagen waarop je nog vaker naar de kerk ging. Pelgrims tochten:Dat waren tochten naar heilige oorden, uit boetedoening ondernomen, om op deze manier van de zonden vergeven te worden. Relikwieën:relikwieën zijn overblijfselen zoals haar, botten van heilige personen, die in een fraai omhulsel in een kerk getoond worden - ook nu nog Kruistochten http://www.npo.nl/vroeger-zo/23-11-2012/NPS_1207598

De volle of hoge Middeleeuwen

Tijdens de hoge middeleeuwen ontstond er een standenmaatschappij, dat wil zeggen, de maatschappij is opgedeeld in verschillende standen, die in een bepaalde rangorde stonden: bovenaan de vorsten / adel / ridders dan de geestelijken en als laagste in de rang: de arbeiders. https://www.youtube.com/watch?v=PC5wfQXm9dk Tussen de adel en de geestelijken was er trouwens in deze periode een bijna voortdurende strijd om de macht, hetgeen corruptie/machtsmisbruik opleverde, ook bij de geestelijken ( met name bij de pausen). Zo ontstond er bijvoorbeeld een handel in aflaten; dat waren briefjes die je kon verdienen door goede diensten e.d. waarmee je toegang tot de hemel kreeg na je dood In Cluny werd een nieuwe kloosterorde opgericht, om op die manier weer terug te gaan naar de strenge regels van het geloof: leven in zuiverheid en devotie.

De late Middeleeuwen

Tijdens de late middeleeuwen zijn er nog steeds veel kruistochten. Deze worden niet alleen gehouden om het christelijk geloof te verspreiden maar ook om hun macht en land uit te breiden. De kruistochten waren ook goed voor de economie. Er werd handel gedreven tussen het Oosten en het Westen. Dat was niet alleen handel in producten maar er kwam ook veel kennis vanuit het oosten. Handel werd met name in de steden gedreven daardoor werden de steden groter en groter. In de steden ontstonden ook nieuwe kloosters.

Leren in de vroege Middeleeuwen

De Gilden: Gilden waren groepen meesters (in een vak/beroep: koopliedengilden, ambachtsgilden) die bepaalden welke vakkundige kwaliteiten een gezel diende te ontwikkelen. De Paleis school: Rond 800 richtte Karel de Grote in Aken in het kader van cultuurpolitiek een school op: de paleisschool. Deze paleisschool zorgde voor een soort basisonderwijs ( leren lezen en schrijven - in het latijn) met het oog op de kerstening ( bekering tot het christendom) van Europa. Er kwamen belangrijke leraren in verschillende vakken les geven: grammatica, retorica, theologie, poëzie. De Kerk / kathedraalscholen ( = universiteiten) : dit was een voortzetting of uitbreiding op de paleisscholen

De Romaanse schilderkunst

Kenmerken van deze stijl zijn: q Enigszins eenvoudige weergave van mensfiguren met grote ogen ( symbolisch), q Nadruk op de lijnvoering bijvoorbeeld in de contouren( = lineair), q Sterk expressieve voorstellingen ( om op die manier de gelovigen levendige voorstellingen bij te brengen)

Ruimte suggestie

Men probeert op verschillende manieren ruimte te suggereren ( zonder dat men kennis van perspectief had) door middel van: q Het gebruik van plans ( verschillende lagen: voorplan, middenplan, achterplan). q Door stapeling ( figuren op elkaar gestapeld moesten dan de indruk geven achter elkaar te staan). q Overlapping ( door figuren elkaar te laten overlappen leek het alsof er sprake was van ruimtelijkheid). q Schaduw en lichtval.

De Romaanse beeldhouwkunst

In de Romaanse beeldhouwkunst, zie je deze kenmerken ook. De Romaanse beeldhouwkunst bevond zich meestal aan de buitenzijde van kerken. Op de façade ( = voorgevel) zag je veel beelden van heiligen, ook deze beelden waren expressief qua voorstelling en enigszins primitief van stijl, met veel nadruk op de lijnvoering. De reden waarom men vooral aan de buitenzijde beeldhouwwerken plaatste was omdat de interieurs van de kerken zeer donker waren: op die manier zou je geen beeldhouwwerk kunnen bewonderen. Op het portaal van de kerk zag je vaak heel indrukwekkende, meeslepende voorstellingen van bijvoorbeeld het Laatste Oordeel. Dit werd niet voor niets op deze plaats, en zo expressief, gemaakt: zo zagen de gelovigen die naar binnen gingen in de kerk, waarom ze zich aan Gods' woord dienden te houden.

De Romaanse architectuur

Ook in de architectuur was er sprake van de Romaanse stijl ( Romaans is daar afkomstig van Romeins: dit soort bouwwerken leken in bouwwijze en stijl veel op de Romeinse bouwkunst). Je kunt deze stijl herkennen aan de zware, massieve, gesloten bouw ( dikke muren) en het gebruik van tongewelven, koepelgewelven en kruisgewelven. De kleine ramen hebben aan de bovenkant een ronde vorm (rondbogen)

(A) middenschip en (B) zijbeuken (C) transept (D) kruising of viering (E) Het koor (F) kooromgang (G) straalkapellen (H) kapellen

Havo 2008 tijdvak 1

Vraag 1 afbeelding 1 In de middeleeuwse samenleving nam de Kerk een zeer belangrijke plaats in. In steden waar het middeleeuwse centrum intact is gebleven kun je dat nog steeds zien. Op afbeelding 1 zie je een plattegrond van middeleeuws Middelburg. Vraag 1 Waaraan valt op deze plattegrond de invloedrijke positie van de Kerk te zien. Geef twee antwoorden.2p

Op afbeelding 2 zie je een afbeelding van het decor van een middeleeuws passiespel met geheel links de hemel en rechts de hel. Daartussen bevinden zich allerlei plaatsen die bij de verschillende delen van het passiespel horen, zoals de tempel van Jeruzalem. Afbeelding 2A is een detail met alleen de hel, in de afbeelding aangegeven met het Franse woord l’enfer. In de middeleeuwen bracht men de hel vaak op een voor iedereen herkenbare manier in beeld. Vraag 4 Beschrijf vijf aspecten van de voorstelling op afbeelding 2 (2A) waaraan de hel te herkennen is. 2p

In de middeleeuwen bracht de Kerk de spreuk Memento Mori (Latijn: houd in gedachten dat je zult sterven) voortdurend onder de aandacht van de gelovige. Vraag 5 Wat hield deze spreuk voor de gelovige in? 1p

Vraag 1 maximumscore 2 twee van de volgende: − Het kerkgebouw is in verhouding tot de andere gebouwen (enorm) groot en steekt prominent boven alles uit. − Het kerkgebouw staat centraal aan het marktplein, met een lege ruimte eromheen (zodat er veel mensen konden samenkomen). − De hoofdstraten lopen naar het kerkgebouw als centraal punt toe. Vraag 4 maximumscore 2 vijf van de volgende: − De opening van de hel is de muil van een monster waardoor mensen worden opgeslokt. − Duivels en/of andere monsters (vuurspuwende draken) bevolken de hel. − Er is rook/vuur op de achtergrond. − Er wordt gemarteld / mensen zijn op een rad gebonden / mensen bevinden zich in een kookpot / mensen bevinden zich in een gevangenis. − De mensen zijn naakt (dus kwetsbaar). − De hel bevindt zich aan de andere kant van de zee (lees: van de wereld). − De hel staat laag (op de grond), terwijl de hemel hoog staat. Vraag 5 maximumscore 1 Het antwoord moet de volgende strekking hebben: Mensen dienden zo goed mogelijk te leven, want er volgde een afrekening. Als mensen op aarde goed leefden zouden ze na hun dood eeuwig gelukkig worden in de hemel. Als mensen slecht leefden zouden ze na hun dood eeuwig moeten branden in de hel.

De Gotiek Parijs werd het nieuwe centrum rond 1150. Het was de stad waar de koning resideerde. De stad was erg in opkomst door de toenemende handel. De bloeiperiode in Parijs had te maken met de volgende factoren: Een hernieuwde interesse in kennis ( aangewakkerd door de hervondst van de schriften van Aristoteles). Door de kruistochten en pelgrimstochten werd de handel groter, waardoor het feodaal systeem verzwakte. Dit gaf mogelijkheden voor veranderingen. Er ontstonden nieuwe kloosterorden: de orde van de cisterciënzers en de bedelorden ( naar Franciscus van Assisië).

De gotische architectuur

In de benedictijner abdij van St.Denis, in Parijs besloot de cluniacenzer abt ( Abt Suger) een nieuwe kerk te laten bouwen. Hij wilde dat omdat er vanwege de grote hoeveelheden pelgrims, meer ruimte nodig was in de kerk. In de Gotiek ontdekt men nu een nieuw bouwprincipe: de skeletbouw. Abt Suger voegt daar nog iets anders aan toe: hij laat de architect de apsissen en straalkapellen samenvoegen met het koor. Daardoor ontstaat een ruimte die niet door muren doorbroken wordt. Het resultaat hiervan is, dat er licht schijnt door de ramen achter het altaar.

Het goddelijke licht in de kathedralen

Abt Suger streefden naar grote pracht en praal in Gods huis. Ze wilden dit om ervoor te zorgen dat de gelovigen in de kerk/ kathedraal een bijna goddelijke ervaring hadden. Het effect van de gotische kathedraal was tweeledig: •Vanuit de verre omtrek was de toren van de kathedraal te zien als symbool van het goddelijke/ hemelse. •Als je een gotische kathedraal binnen ging kreeg je een bijna mystieke, hemelse ervaring door de pracht en praal van de architectuur, maar vooral door het bijzondere, gekleurde licht. Licht als mystieke ervaring: Elk wezen is een klein licht dat de geest verlicht. Uiteindelijk, wanneer het licht steeds puurder wordt ( door hoger in de hiërarchie te stijgen - dat kon men bereiken door Gods woord te volgen ) komt men steeds dichter bij het meest pure licht, en dat is God. Wanneer men naar een glas in lood raam keek, was men zich bewust van een onzichtbare bron ( de zon = God) die door het raam scheen, het verlichtte en het daardoor betekenis

Bernardus van clairvaux

Bernardus van Clairvaux, die behoorde tot de orde van de strengere cisterciënzers, was het niet eens met deze opvatting over schoonheid van Abt Suger. Hij vond dat het niet moest gaan over pracht en praal ( dat waren dingen van de buitenkant- oppervlakkige dingen die er niet toe deden) maar het geloof moest centraal staan, en niets moest de gelovige daarvan afleiden.

Gotische beeldhouwkunst

De beeldhouwkunst in de Gotiek was net zoals in de Romaanse tijd, vooral te vinden aan de buitenzijde van kerken en kathedralen en met name op de façades. Er waren veel beelden van heiligen maar ook talloze symbolische figuren en dieren of monsters. De kenmerken van de gotische beeldhouwkunst laten een verloop zien: q Van erg langgerekte figuren naar figuren in levensechtere proporties q Van statische figuren naar meer dynamische figuren ( door meer vrijstaande beelden te maken, met meer aandacht voor de plasticiteit en lichamelijkheid) q De gezichten hadden aanvankelijk vooral een mystieke blik, later kwamen er meer expressieve, maar ook meer realistische trekken in het gezicht.

Gotische schilderkunst Giotto. Deze schilder ontwikkelde een minder vlakke, platte manier van schilderen. Daarmee wordt Giotto ook vaak gezien als een van de voorlopers van de Renaissance. Toch is goed aan zijn schilderwerken te zien, dat hij eerder in de late Gotiek past. Dat heeft te maken met de voorstellingen die hij schilderde: dat waren steeds voorstellingen die met heiligenlevens te maken hadden. levensechte figuren, plasticiteit, veel emotie delen van de omgeving erbij schilderen de regels van het perspectief zijn namelijk niet (goed) toegepast.

tekst 1, video 1 In de middeleeuwen vielen grote delen van Spanje onder het gezag van islamitische vorsten. Christelijke koningen heersten over de rest van het gebied. In beide rijken ontstonden naast de bestaande kunststijlen nieuwe stijlen op het gebied van architectuur en beeldende kunst, waarbij christelijke en islamitische kunstuitingen met elkaar vermengd werden. De omstandigheden waren in de middeleeuwen in Spanje blijkbaar gunstig voor het ontstaan van deze nieuwe kunststijlen. Vraag 1 Leg dit uit. 1p

tekst 1 In 711 vielen Islamieten Spanje binnen. In een paar jaar tijd veroverden zij het gehele Iberische schiereiland. De profeet Mohammed leefde van 570 tot 632. Zijn volgelingen vestigden zich in Spanje in het gebied dat binnen een eeuw na Mohammeds dood ‘Al Andalus’ zou gaan heten. De laatste moslimheerser in Spanje was sultan Mohammed XII, bij de Spanjaarden beter bekend onder de naam Boabdil. Na een langdurige strijd werd hij in 1492 verslagen en verdreven door de legers van het katholieke koningspaar Isabella en Ferdinand, die door hun huwelijk in 1469 de koninkrijken Castilië en Aragon hadden verenigd. Het vertrek van Boabdil markeerde het einde van een periode van bijna 800 jaar waarin de islamitische kunst en architectuur zich in Spanje hadden ontwikkeld. Het hoogtepunt van die ontwikkeling werd gevormd door het uitzonderlijke raffinement van het beroemde Alhambra-paleis, dat we in Granada nog altijd kunnen bewonderen.

VWO 2008 – I afbeelding 1 en 2, tekst 1 In het middeleeuwse Spanje werd veel gebouwd. Het paleis Alhambra in Granada geldt als het mooiste voorbeeld van de middeleeuwse islamitische architectuur in Spanje. Op afbeelding 1 en 2 zie je delen van dit paleis, dat voor het grootste deel uit de veertiende eeuw dateert. De middeleeuwse islamitische architectuur heeft andere kenmerken dan de middeleeuwse westerse bouwkunst. Vraag 2 Bespreek twee verschillen. 2p

afbeelding 3 Binnen de islamitische cultuur neemt de kalligrafie een belangrijke plaats in. Het kalligraferen van de heilige teksten uit de koran was al vroeg een voorname vorm van kunst. Op afbeelding 3 zie je een voorbeeld van gekalligrafeerde tekst uit het middeleeuwse Spanje. Vraag 3 Leg uit waarom de kalligrafie binnen de islamitische cultuur zo belangrijk is. 1p

1 maximumscore 1 Het antwoord moet de volgende strekking hebben: Er was sprake van religieuze verdraagzaamheid: moslims, christenen en joden leefden (in het algemeen) vredig naast en met elkaar. Dit klimaat was gunstig voor wederzijdse beïnvloeding, waardoor nieuwe artistieke mengstijlen konden ontstaan. 2 maximumscore 2 twee van de volgende verschillen: − Alhambra: toepassing van de hoefijzerboog (en andere islamitische boogvormen als de verlengde rondboog) < > westerse middeleeuwse bouwkunst: alleen de (romaanse) rondboog en de spitsboog − Alhambra: koepelgewelven zijn opgebouwd uit complexe ruimtelijke geometrische vormen die de basisvormen verhullen < > Westen: ton-, kruis- en/of koepelgewelven met herkenbare grondvormen − Alhambra: alom aanwezige ornamentering, vaak volgens geometrische patronen (‘arabesken’) als vast onderdeel van de architectuur (bijvoorbeeld op tegels) < > In westerse middeleeuwse bouwkunst worden als versiering (verhalende) reliëfs en/of beelden en/of frescoschilderingen aan de architectuur toegevoegd. per juist verschil 1 3 maximumscore 1 Het antwoord moet de volgende strekking hebben (één van de volgende): − De heilige teksten uit de koran worden beschouwd als Gods woorden die via de profeet waren ‘neergedaald’. Daarom moeten ze met aandacht en eerbied geschreven worden, wat een kalligraaf doet. − Binnen de islamitische cultuur rust een taboe op het maken van afbeeldingen van levende wezens zoals die voorkomen in de heilige teksten uit de koran. In plaats hiervan ging alle aandacht naar de teksten zelf, die zo fraai mogelijk werden vormgegeven (mede als alternatief voor het maken van afbeeldingen).