Stad in Stad
-
Upload
arwen-dylan -
Category
Documents
-
view
240 -
download
2
description
Transcript of Stad in Stad
Stadin
Stadde architectuur en
bouwgeschiedenis van het Universitair Medisch Centrum
Groningen (UMCG)
noor Mens
Stad
in Sta
d
n
oor Mens
de architectuur en bouw
geschiedenis van het Universitair M
edisch Centrum G
roningen (UM
CG)
Stad in Stad
Het UMCG heeft zich vanaf de oprichting ontwikkeld van een
regionaal academisch ziekenhuis in noord-nederland tot een
universitair medisch topcentrum van internationale allure.
de gebouwen weerspiegelen deze ontwikkeling. Weinig ande-
re gebouwen zijn zo sterk aan verandering onderhevig als een
ziekenhuis, en zeker een UMC, waar naast patiëntenzorg ook
nog twee andere functies worden uitgeoefend die veel ruimte
vragen: onderzoek en opleiding. Bij geen ander type gebouw
is dat ook in zo’n sterke mate zichtbaar in de architectuur.
dit boekje beschrijft de geschiedenis van de architectuur van
het UMCG en zijn voorlopers aan de hand van de gebouwen
en de daarin ondergebrachte functies. Het begint bij de oor-
sprong van de ziekenhuiszorg in Groningen en beschrijft ver-
volgens de oprichting van het eerste academische ziekenhuis
in de binnenstad, om daarna de bouw, verbouw en uitbreiding
van het complex te analyseren. dit complex bevindt zich sinds
het begin van de twintigste eeuw aan de rand van de histori-
sche stad, op de voormalige vestingwerken. na forse uitbrei-
dingen heeft deze verzameling van paviljoens in de loop van
de tijd plaatsgemaakt voor het huidige geïntegreerde com-
plex. daarmee is de bouwgeschiedenis van het UMCG nog niet
ten einde. nieuwe ontwikkelingen in de patiëntenzorg, nieuwe
inzichten en mogelijkheden in het wetenschappelijk onder-
zoek en nieuwe vormen van onderwijs en opleiding zullen in
de toekomst zeker weer tot veranderingen en aanpassingen
in bouw en architectuur leiden.
1
Stadin
Stadde architectuur en
bouwgeschiedenis van het Universitair Medisch Centrum
Groningen (UMCG)
3
Inhoudsopgave
Voorwoord 5
Inleiding 7Hoofdstuk 1 Voorgeschiedenis1822–1897 9EvertJanThomassenàThuessink 21
Hoofdstuk 2AlgemeenProvinciaal,Stads-enAcademischZiekenhuis(APSAZ)1898–1925 23Chirurgie 57
Hoofdstuk 3 Uitbreidingvanhetcomplex1926–1954 59Hetziekenhuisalssocialevoorziening 74
Hoofdstuk 4 Plannenvoornieuwbouw1955–1966 77Binnenstadsbeleid 91
Hoofdstuk 5 Hetmasterplan1967–1986 93Depatiëntcentraal 104
Hoofdstuk 6Hetziekenhuisalseenstad-in-de-stad1987–2004 107HealingEnvironment 127
Hoofdstuk 7HetUniversitairMedischCentrumGroningen(UMCG)2005– 129HealthyAgeing 149
Literatuur 153Colofon 157
Tijdlijn 159
5
voorwoord
HetUniversitairMedischCentrumGroningen(UMCG)isvoortdurendinontwikkeling.Dedynamiekdiedittopziekenhuiskenmerktisnietvanvandaagofgisteren.Eenononderbrokenlijnlooptvan1797,wanneerThomas-senàThuessinkstartmethetklinischonderwijsineenarmenhuis,via1851,alswetenschapenziekenzorgbijelkaarkomeninhetAlgemeenProvinciaal,Stads-enAcademischZiekenhuis(APSAZ),naardeHealthyAgeingCampusNetherlandsvannu.IndenegentiendeeeuwishetAPSAZeenarmenhuismeteenbasaalniveauaanverzorging,enmeteenstapsgewijzeuitbreidingvandewetenschappelijkekennisenvandeonderwijs-faciliteiten,dienaardehuidigemaatstavenuitersteenvoudigzijn.IndetwintigsteeeuwtransformeertdestormachtigevooruitgangindemedischewetenschapentechniekhetAPSAZtoteentopziekenhuisdatonderwijs,onderzoekenzorgcombineert,hetAcademischZiekenhuisGroningen(AZG).Anno2012wordendebakensopnieuwverzet.HetUMCGblijfteentopziekenhuismetspeerpuntenindepatiëntenzorg,hetonderwijsenhetonderzoek;hetaccentverschuiftnaarhetontwikkelenvannieuweconcep-tenvoorpreventieenhetleverenvaneenbijdrageaanhetinstandhoudenvaneenoptimalegezondheidtotophogeleeftijd.Demissieis:bouwenaandetoekomstvangezondheid.MethetEuropeanResearchInstitutefortheBiologyofAgeing(ERIBA)endeBiobankLifeLinesnestelthetUMCGzichindeinternationalevoorhoedevaninstel-lingenophetgebiedvanHealthyAgeing–deeenentwin-tigsteeeuwmoetinhettekenstaanvanhetbevorderenenbehoudenvangezondheid.Hetvoorkomenvanziektesiseenvoorwaardeomdevraagnaarzorgbeheersbaartehouden,evenalshetpubliekekaraktervandegezondheidszorg.DegebouwendiehetUMCGenzijnvoorlopersgebruiken,vertellenhetverhaalvandeontwikkelingvanarmenhuisviatopziekenhuisnaargezondheidscampus.DatverhaalisverwevenmetdatvandestadGroningen.Dezepublicatie–eenboekjemetdaarineentweedeboekje–vertelthoehetUMCGisuitgegroeidtoteenstad-in-de-stad.Heteindvandeze
6
geschiedenisisnoglangnietinzicht.DeHealthyAgeingCampusbreidtzichgestaaguit,maartegelijkertijdhechthetcomplexzichsterkerdanvoorheenaanhetcentrumvandestad–hetUMCGhoortbijGroningen,zoalsGroningenbijhetUMCGhoort.
drs. Frans C.a. Jaspers,internist-n.p.,LidRaadvanBestuurvanhetUniversitairMedischCentrumGroningen,VoorzittervandeStichtingThomassenàThuessink,Groningen
Voorwoord
7
InleIdIng
DitboekgaatoverdegebouwenvanhetUniversitairMedischCentrumvanGroningen(UMCG).HethoorttotdegrootsteziekenhuizenvanNederland,maarhetisveelmeerdaneenziekenhuis.Hierwordendegrenzenvandemedischekennisverlegd,honderdenwetenschap-persdoeneronderzoek.Vanoverdehelewereldkomenstudentenomerhunopleidingtotartstevolgenofeenpromotieonderzoekuittevoeren.Studenten,medici,hoogleraren,technici,patiëntenenhunbezoekersbevolkendegebouwen,dieeenstadopzichvormen.
HetUMCGbevindtzichalruimeeneeuwaanderandvanhethistorischecentrum.HetishethoofdwerkvaneenHaagsearchitect,J.J.vanNieukerken.AbrahamKuyper,ministervanBinnenlandseZakenenminister-president,openthetziekenhuisop29mei1903.EenbijzondereweekvoorNederland,zomemoreerthij.BehalvehetGroningseziekenhuiswordtin1903nogeengrootenbelangrijkgebouwingewijd:dekoopmansbeursdieH.P.BerlageinAmsterdamheeftontworpen.Kuyperzietinbeidegebou-wen,dieindearchitectuurelkaarstegenpoolzijn,hetbewijsvanherlevendnationaalbewustzijn.ZelatenzienhoeNederlandwordtopgestotenindevaartdervolkeren.Daarnagaathetsnel.Alshetziekenhuisop29mei1903zijndeurenopent,strekkenzichaandeanderekantweilandenuitzoverhetoogreikt.Nunemenwoonwijkendeplaatsinvanhetgrasland,hetziekenhuisligtintussenmiddenindestad.Vandeoorspronkelijkebebouwingrestennogslechtsenkelefragmenten.Hetgeleidelijkgegroeidecomplexisinhetlaatstekwartvandevorigeeeuwvervangendoornieuwbouwuitéénhand.Inhetbeginwerkenereenpaarhonderdmensen,nuzijnhetermeerdan10.000.In1900verheugtmenzichoverhetröntgenapparaat:voorheteerstishetmogelijktebekijkenhoeeenlevendlichaamervanbinnenuitziet.Tegenwoor-digzithetziekenhuisvolmetmedischetechniek.Elkevernieuwingbrengtnieuwbouwofverbouwingenmetzichmee.Hetziekenhuisvannukomtvoortuitdatvangisteren;deopeenvolgingvangebouwenlaatzienwathetziekenhuisbetekentvoordestad,depatiënten,deartsenendestudenten.
8
InzevenhoofdstukkenverteltdezehistorischegidshoehethuidigeUMCGisontstaan.Hetverhaalbegintmetgasthuizenvoorarmezieken,pesthuizenenkamersvoor‘dolle’patiënten.Veelhoopopgenezingbiedenzeniet.Artsenzijnernietaanverbondenenvertonenzichermaarzelden.Demedischewetenschapverschanstzichindeacademieenbeperktzichtotaderlatingen.In1797krijgtGroningeneenacademischziekenhuis,danpaskrijgenstudentengeneeskundepraktijkonderricht.Datisookdebelangrijkstetaakvanditinstituut,pasalshetin1851samengaatmethetstadsziekenhuiswordtdeziekenzorgvanbetekenis.Onderwijs,onderzoekenzorggaanvanafdatmomentsamen.Hetverhaalvandegebouwenvaltsamenmetdatvanonderwijs,onderzoekenzorg–zoishetsinds1903,enzozalhetblijven.Deverhuizingnaarhethuidigeterreinmarkeerthetbeginvaneenstormach-tigeontwikkeling,waarvanheteindenognietinzichtis...
Inleiding
9
Voorgeschiedenis
HoofdStUk 1
1822—1897
10
‘Gasthuizen, militaire
hospitalen en pesthuizen
zijn voorzieningen
van liefdadigheid’
11
voorgesChIedenIs
Lichamelijkeengeestelijkeaandoeningenzijnvanalletijden.Nogmaarietsmeerdaneeneeuwzijnverkoud-hedenenkoortsenindewinterdegewoonstezaakvandewereld–zehorenbijhetleven,erisweinigaantedoen.Hetbijelkaarbrengenvanziekeningebouwendiedaar-voorspeciaalzijningericht,isnietaltijdvanzelfsprekendgeweest.IndewestersewereldishetpassindshetconcilievanAix-la-Chapellein816gebruikelijkarmlastigeziekengastvrijheidteverleneningebouwendiegast-huizenofhospitalenwordengenoemd.Wieziekiskannietwerken,wienietwerktengeengeldheeftraaktaandebedelstaf.Gasthuizenvangendezepaupersop.Dekerkziethetverzorgenvanhulpbehoevendenalseenvanhaartaken.Naastdegasthuizenzijnermaartweeandereplek-kenwaarziekenbijelkaarwordengebracht:militairehospitalen,waardestaatgewondeengehandicaptesolda-tenverzorgt,enpesthuizenvoorbesmettelijkezieken,diebuitendestedenwordengebouwdzodraeenepidemiedreigt.Gasthuizen,militairehospitalenenpesthuizenzijnvoorzieningenvanliefdadigheid.Watwordtgedaanomhetleedteverzachten,berustvooralopdoordeeeuwenheenverzameldekennisoverdewerkingvanplantenenkruiden.Volkswijshedenenpraktischeervaringenlerenwattegebruikenbijhoofdpijn,verstopping,koortsen,maagklachten...
Groningen,indeMiddeleeuweneenwelvarendeHanze-stad,blijftnietachterbijdebouwvangasthuizen.Alvoor1268wordthetHeiligeGeestgasthuisopgericht;hetbevindtzichopdeplekvanhethuidigePelstergasthuis.In1405ontstaathetPepergasthuis.Gildennemendezorgvoorhunziekeledenvoorhunrekening;specialeinrichtin-genontstaanhiervoorniet.Zoblijvendegasthuizenliefda-digeinstellingenvoordearmen,dienietopfamilie,vrien-denofberoepsverenigingenterugkunnenvallen.OokinGroningenleidtdedreigingvanepidemieëntotdebouwvangasthuizenaanderandvandestadofdaarbuiten.InHelpman,enkelekilometerstenzuidenvandestad,verschijntin1422hetSt.Jurjens-gasthuisvoorleprozen.In1537leidtdepesttotdestichtingvanhetSintAntoni-gasthuisaandeRademarkt;in1644verhuisthetnaareen
1822 1897
12
plekbijdeBoteringepoort,aandestadsgrensindenieuwestadsuitleg.BijhetSintAntonigasthuiskomenin1702enkelekamersvoorpsychiatrischepatiënten,diedannogmetdeterm‘dollen’wordenaangeduid.Dezeblijventot1844ingebruikenwordendanvanstaatswegeafgekeurd.EendeelvanhetPrinsenhofkrijgtin1808debestemmingvanmilitairhospitaal.AllevoorlopersvanhetziekenhuiszijninGroningenaanwezig,maarandersdaninbijvoor-beeldZwolle,AmsterdamofLübeck,hoofdstadvandeHanze,komthetvooralsnogniettotdebouwvaneenalgemeenstadshospitaal.Datontstaatpasin1817bijdeSteentilpoortalsantwoordopeentyfusepidemiedieveelslachtoffersmaakt.In1820verhuisthetnaardeSchuiten-makersstraatenteltdan25bedden.Meerepidemieënvolgenenin1835wordtonderdakgevondenaandePopkenstraatvoor50zieken.
OokindeGroningsegast-enpesthuizenspelenartseneenondergeschikterol.Dewetenschapvandegeneeskundestaatverafvandealledaagsepraktijk;doktorenbeperkenzichtothettoedienenvanmedicijnenenhetverrichtenvanaderlatingen.Snijdenisbenedenhunstand.Ingrotetrek-kenisbekendhoehetlichaaminelkaarzitenhoehetwerkt,maarwetenschappelijkekennisontbreekt.Pasalsdenauwkeurigewaarnemingvanhetverloopvanziekteningangvindt,wordtvoorzichtigvooruitganggeboekt.Totongeveer1550isdaarvangeensprake.Danbeginthetwetenschappelijkontledenvanlijken–deanatomie,dieeenwereldaankennisontsluit.Veelvooruitgangwordtgeboektdoordeuitvindingvandemicroscoop.Kijkenhoeeenlevendlichaamwerkt,blijftnogeeuwentoekomst-muziek.OokinGroningenishetmogelijkmedicijnentestuderen.GeneeskundeiseenvandevierfaculteitenvandeHogeschool,diein1614wordtopgericht.Demedicijnen-studiebestaatvooraluittheorie,gelegenheidompraktijk-ervaringoptedoeniserniet.Pasaanheteindvandezeventiendeeeuwontstaathetvoornemendaarinveranderingtebrengen.Tochkomtheteersteacademischeziekenhuispasin1797totstand.HetiseeninitiatiefvanE.J.ThomassenàThuessink,hoogleraargeneeskunde.HetNosocomiumAcademicum,zoalshetziekenhuisheet,maaktgebruikvantweekamersinhetGroeneWeeshuis.
1822
189
7Voorgeschiedenis
Portret van E.J. Thomassen à Thuessink doorAnna Wilhelmina Böhl, 1912 Het portret is in 1914, bij het 300-jarig bestaan van de universiteit, geschonken aan de universiteit door een nazaat van Thomassen à Thuessink. Het is een kopie naar een pastel van Wessel Lubbers, in 1914 in bezit van Mr. E.J. Thomassen à Thuessink van der Hoop van Slochteren. Collectie: Rijksuniversiteit Groningen
Verbouwingsplan Academisch Ziekenhuis aan de Munnekeholm, 1862
Groene Weeshuis, aquarel A.J. van Prooijen, 1878 Collectie Groninger Museum
17
Dezebiedenplaatsaanvier‘sujetten’:ziekendiezichvrijwilligalsles-endemonstratiemateriaalaanbieden.Alsookdedocentenindevakkenchirurgieenverloskunde(obstetrie)aanschouwelijkonderwijswillengeven,ishetWeeshuisteklein.VervangingwordtgevondenineenlanggerektpandaandeMunnekeholm,waarindezeven-tiendeeeuwdeGroningsekamervandeWest-IndischeCompagniezetelt.Hetnieuweonderkomendoetvanaf1803dienst.Alshetziekenhuisdezeplaatsin1903verlaat,makendegebouwenplaatsvoorhethoofdpostkantoor.HetNosocomiumwordtregelmatiguitgebreid.Datgebeurtbijvoorbeeldin1817,alseenoperatiekamer,vierpatiënten-kamers,eenspreekkamerentweebadkamerswordentoegevoegd.In1851fuseerthetNosocomiumAcademicummethetalgemenestadsziekenhuis.Hetkrijgtdaardooreenextrabestemming:vanafdatjaardoethetookalsalgemeenprovinciaalenstedelijkziekenhuisdienst.DeLatijnsenaamwordtingeruildvoordievanAlgemeenProvinciaal,Stads-enAcademischZiekenhuis(APSAZ).HetAPSAZkrijgtdebeschikkingoverhetgebouwvanhetmuseumvoornatuurlijkehistorieenteltnadeverbouwing124beddenineencomplexdatuitviervleugelsbestaat:aandestraatdeadministratie,aanweerzijdenvaneenbinnentuindeafdelingenchirurgieeninternegeneeskun-de,tegenoverdeadministratievleugeldeafdelingverlos-kunde.In1862wordthetpanduitgebreid.EenbarakaandeZuiderkuipenkan24extrapatiëntenonderdakbieden,voorbesmettelijkeziekenisereenepidemiebarakaanderandvandestad.Naastdezebarakwordt,alsdebehoeftezichvoordoet,ookeldersindestadminofmeerprovisori-schehuisvestingvoorbesmettelijkeziekenbetrokken.In1867krijgthetziekenhuiseeneigenapotheek.HetAPSAZheeftindeeerstejarennogveelwegvaneengasthuis.Demeestpatiëntenzijnpaupers,tot1889ishundagelijkseverzorginginhandenvanoppassersinplaatsvanverple-gers.Aanheteindvandenegentiendeeeuwbeginnenzichveranderingenaantekondigen.Datisbijvoorbeeldhetgevalmetdenieuweröntgentechniek.Destralingwaar-meedezeapparatuurwerkt,wordtin1895ontdektdoorW.R.Röntgen,eeninhetDuitseWürzburgwerkzamenatuurkundige.DieisnieteerderwaargenomenendaaromnoemthijhetX-stralen;alsnelwordenzenaardeontdek-
Voorgeschiedenis1822 1897
18
kergenoemd.Hetmedischnutisalsnelduidelijkenalin1896laatdevermaardeGroningsechirurgC.F.A.Kochpatiëntendoorlichtenophetnatuurkundelaboratoriumvandeuniversiteit.Kochspeeltdaarmeeeenvoortrekkersrol.In1897verschijnteenvandeeerstetoestelleninhetoudeAPSAZaandeMunnekeholm.Vermoedelijkiseenuitvin-dingnooiteerderzosnelgemeengoedgeworden.Hetishetbeginvangroteveranderingeninhetziekenhuis.Tot1897speelttechnologiedaarinnauwelijkseenrol.Daarnavulthetzichmetdeenenadeanderetechnischevernieu-wing.WilhetAPSAZdebootnietmissen,danisnieuw-bouweendringendeeis.
In1893valthetbesluittotnieuwbouw.Hetbestaandecomplexisverouderd,tekleinennauwelijksgeschikttemakenvoordegrotesprongvoorwaartsdie,daarvanisiedereenovertuigd,voordedeurstaat.Degrenzenvandemedischewetenschapzijnjarenlangdoorpathologenverlegd,nuwordenzijopgevolgddoorwetenschappersdieinhetlaboratoriumhunwerkdoen.ZijvolgenindevoetsporenvanLouisPasteur,ontdekkervandebacterie,enhunbevindingenleidentotnieuwemedicijnendieindepraktijkhunnutbewijzen.
Voorgeschiedenis18
22 1
897
Academisch Ziekenhuis aan de Munnekeholm
Binnenplaats van het ziekenhuis aan de Munnekeholm
Collegezaal
21
evert Jan thomassen
à thuessInk
EvertJanThomassenàThuessinkisdegrondleggervanhetUMCG.Hijwordtop6augustus1762inZwollegeboren.Alop zijn twaalfde is hij in staat universitair onderwijs tevolgen. In 1782 promoveert hij aan de universiteit vanHarderwijk. Hij kiest een filosofisch thema, maar wil zichdaartoenietbeperken. In1783vertrekthijnaarLeidenenpromoveertdaaropnieuw,ditmaalalsmedicus.Naeenreisdie hem onder andere naar Parijs, Londen en Edinburghbrengt, vestigt hij zich als arts in zijn geboorteplaats. Hijweet naam te maken door de bevindingen van EngelsewetenschappersinNederlandteintroduceren.Wathemhetmeest bezighoudt, is de nauwgezette observatie van hetverloopvanziekteprocessen.Zoprobeerthijdeachtergron-den van epidemieën te achterhalen. In 1794 wordt hijbenoemdalshoogleraarinGroningen.Hetstoorthemdatdemedischefaculteitnietovervoorzieningenbeschiktomziekentekunnenobserveren.
Dat brengt hem tot het pleidooi een academische kliniekopterichten.In1797leidtdittothetNosocomiumAcademi-cum,datin1803ineengebouwaandeMunnekeholmwordtondergebracht. In 1851 fuseert het met het in 1817 opge-richte algemene stads-ziekenhuis. Zo ontstaat het Alge-meen Provinciaal, Stads- en Academisch Ziekenhuis(APSAZ),denaamdietot1971ingebruikblijft.Thomassenà Thuessink wordt kort na zijn komst naar Groningen totrector magnificus benoemd. In 1798 legt hij deze functieneer. In 1819 wordt hij bij Koninklijk Besluit ontheven vanverschillendeaanzijnambtverbondenwerkzaamheden.In1831wordthemeervolemeritaatverleend.Hijoverlijdtop3juni1832.
23
algemeen Provinciaal, Stads- en academisch Ziekenhuis (aPSaZ)
HoofdStUk 2
1898—1925
24
‘de nieuwbouw van het
aPSaZ maakt furore als een
technischhuzarenstukje.’
25
In1874maaktdeVestingwethetmogelijkdegordelsvanbolwerkenwaarinveelstedengevangenzittenaftebreken.Zezijneigendomvandestaat.Dielaatookdeeersteplannentekenenomzevooranderebestemmingengeschikttemaken.GroningenbesluitdevoorstellenuitDenHaagdoorL.A.Brouweromtelatenwerken.ZoontstaanaandezuidkantvandestadhetZuiderparkendeluxesingelstegenoverhetstationmethetverbindings-kanaalendezwaaikom,aandewestkantdeWesterhaveneninhetnoordwestenennoordenhetNoorderplantsoen.Hetlaatstedeelvandevoormaligevesting,deoostelijkebegrenzingvandehistorischestad,bestaatuittweedelen.Inheteerstemakendebolwerkenplaatsvooreencircus-terrein,eenbodenterreinvoordevervoerdersvangoede-renvanennaardestad,eneengasfabriek;laterwordtditgebiedalshet‘Cibogaterrein’bekend.In1893valthetbesluithetovergebleven,drieënhalvehectaregroteterreintebestemmenvoordenieuwbouwvanhetAlgemeenProvinciaal,Stads-enAcademischZiekenhuis(APSAZ).Vierjaarlaterwordtdenieuwbouwaanbesteed,op29mei1903verrichtministervanBinnenlandseZakenAbrahamKuyperdeopening.Deambitiesblijkenuithetaantalbedden:datverdrievoudigtbijnaenkomtuitop350.
ArchitectisdeinDenHaagwoonachtigeJ.J.vanNieuker-ken.VanNieukerkeniseenparticulierearchitectdienaamheeftgemaaktmetverschillendevilla’s(waarondereenkasteel),restauraties,eenoperatiekamerinhetHaagsediaconessenhuiseneenoogziekenhuisindezelfdeplaats.ZijnplanvoorhetnieuweAPSAZvultderuimtetussendestadendevestinggracht;omdatdezegrachtvoordescheepvaartisbestemd,kanhijdezenietoverschrijden.Zoontstaat‘denieuwepaleizenreeksdergenezendeenheelendekunst’,omhetjaarverslagvandeRijks-universiteitteciteren:eenlanggerektcomplexwaarindeverschillendemedischespecialismenelkhuneigenpaviljoenkrijgen.Hetpaviljoentypeisaanheteindvandeachttiendeeeuwontstaanomhetafvoerenvanbesmettelucht,toenalsdebelangrijksteoorzaakvanziektegezien,tevergemakkelijken.Hiermarkeerthetdeonderverdelingvandemedischewetenschapinverschillendespecialis-men.Omhetvervoervanpatiëntendoordeopenluchtte
1898 1925APSAZ
26
beperken,beschikkendepaviljoensovereenzovolledigmogelijkaanbodaanvoorzieningen.Demeestegebouwenhebbeneigenoperatiekamersenröntgenapparatuur.Hetzijnafzonderlijke,kleinezieken-huizen,dieookkamersvoorinwonendeverpleegstersbevatten.TochbeschikthetnieuweAPSAZookovercentralevoorzieningen.Indeeerstebouwfasenemendiezelfseenprominenteplaatsin.HetadministratiegebouwaandeOostersingelontsluithetterrein.Achterditpoort-gebouwverrijsteenforsverzamelgebouwmethetketel-huis,dewasserijendekeuken.
Hetnieuweziekenhuisteltdrieklinieken:geneeskunde(ookwelmedischeofinterneafdeling),heelkunde(chirur-gie)enverloskunde.Degeneeskundigekliniekkrijgteenplektennoordenvanhetpoorthuis.Hetpsychiatrischepaviljoenendebarakkenvoorbesmettelijkeziektenmakenerdeelvanuitenbevindenzicherachter,aandekantvanhetkanaal.Hetpsychiatriepaviljoenvervangteenkleineinrichtingvoorzevenpatiënten,datin1897opinitiatiefvanE.D.WiersmaaandeGroteLeliestraatisingericht.DaarmeebeschiktGroningenvoorheteerstsindsmeerdaneenhalveeeuwweerovereeneigeninstel-lingopditgebied.Nadeverhuizingblijktdenieuwbouwechteralmeteenteklein.AandeOostersingel,bijdeeigenlijkekliniek,ishetlijkenhuisondergebracht.Hetteltdriekamers,waarvanééngeschiktgemaaktisvoorderituelenwaarmeejoodsestadsbewonershundodendelaatsteeerbewijzen.Zuidelijkvanhetpoortgebouwkomtdeheelkundige(chirurgische)kliniek.Verloskundekrijgtdebeschikkingoverhethoogstegebouw,datdezuidelijkepuntvanhetterreininneemt.DenieuwbouwvanhetAPSAZmaaktfurorealseentech-nischhuzarenstukje.Aandetoetredingvanverseluchtendaglichtisveelaandachtbesteed.Allegebouwenzijndoormiddelvantunnelsmetelkaarverbonden.Stoom,opge-wektinvijfketelsinhetcentraleverzamelgebouw,wordtdoordetunnelsdoorhethelecomplexgeleid.Hetbedientondermeerdekookketels,dewarmtafels,warmwater-verzorging,medischebadenendetoestellenvoorhetsteriliserenvaninstrumenten.
1898
192
5APSAZ
Het complex in aanbouw, 1901 Op de voorgrond het chirurgisch paviljoen
Bert Brouwer, Plan van aanleg en
uitbreiding der gemeente Groningen
op de na de slechting der vestingwerken
vrijkomende terreinen, 1878
Gemeente Groningen, Plan van uitleg , 1904 Het ziekenhuisterrein ligt op de voormalige vestingwerken aan de oostzijde van de stad
J.J. van Nieukerken, vogelvluchttekening
en situatie van het Algemeen Provinciaal,
Stads- en Academisch Ziekenhuis
legenda
1. Administratiegebouw
2. Medisch paviljoen (interne kliniek)
3. Chirurgisch paviljoen
4. Vrouwenkliniek
5. Paviljoen voor syfilitische ziekten
6. Psychiatrisch paviljoen
7. Paviljoen voor besmettelijke ziekten
8. Mortuarium
9. Oeconomiegebouw
Situatie 1903
Overzicht van het complex Links de was- en kookkeuken (Oeconomiegebouw). Op de achtergrond afdeling D en de vrouwenkliniek. Rechts de zijkant van het administratiegebouw.
Gezicht op de voorgevel van het administratiegebouw aan de OostersingelAan de rechterzijde bevindt zich de woning van de apotheker en de apotheek. Aan de linkerzijde de woning van de directeur.
37
Ookeengeavanceerdsysteemomfecaliënaftebrekenenaftevoeren,maaktergebruikvan.Nabehandelingblijftschoonwaterover.Elektriciteit,afkomstigvaneeneigencentrale,isnodigvoordezeshydraulischeliften,hetelektrischstrijken,eendiaprojector,deröntgenapparatuurendaarnaastvoordeverlichting(metzestienbooglampenen1500gloeilampenvan55Watt).Demeestepaviljoenshebbeneenvoudige,plattedaken.Noord-enoostgevelszijnvandubbeleramenvoorzien.Ommoeilijkteverwijde-renstofnestentevoorkomen,zijndehoekenafgerond.Decenniavoorhetgebruikvanspouwmurengemeengoedwordt,pastVanNieukerkenzetoeindenieuwbouw.Datmaakthetonnodigdemurenmetoplattenbevestigdbehangaftewerken.Depersprijsthetnieuweonder-komenvanhetAPSAZomdegezondeinstellingvandeontwerper:weliswaarisgeprobeerdeenmooigebouwtemaken,tochstondendeeisenvandoelmatigheidvoorop.
IndearchitectuurishetnieuweziekenhuiseentegenpoolvandeindezelfdeweekgeopendeBeursinAmsterdam.Waardeontwerperdaarvan,H.P.Berlage,wilafrekenenmetstijlendieophistorischevoorbeeldenteruggaan,verwijstVanNieukerkenbewustnaardearchitectuurvandezestiendeeeuw.Hijmeentdatdeversieringeenrolspeeltbijhetverbeterenvandemenselijkegemoedstoe-stand.Datlijkthembijziekennogmeervanbelangdanbijgezondemensen.ZijnversieringisopdeHollandserenais-sancegeïnspireerd,maarterughoudendtoegepast.Hetbelangrijkstemiddelomafwisselingenzelfsenigevrolijk-heidinhetinterieurtebrengeniskleur.Diemoethelder,opwekkend,zachtenrustgevendzijn.Dankzijdespouw-murenishetmogelijkallemurentebeschilderen–hethardewitdatzoveelziekenhuizenkenmerkt,wordtwaarmogelijkvoorkomen.TussendepaviljoenszorgtPh.vanHarreveld,opzichterbijdegemeenteplantsoenen,vooreenoverdaadaanbloemperken:hethelecomplexmoeteenlustoordvoordepatiëntenzijn.Langshetkanaalwordtomdezevenmetereenboomgeplant;meteenhegvanstruikenschermendiehetterreinaf.
Albinneneenjaarnadeopeningisdeuitbreidingvandenieuwbouwinvollegang.Deuniversiteitbouwtin1904
APSAZ1898 1925
38
hetpathologisch-anatomischlaboratorium,in1909hetlaboratoriumvooranatomieenembryologie,enin1911hetfysiologischlaboratorium.Detechnischedienstkrijgtin1912debeschikkingovernieuwewerkplaatsenenindatjaarvaltookhetbesluiteennieuwpaviljoenvoordepsychiatrischeafdelingentemakenenhetoudegeschikttemakenvoordekeel-,neus-enoorafdeling.Ditkrijgtin1916zijnbeslag.Ookbuitenheteigenlijkeziekenhuis-terreinneemthetAPSAZgebouweningebruik.In1920wordendeeerstebestralingenmetröntgenapparatengemaaktineendaarvooromgebouwdpandaandeOoster-singel,dataanhetziekenhuisterreingrenst.Nietalleenplaatsgebrekleidttotdezekeuze,ookdewenshetinsti-tuuttoegankelijktemakenvoorandereGroningsemedici–passindsdejarenvijftigvandevorigeeeuwtrekkendienaardepolikliniekenbijziekenhuizen,daarvoorhoudendiemeestalpraktijkaanhuis.Bijhetanatomischlabora-toriumbetrektdeafdelinghuid-engeslachtsziektenin1925eentijdelijkpaviljoen.DepsychiatrischeafdelingisverantwoordelijkvoordegrootstegroeivanhetAPSAZsindsdezein1903naardenieuwbouwverhuist:enkeletientallenprocentenmeerbeddeninampertienjaar.Heteindisnietinzichtenin1919komthetbestuurmeteenplanvanuitbreidingdatondermeereentoenamevanhetaantalbeddenbetekentvanruim700beddentoteentotaalvan1250.Hetonder-wijsvraagtomnieuwekliniekenvooroogheelkunde,huid-engeslachtsziekten,eenkinderziekenhuis,uitbrei-dingvaninternegeneeskundeenverloskunde,vervan-gendenieuwbouwvoordeheelkundigekliniek,endaar-naastnieuwecentralevoorzieningenwaarondereenateliervoorhulpmiddeleninhetonderwijs.Deambitieskennengeengrenzen,hetterreinwel.Pasalsin1924wordtbeslo-tenhetverbindingskanaaltedempeneneendeelvandegrondaandeoverkantteverwerven,diedoordestads-bouwmeestervoornieuwewoonwijkenisbestemd,komterruimtevoorverderegroei.
APSAZ18
98 1
925
Gezicht op de achterzijde van het administratiegebouw
De onderdoorgang van het poortgebouw
De bestuurskamer
Zuidzijde van de interne kliniek
Noordzijde van de interne kliniek Ziekenzaal interne kliniek
41
gebouwen
poortgebouw (administratiegebouw)Hetadministratiegebouwhuisvestdebestuurskamer,deapotheek,dedienstwoningenvandegeneesheer-directeurendeapotheker,eet-enrecreatievertrekkenvoorartsenenassistenten,enonderhetdakwoonruimtevoor70verpleegsters,dieinkleinezaaltjesonderdakkrijgen.Eenruimedoorganginhetmiddenvanhetgebouwgeefttoegangtothetziekenhuis.Hetisnadrukkelijknietdebedoelingdatpatiëntenenbezoekersongecontroleerdoverhetterreinuitzwermen.Ookbijpolikliniekenmeteigeningangeniservoorgezorgddatdebezoekershetcomplexnietverderkunnendoordringendannodigis.DekapiteeltjesindedoorgangverwijzennaarTijlUilen-spiegel.Wiealtegoedgelovigzijnoorteluisterenlegtbijcharlatanskomtbedrogenuit,isdeboodschap,demoraalisdatbijziekteenongemakalleendemedischeweten-schapuitkomstbiedt.
Interne kliniekHetgrootsteaantalbeddenistevindenindepaviljoensvandegeneeskundige(medischeofinterne)kliniek.Hieriszaalverplegingtoegepast.Hethoofdgebouwtelt100bedden,deachterafgelegenbarakkenvoorbesmettelijkeziekten40,enookdetwintigplaatseninhetpsychiatrie-paviljoenwordenvooralsnogtotdeinterneafdelinggerekend.Decollegezaalbiedtplaatsaan60studentenenenkelebedden.Eenröntgenafdeling(dietotdemeestgeavanceerdevanNederlandwordtgerekend),eenopera-tiekamer,eenexperimenteerruimte(onderanderevoordierproeven),kamersvoorchemischenbacteriologischonderzoek,badkamers,eenbibliotheekeneenleeszaalgevenhethoofdpaviljoenhetkaraktervaneencompleetkleinziekenhuis.
Chirurgische afdelingDeheelkundige(chirurgische)kliniekisingerichtvoor120gewonepatiëntenen20syfilislijders.HettotaalaantalbeddenvanhetAPSAZkomtdaarmeeop350.Elkeverdiepingtelttweezalen,eenvoormanneneneenvoorvrouwen;elkezaalisvaneenruimeserrevoorzien.
APSAZ1898 1925
42
Totdeinrichtingbehoreneenfotografischatelier,eenkamervoorvoorlopigonderzoek,eenpolizaal,eenopereer-collegezaal(opnieuwindevormvaneenamfitheater),eenchloroformkamereneen‘museum’metmedischinteres-santevoorbeelden.C.F.A.Koch,debefaamdechirurgdiedescepteroverdezekliniekzwaaitenalin1896hetnutvanröntgenapparatuurerkent,besluitdezein1904nietalleentegebruikenomerfoto’smeetemaken,maarookomertumorenvandehuid,dekaakendetongmeetebestralen.Daarmeeintroduceerthijbehalvederadiodiagnostiekookderadiotherapie.
vrouwenkliniek Devrouwenkliniekopdezuidpuntvanhetnieuweterreinisvoortweecategorieëngebruikersbestemd:deafdelinggynaecologievoorpatiëntendieaanvrouwenziektenlijden,endeafdelingobstetrievoorzwangerevrouwen(enkraamvrouwen).Deindelingiseropgerichtbeidecategorieënvanelkaartescheiden.Dekliniektelt50bedden.Debehandel-enonderwijsruimteszijnopdebeganegrondondergebracht;daarbevindenzichookdepolikliniekendeoperatiekamerdie,omzoveelmogelijkdaglichttekrijgen,naarbuitenisuitgebouwd.Deeersteverdiepingisvoordegynaecologischepatiëntengereser-veerd,detweedehuisvestdeafdelingobstetrie.Andersdandeoverigekliniekenkentditpaviljoengeengrotezalen,maareengrootaantalzaaltjesmetvierbedden.Deopereer-collegezaalheeftdevormvaneenamfitheaterenbiedtplaatsaan62studenten.Totdeuitrustingbehoren,behalvedeonontbeerlijkehoogleraarskamer,laboratoria,eenbibliotheek,eenmuseum,eenoperatie-kamermetvoorbereidingszaaleneenpolikliniek.
afdeling d (afdeling geneesheer-directeur)AfdelingDisdeafdelingGeneesheer-Directeur.Aanvanke-lijkisafdelingDbestemdvoordermatologischepatiënten(huid-engeslachtsziekten).Hoeweleenpaviljoenvoordermatologievanafdeopeningweldeeluitmaaktvanhetcomplex,isernoggeenhoogleraar.R.A.Reddingius(hoog-leraarpathologieenpathologischanatomie)isindebegin-periodedegenedieditvakgebiedvoorzijnrekeningneemt.
APSAZ18
98 1
925
Gezicht op heelkundige kliniek vanuit het noordoosten
De heelkundige kliniek met de binnentuin tussen de twee vleugels
Ziekenzaal heelkundige afdeling
Polikliniek heelkundige afdeling
45
Onderwijsgeefthijechter(vanaf1913)inzijnpathologisch-anatomischlaboratoriumennietopafdelingD.Eenhoog-leraarvoordermatologiewordtin1924benoemd.
gebouwen Fase 2
J. van lokhorst en J.a.w. vrijman, pathologisch-anatomisch laboratorium, 1904
J.a.w. vrijman, laboratorium voor anatomie en embryologie, 1909Hetpathologisch-anatomischlaboratoriumenhetlabora-toriumvooranatomieenembryologie,beidenaarontwerpvandetoenmaligerijksbouwmeesterenkortnaelkaargebouwd,vertonenonderlingveelovereenkomsten.TervoorbereidingvanhetontwerpvanheteerstgerealiseerdelaboratoriummakenhoogleraarR.A.Reddingiusenarchi-tectJ.A.W.VrijmaneenreisnaaronderandereBreslauenBoekarest.Deoriënteringvandegebouwenisingegevendoordelichtinval.Devertrekkenvoorhetmicroscopischonderzoekliggenbijvoorkeuraandenoordzijdevanhetgebouw.Inbeidegebouwenisdatdeachterzijde.Degebouwenbevatteneenkelder,tweeverdiepingeneneenzolderenzijnasymmetrischvanopzet.Deingangbevindtzichaandelinkerzijdevaneentorenvormiggedeeltemetdaarinhettrappenhuis.Hethoekgedeelteaandewest-kant,meteentopgevel,springtnaarvoren.Aandeoost-zijdestaathaaksopdegeveleenvleugelmetoorspronke-lijkeenplatdak.
J.a.w. vrijman, Fysiologisch laboratorium, 1911 Hetfysiologischlaboratoriumbestaatuitviervleugelsrondomeenbinnenplaats.Hetisopgetrokkenineeneenvoudigeneorenaissancestijl.Hetgebouwhuisvestopdeeersteverdiepingonderandereeenamfitheaterdatalscollegezaaldienstdoet,een‘spectatorium’eneendemon-stratielokaaldatookalsamfitheaterisingericht,maar
APSAZ1898 1925
46
geenzitplaatsenheeft.Hierzijnookdewerkruimtesvandewetenschappers.Eenbijzonderheidisde‘kinemato-graaf’.Diemaakthetmogelijkmoeilijkecollegeproevenoptenemen,zodathetnietnodigisdiesteedsteher-halen.Opdebeganegrondzijnhetchemischpracticumenhetbacteriologischlaboratoriumtevinden.Vooraldefysiologischechirurgiestaatinaanzien.Dierproevenmakenhetmogelijkdeinwendigeorganeninwerkingtezien,zonderblijvendletselteveroorzaken.
J.a.w. vrijman, psychiatrisch-neurologische kliniekRond1910wordtduidelijkdathetpaviljoenvoordepsychiatrischeafdelingennietlangervoorzijntaakbere-kendis.J.A.W.Vrijman,werkzaambijhetbureauvanderijksbouwmeester,krijgtopdrachtvooreennieuwgebouwvoorhonderdvolwassenpatiëntenentwintigkinderenmetpsychischeenneurologischeaandoeningen(dezogenaamdezenuwlijders).Hetkomttestaanopeennieuwverworvenperceeltegenoverdevrouwenkliniek,waarmeehetterreinvanhetAPSAZeentotaleomvangvanvierhectarekrijgt.Veelruimteisvoordebadtherapiegereserveerd.Onrustigepatiëntenliggensomsdagenachtereeninhetwater,dathenmoetkalmeren.Vooruit-strevendisdebijzondereaandachtvoordenieuwedisci-plinevandepsychiatrie.E.D.Wiersma,hoogleraarvandepsychiatrisch-neurologischekliniek,wilnietalleenafzon-derlijkeafdelingenvoorrustigeenonrustigegasten,hijstaateropdatookdezenuwlijdershuneigenplekkrijgen.Doordegebruikelijkescheidinginmannen-envrouwen-afdelingenlevertdateenindelinginzeszonesop.Delinkervleugelhuisvestvrouwen,derechtermannen.Neurologischepatiëntenzijnaandevoorkantvandekliniekondergebracht.Eenverbindinginhetmiddengeefttoegangtottweevleugelsaandeachterkant,waarpsychiatrischepatiëntenonderdakvinden.Daarzijnookderuimtesvoorde‘woeste’patiënten.Zoalsindietijdgebruikelijkwoonthetverplegendpersoneelophetziekenhuisterrein–inditgevalopdetweedeverdiepingvandenieuwbouw.Decollegezaalbiedtplaatsaanhonderdstudenten.Vrijmangrijptterugopdearchitec-tuurvanhetHollandsclassicisme:detrapgevelsaandeuiteindenvandetweegespiegeldevleugelsverwijzen
APSAZ18
98 1
925
De vrouwenkliniek
Opereer-collegezaal vrouwenkliniek
De achterzijde (oost) van de kliniek voor psychiatrie
Collegezaal psychiatrische afdeling
Afdeling D
49
naardebouwkunstvandeGoudenEeuw.HetgebouwisopgetrokkenuitkleurigewaalsteenenGroningersteen.Wittenatuursteen,profielstenen,hardstenendorpelsen4000kilogramsiersmeedwerkvervolmakendekliniek.
g.C. bremer, dermatologische kliniekBijdeoorspronkelijkebouwvanhetziekenhuisisindenabijheidvandechirurgischekliniekeenkleinpaviljoenvoordedermatologiegesticht.Detweezalen,elkvoortwaalfbedden,beschikkenovereenkeuken,badkamersenanderenevenvertrekken,maarruimtesvoorbehandelingenwetenschappelijkonder-zoekontbreken.Alskliniekvoorsyfilitischeziektenblijkthetonvoldoendegeoutilleerd.Eensterketoenamevanhetaantalgeslachtsziektenin1918endeeerstejarendaarnabaartveelzorg.Deroepomeenvolwaardigekliniekvoorhuid-engeslachts-ziektenneemttoe,maarpasalsdewetvoorschrijftmedicijnstudentenonderwijsinditvaktegeven,valthetbesluittotdebouwervan.Debouwiseenuniekexperiment:geldgebrekdwingtdeontwerper,rijks-bouwmeesterG.C.Bremer,ommeteentaakstellendbudgetvanslechts100.000guldentewerken.Opbasisvaneenvoorstelvangeneesheer-directeurW.H.Mans-holtontwerptBremereenT-vormiggebouw.Voorslechtseenderdevandeprijsvaneen‘zwaar’gebouwontstaateenhoutenbarakmet,onderandere,zalenvoormannen,vrouwenenkinderen,eenhoogleraars-kamer,eenlaboratorium,eenröntgenkamer,eenbibliotheek,eendagverblijfeneenpolikliniek.
Terisolatieishetinterieurmetdrijfsteenengipsplatenbekleed,waardoorhet’szomersbetrekkelijkkoelzoumoetblijvenenindewinterniettekoudwordt.Ditblijktechternietveeleffecttehebben.Alenkelejarennadeopeningwordtergeklaagdoverderamenendeurendiekieren,waardoorhetgebouwtochtigis.’sWintersishetgebouwnietoptemperatuurtehouden,terwijl’szomersverschillendevertrekkenveeltewarmzijn.Vanbuitenisdedermatologiekliniekgroengeschilderd.
APSAZ1898 1925
50
EenambtenaarvandeRijksgebouwendienst,diemethettoezichtisbelast,kiestvoorhetinterieurverschillende,levendigekleurenuit.Opdebovenverdiepingisplaatsvoortwintiginwonendeverpleegsters,vanwiezestiendebeschikkingkrijgenovereeneigenkamervantweebijdrieënhalvemeter.
APSAZ18
98 1
925
Gezicht op de barak voor besmettelijke ziekten vanuit het zuiden
Zuidzijde van het mortuarium
Oeconomiegebouw (westzijde)Rechts op de achtergrond de schoorsteenpijp van het ketelhuis
De werkplaats voor timmerman en schilder met tuinloods
Zuidzijde van het ketelhuismet op de voorgrond de kolenopslag
Pathologisch-anatomisch laboratorium
Laboratorium voor anatomie en embryologie
Fysiologisch laboratorium
Kliniek voor huid- en geslachtsziekten
Psychiatrisch-neurologische kliniek
College chirurgie van professor C.F.A. Koch, ca. 1925
57
ChIrurgIe
Dat het wegsnijden van kleinere of grotere delen van hetmenselijk lichaamgenezingkanbieden, isalveleeeuwenbekend.Totverindenegentiendeeeuwblijftheteenpaar-denmiddelmetnietzeldenfataleafloop.Behalveeennietaltijd optimale kennis van de anatomie heeft dat tweeoorzaken: effectieve verdoving is niet mogelijk, en demiddelen om infecties tegen te gaan ontbreken. Tot in deachttiendeeeuwhoudenmedicizichverrevandezepraktij-ken. Ze laten het over aan niet academisch getraindebarbiersenchirurgijns.Pasindeachttiendeeeuwdringtdeheelkunde, zoals het vak in Nederland wordt genoemd,doortotdemedischefaculteiten.Denegentiendeeeuwzietgrote vooruitgang in de pijnbestrijding en het voorkomenvaninfecties.In1842wordtvoorheteerstethertoegepastom de pijn bij het snijden te verminderen. Toch overlijdtbijnadehelftvandegeopereerdepatiënten.IgnazSemmel-weiskomtdeeertoedebelangrijksteoorzaakdaarvanaantewijzen:infectiesdooreengebrekaanhygiëne.Hijdwingtzijncollega’shunhandenmetbleekwatertereinigenvoorze aan het werk gaan. Dat brengt het sterftecijfer flinkomlaag.JosephListerverlegtdeaandachtnaardewonddiebijhetsnijdenontstaat.
Hijgebruiktfenolominfectiestegentegaan–hetbeginvande antisepsis. Als carbolspray wordt toegepast om deonmiddellijkeomgevingvandewondteontsmetten,blijkthet infectiegevaar aanzienlijk te verminderen. Ten slottekomtdeasepsistotontwikkeling.Dezemethoderichtzichopdeontsmettingvandeheleomgevingwaardeoperatieplaatsvindt. De grootste risico’s zijn nu onder controle,maardetechnischeuitrustingvandeoperatiekamers laatnogsteedstewensenover.Rond1900wordtelektrischlichttoegepast,maartotindejarendertigzijnoperatieafdelin-genteherkennenaandegroteramen,diehetonontbeerlij-kedaglichttoelaten.Indejarentwintigmaaktde‘twin-set’furore: twee operatiekamers met daartussen de sterilisa-tieruimte.Omhinderlijkeschaduwentevoorkomen,wordtde operatielamp geïntroduceerd. Ondertussen staat ookhet vak chirurgie niet stil. Specialisaties als plastischechirurgieenthoraxchirurgieontstaanaanheteindvande
58
Chirurgie
jarendertig,eenvernieuwingdieinGroningenmetdenaamP.R. Michaël wordt geassocieerd. Vanaf de jaren vijftigwordt de operatieafdeling geleidelijk een van de buiten-wereld geïsoleerde ruimte met kunstlicht en airconditio-ning.Sindsdejarentachtigbewegendebelangrijksteinno-vaties zich opnieuw op het gebied van de hygiëne. Danmaakt het inblaasplenum zijn opwachting: een aan hetplafond opgehangen paneel dat zuivere lucht naar hetoperatiegebied stuurt. In de toekomst lijken computerge-stuurderobots,diesomsopafstandbestuurbaarzijn,eengrotereroltegaanspelen,evenalstechniekendiedeschaalvandeingrepenzogeringmogelijkmaken.Daglicht,indevorigedecenniauitgebannen,keertindenieuwsteontwer-penvooroperatieafdelingenterug.
59
Uitbreiding van het complex
HoofdStUk 3
1926—1954
60
‘de volgende jaren worden gekenmerkt
door een dominospel
van verdringing en vervangende
nieuwbouw.’
61
Hetnieuwecomplexzetdetakenvanhetoudeziekenhuisopgroteschaalvoort.Hetdoetdienstalsalgemeenziekenhuis,maarkrijgtgezelschapvaneenprotestantsdiaconessenhuiseneenkatholiekziekenhuis;hetlaatstebetrektin1926eennieuwgebouwinHelpman.WellichtverklaartdatwaaromdeontwikkelingvanhetAPSAZvolledigdoorzijnacademischefuncties,enmetnamehetonderwijs,wordtbepaald.Behalveartsenwordenersinds1906ookverpleegkundigenopgeleid.Deziekenzorgbeperktzichnetalsvoorheentotdearmebevolkings-groepenenwordtbekostigddoorkerk-enarmbesturen.Hetwordtsommigeartsendaarnaasttoegestaanmeerwelgestelde,betalendepatiëntentebehandelen.Daar-voorwordtopbeperkteschaalklasseverplegingmogelijkgemaakt.Debehoeftedaaraanneemttoenaarmatehetziekenhuisovermeerenbeterevoorzieningenbeschikt.Hetprogrammavan1919vormtdeachtergrondvandeuitbreidingindevolgendejaren.NietalleenhetAPSAZheeftgrootseplannen.DestadGroningenmaaktzichopvooreenlangeperiodevanononderbrokengroei.Destedenbouwkundigediensttekentambitieuzeplannen.J.A.MulockHouwervoorzietdebouwvannieuwewoon-wijkenindenogmaagdelijkeoostelijkeennoordoostelijkegebieden.Wordtdezevisiewerkelijkheid,dankomthetAPSAZkneltezittentussendezewijkenendeoudestad.Omdittevoorkomen,verwerfthetziekenhuiseengrootterreinaandeoverkantvanhetverbindingskanaal.Alsdatin1926isgedempt,heefthetdebeschikkingovertienhectarebouwgrond.
Deverdereexpansiekanbeginnen.Eriseenprogrammaenerisgrond–hetenigewatontbreektiseenplan.Daarinwordtin1927voorziendoorH.Hoekstra,hoofdarchitectbijdeRijksgebouwendienst.Opdeplekvandegedemptegrachtontwerpthijeencentrale,vijftigmeterbredeboulevard,eengroenelongdiedekrommingvanhetterreinvolgt.Eromheenkomteenzesmeterbredering-weg.Hetligtindebedoelingdievaneenleidingtunneltevoorzienendetoekomstigepaviljoensdaaraantekoppelen.Hetprogrammaenhetplangaanvergezeldvaneenprioriteitenschema.Tweezakenzijnbijzonderurgent.Indeoudeoogkliniek,diezichnogindestadbevindt,
Uitbreiding van het complex1926 1954
62
ontstaanonhoudbaretoestanden.Vooralvoorlesgevenisdieongeschikt.Opdezuidelijkepuntvanhetnieuw-verworventerrein,tussendepsychiatrischekliniekenhetzuideindevandegroenelong,reserveertHoekstraruimtevoornieuwbouw.Eentweedeprobleemisdehuisvestingvanverpleegsters.In1903zijndater75,in1926al260,enalsdeoogkliniektotstandkomtzullenheterminstens300zijn.Zestigvandeslaapplaatsenvoorverpleegsters,waarvandemeestezichindebovenverdiepingenvandepaviljoensbevinden,zijnaanvervangingtoe.Nieuwbouwvantenminstehonderdwooneenhedenisdusonvermijde-lijk.Datleidttothetbesluiteencentraalzusterhuisopterichten.Hetmoetaanhetnoordoostelijkeuiteindevanderingboulevardkomen.Inspiratiekomtuithetbuitenland.OokdeplannenvoorhetZuiderziekenhuisinStockholmvoorzieneencentraalzusterhuis.EnnetalsdaarismeninGroningenvanmeningdathetzusterverblijfzoveelmogelijkgeïsoleerdmoetwordenvanheteigenlijkezieken-huisbedrijfomdeverpleegstersinhunvrijetijdrustenontspanningtekunnenverzekeren.Tussen1929en1933realiseertHoekstra,bijgestaandoorG.Westerhout,zoweldeoogkliniekalshetwoongebouwvoorverpleegsters.Devolgendejarenwordengekenmerktdooreendomino-spelvanverdringingenvervangendenieuwbouw.Decapaciteitvanderuimtesvoorhetbestuurendeadminis-tratie,decentraleapotheek,dekeukenenhetketelhuiszijnvoorhetsterkgegroeideziekenhuisnietlangertoerei-kend.In1936wordtachterdebarakkenvoorbesmettelijkeziekteneennieuwecentralekeukenopgeleverd.Deoude,dieinhetverzamelgebouwisopgenomen,wordttotapotheekverbouwd,deapotheekinhetpoortgebouwkrijgteenadministratievefunctie.Dechirurgischekliniekondergaateenzeergroteuitbreiding.
AlsNederlandin1940doornazi-Duitslandwordtbezet,heeftdatookconsequentiesvoorhetacademischzieken-huis.Hetbestuurkomtinhandenvansympathisantenvanhetregime.Joodsemedewerkerswordenontslagen;zijdelenhetlotvandeJoodseinwonersvanGroningen,vanwiedemeestedeoorlognietoverleven.Debezettersmoortelkevormvanintellectuelevrijheid.VeelkomtvandenazificatievanhetAPSAZnietterecht.
Uitbreiding van het complex19
26 1
954
Gezicht op terrein in de jaren veertig met de nieuwe polikliniek dermatologie
H. Hoekstra, plan 1927
Hal oogheelkundige kliniek, 1932
Oogheelkundige kliniek, 1932
67
Ondertussengaatophetterreinvanhetziekenhuishetspelvanbouwen,verbouwenenbestemmingswijzigingdoor.In1941volgtvoorlopigdelaatstetoevoeging:indatjaarverhuistdekinderkliniek,in1891metsteunvandegroot-industrieelW.A.ScholtengestichtindeSintJansstraat,naarhetacademischziekenhuis.Dekliniekkomtaandeoostzijdevandegroenelong,nietvervanhetpaviljoenvooroogheelkunde.Eenjaarlaterverschijntachterhetkinderziekenhuiseennieuwpaviljoenvoorbesmettelijkeziekten.Deoudebarakkenbijdeinternekliniekwordenafgebrokenomin1943plaatstemakenvooreennieuwketelhuiseneennieuwonderkomenvoordewerkplaatsenvandetechnischedienst,dietussendein1936gebouwdecentralekeukenenhetketelhuiskomen.
Nadebevrijdingin1945ziethetacademischziekenhuiszichgeconfronteerdmethetvooruitzichtdatdevraagnaarartsenenmedischspecialistendramatischgaattoenemen.Nietalleendeongekendemedischeentechnischevooruit-gangmakendatwaarschijnlijk,erzijnooksocialeredenen.Nieuwesocialevoorzieningen,waaronderdeverplichteziektekostenverzekering,brengenduremedischezorgbinnenbereikvaniedereen.Aandeperiodewaarinminderwelgesteldeziekenzichalleendankzijdehulpvankerk-enarmbesturenopnameineenziekenhuiskondenveroor-loven,komteeneind.VoorhetAPSAZkondigtzicheennieuweperiodevanstormachtigegroeiaan.Aanvankelijkvolgtdiedeindejarendertigingeslagenweg.Hetdomino-spelgaatdoor.Dewerkplaatsendiedetechnischedienstin1943verlaat,biedenin1948naverbouwingplaatsaandeeerstenieuwetoevoegingvandenaoorlogsejaren:eentandheelkundigekliniek.Indejarenvijftigkomtdevernieuwbouwvanhetziekenhuisineenstroomversnel-ling.Hetterrein,datin1927grootgenoegleekomtiental-lenjarenvooruittekunnen,raaktvol.HoogstetijdomnatedenkenovernieuwetoekomstplannenvoorhetAPSAZ...
Uitbreiding van het complex1926 1954
68
gebouwen
h. hoekstra en g. westerhout, Zusterhuis, 1932Hetzusterhuisligtaandenoordoostzijdevanhetachterstegedeeltevanderingweg,eengedeeltewaarbijmenervanuitgaatdathetookindetoekomstrustigzalblijven.Hetvormtalshetwareeenscheidingtussendeafdelingenvoorbesmettelijkeziektenendeoverigekliniekendienogaanderingwegzullenverrijzen.Ineersteinstantiekomthetlangemiddenstukmetaandenoordzijdedaaropeenkleinezijvleugeltotstand.Ditdeel,metongeveerhonderdverpleegsterskamers,wordtin1932geopend.Laterwordtdituitgebreidmeteengroterezijvleugelaandezuidzijdewaarindeeetzaalenderecreatiezaalennogeensvijftigverpleegsterkamerswordenondergebracht.Hetzusterhuisbiedtdanruimteaanongeveervijfhonderdverpleegsters.
h. hoekstra en g. westerhout, oogheelkundige kliniek, 1932Hetgebouwomsluitderingwegaandezuidelijkekanteniszodaniggesitueerddatoperatiekamersenlaboratoria,naardewensenvandehoogleraar,ophetnoordenzijngeoriënteerd.Deziekenvertrekkenzijndusdanigdiepdatdebeddenloodrechtopdelichtinvalgeplaatstkunnenworden.Dekliniekbiedtruimteaantachtigbedden.Hetgebouwiskruisvormig,waarvandeviervleugels(tweelangevleugelsaannoord-enwestzijdeentweekorteaanoost-enzuidzijde)ineenhalsamenkomen.
h. hoekstra en g. westerhout, radiologisch instituut, 1934Alsbelangrijkeeisenvoorhetnieuweinstituutgeldendathetzowel–inhetbelangvanpatiënten,wetenschapenonderwijs–verbondenmoetzijnaanhetziekenhuis,alsdathetinlosverbandmethetziekenhuiskanfunctione-ren,zodatdeartsenervrijelijkgebruikvankunnenmaken.Hetmoetdaarominhetziekenhuiscomplexliggenentevensaandeopenbareweg.AandeOostersingelwordenin1917enkelewoningenaangekochtenverbouwdenvanaf1920wordtdenieuweinrichtingingebruikgenomen.Alenkelejarenlaterwordtoverleggevoerdomdebestaandetoestandteverbeteren.
Uitbreiding van het complex19
26 1
954
Hal radiologie, 1934
Radiologisch instituut, 1934
Zusterhuis, 1932
Situatie 1945
Uitbreiding heelkundige kliniek, 1936
Zuid- en oostzijde van het nieuwe keukengebouw met meisjeseetzaal, 1936
73
Desnelleontwikkelingeninderadiologie,desterketoe-namevanhetaantalpatiënten,debeperkteruimteendeondoelmatigeinrichtingvragenin1927omnieuwbouw.Debelendendepercelenwordenaangekocht,hetbestaan-deinstituutwordtafgebrokenenopdezelfdeplaatsverrijstnieuwbouwnaarontwerpvanH.Hoekstra.HetresultaatiseenL-vormiggebouw,waarvandelangevleugelevenwijdigaandeOostersingelligt.
verbouwing en uitbreiding heelkundige kliniek, 1936In1936komtdenieuwevleugelvandechirurgischekliniekgereed,metdrienieuweziekenafdelingen,tweenieuweoperatiekamerseneennieuwepolikliniek.VooralonderprofessorEerlandmaaktdekliniekeengroteontwikkelingdoor.Opdebeganegrondbevindenzichdeafdelingenvoordemannen,opdeeersteverdiepingdievoorvrouwenenopdetweedeverdiepingdekinderafdeling.
Uitbreiding van het complex1926 1954
74
het ZIekenhuIs als soCIale voorZIenIng
Tot in de eerste helft van de twintigste eeuw zijn zieken-huizen armenhuizen. Het APSAZ was geen uitzondering.Wiehetzichkanveroorlovendedokterbijzichaanhuistebestellen,geeftdaaraandevoorkeur.Demogelijkhedendiehetziekenhuisbiedt,zijnnietvandienaarddaterveelvanteverwachtenis.Zodraeensteedstoenemendestroomvandure medische apparatuur het ziekenhuis verovert, tebeginnen met het röntgenapparaat, verandert dat. Nuwordthetziekenhuiseeninstellingdiealsweinigandereinstaat is geavanceerde medische zorg te bieden. Tot eenmonopolievandezezorgkomthetniet:artsenbeginnenteinvestereninapparatuurvoordepraktijkaanhuis.Denieu-we rol van het ziekenhuis leidt tot veranderingen in desamenstellingvandegebruikers.Voordearmen,dievoor-heen het grootste deel van de patiëntengroep vormen,wordt ziekenhuisopname te duur. De invoering van hetZiekenfondsbesluitin1941,datin1945wordtopgenomeninde sociale zekerheid die de verzorgingsstaat biedt, zorgtvoor een doorbraak. Nu is in principe iedereen, ongeachtafkomst,opleidingofvermogenspositie,instaatdekostenvanhetverblijfendebehandelingineenziekenhuistebeta-len.Ditmarkeerthetbeginvaneenstormachtigegroeivanhet aantal ziekenhuizen, en daarmee van de vraag naargeschooldmedischpersoneel.Vanafdatmomentgroeitdegezondheidszorguittoteenvandebelangrijkstesectorenvandeeconomie.
Gebouw voor infectieziekten (rechts), 1940 en de kinderkliniek (links), 1941
Polikliniek neurologie, 1953
Kliniek voor keel-, neus- en oorheelkunde, 1942
Ketelhuis, 1943
Mondheelkundige kliniek, 1952
77
Plannen voor nieuwbouw
HoofdStUk 4
1955—1966
78
‘toch wijst de trend in
de richting van “een
samenvoeging, die de
specialisten weer rond een ziekbed brengt
en die tot gebouwen-
concentratie voert”.’
79
Totindejarenzeventigvandetwintigsteeeuwwordenpaviljoenstoegevoegdenvervangen,waarbijhetprincipevanzelfstandigekliniekenovereindblijft.Metuitzonderingvandebarakkenvoorbesmettelijkeziektenisnietsgesloopt.Hetoorspronkelijkeziekenhuisenallelateretoevoegingenzijnernog,eendeelvandebestaandegebouwenkrijgteennieuwefunctie.Denieuwbouwvoordeinternekliniektussen1952en1959vulteenvandelaatstegroteopenruimtes.Zetdegroeiindittempodoor,dandreigteenonoverzichtelijkebrijvangebouwen,waar-vanbijdemeestederuimtevooruitbreidingenontbreekt.Ditschrikbeeldvraagtomeenplan.Hoekstrakrijgtooknuweerdeopdrachthettemaken.
Deeerstevraagisofhetzinvolisopdein1903ingeslagenwegvoorttegaan.Misschienishetbeterafscheidtenemenvanhetpaviljoenstelsel?Hetheeftvoor-enna-delen.Datelkekliniekalseenvolwaardigkleinziekenhuiswerkt,isinsommigeopzichtengunstig.Delijnenzijnkort,erisweinigtransportnodig,allesismakkelijkteoverzien.Nadelenzijnerook.Elkpaviljoenbeschiktovervoorzienin-genalsoperatiekamersenradiologischeapparatuur.Datiskostbaarenkantotovercapaciteitenonderbenuttingleiden.Centralisatieiseenmiddelomdittevoorkomen.Bovendienvervallendevoordelenvandeafzonderlijkekliniekenzodradienietlangeruittebreidenzijn.Hetvraagstukvancentralisatieendecentralisatiehoudtdegemoederenbezig.Hetziekenhuiskiestvooralsnogvoordecentralisatie,hetRijkplaatstdaarsteedsnadrukkelijkervraagtekensbij.Methetnieuwestructuurplaneindigtdediscussieniet.Concentratiekan,zowordtin1956gecon-stateerd,leidentot‘monstercomplexen’zoalsdatinLilleofhetZuiderziekenhuisinStockholm,endevraagisof‘indergelijkegeneesfabriekennietaandeindividuelefactorvanhetmenselijklijdenwordtverzaaktenderelatievandelijdendemenstotzijnonmiddellijkenabestaandenabruptwordtontkenddoordeonmenselijkemaatvanhetorganisme,waaraanhijwordtovergeleverd.’Tochwijstdetrendinderichtingvan‘eensamenvoeging,diedespecia-listenweerrondeenziekbedbrengtendietotgebouwen-concentratievoert’.
Plannen voor nieuwbouw1955 1966
80
Hoekstrablijftinhetplandathijin1955aanbiedtbijhetbeproefdepaviljoenstelsel.Omookindetoekomsteenoverzichtelijkcomplextehebbeniseenvisienodigoverderuimtediedanbeschikbaarblijft.Hoeveeldatishangt,vooreendeelafvandemogelijkheidbestaandegebouweneennieuwebestemmingtegeven.Ookeenheldereverkeersstructuurisonontbeerlijkomeenwarboeltevoorkomen.Deringwegronddegroenelongisbedoeldhiervoortezorgen,maardezeligtopgeslotenindebebou-wing.Deruimtetussenhetpoortgebouw,datdehoofdtoe-gangvorm,enderingisgeblokkeerd.Deoudebebouwingaandestadskantisnietopdering,maaropdeOoster-singelgeoriënteerd.Hoekstrasteltvooromhetpoort-gebouwenhetoudeverzamelgebouw,datondertussenanderebestemmingenherbergt,teslopen.Zemoetenplaatsmakenvooreenruime,voorhetautoverkeergeschiktedoorbraakdiedeOostersingelmetdecentraleringverbindt.Erblijftdanruimteovervoortweegebouwenvanviertotzevenverdiepingen,dieoptermijneenbijdragekunnenleverenbijverplaatsenvankliniekenenhether-bestemmenvandegebouwendiedezeverlaten.Bijhetplanhoorteenprogrammavanuiteindelijknegenbouwprojecten.Deeerstefasewordtverderuitgewerkt.Dezevoorzietnieuwbouwvandewasserij,uitbreidingvanhetkinderziekenhuis,uitbreidingvandechirurgischekliniek,nieuwbouwvandedermatologischekliniek,nieuw-bouwvandevrouwenkliniekopdeplaatsvanhetdangeslooptedermatologischepaviljoen,uitbreidingvanhetzusterhuis,uitbreidingvandekinderpsychiatrischeafde-lingennieuwbouwvandepsychiatrischekliniek.Alleendeeerstevieronderdelenkomenvandegrond,deplannenvoordeoverigestokken.Heelletterlijkisdatbijdevrou-wenkliniekhetgeval:alshetskeletvandenieuwbouwklaaris,wordtdebouwgestaakt.Datleidtin1959toteenoverbruggingsplandatvoorsteltdevoorafbraakvoor-gedragengebouwenvooralsnogtelatenstaanentijdelijkanderebestemmingentegeven.Alziterweinigschotindezaak,tochvolgtin1960hetbesluitookdetweedefasevanhetplanvan1955verderuittewerken.Dezevoorzietdenieuwbouwvaneenaudiologischinstituut,eenmortua-riumeneengebouwvoordecentralediensten.Dielaatsteluidtheelvoorzichtigdewegnaarcentralisatiein.
Plannen voor nieuwbouw19
55 1
966
Situatie 1955
Structuurplan 1955
Dermatologische kliniek, 1963/64
Beddenhuis interne kliniek
87
In1962presenteertHoekstraeenherzieneversievanhetstructuurplan.Datisnodigomdatzichenkeleduidelijketrendsaftekenen.Hetbezoekaandepolikliniekenneemtsterktoe,enzevertoneneentendenstotspecialisatie.Deonderzoeksruimtesblijkentekleinbemetenomdeintochtvansteedsmeermedischetechnologieplaatstekunnenbieden.Destafgroeitsterk,erzijnmeerwerkkamersnodig.Opmerkelijkiseensterketoenamevanhetaantalongevallen,dievermoedelijkdoorhetstijgendautobezitindehandwordtgewerkt.Datgeeftaanleidingvoordevraagofermisschiennieteenspecialeongevallenklinieknodigis.MetgeringeingrepenprobeertHoekstradenodigewijzingendoortevoeren.
Terwijlhijzijnplannentekent,wordteennieuwprobleemsteedsnijpender:datvanhetparkeren.Hetaantalauto’sdathetacademischziekenhuisdagelijksteverwerkenkrijgt,neemttussen1959en1966toemet140procent.Datvraagtomsteedsmeerparkeerruimte.Deautoverslindtsteedsmeerplek,devragennaarparkeer-enbouwruimtebotsen.Bijdeprincipiëlevraagofcentralisa-tieofdecentralisatienodigis,voegtzicheentweedeprincipekwestie:moethetziekenhuisblijvenopdeplekdiehetsinds1903bezet,ofgenietverhuizingnaarderandvandestaddevoorkeur?Daarisaanruimtegeengebrekenkandeautoruimbaankrijgen,helemaalalshetterreinaansluitophetnetwerkvansnelwegen.DeGroningsestedenbouwkundigenzijnindezeperiodefaliekanttegenuitbreidingopdebestaandeplek,hetziekenhuishoudtdezaakinberaad.Blijfthetziekenhuiswaarhetis?Ofvertrekthetnaardebuitenwijken?Datisdevraagwaaropdeplannenmakersindevolgendejareneenantwoordmoetenvinden.
Plannen voor nieuwbouw1955 1966
88
gebouwen
architectenbureau hoekstra en westerhout, Interne kliniek, 1959Indejarenvijftigisdeinternekliniekdeenigeafdelingvanhetin1903geopendeziekenhuisdienognietgrondigisverbouwdofvernieuwd,terwijldeomstandighedenallesbehalvebevredigendzijn.Depatiëntenliggenopzalenvan30bedden,erisonvoldoenderuimtevooronder-zoekendesanitairevoorzieningenlatentewensenover.Tussen1952en1959wordteennieuweinternekliniekgebouwd.Dieverrijsttussenhetzusterhuisenhetkinderziekenhuisaanhetmiddenvanderingboulevard.Deklinischeafdelingligtophetzuidenenbestaatuittweevleugelsmetkamersvoortwee,vierenzespatiënten.Kliniekisstriktgescheidenvandepoliklinieken,dieindetoekomstuitgebreidkunnenworden.Ertusseninliggendeonderzoek-enbehandelafdelingen,zodatdievanafbeidekantenbereikbaarzijn.
architectenbureau van linge, psychiatrische kliniek, 1969Denieuwepsychiatrischekliniekgeldtin1969alseenmodelinrichting.Datwasdevoorgangerin1916ook,maarsindsdienzijndeinzichtenoverdebehandelingvanpsychischgestoordepatiëntenradicaalveranderd.Bed-enbadverplegingwordensindsdejarendertigvervangendoorbehandelmethodendiehetprincipevandeactievetherapieinpraktijkbrengen.Depatiëntmoetbezigblijven.Dejarenvijftigvandetwintigsteeeuwbrengendevolgendedoorbraak:nieuwemedicijnenmakenhetmogelijkonrustigeenonhandelbarepatiëntenopeenvergelijkbaremanieroptevangenalsrustigepati-enten.Hetklassiekeonderscheidtussenrustigenonrustigvervalt.Hartvandenieuwekliniekishetbiochemischlaboratorium.
Plannen voor nieuwbouw19
55 1
966
Interne kliniek, 1959
Architectenbureau Van Linge, Psychiatrische kliniek, 1969
Vrouwenkliniek, 1975
Uitbreiding kinderkliniek, 1960
91
bInnenstadsbeleId
De stormachtige opkomst van het particuliere autobezitonderstreept het succes van de verzorgingsstaat. Aan degroeivandewelvaartlijktgeeneindetekomen.Verwachtwordtdatindenabijetoekomststeedsmeermensenoversteedsmeerinkomenenvrijetijdzullenbeschikken.Inhetmidden van de jaren zestig wordt een toename van debevolking tot20miljoenzielen inhetmagische jaar2000verwacht.Bevolkingsexplosieendeopkomstvandeautozijn de belangrijkste pijlers onder het ruimtelijk beleid.Groningen zal volgens de toekomstvisie van de TweedeNotavoordeRuimtelijkeOrdeninguit1966volopdelenindegroei.HetgemeentebeleidindejarenzestigisgerichtopdegroeivanGroningentoteenfunctionelestadwaarinvoorhet verkeer een hoofdfunctie is weggelegd. Het verkeermoet tot in het hart van de stad – de city – kunnen door-dringen. In het centrum bevinden zich immers de econo-mischsterkefuncties.Deverkeerstoenamegaatechtertenkostevandeleefbaarheid.Ishetdoorgaandverkeeralin1967uitdekerngeweerd,eenpaar jaar laterwordthetberoemdeenberuchteverkeers-circulatieplan van kracht, dat de binnenstad in vier zones(tangenten) opdeelt en de grenzen ertussen afsluit voorde auto. Het Structuurplan Binnenstad Groningen (1969)borduurtvoortopdeeerderingeslagenweg:debinnenstadwordthetcentrumvaneensteedsgrotergebied,datdank-zij de auto voor steeds meer mensen sneller en vakerbereikbaaris.Hethoofddoelvanhetplanisechtervandestad een ontmoetingscentrum te maken. Dat vraagt ommeer woningen, winkels en kantoren, maar ook om hetversterken van de culturele dimensie van de binnenstad.In1972zietdezogenaamde‘doelstellingennota’hetlicht–geen ontwerp, maar een tekstdocument dat de uitgangs-punten van het binnenstadsbeleid fixeert. Herbergzaam-heid isdaarineensleutelbegrip.Debinnenstadmoeteenoord van ontplooiing, een entourage voor ontmoeting,informatieenmanifestatie,eenpodiumvoordevrijetijds-bestedingeneenhoogtepuntvanhetstedelijk levenzijn.Over het academisch ziekenhuis is het binnenstadsplanvolkomenduidelijk:eenkolossaalcomplexalswaarvoorop
92
Binnenstadsbeleid
dat moment plannen in voorbereiding zijn, zo dicht op debinnenstadisonaanvaardbaar.Devraagopwelkewijzeeenzo groot complex in het stedelijk weefsel in te passen is,blijkt in de volgende jaren bepalend voor de plek die hetziekenhuis, letterlijk, in de stad en de stedelijke samen-levinginneemt.Indejarentachtigverdwijnendesocialeenculturele idealen van de vermaarde doelstellingennota’snaardeachtergrond.Staandieinhettekenvanhetverdelenvandewelvaartenhetdeelgenootmakenvanalleburgersineennieuwe,democratischecultuur,decrisismaakthetstellenvanandereprioriteitennodig.Alsdeenenadeande-re fabriek moet sluiten, verschuift het accent naar hetaanzwengelen van de economie. De stedenbouw moetdaaraaneenbijdrageleveren.Hetbehoudvaneconomischkrachtigebedrijvenindebinnenstadkrijgtdehoogsteprio-riteit.Zemoetenhelpenomvandestadweereeneconomi-schemotortemaken.DuidelijkisdathetAZGdaaraaneenbijdragekanleveren.Destedenbouwkundigenveranderenvankoersendringennietlangeraanopverhuizingnaardestadsrand.Welgaatdevoorkeurvooralsnoguitnaaraparteklinieken,zoalsdevrouwenkliniek.
93
Het masterplan
HoofdStUk 5
1967—1986
94
‘Het ziekenhuis moet deel uitmaken
van de samenleving.
Het moet naadloos
overgaan inhet stedelijk
weefsel.’
95
In1967maakthetministerieduidelijkhoehetdeverhou-dingentussendeuniversiteitenendeacademischezieken-huizenziet.Vooropstaandebelangenvanhetmedischonderwijsenonderzoek,hetziekenhuisdoetdienstalswerkplaatsdiedatmogelijkmoetmaken.In1971komtdenieuwerelatietotuitingineennaamsverandering.NameerdaneeneeuwmaakthetAlgemeenProvinciaal,Stads-enAcademischZiekenhuis(APSAZ)plaatsvoorhetAcademischZiekenhuisGroningen(AZG).Ondertussenwordtduidelijkdathetpaviljoenstelselnietlangerhoudbaaris.Eenmeerefficiëntgebruikvanderuimte,devoorzieningenenhetpersoneelleidttotcentralisatie.Datverondersteltconcentratieingroot-schaligegebouwen.Hoogbouwiseenvandemiddelenomdatmogelijktemaken.OokhetStructuurplanBinnenstadGroningenvan1969voorzietinhoogbouw.TenminstetweetorensmogendeMartinitorennaardekroonsteken.DezedenkbeeldenwordenindevermaardeDoelstellingen-notavan1972naardeprullenmandverwezen.Kleinscha-ligheidistroef,herbergzaamheidstaatvoorop,heeldebinnenstadmoeteensociaal-cultureelontmoetings-centrumzijn.Vergelijkbaregedachtenmakenzichmeestervandemedischewereld.IndeStichting‘HetZiekenhuisMenselijkenModern’werkenmedicienarchitectensamen.HetgelijknamigelosbladigehandboekdatdeStichtingtussen1969en1975uitbrengt,steltvoordeorganisatieopdekoptezetten.Nietdeeisenvandemedischspecialistenbepalenhoehetziekenhuiseruitzietenfunctioneert,maardepatiënt.Diestaatcentraal.Hetmedischbolwerkmoetplaatsmakenvooreenvriendelijkdorp.Hoogbouwisuitdenboze,ervoorindeplaatskomen‘structuren’vanhooguitvierofvijflagen.Hetziekenhuismoetdeeluitmakenvandesamenleving.Hetmoetnaadloosover-gaaninhetstedelijkweefsel.
UitgesprokenvoorstandervandezeopvattingenishetRotterdamsebureauKruisheer+Hallink.Datneemtin1975descepterovervanHoekstraenWesterhout.Team4architecten,in1975ontstaanuithetsamengaanvanvierGroningsebureaus,neemteenaandeelindevoorbereidingvaneennieuwevisie.Eenvandefuserendefirma’sisdeopvolgervanhetbureauvanE.vanLinge,datsindsde
1967 1986Het masterplan
96
bouwvandenieuwepsychiatrischekliniekeenstempelophetziekenhuisdrukt.HetafscheidvanHoekstravaltsamenmetdekeuzevoorcentralisatie.Daarmeeiseenvandeprincipiëlekwestiesuitdevoorgaandejarenopgelost.BlijftdevraagofhetAZGophetterreinaanderandvandebinnenstadmoetblijven,ofnaareldersmoetverhuizen.Hetziekenhuiskiestin1967voordeeersteoptie,destedenbouwkundigedienstspreektzichin1969uitvoordelaatste.Voordathetziekenhuisbesluitdestrijdmetdestadaantebinden,winthetadviesinbijhetInsti-tutfürKrankenhausbauinBerlijn.Datbevestigtdemoge-lijkheidvannieuw-enverbouwopdebestaandelocatie.Tussen1969en1975presenteerthetverschillendealterna-tieven.Hetligtvoordehanddatalleenconcreteplannendestadkunnenoverhalenzichdaarbijneerteleggen.
OpbasisvaneenOntwikkelingsplanvan1976presenterenKruisheerenHallinkin1978eenvoorlopigstructuur-plan.KernervaniseenCentraalMedischComplex.Hetstructuurplanvoorzietinsloopvangrotedelenvanhetoorspronkelijkeziekenhuis.Deoudbouwisalleenteverwijderennadatdebestemmingenervannaardenieuw-bouwzijnovergebracht.Diemoeteersttotstandkomen.Datkanalleendoordegroenelongvoltebouwen.Daarnakunnendeoorspronkelijkepaviljoensplaatsmakenvoordevolgendefasevandenieuwbouw.ZokanhetcomplexvanVanNieukerkenenzijnopvolgersineenaantalstappenverdwijnenomruimtetebiedenaaneennagenoegvolledignieuwgebouw.Deontwerpersverwijzenvoortdurendnaardestandaardprogrammeringvooracademischeziekenhuizen.J.Westerbegintin1967methetschrijvenvanditnaarhemgenoemdeprogramma.Tienjaarlaterbeslaathetmeerdantachtigdelen.Destaathooptmetdeze‘Westerprogrammering’dekostentedrukkenvandenieuwbouwvandeacademischeziekenhuizeninAmsterdam,LeidenenUtrecht.Groningen,aanvankelijkookopgenomeninditrijtje,dreigtbuitendeboottevallenomdatdegemeentewilvasthoudenaandeuitbreidingvanhetziekenhuisindevormvanaparteklinieken,zoalsdevrouwenkliniek.AlleenvoornieuwbouwopbasisvandeWesterprogrammeringwordenversneldfinanciëlemiddelenbeschikbaargesteld.Datisvermoedelijkeen
1967
198
6Het masterplan
Drie mogelijke modellen volgens het Ontwikkelingsplan 1976
De lineaire structuur heeft plaatsgemaakt voor een carré, 1988
AZG in aanbouw
99
vandemotievenvoorhetAZGendearchitectenomditdocumenttochalsuitgangspuntvoordeplanvormingtenemen.HetAZGbeschiktoverongeveerhetaantalbeddendatvolgensditprogrammanodigisvooreenvolwaardigacademischziekenhuis,maardebestaandegebouwenbeslaanmaar70procentvandeoppervlaktedieWesterdaarvoornodigvindt.Hetstructuurplangaatdaaromverderdanconcentratieenvervangingvangebouwenenvoorzietgrootschaligeuitbreiding.Devraagisofdatkanzondereenvoordestadmoeilijkteverterenmedischemastodontopteleveren.
HetbureauvanKruisheerenHallinkstelteenCentraalMedischComplexvoor,datindeschetsvan1978uittweedelenbestaat.Denoordelijkehelftbevatdeinternegeneeskunde,dezuidelijkedechirurgischekliniek.HetnieuweziekenhuisbeslaathetterreindatligttusseneenrechtelijnhaaksopdeOostersingelterhoogtevandeWalstraatendezuidpunt.Destructuurvanhetnieuweziekenhuisiseenvoudig.HetlanggerekteCentraalMedischComplexheeftaanweerszijdeneenzonemetpolikliniekenmetdaarbovendebeddenhuizen.Dezezoneszijndooropenstratenvanhetcentraledeelgescheiden.Haaksopdelanggerekteasvoorziethetbureaueeninterneas,eenkinderas,eenchirurgischeaseneenneurogeneas.Aldusontstaateenhelderelineairestructuurwaarvandezone-ringvergelijkbaarismetdievandeWesterprogrammering.Dehoogteisbeperkttotenkelebouwlagen,hetassenstel-selresulteertineenstratenpatroondatzichgemakkelijkinhetstedelijkweefselinlijkttevoegen.Overeenkomstigdedenkbeeldenvan‘HetZiekenhuisMenselijkenModern’isnaaroptimaleintegratieindestadgestreefd.Depoliklinie-kenzijnnietalleenvanafdeinternestratenbereikbaar,maarookvanafdebuitenkant.VoordeuitwerkingvanhetstructuurplanwordtdearchitectencombinatieAAA-AZGopgericht.DezebestaatuitKruisheer+HallinkenTeam4architecten.BehalvehetCentraalMedischComplexwordteenstandaardbeddenhuismetstandaardverpleegeen-hedenontwikkeld.Hetvoorstelisomtebeginnenmetdebouwvandieonderdelendiezichlatenrealiserenzonderdeoudepaviljoenservoortemoetenslopen.
Het masterplan1967 1986
100
Diteenvoudigestramienvormtdebasisvoordenieuw-bouwvanhetAZG.Bijdeverdereuitwerkingblijkenveran-deringenonontkoombaar.Kruisheersideaalvanintegratieindestedelijkestructuurverdwijntineenaantalstappennaardeachtergrond.Hetstructuurplanvan1980voorzieteendoorsteektussendeOostersingelendePetrusCampersingel.Diekomttegemoetaanhetbezwaarvandegemeentedathetziekenhuisterreineenondoordringbarebarrièrevormt.DestratentussenhetCentraalMedischComplexendepolikliniekenkomenbijelkaarbijdezedoorsteek.Daardoorisdezeplekbijuitstekgeschiktomerdehoofdingangtemaken.Datmaaktdewegvrijomdeafzonderlijkeingangenbijdepolikliniekentelatenverval-len.WanneerJanHamelaantreedtalsdirecteurisdateenvandebeslissingendiehijneemt.Eenziekenhuismetzoveelingangenisinzijnogennietalleenonbeheers-baar,maarookverwarrendvoorpatiëntenenbezoekers.Delineairestructuurvanhetschetsvoorstelmaaktplaatsvooreencarré,dieinhetnoordenwordtgeslotendooreendwarsstraat(ditwordtlaterdewinkelstraat)diehetCentraalMedischComplexbegrenst.DezecarréisalleenviadehoofdingangeneentweedeingangbijhetPoort-gebouwopdestadaangesloten.Welkevormdehoofd-ingangmoetkrijgen,blijftnoglangonduidelijk.Kruisheerwilgeenmonumentaalgebaar.Datistegenzijnarchitec-tuuropvattingen.Bovendienzouhetbenadrukkendathetassenstelselmetopeneinden,dieaanknopenaanhetstedelijkweefsel,isvervangendooreengeslotenring.Rond1984valthetbesluitdebinnenstratenteoverkappen,endaarmeewordtdebinnenringtothoofdontsluitingopgewaardeerd.In1985bepaaltdestaathetaantalbeddenophooguit1056.Omdekostentedrukkenisalleenbovengrondsparkerentoegestaan.Dezeverande-ringenleidenin1987toteennieuwstructuurplan.Vrijwelalleoorspronkelijkegebouwenophetziekenhuisterreinmakenplaatsvoorparkeerruimte;ookdevleugelvoor‘zenuwlijders’vandeoudepsychiatrischekliniek,dieindeplannennoglanggehandhaafdblijft,moetplaatsmakenvoorhetparkeren.Deplannenzijnvolopinuitvoeringwanneerenkeleingrijpendewijzigingenwordendoor-gevoerddiehetAZGhethuidigekaraktergeven.
Het masterplan19
67 1
986
Bouw van het Centraal Medisch Complex
Plattegrond verpleegafdeling
Beddenhuis
103
gebouwen
aaa-aZg (kruisheer+hallink en team 4 architecten), Centraal medisch ComplexHetCentraalMedischComplex(CMC)ligtinhethartvanhetgebouw.Hierinzijndemeestevoorzieningenvoorbehandeling(metondermeer22operatiekamers),diag-nostiek,onderzoekenonderwijsgeconcentreerd.Doordesamenvoegingvandeverschillendevoorzieningenkunnenapparatuurenruimtesvoordiagnostiekenbehandelingenvooronderwijsheeleffectiefwordengebruikt.Bovendienwordtsamenwerkingtussendeverschillendedisciplinesgestimuleerd.OphetdakvanhetCMCwordtlatereenhelikopterplatformgebouwddatinverbindingkomttestaanmetdeCentraleSpoedopvang,dieaanvankelijknogaandevoorkantvanhetgebouwisgepland,maardoordelatertoegevoegdeingangshalinpandigkomtteliggen.aaa-aZg (kruisheer+hallink en team 4 architecten), beddenhuizenRondomhetCentraalMedischComplexliggen,grenzendaandetweebinnenstraten,denegenbeddenhuizen.Opdebeganegrondbevindtzichsteedsdepolikliniek,daar-bovenopdrieofvierlagendeverpleegafdelingen.Dedagverblijvengrenzenaandebinnenstratenenhebbendaareenbalkon.Depatiëntenkamersliggenaandebuiten-zijdeenhebbenuitzichtoverdestad.Debeddenhuizenzijnquavormgevingingrotelijnenidentiek.Zezijnaandebuitenzijdevoorzienvanwittealuminiumplatenenaandezijdevandebinnenstratenvanpaneleninzachtetinten.
Het masterplan1967 1986
104
de patIënt Centraal
Hetlijkteenoverbodigekreet:depatiëntcentraal.Hoezouhetandersmoeten?Tochwordthetsindsdejarenzeventigeen steeds herhaalde slogan. Kennelijk hebben patiëntenvaakhetgevoeldathetinhetziekenhuisnietomhendraait,maar om andere zaken. Ze voelen zich niet serieus geno-men; weliswaar worden ze behandeld, het lijkt alsofzedaarmeenikstemakenhebben.Indejarenzestigweer-spiegelt de kritiek tegen deze bejegening de protestentegen het maatschappelijk bestel: dat zou mensen‘vervreemden’ van hun wezenlijke natuur. Het ziekenhuiszou precies hetzelfde doen, en in die zin is het ‘medischbolwerk’eenschaalmodelvaneenonderdrukkendesamen-leving.Hetalternatiefiseenbesteldatdepersoonlijkheidvan de patiënt als uitgangspunt neemt, en hem nietreduceert tot een object met een, al of niet, te reparerenziektebeeld.Bijdieanderebejegeninghoortookeenandertype gebouw. De werkgroep ‘Ziekenhuis Menselijk enModern’onderzoektindejarenzeventigwaaraandatdientte voldoen. Kleinschaligheid, herbergzaamheid, integratiein de samenleving zijn hoofdthema’s, structuren in laag-bouwvervangende‘hightech’hoogbouw.
Indeloopvandejarentachtigverliestdeslogan‘depatiëntcentraal’ zijn lichtelijk opstandige trekken. Verschillendealternatieve modellen om de zorg te organiseren wordenpopulair,waaronderdatvanhetuitAmerikaovergewaaide‘planetree’,waarbijdemenscentraalstaat.Dooreenactie-ve betrokkenheid en goede informatieverstrekking is depatiënt in staat zelf keuzes te maken. In dezelfde jarenbeginnendeopvattingenovereen‘healingenvironment’enhet‘evidencebaseddesign’duidelijktemakendateendoordepatiëntpositiefgewaardeerdeomgevingeffectenheeftopzijngenezingsproces.Dathijzijnpersoonlijkesoeverei-niteit terugverovert mag vanuit menselijk en politiekoogpuntvanbelangzijn,hetblijktdaarnaastdusookeffecttehebbenophetgebiedwaarvoorziekenhuizenindeeersteplaats bestemd zijn: bijdragen aan het beter maken vanpatiënten.Eendeelvandeoplossingligtinhetoverdragenvan een deel van de verantwoordelijkheden van de medi-sche staf naar de patiënt. Dat komt tegemoet aan diens
105
De patiënt centraal
wensalspersoonmeerserieustewordengenomen.Daar-naast weerspiegelt het twee algemene maatschappelijketendensen. De eerste is een economische: consumptiewordtgezienalsdebelangrijkstemotorvandeeconomie,watverondersteltdatdeklantkoningis.Ookindegezond-heidszorgzalhijdemogelijkheidwillenhebbenkeuzestemaken.Sinds2000vergroothetinternetdemogelijkhedenomsteedsmeerdienstenzelfteorganiseren–reizenboektmen niet meer in een reisbureau, maar thuis vanaf decomputer.Opdezelfdemanierkandepatiënteendeelvande informatievoorzieningopmedischgebiedthuisorgani-seren.Nietalleendat:hetinternetkandeinteractietussenpatiëntenziekenhuiswellichtnetzoingrijpendveranderenals in, bijvoorbeeld, de reisbranche het geval is. Daarvanzijn interessante voorbeelden, maar het einde van dezeontwikkelingisnoglangnietinzicht.Enzodrageneconomi-sche en technologische innovaties ertoe bij dat de oudeslogan‘depatiëntcentraal’eennieuweinvullingkrijgt.
107
Het ziekenhuis als een stad-in-de-stad
HoofdStUk 6
1987—2004
108
‘Een groot ziekenhuis met veel patiënten en bezoekers
en een uitgebreide staf
heeft iets weg van de
openbare ruimte in een stad’
109
EindjarentachtigisweinigovervanhetgroenelustoorddathetAPSAZinhetbeginvandetwintigsteeeuwis.Hijskranenbezettendegroenelong,diein1927isontwor-pen.Deplannenvoorzienaanallekantenvanhetnieuwecomplexgroteparkeerplaatsen.Allesmoetdaarvoorwijken,vandeoudekliniekenblijftzogoedalsnietsover.Tegendeoverdaadvansteenenblikontstaanbezwaren.Ookdelagebelevingswaarderoeptvraagtekensop.DoordegeringehoogtewordthetAZGweliswaargeenkolosdiezijnomgevingverplettert,bijzonderaangenaambelooftdenieuwbouwookniettezijn.
Aanvankelijkishetdebedoelinghetziekenhuisgefaseerdtebouwen,maarin1987krijgthetbestuurtoestemminghetziekenhuisinéénkeeraftebouwen.Daardoorkomenfinanciëlemiddelenterbeschikkingomdebouwteversnel-len,zodathetgebouwin1996kanwordenopgeleverdinplaatsvanaanhetbeginvandevolgendeeeuw.Metdegemeentemoetovereenstemmingbereiktwordentenaanzienvandeontsluitingvanhetziekenhuis,deoplos-singvanhetparkeerprobleemendevormgevingvandehoofdingang.Hoeweldebouwvanhetziekenhuisalverisgevorderd,ishetnogonduidelijkhoedevoorkantvanhetgebouwendehoofdingangeruiteindelijkzullengaanuitzien.In1988trekthetbestuurvanhetAZG,ondervoor-zitterschapvanJanHamel,hiervoordeRotterdamsearchi-tectWytzePatijnaan.Nogvoordathijofficieelopdrachtheeft,bedenkenzesamenhoedehoofdingangvormmoetkrijgen.Eenenormeluifeldiedegroteingangshaloverkaptmetdaaronderdeingangvandeparkeergarage,waarjealsbezoekerrechtopafkomt.Opdiemanierkomjehetziekenhuisbinnenzonderjeoriëntatieteverliezen.Patijnontwerpteenstedenbouwkundigplanvoordezuidpuntvanhetterrein.Hetplanmoetditdeelvandebinnenstadaantrekkelijkermakenendebereikbaarheidverbeteren.VanafderingwegrondomGroningenkomteendirecteaanrijroutedieaansluitopdenieuweentree.TussendePetrusCampersingelendeOostersingelkomteennieuweweg.
Hetziekenhuisweetin1991metdestadovereenstemmingtebereikenoverhetafstotenvanhetterreintenzuidenvan
Het ziekenhuis als een stad-in-de-stad1987 2004
110
dedoorsteek,waarnogenkeledelenvandeuit1916date-rendepsychiatrischekliniekstaan.Aanvankelijkligthetindebedoelinghiereennieuweenergiecentraletebouwenenderestvanhetterreinvoorparkerentebestemmen.AlsJanHameliedereenervankanovertuigendatergenoegruimteisvoorderealisatievanhetachterstebeddenhuiszonderdathetoudeketelhuishoefttewordenafgebrokenenhetmogelijkblijktdezeteherbestemmentotenergie-centrale,besluithetziekenhuisbestuurdezuidpuntaandegemeenteteverkopen.Deopbrengstenwordengebruiktvooreenparkeergaragevoor700auto’sonderdehoofdin-gangendetoegangsweg.Deresterendebebouwingopdezuidpuntmaaktplaatsvooraanhetziekenhuisgerelateer-debestemmingen,waarondereenzorghotel.DeRaadvanBestuurresideertbovendecentraleingangshalaandezuidzijdealsopdebrugvaneenschip,enisdaarmeeookruimtelijkindenieuwbouwgeïntegreerd.Dearchitectoni-scheuitwerkingvandeingangshalmetdaaronderdeparkeergarageisvandehandvanWytzePatijn.Tevensheefthijdesupervisieoverdevormgevingeninrichtingvandeopenbareruimtes,waaronderdebinnenstratenendepatio’s,enoverdekunsttoepassinginhetziekenhuis.Hijsteltvoordewachtruimtesvandepolikliniekendoorverschillendeinterieurontwerperstelatenontwerpen.Ooknazijnbenoemingtotrijksbouwmeesterin1995blijftPatijnbijdenieuwbouwbetrokken.Hijverbouwthetoudeketelhuistotenergiecentrale.Zijnbureaufuseertin1998metKuiperCompagnonsenzethetwerkonderdienaamvoort.
Bijzonderinhetziekenhuisisdescheidingvanhetpublie-kedomeinendelogistiek.HettransportverlooptviaeendoorKruisheervoorgesteldondergrondstunnelsysteemdatzichonderhetgehelecomplexbevindt.Deopenbarestratenenpleinenvullenzichmeteenoverdadigaanbodaanvoorzieningenwaarondereenrestaurant,eensuper-markt,eeninternetcafé,eenreisbureau,eenboekenwin-kel.Patijnvermijdtinzijnontwerpeenziekenhuisachtiginterieurenstreeftnaareenstedelijkesfeer.ZowordthetnieuweAZGeenstad-in-de-stad.Op15mei1997vindtdefeestelijkeopeningplaats.DeinwijdingvanhetAZGin1997luidtnietheteindevandeverdereexpansiein.
1987
200
4Het ziekenhuis als een stad-in-de-stad
Wytze Patijn, ontwikkelingsstudie hoofdingang en zuidpunt, 1989
Plattegrond eerste verdieping
Wytze Patijn, plan voor de inrichting van de openbare ruimtes
Patio
Afb. 5
115
Integendeel,hetcomplexgroeitonverminderddoor.Deconstructiemaaktverbouwingenbetrekkelijkeenvoudig,maaraanhetverhuizenvancompleteafdelingenisnietteontkomen.Hetprocesvanverdringingenbestemmingswij-zigingkentgeeneinde.Uitbreidingisalleenaandenoord-kantmogelijk.In2001wordtbegonnenmetdebouwvanhetvoorzieningengebouw.Eenloopbrugverbindthetmethetziekenhuis.DeRaadvanBestuurverhuistvande‘scheepsbrug’bovendehoofdingangnaarditnieuwecomplex,datziekenhuisenuniversiteitletterlijkalseenbrugverbindt.Vandaardenaamvanhetgebouw‘DeBrug’.Verderzijnerdelenvandefacilitairedienst,deapotheek,deafdelingmedischemicrobiologieeneenradiologischebestralingsafdelingondergebracht.Hetgebouwklimtstapsgewijsopnaarelfverdiepingen.Onderhetvoorzie-ningengebouwkomteenparkeergaragevoorruim800voertuigen.
Het ziekenhuis als een stad-in-de-stad1987 2004
116
gebouwen/bouwdelen
wytze patijn, ontvangsthal, oplevering 1995Aandebuitenzijdemaakthetgebouweenvriendelijkgebaardoordehalfrondewandmetdaarbovendebollerandvandeluifel.Devoorzijdevanhetzwevendedakwordtondersteunddoorslanke,rondekolommen.Aandedrieanderezijdenrusthetopdebestaandebebouwing.Tochlijkthetdakhetbestaandegebouwbijnanergensteraken.Langshethoutenplafonddringtdaglichttotdiepinhetgebouwbinnen.Indeontvangsthalbevindenzichbehalvedereceptie,eenrestaurantvoorbezoekers,winkelsendeingangnaardeparkeergaragedieopvallendisvormgegeven.Aanweerszijdensluitdehalopdetweehoofdadersvanhetziekenhuisaan:debinnenstraten.Eenduidelijkebewegwijzering,straatnamenenhuisnummerswijzendebezoekerdeweg.Veelaandachtisbesteedaandeverlichting.Speciaalontworpenarmaturenhangenalsgroteschalenindeopenbareruimtes.
wytze patijn, parkeergarageDeparkeergaragebestaatuitdrielagenenheefteencapaciteitvan700auto’s.Deingangbevindtzichaandevoorzijdevandecentralehalonderhetvoorplein.Deliftenentrapkomendirectuitindehal.
binnenstratenDebinnenstratensluitenaanopdeingangshalengeventoegangtothetCentraalMedischComplex,debeddenhui-zenendepoliklinieken.Debinnenstratenzijnoverdektmetteopenenkunststoflichtkappen.DeinterieurinvullingenindebinnenstratenzijnnaarontwerpvanWytzePatijnArchi-tecten(oplevering1996).Netalsineenstadmeteengrotedifferentiatieaanpleinen,stratenengebouwenisookinhetziekenhuishetbeeldopgeroepenvanverschillendestraatbeeldenensferen.Eriseenklassieketuineneentropischetuin,eentheatereneenbeeldentuin.Veelaandachtisbesteedaandeinrichtingmetopvallendeverlichtingenmeubilair.DeverlichtingisvanRobJansenLichtvormgevers.Erisveelkunsttoegepastomhetverblijfinhetziekenhuisteveraangenamen.
1987
200
4Het ziekenhuis als een stad-in-de-stad
Ingangshal
Hoofdingang van het ziekenhuis
119
patio’sTussendebeddenhuizenenhetCentraalMedischComplexliggenaandebinnenstratenverschillendepatio’s.Zehebbeneenhoogtevanvijfverdiepingenenzijnoverkaptmetkunststofdaken,waardoordaglichttotverinhetgebouwdoorkandringen.Doorverschillendkleurgebruikeninrichtingheeftelkepatiozijneigensfeer.Depatio’szijnrijkelijkvoorzienvankunst.
polikliniekenDepolikliniekenbevindenzichopdebeganegrondvandebeddenhuizen(ontwerpTeam4architecten).OpinitiatiefvanWytzePatijn,dievanaf1988alssupervisoroptreedt,wordenvoordepolikliniekenverschillendeinterieurarchi-tectenaangetrokken.Hierdoorhebbenallepolikliniekeneenheeleigenkaraktergekregen.
wytze patijn, energiecentrale, oplevering tussenfase 1993, eindfase 1997Vlakachterdenieuwbouwvanhetziekenhuisstaathettotwarmtekrachtcentraleverbouwdeketelhuisuit1942.Hetziekenhuisvoorziethiermeezelfinzijnenergiebehoefte.Hetoudekolengestookteketelhuisisvoorzienvannieuweinstallatieszoalsaggregaten,transformatoren,stoomke-tels,hoogspanningsruimtes,expansievatenenbesturings-kasten,dieperverdiepingzijnondergebracht.
wytze patijn (kuiperCompagnons), mortuarium, 1994–1998Bijdebouwvanmortuariawordentenbehoevevaneensterieleomgevingoverhetalgemeenmaterialenalsstaal,glasentegelstoegepast.Omdathetgebouwafentoeookeenrepresentatievefunctieheeft,isgekozenvooreentweedelingineenpubliektoegankelijkeruimteeneenbeslotenwerkruimte.Doorhetgebruikvangekleurdematerialenenhoutbijhetopenbaredeelisgetrachthetgebouweenwarmeuitstralingtegeven.
wytze patijn (kuiperCompagnons), de brug, opening 2005HetBruggebouwvormtletterlijkeenbrugtussenhetziekenhuiscomplexendegebouwenvandemedische
1987 2004Het ziekenhuis als een stad-in-de-stad
120
faculteit,diesinds2005samenhetUniversitairMedischCentrumGroningen(UMCG)vormen.Hetiseenvoorzie-ningengebouwmetparkeergaragevoor800auto’s.
Omaantesluitenbijdehoogbouwvandevoormaligevrouwenkliniekaandenoordkant,delaagbouwaandekantvandeOostersingelenaandeschaalvandenieuwbouwvanhetAcademischZiekenhuis,ontwerpthetarchitectenbureaueencomplexdatnietmassaalmoetoverkomen.Aandekantvandestraattelthetcomplexslechtséénlaag,vervolgenstweevolumesvanvijfenzevenbouwlagenendaarnaasteenhoogbouwvantwaalflagen.Deverschillendebouwdelenhebbenelkeeneigenkarakter.Doorhetmateriaal-enkleurgebruikwordtsamenhangverkregen.Doormiddelvanluchtbrug-genwordthetmetdebestaandegebouwenvanhetzieken-huisendemedischefaculteitverbonden.EenfietsroutevandeOostersingelnaardePetrusCampersingellooptonderhetvoorzieningengebouwdoorenwordtgemar-keerddoortweehalfrondekopgebouwen.
1987
200
4
Voorzieningengebouw De Brug, 2005
Interieurs polikinieken
Energiecentrale
Mortuarium
Winkelstraat
Patio
127
healIng envIronment
HetfenomeenHealingEnvironmentberustopdegedachtedat de omgeving waarin mensen wonen en werken vaninvloed is op hun gezondheid. Psychologische effecten,met name het streven stress te verminderen, spelen eenprominenterol.RogerUlrich,eenvandegrondleggersvanhet Evidence Based Design (EBD), de wetenschappelijkependant van het Healing Environment, bestudeert onderandereheteffectvanhetuitzichtvanuitdepatiëntenkamerophetgenezingsproces.Datgeldtnogaltijdalseendoor-braak. Onderzoek heeft aangetoond dat patiënten die ineenziekenhuisnaarschilderijenmetvoorstellingenvandenatuurkijkenminderlastvanstresshebben.Patiëntendievanuithunraamuitzichthebbenopbomeninplaatsvanopeen muur, genezen sneller en hebben minder last vancomplicaties.Ookisbijdiegroepsprakevanmindermedi-cijngebruik. Ongetwijfeld het grootste belang van dezeconstatering is de directe relatie tussen een ruimtelijk –eigenlijk vooral een visueel – gegeven en de meetbareeffecten ervan. Voortbouwend op dit type onderzoekhebben de theoretici van het Healing Environment en hetEBD de reikwijdte van deze concepten sterk vergroot.Essentie van het Healing Environment is dat eengoedontworpengebouwbijdraagtaandegenezingvandepatiënt.
WatmaaktdateenziekenhuisalseenHealingEnvironmentis aan te merken? Een belangrijk element dat daaraanbijdraagtisdenatuur.Alleenalhetuitzichtopnatuurheefteen positief effect. Door middel van patio’s, al dan nietoverdekt en met veel groen, kan het hele ziekenhuis eenmeernatuurlijkeuitstralingkrijgen.Hetwegnemenvanhettot op zekere hoogte verontrustende, machinale en klini-sche karakter van het gebouw kan ook een belangrijkebijdrageleveren.VolgensJanHamelmoetdeuitstralingvaneen ziekenhuis een middenweg zijn tussen de vertrouwd-heidvaneenbuurthuisendezekerheidvaneenbank.
Een groot ziekenhuis met veel patiënten en bezoekers eneenuitgebreidestafheeftietswegvandeopenbareruimtein een stad, waar zich eveneens een doorsnee van de
128
Healing Environment
helebevolkingophoudt.HetUMCGvoorzietinaangename,veiligeen tegenweersinvloedenbeschermendestedelijkeruimtes, waaronder straten en pleinen. Tegenhanger vanhetstedelijkeishethuiselijke:deruimteswaardepatiëntzich alleen of met maar weinig mensen bevindt, kunnendoormiddelvankleur-enmateriaalgebruikeenaangenaamkarakterhebben.Enookvoorderuimtesdieonmogelijktenormaliseren zijn, laat zich een aantal basiskwaliteitenopstellen.Privacyisvangrotebetekenis,endiebegintalbijde ingang, daar waar de patiënt zich voor de eerste keermeldt.Keuzevrijheidiseenanderaspectdateenpositievebijdrage levert aanhet verblijf van depatiënt. Het gevoelzelfderegieinhandentehebben,iseveneensvanbelang,en omgekeerd dient te worden voorkomen dat de patiënthet idee krijgt de controle kwijt te raken – dat is bijvoor-beeldhetgevalwanneerdebewegwijzeringinhetgebouwtewensenoverlaat.
129
Het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG)
HoofdStUk 7
2005 —
130
‘deze nieuwbouwzal aan de hoogste
eisen moeten voldoen: alleen
“state of the art” architectuur is hier
op zijn plaats.’
131
In2005komendemedischefaculteitvandeRijksuniversi-teitGroningenenhetAZGtoteensamenwerkingsverband.Zevormeneennieuweeenheid,diealsUniversitairMedischCentrumGroningen(UMCG)verdergaat.Bijdebouwvanhetvoorzieningengebouwwordtduidelijkdatruimtegebrekopnieuwopdeloerligt.Bovendiendoemthetschrikbeeldopvanplanloze,chaotischeuitbreiding.Netalsin1927enin1955vraagtdatomeenplanvanaanpakennetalsin1927isdatalleenterealiserendoorveranderingenindestedenbouwkundigestructuuraantebrengen.
VoorhetCircus-,hetGasfabriek-enhetBodenterreinheeftdegemeentein1997hetstedenbouwkundigplanCiBoGaopgesteld,datdebasismoetvormenvooreennieuwbestemmingsplanvoordatterrein.DeuitwerkingvanditplanisdeelsvastgelegdinhetBestemmingsplanCiGa.HetBodenterrein,eenforsdriehoekigareaaltennoordenvanhetUMCG-terrein,wordtuitditplangelatenaangezienderuimtebehoeftevanhetUMCGomeenandereinvullingvraagt.
In2007steltWytzePatijn(KuiperCompagnons)eenconcept-Structuur-envisieplanopvoorhetBodenterreinUMCG.Omeenduurzamestedelijkeontwikkelingtebereiken,isgekozenvoorintensiefruimtegebruik.Waarmogelijkwordtditverkregendoordetoepassingvandubbelgrondgebruik.Erissprakevaneenstedelijkemixenclusteringvanfuncties:wonen,dienstverlening,zorg,onderzoek,onderwijsencultuurincombinatiemetonder-grondsparkeren.VangrootbelangisdathetUMCGalsonderdeelvandestad,goedbereikbaarismetaansluitin-genophetopenbaarvervoernetwerk.Erwordtgestreefdnaardevergrotingvanhetwateroppervlakeneenverster-kingvandegroenstructuur.
Destadpresenteertin2010eennieuwbestemmingsplandathetBodenterreinaanhetUMCGtoevoegtenhetgeheelintegreertindestedelijkecontext.DeAntoniusDeusing-laanligtindeweg.Dezehindernislaatzichalleennemendoorhetautoverkeererteverbannenenalleenvoetgan-gersenfietserstoetelaten.Hetoverigeverkeerkrijgtde
2005Het UMCG
132
beschikkingovereennieuweweg,deVrydemalaan,dievoortaandenoordelijkebegrenzingvanhetUMCGvormt.OokdeoverigedelenvanhetvroegereCibogaterreinmakendeeluitvanhetplangebied.HierwordtKruisheersvisievanhetinhetstedelijkeweefselgeïntegreerdeziekenhuiscomplexalsnogwerkelijkheid.Ophetrestant,ookwelCigagebiedgenoemd,wordenvoornamelijkwonin-gengerealiseerd.Deinvullingiseenvoorbeeldvaninte-gralegebiedsontwikkeling.Belangrijkisdeoplossingvanhetparkeren.Eenkwarteeuweerderleidthetboven-grondsstallenvandeautoheteindevandehistorischebebouwingin.Ookhetgroenwordteraanopgeofferd.Nuverdwijntdeautoonderhetmaaiveld.OnderhetCiga-terreinbevindtzicheenparkeergaragevoor1100auto’s,300plekkenzijnvoorhetUMCGbestemd.Bijdenoorde-lijkeingangaandeVrydemalaaniseengaragevooreven-eens300auto’sgedacht.Metderuim800onderhetvoor-zieningengebouwenderuim600onderdecentralehalaandezuidkanthoeftdeautonietlangernadeligeeffectenvoorhetopenbaredomeintehebben.
Injuni2011presenteertVeraYanovshtchinsky,opvolgstervanWytzePatijnalssupervisor,haar‘Masterplanopen-baargebiedUMCG’.Hetkomtindeplaatsvaneenschets-planuit2009,datheteerderevoorstelvanPatijnuit2007vervangt.Hetnieuweplanwiltweeproblemenoplossen:deinpassingvanhetheleterrein,zowelhetbestaandealshetnieuwedeel,indestedelijkestructuurvandestad,enhetopruimenvandeverrommeldeinrichtingvanhetopen-baregebiedengroenvoorzieningtussendegebouwen.Hetvoorstelgeeftbovendienrichtingaandevervangendenieuwbouwaandeoostkantvanhetcomplex,enenkelekleinschaligergebouwenbijdeBloemsingelenlangsdeOostersingel.Voordeuitvoeringiseenperiodevantwintigjaarvoorzien,wathetstrategischekarakterverklaart:hoofdlijnenwordenvastgelegd,deuiteindelijkeinvullingzalmoetenvoldoenaandehoogsteeisenvandearchitec-tuurenlandschapsarchitectuurophetmomentwaaropdedeelontwerpende‘tekentafel’verlaten.
Inpassingvanhetcomplex,hethoofdthemavanKruis-heersplannenrond1980,isnodigomdathetUMCG
Het UMCG20
05
Wytze Patijn (KuiperCompagnons), concept- Structuur- en visieplan voor het Bodenterrein UMCG, 2007
Bestaande situatie in 2011
Vera Yanovshtchinsky, Masterplan openbaar gebied UMCG, 2011
137
intussenhetkarakterheeftvaneenverzamelinggrote,inzichzelfgekeerdestructurendiezichvandeomliggendebebouwingafkeren.Omdaarinveranderingtebrengen,steltYanovshtchinskyvoordeoostelijkebinnenstraattelatenovergaanineenstedelijkestraatmeteen‘droogloop’dietotdenoordelijkegrensvanhetterreinreikt.Haaksdaaropkomentweeverbindingen,diemetbruggenoverhetwateraandePetrusCampersingelwordengeleid.Voorfietsersenvoetgangershelptditomhetcomplextranspa-ranttemaken.Bijzondereaandachtkrijgenderandenvanhetcomplex,waarveelparkachtiggroen,grenzendaandeverbredesingel,wordttoegepastenwaardedeelsnieuwegebouweneengeleidelijkeovergangmetdeomgevingmoetenvormen.
Doordatdeinrichtingvanderuimtestussendegebouwenuitverschillendetijdenstamt,eengrotediversiteiteneenlagebelevingswaardekent,isditgebiedallesbehalveuitnodigend.Yanovshtchinskykiestvooreenuitgesprokenstedenbouwkundigebenadering,waarindeeisendiezeaandeverschillendebuitenruimtessteltrichtinggevendzijnvoordearchitectuur.Devormgevingvandebuiten-ruimteswordtdaaromtotindetailvastgelegd:deprofie-len,debestrating,hetstraatmeubilair,deverlichting.Vandenieuwbouwwordtnietmeervastgelegddandebeeld-kwaliteitwaaraandiemoetvoldoen.Deverschillendebuitenruimtesdragendenamenvandeklassiekesteden-bouwkundigeensemblesenweerspiegelendaarmeederenaissancevandestedenbouwalseenontwerpendediscipline.
Kernisde‘promenade’,zoalsdecentraleaswordtgenoemd:eenvoetgangersroutemeterondereenexpedi-tietunnel.Depromenademoetdeallurevaneenstedelijkeverbindingsroutekrijgen.Deplintenvandegrotegebou-wenaanweerszijdenzijntransparant;hierbevindenzichdehoofdingangen.Degevarieerdeklinkerbestratinglooptdoortotdegevels,rijenbomenzorgenvooreengroeneuitstraling.Halverwegederouteiseenpleinmeteenfonteinvoorzien,diedekruisingmarkeertmetde‘Laan’,eenvoetgangers-enfietsersroutediehetcomplexdoor-snijdt.Ookhierlooptdeklinkerbestratingvangeveltot
Het UMCG2005
138
gevel,ookhierzijnbomenrijentoegepast.Datgeldtookvoorde‘Straat’,detweedeoost-westverbinding.Dezevaltaandeoostkantvandepromenadesamenmeteenauto-routenaardekeldereneenvrachtautotracénaarhethartvanhetCentraalMedischComplex.
BijdeBloemsingelontstaateen‘Plein’metbomenlangsderandenendeelsnieuweflankerendebebouwing;eennatuurstenenplateauversterktdeverblijfsfunctievanhetplein.Deregionaleplanvormingvoorzietineentramlijnenopdezeplekiseenvandehaltesgeprojecteerd.Hetpleiniseenvandeplekkenwaarzichnieuwbouwconcentreert;hetkarakterervanmoet,zodichtopdebinnenstad,stede-lijkzijn.Deuitbreidingbijdebewaardeoudbouwmoetdaarmeeeeneenheidvormen.
Bijdezijingang,dieindeoudesituatieviahetPoortge-bouwistebereiken,wordtplaatsgemaaktvooreen‘oprij-laan’metstandplaatsenvoordetaxieneen‘Kiss+Ride’–faciliteit(K+R).Voordeverlichtingwordenarmaturenaankabelsontworpen.Het‘Bolwerkpark’vormtdeoostelijkebegrenzingvanhetziekenhuis,datoorspronkelijkindevestingwerkenisontworpen.Hierstaangrote,solitairebomenverspreidoverhetgrasveld,waarovereenslinge-rendpadkronkelt.HetBolwerkparksluitaanbijdenieuwegebouwenlangsdePromenade,dieaandebuitenzijdevanhetcomplexvangroene‘Hoven’zijnvoorzien.Dezenieuw-bouwzalaandehoogsteeisenmoetenvoldoen:alleen‘stateoftheart’architectuurishieropzijnplaats.Debeeldkwaliteitwordtdoor‘technische’materialenalsaluminium,staal,glasenbetonbepaald.
BijdeOostersingelaandeoostkantontstaateen‘Stads-park’,datachterdedeelsbewaardebebouwingdoorloopttothetplein.Hierisruimtevoorsculpturale,betrekkelijkkleinepaviljoensmetopvallende(dak)vormen.HetparkmarkeertdeovergangtussendegrootschaligebebouwingvanhetUMCGendebescheidenerschaalvandeomge-ving.Eenslingerendpadismetverhoogdeelementenvandegrasperkenafgescheiden.Deautowordtwaarmogelijkvanhetterreinverbannen,hetplangeeftalleruimteaanvoetgangersenfietsers.Netalsbijdezijingangkrijgtook
2005
Het UMCG
Impressie ruimte tussen gebouwen in deelgebied Bolwerkpark
Deelgebieden
Vera Yanovshtchinsky, artist impressions voor nieuwbouw protonenfaciliteit, 2012
141
hetHanzepleineenK+R.Aanduurzaamheidwordtveelwaardetoegekend.Datblijktuithetmateriaalgebruik,energiezuinigheidenhetnastrevenvanontwerpkwalitei-tendiehetpubliektoteenzorgvuldigeomganguitnodigen.Hetambitieniveauvoorhetterreinisdeverlichtingtelatenwerkenopzonne-energie.
VoortweenieuwegebouwenopdehoekvandeAntoniusDeusinglaanendeOostersingeltrektdeRijksuniversiteitGroningen(RUG)in2003tweearchitectenvannaamaan.UNStudiokrijgtdeopdrachtvoorhetontwerpvaneenresearchlaboratoriumenThomasRauvooreenonderwijs-gebouw.Beidegebouwenwordenin2007opgeleverd.RudyUytenhaaktekentvoordebouwvanhetEuropeanResearchInstitutefortheBiologyofAgeing(ERIBA),datin2012inbedrijfgaat.
Voordekomendejarenstaanverschillendebouwprojectengepland.Indezoneaandestadskant,waarinenkelelossegebouwenzijngeprojecteerd,komtaandezuidzijdevanhetpoortgebouweenUMCG-voorzieningmetmogelijkeenhuisartsenpost.IndezoneaandezijdevandePetrusCampersingelisdenieuwbouwvooreenUniversitairPsychiatrischCentrumeneenkliniekvoorkinder-enjeugdpsychiatrienaarontwerpvanVeraYanovshtchinskygepland.Verderishetdebedoelingdatindezezoneeenprotonenfaciliteitkomt.Ineenbestralingsunitvoorproto-nentherapiekunnentumorenheelprecieswordenbestraaldenkanhetomringendeweefselbeterwordenontziendanbijanderemethoden.
HetERIBA-gebouwophetBodenterreinvormthethartvandeHealthyAgeingCampusNetherlands.HierwordtookhetwetenschappelijkcentrumvanhetLifeLines-onderzoekgevestigd,datineenbiobankresulteertmetdegegevensvan165.000mensen.Faciliteitenvoorklinischonderzoek,eenResearch&Development-hotel(R&D)waarbedrijvenkantoor-enlaboratoriumruimtekunnenhuren,enlabora-toriamakendeeluitvandecampus.Hierkunnendeeffec-tenwordenonderzochtvanleefstijlveranderingenmetbetrekkingtotvoedingenbeweging.
Het UMCG2005
142
Inhetbestaandegebouwencomplexiseenaantalingrij-pendeverbouwingengepland.Deverbouwvanhetok-complexmoetditgedeelteweerup-to-datemaken.Ookdeintensivecareafdelingisaanvernieuwingtoe.Inhetin1995opgeleverdenieuwbouwgedeeltevanhetziekenhuisliggendeic’sinpandig,waardoorzedaglichtmoetenontberen.Volgensdenieuwsteinzichtenhebbenpatiëntenenmedewerkersjuistdaglichtnodig.Vanuitdezeopvat-tingwordendeic’svoorchirurgieenkindergeneeskundevernieuwd.
OmdatderuimteophetUMCG-terreinbeperktisenomefficiëntertekunnenwerken(onderanderedoorsamen-werkingmetandereziekenhuizen),wordenlogistiekeenopslagfunctiesgebundeldenbuitendestadgeplaatst.ZiekenhuizenuitGroningenenomgevingkunnendaardoorgebruikmakenvaneengezamenlijkeinfrastructuurzoalselektriciteitsvoorziening,noodstroomendatalijnen.OphetbedrijventerreinEemspoortisalsinds2007eenlogis-tiekcentrumvoorhetUMCGenhetMartiniZiekenhuisingebruik.EriseennieuwgebouwvoorcentralesterilisatieinontwikkelingvanSteriNoord,eenrechtspersoonwaarindeOmmelanderZiekenhuisGroep(OZG)enhetUMCGsamenwerken.HiervanzullenbehalvehetUMCG,deziekenhuizeninDelfzijlenWinschotengebruikmaken.DaarnaastisdeEemspoortbestemdvooruiteenlopendeopslagfuncties,waarondereenbijzonderonderkomenvoor13miljoenmonsters.Diewordenopeentemperatuurvanmin80gradenbewaardineenzeergrotevriezerdiebediendwordtdooreenrobot,dezogenaamdeLifeStore.HierinwordendebiomaterialenvandedeelnemersaandebiobankvanLifeLinesvoortenminstedertigjaaropgesla-gen.OokbouwthetUMCGeenfaciliteitvan150vriezersvanmin20gradenvoordeopslagvanbiomaterialenvoordeklinische-cohortstudies.TotslotisereendatacentervoorICTinvoorbereiding.Dezeisonderanderebestemdvoordedigitaleopslagvangegevensenback-upfaciliteitenvoordepatiëntenzorgvanhetUMCG.
2005
Het UMCG
143
gebouwen
thomas rau, onderwijsgebouw, 2007DuurzaamheidishethoofdmotiefvandearchitectuurvanThomasRau.ZijnfilosofieisdievanOnePlanetArchitecture.Metzijnontwerpenwilhijduidelijkmakendathetmenselijkehandeleneffectenopdenatuurendenatuurlijkehulpmiddelenheeft.Nietalleenhetontwerpendefeitelijkbouwmoetenduurzaamzijn,hetgebouwmoetookinwerkenophetgedragvandegebruikers.
un studio, research lab, 2007Indeonderzoeksruimtesvanhetonderzoekslaboratoriummagabsoluutgeendaglichtbinnendringen.Tweekegel-vormigevidescentraalinhetgebouwbrengendaglichtindeverkeersruimtes.Degevelszijnvollediggeslotenenvoorzienvaneengolvendpatroonvanplattealuminiumstroken.Degolvenzijndeelsgekanteldenverspringenonderling.Daartussenzijnfellegeleengroenevlakkenaangebracht.Hierdoorkrijgtdegeveldesuggestievanbewegingenplasticiteit.Deentreevanhetgebouwbevindtzichopdetweedebouwlaag.ViaeenloopbrugishetResearchlabverbondenmethetnaastgelegengebouw.
kuiperCompagnons, skillslab, opening 2007HetskillslabvanhetWenckebachInstituutisvoorhettrainenvanchirurgischeenniet-chirurgischetechnieken.Indekelderbevindenzichvriesinstallatiesmetmenselijkmateriaalwaarmeestudentenzichkunnenbekwamenindekunstvanhetopereren.Hetgebouwsluitinverschij-ningsvormaanopdeaangrenzendeenergiecentrale:roodoranjebaksteenmeteenaccentpatroon.Dehoofd-entreevanhetgebouwisviaeenbeslotendroogloopgekoppeldaandepatiostructuurvanhetziekenhuis.
kuiperCompagnons / ag architecten (interieur), polikliniek oncologie umCg / Cancer Center, 2006-2010TussenhetskillslabenDeBrugbevindtzichdetussen2006en2010gerealiseerdemultidisciplinairepolikliniekvooroncologie.DezeistebereikenvanafdeFonteinstraat,diedaarvoorisverlengdenoverkapt.
Het UMCG2005
144
Inhetoncologischcentrumzijnalleambulantepoliklini-scheactiviteitengeconcentreerd.Datlevertvoordepatiëntveelvoordelenop.Diehoeftnietmeernaarallerleiverschillendeafdelingeninhetziekenhuis.Hetgebouwbestaatuitdrielagen,waarvandebeganegrondeneersteverdiepingvoordepatiënttoegankelijkzijn.Opdetweedeverdiepingbevindenzichhoofdzakelijkkamersvandemedewerkersenflexwerkplekken.Eengrotecentralevide,metmonumentaletrap,zorgtvoordaglichttoetreding.
rudy uytenhaak, erIba, opening 2012InhetEuropeanResearchInstitutefortheBiologyofAgeing(ERIBA)doentopwetenschappersuitverschillendedisciplinesonderzoeknaarveroudering.Hetonderzoeks-gebouw,gelegenaandeAntoniusDeusinglaan,sluitaanopdegebouwenvandeMedischeFaculteit.Hetprogram-mabevatlaboratoriumruimtesenandereonderzoeks-faciliteiten,uitwerkgebiedenenrepresentatieveruimtes.Inhetgebouwzijntweesferengecreëerd.Aandeenekantdeterrasvormigeopbouwmeteenopenkarakterwaarzichdeuitwerkplekkenbevindenenaandeanderekantdeophetnoordengerichte,lichteenzakelijkelaboratoriumfacili-teiten.Doormaximaaldoorzichtvanuitdelaboratorium-zonenaardeuitwerkplekkentecreëren,wordtingespeeldopdegewensteontmoetingensamenwerkingtussendewetenschappers.Degevelbestaatuitspeciaalontwikkeldegeprefabriceerdeelementenvanlichtgewichtecobaksteenmetmetselwerklamellen.
2005
Het UMCG
Polikliniek oncologie, 2010
Interieur polikliniek oncologie, 2010
UN Studio, Research lab, 2007
Research lab
Thomas Rau, onderwijsgebouw, 2007
KuiperCompagnons, Skillslab, 2007
Rudy Uytenhaak, ERIBA, 2012
149
healthy ageIng
DetermisEngels,maardewortelsliggeninhetUMCGenzijnvoorlopers.Oudwordeningezondheid,datiswatmetditintussengevleugeldebegripwordtbedoeld.Waaromisditineenseenspeerpunt,nietalleeninGroningenmaarinheel Nederland en ver daarbuiten? Omdat het aantalmensendateensteedslangerdeelvanhetlevenongezondissterktoeneemt.Datkomtdoordatmensenlangerleven,terwijl het tijdstip waarop ouderdomsverschijnselen zichbeginnen temanifesterennietmeeschuift.Rondhetveer-tigste levensjaar dienen die zich aan, en als er niets aanwordtgedaanblijftdatzo.Bijkomendnadeelisdatdeperi-ode waarin mensen een beroep op de zorg doen steedslangerwordt.Voegdeeffectenvandevergrijzingdaarbij–in 2025 is bijna een kwart van de bevolking 65 jaar ofouder–enhetwordtduidelijkdatdezetendenseentijdbomonder de volksgezondheid legt. De groeiende cohortenongezondeouderenmakenhetstelselonbetaalbaar.Heal-thy Ageing behelst een programma dat erop is gerichtmensen zo lang mogelijk in goede gezondheid te latenleven,endaarmeebijtedragenaaneenforseverbeteringvandelevenskwaliteit,verminderingvanhetrisicodatdezorgonbetaalbaarwordt,enbovendien–eennadrukkelijkewensvandeoverheid–eenzolangmogelijkeactievedeel-name aan het maatschappelijk leven te bevorderen. Hoegaat dat in zijn werk? De sleutel ligt bij het vergaren vanwetenschappelijke kennis over de oorzaken van veroude-ring.Desymptomenzijnduidelijk,maarwaaromzezichbijsommige mensen veel eerder voordoen dan bij anderen,daaroverisnogteweinigbekend.Welstaatvastdatbehal-vegenetischefactorenookdelevensstijleengroteinvloedheeft.Eenvandekarakteristiekenvanhetonderzoekopditgebiedisdatditzichnietbeperkttotdegroepmensendiealhetslachtoffervanouderdomskwalenzijn.Wiewilwetenwatdegevolgenvanverschillendelevensstijlenzijn,zaldelevenswandel van grote hoeveelheden mensen in kaartmoeten brengen. En juist hier heeft het UMCG een grotevoorsprongopgebouwd.AltientallenjarenwordtinGronin-gen aan zogenaamde biobanken gewerkt: verzamelingenvandatavanpersonendieoverlangeretijdwordengevolgd.
150
Healthy Ageing
De bevolking in de noordelijke provincies blijkt represen-tatief te zijn voor West-Europa, en doordat noordelingenbetrekkelijkhonkvastzijn,vormenzeeenuitgelezenstudie-object.Overderelatietussenlevensstijlenen,bijvoorbeeldlongaandoeningen, diabetes en overgewicht is zo al veelbekend geworden. Het meest ambitieuze onderzoek luis-tertnaardenaam‘LifeLines’:165.000mensenwordenvooreen periode van ten minste dertig jaar gevolgd. De voor-trekkersrolvanhetUMCGwordtbekroonddoordeoprich-ting van ERIBA: het European Research Institute for theBiology of Ageing. Dat bestrijkt alle relevante terreinen,van genetisch onderzoek tot de effecten van omgevings-factoren.
Passage tussen het ziekenhuis en De Brug
153
lIteratuur
Artz,W.(red.),Kliniek voor Inwendige Geneeskunde Groningen
in de jaren 1945–1986,Groningen1986
Bos,P.G.,‘HetacademischziekenhuisophetMunnekeholm’,
in:J.A.Feith(red.),Groningse Volksalmanak voor het jaar 1902.
Jaarboekje voor geschiedenis, taal- en oudheidkunde der
provincie Groningen,Groningen1901,p.164-179
Crone,J.,‘Eengoudenhuidvooreengewricht:faculteitvoor
MedischeWetenschappenteGroningen’,Bouwwereld,104
(2008)16,p.40-47
Dohle,T.,‘AZGpresenteertplanneningangenzuidpunt’,
Triakel,2(1989)4,p.2-5
Dohle,T.,‘Centralehalwordtkloppendhartnieuweziekenhuis,
bouwstartvolgendjaar’,Triakel,2(1989)4,p.6-8
Dohle,T.,‘Vanderandvandestadnaardebinnenstad.AZG
terreinna1903drastischveranderd’,Triakel,2(1989)4,p.10-12
Doting,E.,J.Nauta,P.M.Schaap(red.),Vensters open. Heden,
verleden en toekomst van de operatiekamer,Groningen2011
Eysselsteijn,G.van,Het Algemeen Provinciaal-, Stads- en
Academisch Ziekenhuis te Groningen,Groningen[1907]
‘GebouwvoorBewegingswetenschappenGroningen’,
ArchitectuurNL,62(2007)3,p.9
Greve,R.,‘FunderingkanAZGlatenzakkenenstijgen’,
Stedenbouw,54(2002)592,p.85,87
Greve,R.,‘Enormmaarnietmassaal’,Stedenbouw,56(2004)
613,p.27-29
Greve,R.,‘Tweehoogstandjesnaastelkaar’,Stedenbouw,
59(2007)648,p.66-67
‘Groningen:AcademischZiekenhuisGroningen.Hoogwaardig
UniversitairMedischCentruminbinnenstad’,Stedenbouw,
46(1994)510,p.3-6
Hoorn,S.van,‘BinnenstadGroningensterkveranderddoorbouw
AcademischZiekenhuis’,Stedenbouw,48(1996)532,p.20-22
Inventaris van het Directie-archief van het Academisch Ziekenhuis
Groningen (1825–) 1903–1989 (1995),Veendam1996
Kruisheer,J.E.,AZG ontwikkelingsplan 1976,Rotterdam1976
Mansholt,W.H.,‘ZiekenhuizenteGroningeninhetverleden,
hethedenendetoekomst’,Het Ziekenhuis,17(1926)2,p.11-23
Mansholt,W.H.,‘DedermatologischekliniekteGroningen.
Eenvoorbeeldvanlichtenziekenhuisbouw’,Het Ziekenhuis,
17(1926)7,p.66-71
154
Mens,N.,‘AcademischZiekenhuisGroningen;spiegelvande
stad’,de Architect,28(1997)6,p.14-15
Mens,N.,A.Tijhuis,De architectuur van het ziekenhuis.
Transformaties in de naoorlogse ziekenhuisbouw in Nederland,
Rotterdam1999
Mens,N.,C.Wagenaar,Healing Environment. Anders bouwen
voor betere zorg,Bussum2009
Mens,N.,C.Wagenaar,De architectuur voor de gezondheidszorg
in Nederland/Health care architecture in the Netherlands,
Rotterdam2010
‘Nieuwalgemeenprovinciaal-,stads-enacademischziekenhuis
teGroningen’,Bouwkundig weekblad,23(1903),34,p.367-373
Noort,J.vanden,Blokken op de bres. Geschiedenis van planning
en bouw van het nieuwe Academisch Ziekenhuis Groningen
(1967–1997),Groningen1999
Oldenbeek,R.van,‘Faculteitinbeweging’,Pl projekt en interieur,
19(2008)4,p.34-35
Schoute,D.,‘DestadGroningenendegeschiedenisonzeroude
ziekenhuizen’,Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde,83
(1939)26,p.3336-3343
Tammeling,B.P.,Honderd vijfenzeventig jaar AZG. Geschiedenis
en voorgeschiedenis van het Academisch Ziekenhuis Groningen,
Groningen1978
‘HettebouwenacademischziekenhuisteGroningen’,
Bouwkundig Weekblad,18(1898)35,p.272-273
Teelken,A.W.,T.W.vanWeerden,Vijfenzeventig jaar
Psychiatrisch Neurologische Kliniek in Groningen,1916–1991,
Bedum1991
Thijn,C.J.P.,1895–1995.100 jaar Radiodiagnostiek in het Acade-
misch Ziekenhuis Groningen,Groningen1995
Tuin,J.,P.W.J.H.CortvanderLinden,P.Bolte.a.,Gedenkboek van
het Algemeen Provinciaal, Stads en Academisch Ziekenhuis te
Groningen. Vijftig jaren tussen Ooster- en Petrus Campersingel
1903–1953,Groningen1953
Vries,B.de(red.),1121/2 jaar oogheelkundige kliniek Groningen
1879–1991,Groningen1991
Wagenaar,C.,‘Humaniseringvandecollectivistischezorgfabriek’,
de Architect,36(2005)4,p.36-41
Wagenaar,C.(red.),The Architecture of Hospitals,
Rotterdam2006
Literatuur
155
Woude,R.vander,W.vanderSchuit,Oude tradities, nieuwe
ambities. 200 Jaar Academisch Ziekenhuis Groningen,
Hilversum1989
Zielstra,L.J.,‘HetAlgemeenProvinciaal-,Stads-enAcademisch
ZiekenhuisteGroningen.Hetradiologischinstituut’,Het Zieken-
huis,17(1926)7,p.376-380
Zielstra,L.J.‘HetAlgemeenProvinciaal-,Stads-enAcademisch
ZiekenhuisteGroningen.Afdeelingvoorooglijdersenzusterhuis’,
Het Ziekenhuiswezen,5(1932)7,p.325-332
Literatuur
156
ColoFon
DezepublicatieiseenuitgavevanhetUniversitairMedisch
CentrumGroningen(UMCG)endeStichtingThomassenà
Thuessink
Auteur:NoorMens
Tekstredactie:ElsBrinkman
Coördinatie:RinekeKlijnsma,UMCG
Vormgeving:DeJongensRonner
Lithografieendruk:HetGrafischHuis,Groningen
Fotografie
AerophotoEelde:omslagachter,98,134-135–
HaroldKoopmans:117,118o,121,123,124,126,145,146b,
146ro,147,148–KuiperCompagnons:114,122,125–
ChristianRichters:146lo,152–Team4architecten:102
Hethistorischbeeldmateriaalisafkomstiguitdearchievenvan
hetUMCG,m.u.v.:GroningerArchieven:14-15,21,44o,56,90b–
GroningerMuseum:16–NAi:27(NIEUph644),33-34(NIEU-361),
38lo(NIEUph628),66(TENTn58)–RUG:13,29-30,31-32
Papiersoorten
Omslag:Trucard0mattWit300grs/m2–Bioset/fscmixcredit
Crèmewit170grs/m2
Binnenwerk:LessebodesignsmoothWhite115grs/m2–Bioset
Crèmewit80grs/m2
©2012NoorMens/UniversitairMedischCentrumGroningen
(UMCG)
ISBN9789071903472
Tijdlijn
Benoeming van E.J. Thomassen à
Thuessink tot hoog-leraar geneeskunde
aan de Groninger Universiteit
Opening ERIBA
Nieuwbouw mortuarium
25 December: In het AZG wordt de eerste hart-
longtransplantatie in Nederland uitgevoerd
Jan Hamel directeur
Verrichting eerste
bypassoperatie
Eerste niertransplantatie door prof. dr. P.J.
Kuijer
Ontwikkeling eerste kunstnier door
assistent J.W. Kolff
Erkenning van de opleiding van
verpleegkundigen aan het APSAZ door
de Nederlandse Bond voor
Ziekenverpleging
Fusie van beide ziekenhuizen tot
het Algemeen Provinciaal, Stads-
en Academisch Ziekenhuis (APSAZ)
Initiatief tot stichting van
een academisch ziekenhuis in
Groningen door E.J. Thomassen à
Thuessink
Besluit tot inrichting van
een Nosocomium Academicum in het Groene Weeshuis
Radiologisch instituut
Nieuwbouw dermatologie
Bacteriologisch-serologisch
laboratorium
Start tweede etappe
Nieuwbouw wasserij
Wytze Patijn wordt hoofdarchitect
Masterplan Institut für
Krankenhausbau (IFK)
Opening nieuwbouw
dermatologie
De eerste kunsthartklep
wordt in Groningen
aangebracht
Afdeling arbeidstherapie psychiatrische
kliniekOpening APSAZ
P. Bolt geneesheer-directeur
Kliniek voor kindergeneeskunde en infectiepaviljoen
Uitbreiding van het ziekenhuis aan de
Munnekeholm
Stichting van een stadsziekenhuis
aan de tegenwoordige
A-kerkstraat
Fysiologisch laboratorium
Start eerste etappe
Bestemmingsplan Bodenterrein
Oplevering oncologie
Als eerste in Nederland vindt er in het AZG een
levertransplantatie plaats
Structuurplan Hoekstra en Westerhout
Besluit tot gefaseerde bouw
Start eerste etappe
Ontwikkelingsplan J.E. Kruisheer
Samenwerkings-verband
ziekenhuis en medische
faculteit: UMCG
Voorzieningen-gebouw De Brug
Structuurplan
200519971991198719801974196919671963195919571953194719431936
195519521945194219341928
19321927190919041899 1916
192419111906190318891862185118171797
18761852182018031793 19771971
1998 2007199619881983197619701968196519601958 1972 1979
2010 2012
2011
Officiële opening AZG
Stedenbouwkundig plan CiBoGa
Opleveringenergiecentrale
1 juli: Dankzij de Wet
status academische ziekenhuizen
krijgt het ziekenhuis rechts-
persoonlijkheid
Oplevering interne kliniek
Ingebruikname van CT-scan (Computer Tomografie
Scanner)
Start eerste fase nieuwbouw
Nieuwbouw vrouwenkliniek
Opening nieuwbouw
psychiatrische kliniek
Neurochirurgie: operatie- en
behandelpaviljoen
Nieuwe werkplaatsen
Laboratorium voor anatomie
en embryologieProf. dr. C.F.A. Koch, eerste chirurg in
Nederland die een röntgenapparaat
voor de chirurgische kliniek aangeschaft
APSAZ opening van het verbouwde en
uitgebreide gebouw aan de
Munnekeholm
Verhuizing naar het Blauwe huis aan de
Munnekeholm
J.J. van Nieukerken ontwerpt een nieuw
complex op de voormalige
vestingwerken
Demping verbindingskanaal
Ontwerp voor nieuwe
ziekenhuisterrein door H. Hoekstra
Besluit tot bouw in etappes
Nieuw keukengebouw
Verbouwing en uitbreiding heelkundige
kliniek
Start derde etappe
8 mei:Onder leiding van professor Eerland wordt met succes
de eerste open hartoperatie met behulp van een
hart-longmachine in Nederland
verricht
Polikliniek zenuwafdeling
Oprichting van het Centraal
Isotopenlaboratorium
Gebouw bloedtransfusiedienst
Nieuwbouw pathologisch-anatomisch
laboratorium
Plannen voor nieuwbouw aan
de zuidkant van de stad, in het huidige
ZuiderparkVerhuizing naar de
Schuitemakersstraat
Opening zusterhuis
Opening oogheelkundige kliniek
Start tweede etappe
Nieuwbouw psychiatrisch-
neurologische kliniek Ketelhuis
Besluit tot nieuwbouw academisch
ziekenhuis op de bestaande locatie
Instelling van een plancommissie
Nieuwbouw audiologisch
instituut
Nieuwbouw mortuarium
Nieuwbouw KNO
J.W. van der Kouwe
geneesheer- directeur
Oplevering eerste fase
Start tweede fase nieuwbouw
Vera Yanovshtchinsky supervisor UMCG
Presentatie Masterplan
openbaar gebied UMCG
Concept- Structuur- en
visieplan Bodenterrein
Oplevering research laboratorium
Oplevering onderwijsgebouw
faculteit
Oplevering skillslab
Stadin
Stadde architectuur en
bouwgeschiedenis van het Universitair Medisch Centrum
Groningen (UMCG)
noor Mens
Stad
in Sta
d
n
oor Mens
de architectuur en bouw
geschiedenis van het Universitair M
edisch Centrum G
roningen (UM
CG)
Stad in Stad
Het UMCG heeft zich vanaf de oprichting ontwikkeld van een
regionaal academisch ziekenhuis in noord-nederland tot een
universitair medisch topcentrum van internationale allure.
de gebouwen weerspiegelen deze ontwikkeling. Weinig ande-
re gebouwen zijn zo sterk aan verandering onderhevig als een
ziekenhuis, en zeker een UMC, waar naast patiëntenzorg ook
nog twee andere functies worden uitgeoefend die veel ruimte
vragen: onderzoek en opleiding. Bij geen ander type gebouw
is dat ook in zo’n sterke mate zichtbaar in de architectuur.
dit boekje beschrijft de geschiedenis van de architectuur van
het UMCG en zijn voorlopers aan de hand van de gebouwen
en de daarin ondergebrachte functies. Het begint bij de oor-
sprong van de ziekenhuiszorg in Groningen en beschrijft ver-
volgens de oprichting van het eerste academische ziekenhuis
in de binnenstad, om daarna de bouw, verbouw en uitbreiding
van het complex te analyseren. dit complex bevindt zich sinds
het begin van de twintigste eeuw aan de rand van de histori-
sche stad, op de voormalige vestingwerken. na forse uitbrei-
dingen heeft deze verzameling van paviljoens in de loop van
de tijd plaatsgemaakt voor het huidige geïntegreerde com-
plex. daarmee is de bouwgeschiedenis van het UMCG nog niet
ten einde. nieuwe ontwikkelingen in de patiëntenzorg, nieuwe
inzichten en mogelijkheden in het wetenschappelijk onder-
zoek en nieuwe vormen van onderwijs en opleiding zullen in
de toekomst zeker weer tot veranderingen en aanpassingen
in bouw en architectuur leiden.