Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 1

Natuurwetenschap

in het Nieuws

nummer 47, augustus 2010 Samengesteld door Kees Hooyman voor het St.Bonifatiuscollege, Utrecht

Alle artikelen zijn ingekort. De volledige artikelen zijn, net

als de digitale versie van deze krant te vinden op:

www.natunieuws.nl

Ziekte & Gezondheid

Vaccineren met een pleister vol micronaalden Kennislink.nl, aug 2010

Kunnen we binnenkort vaccineren zonder grote naalden? Amerikaanse wetenschappers maakten een pleister met oplosbare micronaalden die vaccins direct afgeeft in de huid. Tegen griep doet de pleister zijn werk goed, zo blijkt uit de eerste tests.

Links: een nickel (Amerikaans muntje van vijf cent). Rechts: pleister met microscopisch kleine naaldjes die vaccins direct afgeeft in de huid.

De Amerikanen maakten een pleister met honderden microscopisch kleine, oplosbare naaldjes die een vaccin direct afgeven in de huid. De pleister is makkelijk zelf aan te brengen, pijnloos en kan na gebruik gewoon in de prullenbak. Klinkt als een ideaal alternatief, maar werkt de pleister net zo goed als een traditionele vaccinatie? Om daar achter te komen vergeleken de wetenschappers de ouderwetse griepprik met de nieuwe „prikpleister‟ met griepvaccin.

Onze huid lijkt qua bouw sterk op die van een varken. Vandaar dat de Amerikanen besloten de pleister als eerste op een varkenshuid aan te brengen. De naaldjes bereikten daarbij een diepte van tweehonderd micrometer (een

duizendste millimeter). Daarmee wordt het vaccin afgegeven in de opperhuid. Een gunstige plek omdat daar erg veel afweercellen liggen. De afgifte van het vaccin gaat redelijk snel. Binnen vijf minuten is het grootste deel van de micronaaldjes al opgelost in de varkenshuid.

Wie sport verteert sneller vet NRC, juli 2010

Of iemand in goede lichamelijke conditie is, is in het bloed te meten. Amerikaanse onderzoekers deden het met een nieuwe, geavanceerde massaspectrometer waarmee ze in één klap het gehalte van 200 moleculen in het bloed konden bepalen.

Mensen die in goede lichamelijke conditie waren toen ze oefeningen deden – herkenbaar doordat ze een grotere inspanning konden leveren – hadden een duidelijk andere stofwisseling dan de mensen in mindere conditie. Fitte mensen maken bijvoorbeeld eerder vet vrij als ze gaan sporten.

Met hun methode vonden ze niet alleen de gebruikelijke resten van de verbranding van suikers en vetten, maar ook sporen van biochemische reacties die bij sporters nooit eerder waren beschreven. Meer van een afbraakproduct van vitamine B3 (niacinamide) bijvoorbeeld, waarvan bekend is dat het de afscheiding van insuline bevordert.

Het onderzoek is uitgevoerd door ruim twintig wetenschappers van Harvard University en universitaire medische centra in Boston. Hun verslag is gisteren gepubliceerd in het tijdschrift Science Translational Medicine.

Gel helpt tegen hiv NRC, aug 2010

Een vaginale gel met een virusdodend middel beschermt vrouwen tegen een besmetting met het aids veroorzakende hiv.

Die bescherming is matig, meldden onderzoekers in een gisteren gepubliceerd onderzoek in het wetenschappelijk tijdschrift Science. De kans om besmet te raken daalde met 40 procent. Toch kan volgens de onderzoekers zo‟n virusdodende gel een belangrijk middel zijn in de hiv-preventie, vooral voor vrouwen die hun partner niet tot wederzijdse monogamie en condoomgebruik kunnen bewegen. Want dat zijn effectievere maatregelen tegen hiv-besmetting.

Een hulpverlener neemt bloed af bij een patiënt voor een hiv/aids-test. Foto AFP

HIV testen met je mobiele telefoon Kennislink.nl, aug 2010

Een druppeltje bloed op een teststrip, even in een mobieltje klikken en binnen 4 seconden duidelijkheid of je de rest van je leven HIV-remmers moet kopen. Vooral in Afrika, waar mobieltjes gemakkelijker beschikbaar zijn dan doktoren, moet deze simpele lab-on-a-chiptest uitkomst bieden.

UNAIDS, het anti-AIDS programma van de Verenigde Naties, kwam onlangs met de blije mededeling dat er minder jongeren besmet raken met HIV, maar het probleem is nog lang niet opgelost. Er zijn al zo‟n 33,4 miljoen

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 2

mensen besmet met HIV of AIDS, waarvan 22,5 miljoen in het Afrika onder de Saraha. Elk jaar komen daar bijna twee miljoen nieuwe besmettingen bij.

Wetenschappers van de universiteit van Californië hebben nu een lab-on-a-chip test voor HIV ontwikkeld. De test duurt maar vier seconden, kost minder dan een dollar en is af te lezen met een mobiele telefoon. En dat is nou zo‟n beetje de enige elektronica die in Afrika wél beschikbaar is.

Met deze strip kan een diagnose worden gesteld.

Op de teststrip zitten een aantal stippen van 300 tot 500 micrometer (een duizendste millimeter) groot, met twee soorten antilichamen erop. Die binden ieder aan een bepaald type witte bloedcel (CD4 of CD8) die beide in bloed voorkomen. Omdat de antilichamen heel specifiek aan een van de twee type bloedcellen binden, kunnen de afzonderlijke witte bloedcelsoorten geteld worden. De verhouding tussen deze twee celsoorten is een goede indicator voor het hebben van HIV of niet.

Vatbaarheid voor infectieziekten is deels genetisch bepaald NRC, april 2010

Vier veelvoorkomende varianten in genen maken mensen extra vatbaar voor infectieziekten. Onderzoekers uit Oxford en Singapore ontdekten dit na onderzoek onder ruim 8.000 personen uit Gambia, Kenia, Malawi, Hongkong en Vietnam.

Patiënten met malaria, tuberculose of bloedvergiftiging hadden de risicoverhogende veranderingen in hun DNA vaker dan gezonde mensen uit dezelfde landen. (New England Journal of Medicine, online 19 mei).

Malariapatiënte in Vietnam.Infectieziekten komen het meest voor bij mensen die ondervoed zijn of in slechte hygiënische omstandigheden leven. Toch spelen ook genen een rol, want de ene mens is duidelijk vatbaarder dan de andere.

Geen grieppiek in wintersterfte NRC, april 2010

De sterfte aan de griep was zeker in geen tien jaar zo laag als in het voorbije griepseizoen, aldus Roel Coutinho.

Het Mexicaanse griepvirus, veroorzaker van een wereldwijde grieppandemie, heeft in Nederland officieel 60 mensen het leven gekost.

Roel Coutinho, directeur van het Centrum voor Infectieziektebestrijding, bevestigt de CBS-analyse: „We hebben een ongelooflijk mild griepseizoen achter de rug. Ik geloof wel dat er iets meer doden zijn dan de 60 die we officieel hebben geteld, aan de hand van hun werkelijke ziektebeeld en het aantonen van het griepvirus. Maar die griepsterfte is in de CBS-statistiek niet terug te zien.”

In een normaal griepseizoen sterven ongeveer 700 mensen aan de griep. Als de seizoensgriep „s winters flink toeslaat, kost dat vaak nog eens 1.500 mensen extra het leven. Vooral ouderen zijn dan het slachtoffer. Maar de gewone wintergriep is er dit jaar helemaal niet geweest en de meeste ouderen hadden nog oude weerstand tegen de Mexicaanse griep.

Een meisje wordt gevaccineerd tegen de Mexicaanse griep

Kabinet wil halvering antibiotica veehouderij NRC, aug 2010

In 2013 moet de veehouderij de helft minder antibiotica gebruiken dan nu. Dat hebben de demissionaire ministers Klink (Volksgezondheid, CDA) en Verburg (Landbouw, CDA) vrijdagavond bekendgemaakt.

Daarmee nemen de ministers strengere maatregelen tegen het antibioticagebruik. Verburg ging tot nu toe uit van een afname met 20 procent in 2011. De ministers reageren op een advies dat deskundigen hun gisteren stuurden over de opkomst van een nieuw type antibioticaresistentie, ESBL genaamd, in de veehouderij.

ESBL-bacteriën veroorzaken steeds vaker blaasontstekingen en ernstiger infecties, en die zijn moeilijker met antibiotica te behandelen. De bron van een deel van die bacteriën is kippenvlees, en de pluimveehouderij. Daar worden antibiotica gebruikt die juist deze resistentie bevorderen

Ook bodem resistent tegen antibiotica NRC, april 2010

Niet alleen in stallen en in vlees, maar ook in de Nederlandse bodem leven steeds meer bacteriën die resistent zijn tegen antibiotica.

Graham denkt dat het antibioticagebruik in de veehouderij de resistentie bevorderd heeft, vooral de laatste decennia. Hij vreest dat resistente bacteriën uit de bodem een extra bron kunnen zijn voor infecties die moeilijk met antibiotica te behandelen zijn. Het onderzoek van Graham, hoogleraar aan Newcastle University, verscheen onlangs online in het vakblad Environmental Science & Technology.

Het gehalte resistente bacteriën is vijftien keer zo groot als in de jaren 70, voor sommige typen antibiotica. De onderzoeker denkt dat de bodem in Nederland meer resistente bacteriën bevat dan die in andere ontwikkelde landen. Graham deed vergelijkbaar onderzoek in de VS en Midden-Amerika.

In de Nederlandse bodem leven steeds meer bacteriën die resistent zijn tegen antibiotica. Foto Maurice Boyer

Onderzoek naar agressieve ziekenhuisbacterie NRC, juli 2010

Wetenschappers van het Top Instituut Pharma in Leiden werken aan een geneesmiddel tegen een agressieve variant van de ziekenhuisbacterie MRSA die is komen overwaaien uit de Verenigde Staten. De moeilijk te bestrijden bacterie heeft de afgelopen jaren ook in Nederland mensen ziek gemaakt. Dat heeft TI Pharma donderdag bekendgemaakt.

„Deze variant van de ziekenhuisbacterie is gevaarlijker dan degenen die we al kennen en de behandeling is lastig‟, zegt hoogleraar medische microbiologie Jan Maarten van Dijl van de Rijksuniversiteit Groningen. De MRSA-bacterie, die ongevoelig is voor vrijwel alle gangbare antibiotica, komt doorgaans vooral voor in ziekenhuizen. De Amerikaanse variant, de USA300-lijn, blijkt evenwel in staat zich

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 3

ook buiten zorginstellingen snel te verspreiden.

Zo zijn in de VS gezonde mensen besmet geraakt in sportscholen en kinderdagverblijven. „Dat is een zorgelijk feit‟ stelt Van Dijl. Vooral mensen met een verminderde weerstand lopen risico, maar ook mensen die bijvoorbeeld een wondje hebben. „Zulke infecties kunnen uitmonden in serieuze huidproblemen, en in ernstige gevallen ook in zware longontsteking, hersenvliesontsteking of hartproblemen.‟

Ratten eten door van junkfood Zelfs al weten ze dat ze dan elektrische schokjes krijgen. NRC, juli 2010

Ze kijken je aan, die taartjes en hamburgers. Je wilt zielsgraag weerstand bieden, maar het lukt niet. Dat beweren mensen met ernstig overgewicht al jaren. En nu blijkt er een kern van waarheid in te zitten – in elk geval bij ratten.

Rattenhersenen krijgen in het begin een kick van vet, calorierijk voedsel. Maar na enkele weken passen de hersenen zich aan en heeft de rat meer junkfood nodig voor hetzelfde plezierige gevoel. Bij mensen met een heroïne- of cocaïneverslaving ontwikkelt zich eenzelfde ongevoeligheid.

De onderzoekers staken verder een elektrode in de hersenen van de ratten waarmee de dieren zichzelf aangename hersenstimuli konden toedienen. Zo konden ze meten hoe gevoelig de ratten waren voor plezierige stimuli in het algemeen. De dwangmatige junkfoodeters bleken steeds ongevoeliger te worden voor stimulatie via de hersenelektrode naarmate ze meer en langer junkfood aten en dikker werden.

Bij nader onderzoek bleek dat het aantal D2-receptoren voor dopamine, een stof die vrijkomt in de hersenen na bijvoorbeeld een lekkere maaltijd, seks of drugsgebruik, afnam. Ook dat gebeurt wanneer mensen verslaafd raken aan heroïne of cocaïne.

Voeding werkt tegen alzheimer NRC, juli 2010

Het eten van veel vis, kip, noten, fruit en bepaalde soorten groenten kan ouderen tijdelijk beschermen tegen het ontwikkelen van de ziekte van Alzheimer. De bejaarden moeten dan wel weinig volvette melkproducten en weinig rood vlees eten.

Bejaarden met dit gunstige voedingspatroon hebben 38 procent minder kans om de ziekte van Alzheimer te ontwikkelen dan mensen met juist tegenovergestelde eetgewoonten: weinig groente, veel rood vlees, enzovoorts. Mensen met een voedingspatroon dat tussen deze twee uitersten in zit, hebben 19 procent minder kans op de ziekte – opnieuw in vergelijking met mensen die veel rood vlees en weinig groenten nuttigen.

Dit voedingspatroon bleek te beschermen tegen alzheimer: veel vis, gevogelte, fruit, noten, olie & azijn (sladressing), en veel groenten als tomaten, wortel, zoete aardappel, gele courgette, bloemkool, broccoli, spinazie en andere koolsoorten en bladgroenten, met daarnaast weinig volvette melkproducten, boter, rood vlees en orgaanvlees. Of het dieet langer dan vier jaar beschermt tegen alzheimer is niet bekend

Kippenvlees vol met resistente bacteriën NRC, juli 2010

Het overgrote deel van het kippenvlees in Nederlandse winkels (88 procent) is besmet met ESBL-bacteriën. Die zijn resistent tegen verschillende antibiotica.

Meestal zijn die bacteriën, die in stallen voorkomen, voor mensen onschuldig. Maar wetenschappers vrezen dat verzwakte mensen via het vlees toch ziek kunnen worden van deze bacteriën. Ze kunnen er een infectie van krijgen, die alleen nog met een antibiotica-infuus behandeld kan worden.

Vorig jaar waren er al enkele duizenden Nederlandse patiënten besmet met een bacterie die resistent was door ESBL. Het zijn patiënten bij de huisarts, in een ziekenhuis of verzorgingstehuis. Vanwege die sterke stijging slaan deskundigen alarm. Ook ernstiger infecties zijn steeds vaker ESBL-resistent, zoals bloedvergiftiging door E. coli. Dat kwam tien jaar geleden in Nederland niet voor.

Molecuul verklaart effect acupunctuur NRC, juli 2010

Acupunctuur heeft een pijnstillende werking doordat rond de in de huid gestoken naalden de natuurlijke pijnstiller adenosine ontstaat.

Het is een aannemelijke verklaring voor het pijnstillend effect van acupunctuur, omdat de onderzoekers lieten zien dat muizen met pijn slechter of beter op acupunctuur reageren als ze het effect van adenosine met chemische stoffen verminderden of versterkten.

Adenosine heeft verschillende functies in het lichaam, waaronder een rol als een boodschappermolecuul dat zenuwcellen kan activeren. In een normaal functionerend, intact lichaam heeft adenosine een rol bij slaap, opwinding, geheugenwerking en leren. Rond wondjes komt ook altijd adenosine vrij en dan bindt adenosine aan eiwitten (receptoren) op zenuwcellen die een pijnsignaal afgeven.

Dieetpillen werken niet Noorderlicht.vpro.nl, mei 2010

Makkelijk afvallen met behulp van pillen is en blijft een fabeltje. Tenminste, voor wie kiest voor een van de populaire afvalpillen van de drogist.

De verkoop van zulke preparaten levert pillenfabrikanten per jaar wereldwijd zo‟n dertien miljard dollar op. Alleen werken deze commerciële pillen voor geen meter, blijkt steeds weer uit wetenschappelijk onderzoek.

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 4

Baby’s bacteriën anders na keizersnede Noorderlicht.vpro.nl, mei 2010

Een keizersnede heeft grote invloed op het arsenaal aan bacteriën dat pasgeborenen overnemen van hun moeder.

Ieder mens heeft op en in zijn lichaam een unieke samenstelling van bacteriën, die een rol speelt in onder meer het immuunsysteem en de spijsvertering. Maar welke bacteriën je bij geboorte meekrijgt, hangt af van de manier waarop je ter wereld komt. Bij een normale bevalling neemt een baby vooral de bacteriën uit de vagina van de moeder over, bij een keizersnede de huidbacteriën.

Zo'n kleintje zit meteen al vol bacterien van de moeder. Welke, dat hangt af van het soort geboorte.

Een kleine steekproef dus, maar wel met grote verschillen. Huid, mond, neus en darmen van de vaginaal geboren baby‟s bevatten in de eerste 24 uur na de geboorte vooral bacteriën die een rol spelen bij tandvleesaandoeningen, vaginale infecties en het verteren van melk. Bij de zes baby‟s die gehaald werden troffen de onderzoekers vooral bacteriën aan die te maken hebben met voedselvergiftiging, difterie en acne.

Bruin is beter Noorderlicht.vpro.nl, mei 2010

Zilvervliesrijst is nog een tikje gezonder dan al werd gedacht: het beschermt mogelijk tegen vaatziekten.

Nederlanders eten per jaar zo‟n vier à vijf kilo rijst. Maar dan wel bij voorkeur witte. Terwijl voedingsdeskundigen ons al jaren proberen duidelijk te maken dat zilvervliesrijst of bruine rijst veel gezonder is. Die rijst heeft z‟n buitenste velletje nog; en juist daar zitten de meeste vitaminen en vezels in. Het lijkt erop dat voedingsdeskundigen nu nog een extra argument kunnen gebruiken: zilvervliesrijst helpt mogelijk je bloeddruk laag te houden en je te beschermen tegen hard wordende aderen.

Dat beweren enkele Japanse wetenschappers vandaag op de Experimental Biology Conference 2010. Dr. Euchi en zijn collega‟s voegden een oplossing met het buitenste laagje van rijstkorrels toe aan cellen uit menselijke aderen, die ze in een bakje hadden gekweekt. Het rijstextract bleek een eiwit genaamd angiotensine te remmen. En van dit eiwit is bekend dat het kan zorgen voor een hoge bloeddruk en aderverharding.

De onderzoekers denken hiermee een verklaring te hebben gevonden voor het feit dat vaatziekten weinig voorkomen in Japan.

Bruine rijst is hier namelijk populairder dan witte rijst. Maar welke stoffen in het vlies van ongepelde rijst er precies voor zorgen dat het hogebloeddrukeiwit geremd wordt melden de onderzoekers niet. Noch hoeveel rijst je zou moeten eten om enig gezondheidseffect te merken.

Zilvervliesrijst of bruine rijst is witte rijst die z'n velletje nog heeft. (foto: wikimedia)

Sportief lachen Noorderlicht.vpro.nl, mei 2010

Lachen is gezond. Deze oude wijsheid bevat volgens de Amerikaanse onderzoekers dr. Lee Berk en dr. Stanley Tan een grote kern van waarheid. Zij bestuderen al ruim twintig jaar het effect van lachen op het menselijke lichaam en willen aantonen dat geregeld lachen een positief effect heeft op vele verschillende lichaamsfuncties.

Kinderen weten wel wat gezond is.

Om al deze beweringen aan te tonen, onderwierpen Berk en Tan veertien proefpersonen aan het kijken van afwisselend humoristische en „onaangename‟ dvd‟s. De humoristische dvd‟s mochten de proefpersonen zelf uitkiezen. Als onaangename variant selecteerden de onderzoekers de beginscène van Saving Private Ryan, aangezien die door iedereen als even naar zou worden ervaren. Voor en na elk fragment van twintig minuten werd bloed afgenomen. En wat bleek? Na het kijken van Saving Private Ryan was er geen effect, maar een komische dvd zorgde voor activering van hormonen die een rol spelen in het opwekken van eetlust, vergelijkbaar met vlak na het sporten. Lachen is volgens de twee onderzoekers dus het beste medicijn, vooral voor mensen die wegzakken in een spiraal van depressie, een gebrek aan lichaamsbeweging en een gebrek aan gezond eten.

Hoe hardlopen je verandert Duwtje in de rug van metabolieten Noorderlicht.vpro.nl, juni 2010

Met een goede conditie word je ouder en ben je beter bestand tegen allerlei ziekten. Hoe komt dat? Amerikaanse onderzoekers keken naar de stofwisseling van marathonlopers en mindere goden en ontdekten grote verschillen. Het opent de deuren naar nieuwe therapieën. En sportdrankjes.

Alle begin is moeilijk. Hardlopen met een slechte conditie is een uitputtende, pijnlijke en deprimerende aangelegenheid. Doorzetten is het devies. Na een tijdje gaat het lopen makkelijker. Je uithoudingsvermogen wordt steeds beter en met een beetje geluk ervaar je zelfs het befaamde runners high. En minstens zo belangrijk: je verhoogt je levensverwachting en bent beter bestand tegen allerlei ziekten.

Wat blijkt? Je flink in het zweet jagen leidt tot grote veranderingen in je stofwisseling. En wat meer is: hoe beter je conditie, hoe groter die verschillen, schrijft Gregory Lewis in Science Translational Medicine. „Fitte en minder fitte mensen zijn duidelijk van elkaar te onderscheiden door te kijken naar de handtekening van hun stofwisseling‟, aldus de arts van het Massachusetts General Hospital in Boston.

Worden aan onze dagelijkse dosis vitaminen en mineralen binnenkort ook metabolieten toegevoegd?

Mensen met een goede conditie braken na tien minuten hardlopen 98 procent meer vet, suikers en aminozuren af dan voor de oefening, bleek uit de veranderde concentratie van ruim twintig metabolieten. Bij mensen met een matige conditie bedroeg die toename „slechts‟ 60 tot 70 procent.

De moderne westerling slikt al op grote schaal vitaminen, mineralen, anti-oxidanten en visolie. Wie weet kunnen we metabolieten binnenkort aan dat rijtje toevoegen.

Chirurgische afdichtkit Kleverige gel stopt ophoping van wondvocht Noorderlicht.vpro.nl, juni 2010

Amerikaanse onderzoekers ontwikkelden een biopolymeer om de holtes te dichten die ontstaan bij het verwijderen van kankerweefsel. In dierproeven bij ratten blijkt de ‘afdichtkit’ goed te werken. Het middel is gebaseerd op het actieve ingrediënt uit zelfbruinende zonnecrèmes.

Het plakmiddel is een biopolymeer met lange molecuulketens opgebouwd uit twee bouwstenen. De één, polyethyleenglycol

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 5

(PEG) is een veelgebruikt „werkpaard‟ in de geneeskunde en de cosmetica. Het is te vinden in laxeermiddelen, zetpillen en zalfjes. De andere bouwsteen, dihydroxyaceton (DHA), is vooral bekend uit de toepassing in zelfbruinende zonnemiddelen. DHA is verantwoordelijk voor de gebronsde huidkleuring én zorgt er voor dat het middel goed aan de huid kleeft. Vooral die kleefkracht aan biologisch weefsel trok de interesse van de Amerikanen.

In zelfbruinmiddelen zorgt DHA zonder zon toch voor een gebronsde huid.

De kleuring is het gevolg van een reactie met aminozuren uit de bovenste laag huidcellen. De reactie is vergelijkbaar met de uit de keukenchemie bekende maillard-reactie, die bij het bakken en braden voor kleur en smaak zorgt.

Veelzijdiger griepprik Universeel influenza-vaccin werkt al in muizen Noorderlicht.vpro.nl, aug 2010

Elk griepseizoen duiken nieuwe varianten van het influenza A-virus op, en elk seizoen moeten daartegen nieuwe vaccins gemaakt worden. De oplossing lijkt voor de hand te liggen: maak een universeel griepvaccin. Met gen-vaccinatie in muizen lukt dat nu al.

Een vaccin provoceert het lichaam tot een afweerreactie, omdat het lijkt op de ziekteverwekker waartegen het bescherming moet bieden. Maar „lijken op„ is een rekbaar begrip. De huidige griepvaccins bestaan uit complete, gedode virusdeeltjes, en voor ons immuunsysteem lijkt het ene griepvirus al heel gauw niet meer op het andere, omdat de buitenkant van de virusdeeltjes in talloze varianten voorkomt.

In principe moet het immuunsysteem ook anti-lichamen kunnen produceren die veel minder specifiek zijn en toch effectief tegen griep, een idee dat nu door diverse onderzoeksgroepen uitgeprobeerd wordt.

Een 3D-impressie van het influenza-virus, met de kenmerkende stekels die de immuunrespons bepalen.

Vergankelijke besmetting Nucleair testgebied in Kazachstan levert nauwelijks nog risico op Noorderlicht.vpro.nl, aug 2010

De Sovjet-Unie deed 116 bovengrondse kernproeven in Kazachstan. In de jaren vijftig raakten twintigduizend dorpelingen bestraald, waardoor ze 1 tot 10 procent meer kans op kanker hadden. Maar de langetermijn gevolgen blijken zeer beperkt.

„Mensen hebben nogal de neiging om overbezorgd te zijn over straling. In feite is het maar een heel zwak carcinogeen. Als dat niet zo was, zou je tumoren niet kunnen bestralen, omdat je dan in het gezonde weefsel weer net zo veel kanker veroorzaakt.‟

Samen met anderen deed hij de afgelopen jaren onderzoek naar de radioactieve besmetting op en rond het nucleaire testterrein bij Semipalatinsk in Kazachstan, dat half zo groot is als Nederland. Deze streek is blootgesteld aan meer bovengrondse kernproeven dan elke andere.

Diagram van de resterende fall-out rond het meer.

Het goede nieuws is de tegenwoordige toestand. De sporen van de atoomproeven zijn weliswaar nog aantoonbaar, zoals tritium in het grondwater, maar dit is zo weinig dat het zelfs nog aan de WHO-normen voor drinkwater voldoet. Het stralingsniveau in het hele gebied ligt iets hoger dan in Nederland, maar lager dan in menig gebied met een hoge natuurlijke achtergrondstraling, zoals Brazilië. Priest: „Nu rondlopen in het testgebied levert heel weinig risico op.‟ Vintro: „Tegen de verwachting in, waren de onderzochte gebieden niet zwaar besmet (…) In bevolkte gebieden is de besmetting van voedsel en drinkwater momenteel niet zorgelijk.‟ Naar schatting was al een jaar na het stoppen van de bovengrondse tests, 95% van de radioactiviteit verdwenen.

Meisjes puberen steeds eerder Volkskrant, aug 2010

Meisjes komen steeds jonger in de puberteit. Tegenwoordig hebben meer meisjes van 7 en 8 jaar oud al borsten, een van de tekenen van puberteit, dan vroeger.

Voor het onderzoek bestudeerden de wetenschappers meer dan 1200 meisjes in de Amerikaanse steden New York, Cincinnati en San Francisco. Ze ontdekten grote verschillen tussen de etnische groepen in de VS. Zo heeft

bijna een kwart van de zwarte meisjes van 7 jaar oud al borsten, tegen een op de zes Latijns-Amerikaanse meisjes en een op de tien blanke meisjes.

Op 8-jarige leeftijd heeft al bijna de helft van de zwarte meisjes, een op de drie Latijns-Amerikaanse meisjes en een op de vijf blanke meisjes borsten.

De wetenschappers maken zich zorgen over de cijfers. Meisjes die vroeg beginnen te menstrueren, een ander teken van puberteit, lopen namelijk meer risico later borstkanker en baarmoederkanker te krijgen, is uit eerder onderzoek gebleken.

Ziekte van Alzheimer beter te voorspellen Volkskrant, aug 2010

Wetenschappers uit België, Zweden en de Verenigde Staten hebben een methode ontdekt om beter te voorspellen wie de ziekte van Alzheimer krijgt.

Ze vonden in het hersenvocht bepaalde proteïnen die vooral voorkomen bij mensen die aan deze ziekte lijden. Op grond daarvan hebben ze een methode ontwikkeld die bijna met 100 procent zekerheid kan voorspellen wie Alzheimer krijgt.

Wereldwijd lijden er circa 37 miljoen mensen aan dementie. Meestal is de ziekte van Alzheimer de oorzaak.

Malaria-resistente mug ontwikkeld Volkskrant, aug 2010

Amerikaanse wetenschappers van de universiteit van Arizona hebben een malaria-resistente mug genetisch ontwikkeld. Ze hebben een gen in het darmkanaal van de mug ingebracht, waardoor de malariaparasiet zich niet kan ontwikkelen.

Doel van het onderzoek is om uiteindelijk een malaria-resistente mug in het milieu te brengen om zich te vermenigvuldigen met

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 6

andere muggen, waardoor de ziekte zich op den duur niet meer verspreidt. Een nadeel van het nieuwe gen is, dat de levensduur van de muggen erdoor wordt verkort. Hiervoor zoeken de wetenschappers nog een oplossing.

Studeren verlaagt kans op dementie Volkskrant, juli 2010

Mensen kunnen beter omgaan met dementie als ze in hun jeugd lang hebben gestudeerd. Voor elk jaar dat langer gestudeerd wordt, daalt de kans op ontwikkeling van dementie met 11 procent.

Het was al langer bekend dat studeren het risico op dementie, een hersenziekte die leidt tot vergeetachtigheid, verlaagt. Het was echter onduidelijk of leren de hersenen beschermt tegen de ziekte of dat de patiënt meer capaciteiten heeft om met de effecten van dementie om te gaan.

De onderzoekers bekeken de hersenen van 872 overledenen. Daaruit bleek dat er geen verschil was tussen de aantasting van het brein van laag- en hoogopgeleiden door dementie. Volgens de wetenschappers moet het dus wel zo zijn dat hoger opgeleiden beter met veranderingen in de hersenen, die leiden tot dementie, om kunnen gaan.

Geliefd als baby, minder stress later Volkskrant, juli 2010

Baby's die door hun moeders overspoeld worden met genegenheid, zijn als volwassenen minder angstig en gestrest.

De uitkomsten van het onderzoek komen overeen met wat wetenschappers al langer dachten. Tot op heden was echter alleen onderzoek gedaan door vragen te stellen aan volwassen mensen, met als risico dat herinneringen aan de band tussen moeder en kind niet onbevooroordeeld waren.

Opvallend is overigens dat baby's die moederlijke genegenheid ontbeerden, later

nauwelijks meer problemen lijken te hebben dan baby's die een gemiddelde dosis moederliefde kregen.

Baby’s lijden niet onder werkende moeders Volkskrant, aug 2010

Werkende moeders hebben geen slechte invloed op de ontwikkeling van hun kind. De voordelen van werken, zoals een extra inkomen, wegen op tegen de nadelen, minder tijd.

Hierdoor wordt eerder onderzoek tegengesproken dat werkende moeders een slechte invloed hebben op de ontwikkeling van kinderen. Deze kinderen zouden ongezond leven en zich traag ontwikkelen.

Het is gebleken dat moeders die vlak na de bevalling gaan werken hun kind veel hebben te bieden. Zij zijn zelfverzekerd en hebben een goede betere financiële positie. Deze voordelen compenseren de negatieve effecten van werken zoals tijdgebrek, zeggen de wetenschappers.

De onderzoekers pleiten echter niet voor een fulltime baan. Moeders die veertig uur per week werken, zijn vaak depressief. Moeders die parttime werken, maximaal dertig uur per week, boeken de beste resultaten. Zij bieden hun kind de beste materiële en emotionele voordelen.

Jonge vaders vaak depressief na geboorte kind Volkskrant, aug 2010

Wereldwijd heeft één op de tien jonge vaders last van een postnatale depressie. Dat concluderen Amerikaanse onderzoekers deze week in het Journal of the American Medical Asociation, meldt Trouw.

Het gaat om een samenvatting van 43 bestaande onderzoeken waarin 28.000 vaders zijn ondervraagd. Opvallend is dat vaders in de Verenigde Staten het vaakste een depressie melden: ruim 14 procent. De onderzoekers weten niet hoe dit komt.

Terwijl gemiddeld nog geen 5 procent van de mannen in een jaar depressief is, is dat voor en na de bevalling ruim 10 procent.

In Nederland worden de onderzochte klachten „postpartum-depressie‟ genoemd. Naar schatting 10 tot 15 procent van de vrouwen heeft hier last van. Jonge vaders krijgen volgens het onderzoek vaak depressieve klachten als hun vrouw die ook heeft. Het percentage bij de mannen ligt dan ook hier rond de 10 procent. Bij het behandelen van de

vrouw, zou dus ook de mentale toestand van de man bekeken moeten worden, stellen de wetenschappers.

Problemen

Psychiater Raats aan de Erasmusuniversiteit in Rotterdam zegt in Trouw zich niet te verbazen over het hoge aantal depressieve jonge vaders. „Een geboorte is een flinke verandering in het leven van mensen. Als die genetisch gevoelig zijn voor depressie, en allerlei omgevingsfactoren gaan een rol spelen, kan dat leiden tot zo‟n depressie‟.

Hoewel de depressie wel weer over gaat, kan deze wel gevolgen hebben voor de ontwikkeling van het kind. Baby‟s kunnen emotionele problemen krijgen en zich motorisch minder goed ontwikkelen.

Studenten krijgen preventieve bofprik Volkskrant, aug 2010

Met het oog op de aanstaande introductie roepen GGD'en studenten van universiteiten op om zich preventief te laten inenten tegen de bof. Het gaat om studenten die daarvoor nog niet op kinderleeftijd zijn ingeënt en die de ziekte nog niet hebben gehad.

Sinds begin dit jaar is in een aantal studentensteden sprake van een kleine bofepidemie. Voor bof (parotitis epidemica) bestaat een meldplicht. Bij het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) waren tot 22 juli 290 meldingen binnengekomen. Het virus wordt overgebracht door hoesten, niezen en speekseluitwisseling.

De bof verloopt vaak onopgemerkt, maar kan ook leiden tot complicaties als doofheid en teelbalontsteking, met in een enkel geval blijvende onvruchtbaarheid tot gevolg.

Omdat studenten tijdens de introductie vaak met veel mensen in een kleine ruimte verblijven en intensief contact hebben, vindt ook het RIVM het raadzaam om jongeren die risico lopen een inhaalprik te geven. Sinds 1987 zit inenting tegen de bof in het landelijk vaccinatieprogramma, in een cocktail met mazelen en rode hond (de bmr-prik).

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 7

Wetenschap & Onderzoek

Nooit meer kapot Kennislink.nl, aug 2010

Nooit meer krassen op je beeldscherm? Binnenkort is dat geen science fiction meer. Op de Technische Universiteit Delft hebben ze al metaal, beton, rubber, asfalt en zelfs autolakken gemaakt die zichzelf kunnen repareren.

“Over een paar jaar zijn zelf-helende materialen hartstikke normaal. In het lab hebben we al zelfhelend metaal, keramiek, beton, verf, asfalt en de autolak ligt al in de winkel.”

Als we nu een product ontwerpen, dan moet dat enige tijd meegaan. Koffiebekertjes een paar minuten, auto‟s een tiental jaren en dijken mogen wel een paar honderd jaar meegaan. In die periode zal het schade oplopen door gebruik. Om dat op te vangen, maken we de meeste dingen sterker dan nodig. Vliegtuigen bijvoorbeeld, moeten meerdere keren hun eigen gewicht kunnen dragen voordat ze de lucht in mogen. Wat ze natuurlijk ook onnodig zwaar maakt.

Door kleine beetjes koper aan het aluminium toe te voegen, kunnen die gaatjes zich weer herstellen. Koper legeringen werden al veel langer gebruikt, kleine clusters koper zorgen namelijk voor extra stevigheid in het aluminium. Anders was je vliegtuig net zo slap als de rol aluminiumfolie in de keukenla. Het vernieuwende zit „m in het productieproces. Door de legering in een bepaald patroon te laten stollen, op te warmen en weer af te laten koelen, blijven er losse koperatomen ‟opgelost‟ in het metaal.

Binnen een seconde na impact door een kogel, hechten de randen van het gat zich weer aan elkaar. Afbeelding: © Sybrand van de Zwaag

Veiliger pinnen met een chip Op naar 'het nieuwe pinnen" Kennislink.nl, aug 2010

Om skimmen (het kopiëren van pinpassen) tegen te gaan, gaat Nederland over op passen met een chip in plaats van een magnetische strip. Dit zou veiliger moeten zijn, maar waarom?

Skimmen is tegenwoordig steeds vaker in het nieuws. Logisch, want in 2009 werden er op

meer dan 400 betaal – en geldautomaten pinpassen geskimd (zie jaarverslag Currence). Maatregelen kunnen daarom niet uitblijven.

Het „nepfrontje‟ bevat een apparaatje dat de magnetische strip op de pas kan lezen en kopiëren. De software registreert vervolgens de gegevens van de kaart en het tijdstip waarop gepind is. Die gebruiken de skimmers later om de goede pincode aan de kaart te koppelen.

Om de pinpas veiliger te maken, wordt de magnetische strip afgeschaft: straks heeft iedere pas een EMV-chip. Dit is een chip die voldoet aan een set strenge regels en richtlijnen (de EMV-standaard) die de betalingsmaatschappijen Europay, MasterCard en Visa hebben opgesteld. Vandaar ook de naam.

De EMV-standaard stamt al uit 1998 en veel Europese landen zijn sindsdien al overgestapt. Nederland zou oorspronkelijk pas volgen in 2014, maar door het grote aantal skim-gevallen wordt de overstap versneld. Nu is de planning dat vanaf 2012 het nieuwe pinnen een feit is en alleen nog maar gebruik wordt gemaakt van passen met de chip. Het einde van de magnetische strip is dus in zicht.

Racen op biobrandstof Kennislink.nl, aug 2010

De TU Delft heeft studentenprojecten in overvloed, maar toch halen ze wéér het nieuws. Dit keer met een motor op biobrandstof. Kennislink ging langs voor een blik achter de schermen.

Paul vertelt graag over de motor. Anderhalf jaar geleden is hij samen met een studiegenoot het project begonnen. “Er waren al allerlei studentenprojecten, maar nog niets op het gebied van racemotoren. Dit wilden we graag veranderen, om zo ook in de motorsport duurzame technieken te promoten,” legt hij uit.

Met als basis een motorblok van KTM en een frame van Aprilia begon de bouw. Paul: “We hebben eerst alles met een 3D-scanner ingescand. Hierdoor hadden we een compleet

3D-model op de computer, zodat we alles digitaal konden ontwerpen.”

Niet alleen de brandstof, maar het hele ontwerp is dus bijzonder. Ik vraag of dit noodzakelijk is voor het rijden op bio-ethanol. Paul geeft toe van niet: “Er zijn tegenwoordig al kleine computersystemen die je in een standaardmotor kunt aanbrengen zodat hij op bio-ethanol kan rijden. Maar ja, dat is natuurlijk geen uitdaging,” lacht hij. Tsja, we zitten hier tenslotte wél op een TU.

Eerste touchscreen van grafeen Kennislink.nl, aug 2010

Het is eindelijk gelukt. Na jaren van beloftes en toekomstmuziek maakten Zuid-Koreaanse en Japanse wetenschappers voor het eerst grote lappen grafeen ter grootte van een tv-scherm. Tevens lieten ze zien dat het prima werkt als touchscreen.

Het is nog maar zes jaar geleden sinds Andre Geim voor het eerst een stukje grafeen van grafiet afschraapte. Groter dan enkele vierkante centimeters – noem het snippertjes – kon het niet gemaakt worden. Dat volstaat voor fundamenteel onderzoek, maar voor echte toepassingen moet het zeg maar van de lopende band af kunnen rollen.

Met behulp van Chemical Vapor Deposition (CVD) groeiden ze een laag grafeen op een stevige onderlaag van buigzaam koperfolie. Met twee persen drukten ze hier een dun laagje plakplastic bovenop (zie plaatje). Het koperlaagje lieten ze oplossen in een zuur etsmiddel en het grafeen met plakplastic werd nu op een kunststof (bijvoorbeeld PET) onderlaag gedrukt. Vervolgens werd het plakplastic er af gepeld. Voor de stevigheid werden deze stappen vier keer herhaald zodat een vierdubbeldikke lap grafeen ontstond.

Vergeleken met eerder grafeen-onderzoek is dit werkelijk een prestatie van formaat. De grafeenlagen waren nagenoeg transparant (97,4 procent van het licht werd doorgelaten) en bleken over een uitstekende geleiding te beschikken. En alsof dat nog niet genoeg was, demonstreerden ze ook nog even hoe je het inzet als touchscreen.

Maar even vervangen is makkelijker gezegd dan gedaan. Elektronicaproducenten zijn al jaren aan het experimenteren met alternatieven voor ITO, zoals bijvoorbeeld transparante laagjes van koolstofnanobuisjes. Maar dat vlot nog niet echt omdat je hierbij vaak met „dode pixels‟ blijft zitten: kleine, zichtbare defecten. Misschien dat deze demo van grafeen de ogen van de fabrikanten opent.

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 8

Grafeen stopt elektronen in bubbelbad Kennislink.nl, aug 2010

Grafeen – het wondermateriaal van één atoomlaag dik – heeft er weer een bizarre eigenschap bij. Als je grafeen oprekt ontstaan er nanobubbels op het oppervlak. Elektronen in de bubbels gedragen zich opmerkelijk anders dan in de rest van het materiaal.

Toch zijn er, voor het zover is, nog een aantal hobbels te nemen. Het is bijvoorbeeld lastig om grafeen in grote hoeveelheden te produceren, hoewel recentelijk veelbelovende resultaten op dit gebied zijn behaald. Een ander probleem is het beheersen van die extreem goede elektrische geleiding van grafeen. Elektronen zoeven kriskras door het materiaal, terwijl het bijvoorbeeld in elektronische schakelingen nodig is controle te hebben over de energie en richting van de elektronen.

Een met een scanning tunneling microscoop (STM) gemaakte afbeelding van een grafeenlaag met nanobubbels op het oppervlak.

Het team onderzoekers ontdekte toevallig dat de nanobubbels ontstaan wanneer grafeen op een bepaalde manier wordt opgerekt. Binnenin die bubbels blijkt iets vreemds te gebeuren. De elektronen die in de bubbels terechtkomen gaan kleine cirkeltjes draaien, net alsof ze gevangen worden door een magnetisch veld. Dat magneetveld is er niet echt, maar het bizarre gedrag van de elektronen ontstaat door vervormingen in het atoomrooster van grafeen. Het

Leraren moeten omgang met jongens trainen NRC, juli 2010

Docenten in het basis- en voortgezet onderwijs zouden cursussen moeten volgen waarin ze leren hoe ze met de jongens in de klas moeten omgaan.

Zo moeten de leraren hun opdrachten aan de klas vaker afwisselen en meer wedstrijdjes en practicumlessen organiseren. Dat vinden jongens namelijk leuk en het komt in het huidige onderwijsaanbod nauwelijks aan de orde.

Onderzoeksinstituut ITS, onderdeel van de Radboud Universiteit in Nijmegen, heeft in opdracht van het ministerie van Onderwijs uitgezocht of jongens inderdaad steeds verder achter gaan lopen bij de meisjes. Dat

gebeurde, nadat de Tweede Kamer zich daar eind vorig jaar zorgen over had gemaakt.

Volgens het ITS presteren jongens echter op zich evengoed als meisjes, maar hebben ze eerder last van een „antischoolhouding‟. In Nederland wordt ondertussen ook op kleine schaal geëxperimenteerd met een uit Australië overgewaaide cursus om jongens weerbaarder te maken op school.

Leraren moeten leren omgaan met jongens. (Colourbox)

Het instituut vond geen bewijs voor de veelgehoorde stelling dat meisjes geestelijk rijper zijn en daarom beter kunnen leren. Jongens zijn wel vaker hyperactief en vertonen gedragsproblemen. Omdat jongens graag de competitie zoeken en willen bewegen, is het volgens de onderzoekers een idee om sommige lessen gescheiden van de meisjes te geven. Een cursus kan jongens leren hoe ze zich in de klas beter kunnen gedragen, vooral tegenover leraressen. Want ook de inventarisatie van het ITS wijst uit dat het voor sommige jongens beter is als er een man voor de klas staat.

Onderwijs voor jongens hoeft niet op de schop Kennislink.nl, aug 2010

Jongens blijven op school achter bij de meisjes en het ligt aan de veel te grote hoeveelheid vrouwen voor de klas, opperde de een.

Nee, het ligt aan het al te talige lesmateriaal en het gebrek aan structuur: daar kunnen jongensbreinen niet tegen, opperde de ander. Een nieuw rapport nuanceert. Jongens presteren helemaal niet slechter dan meisjes, en van de problemen die er wel zijn is het onderwijs niet de hoofdoorzaak.

De afgelopen maanden woedt de discussie weer in alle hevigheid: hoe kan het toch dat jongens het op de basis- en middelbare school slechter doen dan meisjes? En wat doen we eraan? In opdracht van het Ministerie van Onderwijs onderzocht ITS (onderdeel van de Radboud Universiteit) deze kwestie, die bekend staat als de boy problem. De conclusie: jongens en meisjes verschillen nauwelijks in hun daadwerkelijke prestaties, hoewel er iets meer jongens blijven zitten, naar een lager

niveau stromen of uitvallen. Het gaat om enkele procenten, maar dat zijn wel duizenden leerlingen, benadrukken de onderzoekers Geert Driessen en Annemarie van Langen. Grote onderwijshervormingen vinden ze echter niet gerechtvaardigd.

Het probleem met de jongens is dus niet zo groot als gedacht. En bij de problemen die er wel zijn is de invloed van de school klein. Het onderwijs hoeft dus niet op de schop vanwege de boy problem.

klok tikt voor IP-adressen Kennislink.nl, aug 2010

Internetexperts zijn het erover eens: binnen een jaar zijn alle IP-adressen vergeven. Wordt er niet op tijd ingegrepen, dan ontstaan er twee verschillende internetten: met oude IPv4-adressen, en met nieuwe IPv6-adressen.

Nog 340 dagen en dan zijn alle overgebleven 232 miljoen IP-adressen wereldwijd vergeven. De ontwerpers van het internet konden dertig jaar geleden niet vermoeden dat de wereld haar vier miljard internet-protocol (IP) adressen zo snel zou opgebruiken. Vooral de smartphones zijn verantwoordelijk voor het opslurpen van de IP-adressen.

IP-adressen zijn een soort paspoorten voor apparaten die online willen. Elk apparaat heeft een uniek IP-adres waarmee het zich onderscheidt van andere computers. Er zijn twee protocollen waarmee je een IP-adres maakt: IPv4 en IPv6. IPv4 is het huidige protocol. Het produceert voor elk apparaat een unieke code van 32 bits wat als IP-adres dient.

“Het internet blijft draaien, er ontploft niets. Maar alle bijzondere websites die daarna online komen, zoals een nieuwe Facebook, draaien op het nieuwe protocol IPv6. Mensen met oude modems die op IPv4 draaien, kunnen die websites niet meer bereiken.”

Vijfmaal brons bij Wiskunde Olympiade Kennislink.nl, aug 2010

Het Nederlandse team van zes scholieren heeft tijdens de Internationale Wiskunde Olympiade, dé wiskundewedstrijd voor middelbare scholieren, vijf bronzen medailles behaald. Daarnaast werd een eervolle vermelding in de wacht gesleept.

In totaal namen 517 leerlingen uit 96 verschillende landen deel aan de 51ste editie van de Internationale Wiskunde Olympiade (IMO). Nederland is met 94 punten 38ste geworden in het officieuze landenklassement. Voor een klein land als het onze is dat een prestatie om trots op te zijn. Winnaar is China, gevolgd door Rusland en de Verenigde Staten.

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 9

De medailleverdeling op de IMO gaat als volgt: de helft van de deelnemers krijgt een medaille, in de verhouding goud : zilver : brons = 1 : 2 : 3. Een eervolle vermelding krijg je als je geen medaille haalt, maar wel een van de opgaven helemaal foutloos opgelost hebt.

De Nederlandse deelnemers

Hoge opleiding compenseert hersenschade NRC, april 2010

Hoogopgeleide mensen worden minder snel dement doordat ze hun hersenschade weten te ‘verhullen’. De hersenen van hoogopgeleiden zijn echter net zo verouderd als die van laagopgeleide leeftijdgenoten, en ook even sterk aangetast door afwijkingen die dementie bevorderen.

Uit die autopsies blijkt dat allerlei degeneratieve verschijnselen die dementie bevorderen gemiddeld even veel voorkomen bij hoog- en laagopgeleide leeftijdgenotenHoogopgeleiden hebben alleen minder last van hun hersenafwijkingen. Ze kunnen hun hersenachteruitgang compenseren, bijvoorbeeld doordat ze tijdens hun leven beter zijn getraind in plannen en het bijhouden van agenda‟s.

Hoogopgeleiden worden later dement dan laagopgeleiden. Foto: Hibino/Flickr

Eerzucht student bepaalt resultaat studie NRC, april 2010

De gemiddelde psychologiestudent heeft een socialere, coöperatievere instelling dan de gemiddelde economiestudent.

Omdat in experimenteel onderzoek vaak studenten als proefpersonen worden gebruikt, biedt dat een mogelijke verklaring voor een langlopend verschil van mening tussen psychologen en economen.

In economische theorieën wordt over het algemeen benadrukt dat de mens wordt gedreven door eigenbelang, terwijl psychologen menen dat de mens ook van

nature altruïstisch kan zijn. Op een bepaalde manier hebben de vakgebieden dus beide gelijk; ze hebben het alleen over hun eigen populatie proefpersonen.

In het onderzoek bleek dat bijna tweederde van de psychologiestudenten een sociale instelling had. Van de economiestudenten waren er veel minder sociaal ingesteld: slechts 36 procent. De individualistische economiestudenten waren over de streep te trekken als hun een financiële beloning in het vooruitzicht werd gesteld.

Studenten in afwachting van een MBA van een Hotelschool. Foto Les Roches/Flickr

Chimpansees rouwen om dode soortgenoten NRC, april 2010

De nacht dat de oude chimpanseevrouw Pansy stierf, bleef haar dochter Rosie bij haar. En de rest van die nacht sliepen Rosie en de andere twee chimpansees in de groep vrij slecht.

De conclusies zijn mogelijk omdat de oppasser op de bewuste avond de andere chimps gewoon bij de stervende chimp liet, in afwijking van de normale gang van zaken in dit soort sterfgevallen. Een camera in het hok nam alle gebeurtenissen op.

De biologen zagen hoe de drie andere chimpansees voor de stervende oude aap zorgden. Zelfs leken ze uitvoerig te controleren of Pansy echt wel dood was, door haar mond te inspecteren en aan haar ledematen te trekken. De volgende dagen waren de chimpansees lusteloos en Chippy weigerde het nachthok opnieuw te betreden.

Groepsgenoten van de stervende chimpansee Pansy zoeken haar op in het nachtverblijf.

Kijk, de zon kolkt en wervelt en zindert NRC, april 2010

Nog nooit waren beelden van de zon zo gedetailleerd en zo scherp als deze eerste beelden van het Solar Dynamics

Observatory (SDO) die op 30 maart bij de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA binnenkwamen. Zelfs ervaren zonneonderzoekers waren extatisch: ‘Ongekend!’

De komende vijf jaar moet het SDO de „dynamische zon‟ doorgronden. Astronomen willen er de zon mee begrijpen als gloeiend hete gasbol die kolkt en wervelt. En die geregeld tonnen gas met snelheden van honderden kilometers per seconde de ruimte in slingert – zoals in de „lus‟ op deze bijgekleurde plaat. Die werd gemaakt met instrumenten aan boord die harde ultravioletstraling uit het hete gas vastleggen. Rood staat voor (relatief) koel: rond 60.000 graden Celsius. In het groen en blauw is het minstens een miljoen graden.

Deze gisteren door NASA vrijgegeven foto van de zon is genomen door een nieuwe satelliet die zonnestormen moet helpen voorspellen.

Sterkste kever trekt 1.141 x zijn gewicht NRC, juli 2010

Deze mestkever, in Nederland bekend als de rundermestpillendraaier, is het sterkste insect ter wereld.

Het insect (circa 1 cm groot) kan 1.141 keer zijn eigen gewicht trekken. Dat is alsof een man van 75 kilo drie volle vrachtwagens verplaatst. Deze mestkevers (Onthophagus taurus) graven in het dagelijks leven gangen in koeienvlaaien. Daarbij vechten de mannetjes om de toegang tot het vrouwtje: ze proberen elkaar de gang uit te duwen. Daarom zijn ze zo sterk, volgens de biologen.

Twee rundermestpillendraaiers (Onthophagus taurus) Foto Alex Wild

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 10

Een weg van koud asfalt Fietspad in Gelderland is energiezuinig aangelegd NRC, juli 2010

De normale manier van asfalt storten is heet, bij 160° C. Maar het kan ook bij een gewone temperatuur, als een emulsie van water, grind en bitumen. Garderen heeft de primeur.

Asfalt is een mengsel van allerlei korrelachtig materiaal, zoals zand en grind, met bitumen. In grote asfaltfabrieken wordt de bitumen met de korrels gemengd. Dat gaat bij tamelijk hoge temperatuur, zo‟n 160 à 170 graden. Anders wordt de bitumen niet vloeibaar genoeg om de menging tot stand te brengen.

Aanleg van het fietspad in Garderen Foto KWS infra

Het verwarmen van het asfaltmengsel kost nogal wat energie, vandaar dat al lang wordt gezocht naar een methode om asfalt koud te produceren. De beste oplossing lijkt emulgeren te zijn, en dat is wat wegenbouwer KWS infra tussen Garderen en Wittenberg nu heeft gedaan. Je krijgt dan een emulsie, een min of meer stabiele vloeistof, die zich als water gedraagt. Gemengd met de steenkorrels vervoer je het als een koude brij. Bij storting „breekt‟ de emulsie. Het water verdampt, de bitumendeeltjes plakken weer aan elkaar en aan het vulmateriaal en het vertrouwde asfaltmengsel is weer daar. Een wals erover en dan heb je een fietspad of een weg – met veel minder CO2-uitstoot dan met de hete methode.

Veel meer materie dan antimaterie NRC, juli 2010

Fysici hebben bij de Amerikaanse Tevatronversneller aanwijzingen gevonden dat een nog onbekend mechanisme bijdraagt aan misschien wel de belangrijkste asymmetrie in de kosmos: die tussen materie en antimaterie.

Het gaat om een cruciaal kenmerk van het heelal. Was de kosmos perfect symmetrisch geweest, dan hadden aarde, zonnestelsel, melkwegstelsel en andere sterrenstelsels nooit bestaan. Dan was er tijdens de oerknal exact evenveel materie als antimaterie ontstaan. En dan hadden kort daarna materie en antimaterie elkaar weer tot louter energie gereduceerd.

In werkelijkheid schoot er wat materie over – krap een miljoenste van een procent, maar toch genoeg om er planeten, sterren en sterrenstelsels uit te laten ontstaan.

Theoretici wisten al dat het Standaard Model het materieoverschot in het heelal slechts deels verklaart. Maar dat een afwijking juist voor B-mesonen wordt gevonden is heel onverwacht, zegt Sijbrand de Jong die vanuit de Radboud Universiteit Nijmegen aan de proeven meewerkt. „Er zijn amper theorieën voor een onderliggend mechanisme hiervoor.”

De DZero detector van het Fermi-lab waarin acht jaar lang de deeltjes zijn geanalyseerd die voorkwamen uit biljoenen proton-antiprotonbotsingen.

Moderne auto laat zich eenvoudig saboteren NRC, juli 2010

Auto’s die plotseling uit zichzelf gaan remmen, waarvan de motor uitvalt of die juist elke rempoging tegenwerken. En de bestuurder is machteloos. Gevolgen van de sabotage van de computersystemen die in elke moderne auto zitten.

Ze kochten twee auto‟s van een recent type en brachten via het garagestopcontact dat in elke auto onder het dashboard zit, verstorende programma‟s in de autocomputer. Op de verlaten landingsbaan van een vliegveld werden de auto‟s aan een aantal proefnemingen onderworpen.

Ze slaagden erin de auto‟s op vooraf gedefinieerde momenten (bijvoorbeeld bij het bereiken van een bepaalde snelheid) dingen te laten doen waarbij de bestuurder alleen maar machteloos kon toezien. Ze konden een van de twee voorwielen afremmen, de claxon laten loeien, de motor laten uitvallen, de remmen saboteren, de ruitenwissers aanzetten en de

verlichting laten uitvallen. Ook was het mogelijk de kofferklep open te laten springen en de snelheidsmeter foutieve aanwijzingen te laten geven.

Na dreigend tekort nu overschot aardgas NRC, juli 2010

Nieuwe technologie heeft een revolutie ontketend in de wereld van het aardgas. Reusachtige voorraden gas uit compacte lagen leisteen en steenkool komen binnen bereik, onder andere in Amerika. Met overproductie tot gevolg.

Door deze ontwikkeling zijn opeens reusachtige voorraden aardgas binnen handbereik gekomen. Dat heeft grote gevolgen, zowel economisch als geopolitiek. De Verenigde Staten, die dreigden binnen een jaar of tien door de bewezen gasreserves heen te zijn, hebben zoveel leisteenformaties gekraakt dat er wereldwijd een overschot aan aardgas is ontstaan.

Door nieuwe technieken kan gas worden gewonnen uit ondergrondse lagen leisteen en steenkool, wat tot voor kort moeilijk en niet rendabel was. In de VS is de revolutie zo‟n vijf jaar geleden begonnen. Ze waait nu over naar Europa en Azië. Het gaat om enorme voorraden in onder meer Amerika, China en Polen. Dit bedreigt de machtspositie van Rusland en het Midden-Oosten.

Ontwakende zon Noorderlicht.vpro.nl, aug 2010

De zon wordt langzaamaan ‘wakker’. Vannacht is er daardoor kans op noorderlicht.

De zon brandt altijd. Maar niet altijd even hard. Onze zon kent periodes waarin ze vrij rustig is, en periodes met verhoogde activiteit, waarbij er flinke explosies aan het oppervlak plaatsvinden. Die explosies zijn op aarde te zien als donkere vlekken, de zogenoemde zonnevlekken. Meestal duurt zo‟n cyclus met verhoogde en lage activiteit elf jaar. Maar de laatste jaren bevonden we ons in een opmerkelijk lang durend dal. Afgelopen maanden meldden sterrenkundigen al vaker dat de zonneactiviteit eindelijk weer toeneemt. En afgelopen zondag was er weer eens een echt grote explosie.

Bij zo‟n grote explosie als op 1 augustus slingert de zon een wolk van plasma, oftewel geïoniseerde deeltjes, de ruimte in. Die wolk zal naar verwachting vannacht, in de nacht van 3 op 4 augustus, de aarde bereiken. Als dat gebeurt, treedt het verschijnsel op waarnaar deze website is genoemd: het noorderlicht of

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 11

poollicht. De plasmadeeltjes van de zon botsen dan met hoge snelheid op atomen in onze atmosfeer. De energie die bij deze botsingen vrijkomt, levert het kleurrijke lichtschouwspel op. Zoals je al uit de naam kunt afleiden is poollicht het beste zichtbaar bij de polen. Dat komt doordat het magnetisch veld van de aarde de zonnewolk afbuigt richting de Noord- of Zuidpool. Maar heel soms is het verschijnsel ook vanuit Nederland te zien.

Explosies aan het oppervlak van de zon leveren ook spectaculaire plaatjes op, zoals deze foto van Nasa. Dit is niet de explosie van zondag, maar een eerder vastgelegde uitbarsting.

Landjepik in apenoorlog Noorderlicht.vpro.nl, mei 2010

Bendes chimpansees slachten elkaar op bloeddorstige wijze af om terrein te veroveren.

Chimpansees zijn gewelddadige beesten. Ze vermoorden regelmatig soortgenoten uit andere groepen, maar waarom was onbekend. De afgelopen tien jaar volgden Amerikaanse onderzoekers een groep van 150 chimpansees uit het Ngogo, Kibale National Park in Oeganda. Tijdens die periode waren ze getuige van achttien fatale slachtpartijen en drie pogingen tot moord door bendes van de mensapen. De reden bleef onduidelijk, tot de chimpansees zich in de zomer van 2009 opeens in het gebied vestigden waar alle aanvallen hadden plaatsgevonden. Daardoor vergrootten ze hun territorium in een klap met 22 procent.

In hun moordtochten nemen bendes chimpansees vooral moeders met kinderen te grazen. [foto Elizabeth Lonsdorf]

De onderzoekers beschrijven deze week in Current Biology hoe de chimpansees te werk gingen. Alle aanvallen gebeurden tijdens

grenscontroles van hun territorium, waarbij ze opzettelijk vreemd terrein introkken. Daarbij nemen ze op hardhandige wijze zwakke soortgenoten te grazen.

In een geval viel een bende van 27 mannetjes en een vrouwtje een klein groepje andere vrouwtjes met twee kleine kinderen aan. Een kind werd vrij snel gedood, maar de moeder van het tweede kind liet niet los. Na een half uur beuken, meppen en trekken namen de vermoeide maar moordbeluste chimpansees een uur pauze en hielden moeder en kind in gijzeling, waarna het gevecht weer verder ging.

Eerlijk delen of loon naar werken? Noorderlicht.vpro.nl, mei 2010

Kleine kinderen delen eerlijk, grotere kinderen willen beloond worden voor hun inspanningen.

Kinderen van tien jaar oud zijn geneigd alles eerlijk te delen. Als je ze een spelletje laat spelen waarbij ze punten kunnen verzamelen door een combinatie van geluk en tactiek, dan delen ze die punten daarna net zo makkelijk met andere kinderen.

Maar naarmate ze ouder worden, komt daar verandering in, ontdekten Noorse onderzoekers (Science, 28 mei). Vooral als ze de punten hadden verzameld door slim te spelen, hebben adolescenten duidelijk minder zin om ze vervolgens eerlijk te delen met iemand anders. Ze willen beloond worden voor hun prestaties.

Tot hun tiende delen ze alles eerlijk, maar daarna

Gesplitste hersenen Noorderlicht.vpro.nl, mei 2010

Als iemand twee dingen tegelijk doet, blijkt elk van diens hersenhelften zich met een eigen taak bezig te houden.

De een is er beter in dan de ander: multitasken. Twee dingen tegelijk doen gaat vaak nog wel. Maar meer dan dat wordt lastig. Sylvain Charron en zijn collega‟s lieten proefpersonen verschillende taakjes uitvoeren terwijl hun hersenactiviteit in de gaten werd gehouden met een fMRI-scanner. De onderzoekers waren vooral geïnteresseerd in hersengebiedjes die te maken hebben met de motivatie om een bepaalde taak uit te voeren. Zo‟n gebiedje zit, mooi symmetrisch, zowel in de linker- als rechterhersenhelft.

Als de proefpersonen uit het experiment een enkele taak deden, lichtten allebei de motivatiegebiedjes gelijk op op de hersenscan. Maar als ze zich met twee taken tegelijk bezig hielden, bleek de activiteit van het motivatiegebiedje in de ene hersenhelft

overeen te komen met de ene taak, en de activiteit van het andere gebiedje met de andere taak. Volgens de onderzoekers verklaart dit waarom veel mensen zich wel met twee dingen tegelijk bezig kunnen houden, maar niet met meer. Dan komen ze hersenhelften tekort.

Menselijke hersenen bestaan uit twee (verbonden) helften. Als je meerdere dingen tegelijk doet, blijken je hersenen zich te kunnen opdelen. De ene helft houdt zich dan bezig met de ene taak, en de andere helft met de ander.

Het belang van de leraar Noorderlicht.vpro.nl, mei 2010

Iemands vermogen om goed te leren lezen is genetisch bepaald. Maar je hebt niks aan de goede genen, als je niet ook een goede leraar hebt.

Al ben je van jezelf nog zo slim; als je geen goede leraar hebt, zal dit niet uit je komen. Bij eerder onderzoek bleken er tussen schoolklassen behoorlijke verschillen zijn in de leesvaardigheid. Dat zou heel goed aan de leraar kunnen liggen. Maar het kan natuurlijk ook dat er in de ene klas meer van nature slimme kinderen zaten dan de ander. Bovendien is volgens nog weer ander onderzoek het vermogen om goed te leren lezen voor een groot deel genetisch bepaald.

Dus besloten wetenschappers uit Florida de testen nog eens over te doen, maar nu met enkele honderden tweelingen. Van eeneiige tweelingen weet je dat ze genetisch identiek zijn. Als van zo‟n tweeling dan ieder kind in een andere klas zit, en de een kan duidelijk beter lezen dan de ander, zal dit dus niet aan de genen liggen maar aan de docent. Voor de zekerheid namen de onderzoekers ook de leesprestaties van klasgenoten mee in het onderzoek. En jawel: als de ene helft van een tweeling beter kon lezen dan de ander, zat deze vaak in een klas die als geheel goed presteerde. Met blijkbaar een goede leraar voor het schoolbord.

Hoe slim je ook bent; zonder een goede lera(a)r(es) ben je nergens. (foto: wikimedia)

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 12

Het chilipeperdieet Noorderlicht.vpro.nl, mei 2010

Het eten van flink hete pepers verhoogt de vetverbranding.

Het is de droom van menig eetliefhebber: afvallen terwijl je een lekker pittige met gesmolten kaas overgoten burrito naar binnen werkt. Het klinkt te mooi om waar te zijn, maar bevat wel een kern van waarheid. Amerikaanse onderzoekers toonden aan dat flink wat chilipepers door het eten de energieverbranding na de maaltijd kan verdubbelen.

Het verhoogde energieverbruik gaat gepaard met een hogere lichaamstemperatuur en wordt veroorzaakt door capsaïcine, dezelfde stof in chilipepers die ook het branderige gevoel geeft. DHC stimuleerde het lichaam bovendien om meer eigen vetten te verbranden. Dit effect maakt DHC volgens de onderzoekers vooral interessant als toevoeging op een dieet. Ze voegen daaraan toe dat ze alleen de effecten van DHC direct na de maaltijd hebben bestudeerd en niet hebben gekeken naar mogelijke verschillen in lichaamsreactie op DHC tussen dunne en dikke mensen.

Flink wat chilipepers eten stimuleert de vetverbranding.

Leren in een droom Noorderlicht.vpro.nl, mei 2010

Dat een dutje na het leren goed is voor je geheugen, dat was al bekend. Tijdens dat dutje dromen over wat je hebt geleerd is nog beter, blijkt nu. Dat inzicht biedt een nieuw perspectief op de vraag waarom we dromen.

Maar hoewel een Amerikaanse generaal er tegenwoordig niet meer over zal piekeren om zijn Irakstrategie om te gooien op grond van een droom, zijn dromen zeker niet betekenisloos. Nieuw onderzoek toont dat andermaal aan.

Essentieel onderdeel van het leerproces.

Een kleine honderd studenten kregen van onderzoekers van Harvard Medical School de opdracht om de gangen van een driedimensionaal doolhof uit hun hoofd te leren (Current Biology, 22 april). Ergens in dat - virtuele - doolhof stond een boom. De studenten werden vijf uren na de oefening op een willekeurig plek in het doolhof neergezet, met als opdracht de boom te vinden. En wat bleek? Als ze een deel van die vijf uren slapend hadden doorgebracht, dan presteerden ze beter. Maar het best presteerden de deelnemers die niet alleen hadden geslapen, maar ook nog eens hadden gedroomd. Over het doolhof.

Vrouwelijk hormoon maakt mannen tot man Noorderlicht.vpro.nl, mei 2010

Testosteron wordt gezien als hét mannelijke hormoon. Maar het blijkt helemaal niet noodzakelijk te zijn om mannelijk gedrag te ontwikkelen. In ieder geval niet bij muizen.

En het leek allemaal zo eenvoudig. Vrouwen maken vrouwelijke geslachtshormonen, mannen mannelijke; dus zouden deze hormonen vast voor typisch vrouwelijk of mannelijk gedrag zorgen. Maar wetenschappers ontdekten een poosje terug al dat het mannelijke hormoon testosteron in feite een voorloper is van het vrouwelijke hormoon oestrogeen. En dat bij veel mannelijke dieren testosteron in de hersenen wordt omgezet in dit vrouwelijke hormoon. Bovendien leek oestrogeen in eerdere proeven met muizen nodig om hen typisch mannetjesgedrag te laten vertonen, zoals paringsdrift of het verdedigen van hun territorium.

Of deze muizenpups later stoere mannetjes worden, hangt niet af van de mannelijke hormonen in hun lijf, maar de vrouwelijke.

Ze kweekten een stel muizen wiens hersencellen door een mutatie ongevoelig waren voor testosteron. De mannelijke baby-muizen bleken weinig last te hebben van deze mutatie: hun hersenen ontwikkelden zich gewoon zoals de hersenen van andere mannetjesmuizen. Daar was het hormoon dus niet voor nodig.

Vervolgens deden de biologen een aantal gedragsproeven. Bij een daarvan werden vruchtbare, gewillige vrouwtjesmuizen in de kooi van gemuteerde mannetjes geplaatst. Bij het eerdere onderzoek waarbij muizen ongevoelig waren gemaakt voor oestrogeen, hadden de mannetjes in zo‟n geval geen behoefte om te paren. Maar de testosteron-ongevoelige mannetjes vertoonden wel seksueel gedrag.

Onderzoekers negeren vrouwen Noorderlicht.vpro.nl, juni 2010

Bij medische klachten krijgen vrouwen vaker een verkeerde diagnose of een niet goed op hun situatie afgestemd medicijn. Hoe dat komt? De man overheerst in biomedische onderzoeken.

Volgens onderzoeken uit 2000 en 2008 staat het aantal vrouwen dat bijvoorbeeld mee doet aan onderzoek naar hart- en vaatziekten nog altijd niet in verhouding tot hoe vaak die ziektes bij vrouwen voorkomen. Slechts 37 procent van de proefpersonen is vrouw, concludeerde een onderzoek uit 2004, en niet meer dan dertien procent van alle studies maakt überhaupt onderscheid tussen sekse in de analyse van de onderzoeksdata.

Zwangere vrouwen hebben vaak geen toegang tot nieuwe medicijnen, omdat ze worden uitgesloten uit onderzoeken.

Terwijl veel mensen denken dat vrouwen tegenwoordig wel evenveel aan bod komen als mannen in biomedisch onderzoek, of dat er zelfs meer aandacht is voor vrouwen. Maar dat klopt alleen voor enkele specifieke, hoofdzakelijk op vrouwen gerichte onderzoeken, schrijven de auteurs in Nature. Zoals naar kankervorming in borsten, baarmoeder of baarmoederhals.

Origamivel vouwt zichzelf Met een druk op de knop een bootje of een vliegtuig Noorderlicht.vpro.nl, juni 2010

Amerikaanse onderzoekers ontwikkelen ‘programmeerbare materialen’ op basis van origami. De eerste vingeroefeningen zijn inmiddels op YouTube te zien.

Geen instructiestress en kramp in je vingers meer. Origamivouwen wordt er een stuk gemakkelijker op. Met dank aan onderzoekers van Harvard University en het Massachusetts Institute of Technology. Zij maakten een slim materiaal dat in staat is zichzelf tot een bootje of een vliegtuigje te vouwen. Je hoeft alleen nog maar op de knop te drukken.

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 13

In de laatste editie van PNAS beschrijven de Amerikanen hoe ze een origamivelletje maakten uit 32 driehoekjes van stevig glasvezelversterkt kunststof. Die zijn aan elkaar verbonden met makkelijk te buigen siliconenrubber en kleine actieve scharniertjes.

Het zichzelf vouwende origamivel bestaat uit driehoekjes vezelversterkte kunstof, bij elkaar gehouden door siliconenrubber en 'aangedreven' door scharniertjes uit geheugenmetaal.

De scharniertjes zorgen ervoor dat het velletje zichzelf langs de siliconenrubber naden kan opvouwen. Ze zijn gemaakt uit geheugenmetaal, dat in staat is een bepaalde vorm te „onthouden‟.

Spinrag als wondermateriaal Kunstmatige spinnenzijde is heilige graal voor materiaalonderzoekers Noorderlicht.vpro.nl, aug 2010

Zijde van rupsen wordt al duizenden jaren gebruikt voor kleding, maar de zijderevolutie voor de industrie moet nog komen. De grote uitdaging is om de supersterke en elastische zijden draden van spinnen kunstmatig na te maken.

Spinnen maken zijden draden die naar gewicht vijf keer sterker zijn dan staal en drie keer taaier dan Kevlar. Er komen geen schadelijke stoffen bij het maken van spinnenwebben vrij, zoals in de kunstmatige vezelindustrie, en het materiaal is biologisch afbreekbaar. Onderzoekers proberen daarom al jarenlang kunstmatige spinnenzijde te maken. Hoewel zijde gewoon bestaat uit eiwitten en water, blijkt dat knap lastig. Zijde lijkt gevormd te worden door een zeer precieze combinatie van chemie en het spinproces.

De zijdeklieren van de doornspin. [Foto copyright Dennis Kunkel Microscopy, Inc.]

Een internationaal onderzoeksteam schrijft deze week in PNAS hoe ze erin zijn geslaagd

om een kunstmatige spinnendraad te produceren, waarvan de mechanische eigenschappen wel in de buurt komen van een natuurlijke draad. Het zou de sterkste en meest taaie kunstmatige draad tot nog toe zijn.

Algenolie uit de Sahara Rijden we over vijftien jaar massaal op biodiesel uit algen? Noorderlicht.vpro.nl, aug 2010

Biobrandstof klinkt mooi, maar kost vaak landbouwgrond, drijft voedselprijzen omhoog en heeft slechts beperkte milieuvoordelen. Algenolie biedt een interessant alternatief en kan over tien á vijftien jaar rendabel zijn.

Algen zijn een interessant alternatief voor landbouwgewassen zoals maïs en soja om biobrandstof uit te maken. In tegenstelling tot gewassen zijn algen te kweken in fabrieksinstallaties en hoeven dus geen kostbare landbouwgrond te bezetten. De productie van algen kost bovendien veel minder water. En algen leveren per hectare grondoppervlak meer lipiden, de vetachtige stoffen waar biodiesel uit gemaakt wordt. Algenolie is alleen nog niet economisch haalbaar; de productieschaalgrootte moet omhoog en de kosten drastisch omlaag.

Een groene alg onder de microscoop. Pediastrum is zijn naam.

„De inspanningen wereldwijd zijn nu veel groter dan twee jaar geleden‟, zegt Wijffels. „In plaats van kleine bedrijfjes die gouden bergen beloven, zijn er nu grote spelers die fundamenteel onderzoek doen voor grootschalige productie van biobrandstof uit algen binnen tien tot vijftien jaar. Dat is een vrij realistische termijn, gebaseerd op kostenberekeningen, de beperkte productie-ervaring die er is en rekening houdend met onzekerheden en onvermijdbare tegenslagen die vertraging zullen opleveren.‟

Wetenschappers maken stroom uit rook Volkskrant, juli 2010

Wetenschappers van onder meer de TU Delft, onderzoeksinstituut TNO en het Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium (NLR) hebben een installatie ontwikkeld die uitlaatgassen gebruikt om stroom op te wekken.

De nieuwe installatie, ter grootte van een kleine zeecontainer, zet de restwarmte uit

uitlaatgassen van generatoren in bijvoorbeeld broeikassen en zwembaden, om in elektriciteit. Eén apparaat kan genoeg stroom produceren voor driehonderd huishoudens.

Belg ontdekt grootste buckyballs ooit Volkskrant, juli 2010

Een in Canada werkende Belgische professor heeft de grootste buckyballs ooit in het heelal ontdekt. Het gaat om grote koolstofmoleculen met zestig en zeventig atomen die zijn geordend in de vorm van een voetbal. Dat heeft het toonaangevende wetenschappelijke tijdschrift Science vrijdag gemeld.

Met behulp van de NASA Spitzer infrarood ruimtetelescoop werden in een planetaire nevel moleculen ontdekt die bestaan uit zestig of zeventig koolstofatomen, gerangschikt in een driedimensionale bol. De ontdekking van de grote moleculen draagt bij tot de kennis van de vorming van het leven.

Een symbolische weergave van een molecuul

Zonnewagen Nuna5 rijdt op circuit Volkskrant, aug 2010

De Delftse zonnewagen Nuna5 rijdt dit weekeinde op het formule 1-circuit van Suzuka in Japan. Het is de eerste keer dat de wagen meedoet aan zo'n race. Ruim tachtig teams komen aan de start. Winnaar is het team dat op beide dagen in twee heats van vier uur de meeste rondjes rijdt.

De Nuna5 is eigenlijk niet gebouwd voor races op een circuit. De zonnewagen reed eerder een race over 3000 kilometer door Australië.

Veel Japanse zonneauto's zijn wel speciaal gebouwd voor circuitraces. Maar Carlo van Dam, een van de Nuna5-rijders, is vol vertrouwen. „Ik heb de nodige testkilometers in deze zonnewagen gereden, dus ik heb het volste vertrouwen in een goede race.‟ Van Dam reed als formule 3-coureur al races op het circuit van Suzuka.

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 14

Zonnestelsel &

Heelal

Levenstekenen op Titan Kennislink.nl, aug 2010

Als er buitenaards leven in ons zonnestelsel is, zou dat wel eens op Saturnusmaan Titan kunnen zijn. Sterrenkundigen ontdekten dat de samenstelling van de dampkring van de maan daar aanwijzingen voor bevat.

De atmosfeer van Titan bestaat uit stikstof en methaan. Op Titan zelf komt een overvloed van complexe organische moleculen en nitrilen voor.

Helaas kan je door de dichte dampkring van Titan weinig van de maan zelf zien. Het merendeel van onze kennis over de maan bestaat uit meetgegevens van de Cassini-Huygens-missie. De Huygens-sonde daalde zelfs af in de atmosfeer van Titan om het oppervlak van de maan te bestuderen. Maar dat is lang niet genoeg om erachter te komen of er leven op Titan aanwezig is.

Astrobiologen Chris McKay en Heather Smith rekenden uit hoe Titan-leven zou kunnen bestaan. Als die microben er inderdaad zijn, aldus McKay en Smith, dan zou op Titan nauwelijks acetyleen moeten worden aangetroffen. Bovendien zou de hoeveelheid waterstofgas in de buurt van het maanoppervlak heel klein moeten zijn.

Nieuwe metingen aan Titan laten zien dat er inderdaad heel weinig waterstofgas en acetyleen op de maan voorkomt. Van acetyleen werd zelfs geen spoor gevonden, en dat is merkwaardig omdat het ultraviolette zonlicht dat de atmosfeer binnendringt er flinke hoeveelheden van zou moeten produceren

Ruimtevlieger op zonne-energie Kennislink.nl, aug 2010

Niet alleen auto’s maar ook satellieten worden tegenwoordig uitgerust met een energiezuinige hybrideaandrijving. De Japanse satelliet IKAROS kreeg naast een efficiënte ionenmotor een enorm zeil mee, om te varen op zonne-energie.

Een ruimtevaartuig op zonne-energie is geen nieuw idee, maar leek tot nu toe lastig te bouwen. De hoeveelheid energie die de satelliet uit de zon kan halen hangt

rechtstreeks af van zijn oppervlak. Vandaar dat IKAROS een vierkant zeil met een diagonaal van twintig meter meekreeg. Het zeil is superdun, niet meer dan 0.0075 mm. In dat dunne vlies zitten zonnecellen verwerkt om de satelliet van energie te voorzien. Het bijzondere aan IKAROS is dat hij, als eerste ruimtevaartuig ooit, in principe eeuwig de ruimte door zal kunnen trekken. Als zijn zeil niet kapot gaat tenminste, en hij dicht genoeg bij de zon blijft om energie te verzamelen.

Een artist impression van IKAROS.

Behalve een uniek aandrijfsysteem heeft IKAROS ook nog een missie: hij is onderweg naar Venus. Dat is een geschikte bestemming voor een ruimtevlieger, omdat Venus nog dichter om de zon cirkelt dan de aarde. Nadat IKAROS over zes maanden de omgeving van Venus bereikt zal de ruimtevlieger doorreizen, totdat hij over drie jaar aan de andere kant van de zon is.

Plancksatelliet levert eerste hemelkaart af Noorderlicht.vpro.nl, juni 2010

De Europese ruimtevaartorganisatie ESA presenteerde maandag 5 juli de eerste hemelkaart, gemaakt door de in 2009 gelanceerde Planck-satelliet.

De kaart toont de microgolfstraling afkomstig van stof in de Melkweg en van diverse andere sterrenselsels (blauw-wit) en van de fameuze kosmische achtergrondstraling (geel-paars), het 'nagloeien' van het heelal toen dit, kort na de Oerknal, een hete vuurbal was. Nu, 13,7 miljard jaar later, is door de uitdijïng het heelal afgekoeld tot 2,7 graden boven het absolute nulpunt, en de hittestraling is 'opgerekt' tot microgolfstraling.

De eerste hemelkaart, gemaakt door de Planck-satelliet. [foto ESA]

Hoewel de kaart duidelijk maakt dat Planck prima functioneert, toont hij slechts de ruwe data van de detectors. Om conclusies te trekken over kosmische inflatie is het nog veel te vroeg. Sowieso zal Planck eerst nog drie keer de hele hemelbol scannen.

Zelfs dan is hij er nog niet zeker van dat we de vingerafdruk van de inflatie zullen kunnen zien, want het zit op de rand van wat Planck aankan. 'Als Planck dit niet detecteert, moeten we dertig jaar wachten op een nieuwe generatie satellieten die dit wel kan.' besluit Mandolesi.

Deze week veel vallende sterren te zien allesoversterrenkunde.nl, aug 2010

Bij heldere hemel kunnen in de nacht van donderdag 12 op vrijdag 13 augustus veel 'vallende sterren' te zien zijn. De kortstondige lichtsporen behoren tot de jaarlijks terugkerende meteorenzwerm van de Perseïden. Rond 3.00 uur kunnen tot wel honderd vallende sterren per uur te zien zijn!

Vallende sterren zijn geen echte sterren die naar beneden vallen, maar kleine steentjes die vanuit de ruimte de dampkring van de aarde binnendringen. Zo'n brokje steen heeft in de ruimte een grote snelheid van vele tientallen kilometers per seconde en als het de dampkring binnenkomt, remt de lucht het steentje af. Het wordt dan heet en verdampt op een hoogte van zo'n tachtig tot honderd kilometer. Het lichtverschijnsel dat we zien is niet van het steentje zelf, maar van de lucht er omheen die ook sterk wordt verhit en gaat gloeien. Dit lichtverschijnsel wordt een meteoor genoemd.

Zes uur tijd, twee camera’s en 25 seconden per foto gebruikte meteorenspotter Marco Verstraaten voor deze compositiefoto.

Enkele malen per jaar zijn er veel meer meteoren te zien dan normaal. De aarde in zijn baan kruist dan de baan van een wolk stofdeeltjes, achtergelaten door een komeet - in het geval van de Perseïden is dat de komeet Swift-Tuttle. Dit jaar zijn de waarnemingsomstandigheden voor de Perseïden erg gunstig: er is namelijk geen storend maanlicht.

Op vrijdagavond is nóg een opvallend hemelverschijnsel te zien. In de avondschemering staan dan, laag in het westen, de maansikkel en de planeten Venus, Mars en Saturnus vlak bij elkaar aan de hemel. Diezelfde planeten zijn overigens deze hele week al in elkaars buurt te vinden.

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 15

Ruimtestation kampt met hittegolf Volkskrant, aug 2010

‘Houston, we have a problem.’ Het International Space Station, het 100 miljard dollar kostende ruimtestation waaraan zestien landen hebben meegebouwd, kampt met een kleine hittegolf. Een van de twee koelsystemen aan boord van het complex heeft de geest gegeven.

De zeskoppige bemanning is niet direct in gevaar, meldt de NASA, maar het ruimtelab kan slechts op halve kracht draaien. Om te voorkomen dat het andere koelcircuit overbelast raakt, zijn een aantal computers en andere apparaten uitgeschakeld.

Het internationale ruimtestation ISS zweeft door de ruimte voor de Aarde langs. Het ruimteveer Endeavour, van waaruit de foto is gemaakt, is weer aangekomen in Florida. (AP)

De NASA heeft daarom de laatste jaren op elke shuttlevlucht reserveonderdelen meegestuurd. Die zijn aan de romp van het ruimtestation bevestigd, dat daardoor het uiterlijk heeft gekregen van een hightech klushok. Het ISS moet tot zeker 2020 mee.

Spectaculaire lawines gezien op Mars allesoversterrenkunde.nl, april 2010

Het lawineseizoen op Mars is in volle gang. In 2008 werd zo'n lawine voor het eerst gefotografeerd met de HiRISE-camera van de Mars Reconnaissance Orbiter.

Dat gebeurde bij toeval, maar nu, precies een Marsjaar later, houden Marsonderzoekers de steile kliffen rond de Noordpool van de planeet scherp in de gaten. En met succes: in januari zijn al verschillende lawines waargenomen. Zo stortte op 27 januari een heel pakket kooldioxide-ijs van een 700 meter hoge ijsklif af. Dat resulteerde in spectaculaire stofwolken van tientallen meters hoog. Het lijkt een jaarlijks terugkerend verschijnsel.

Water op Mars; ijs op de maan allesoversterrenkunde.nl, april 2010

Op Mars komt vloeibaar water voor, en in sommige kraters op de maan bevinden zich ijslagen van een paar meter dik.

Met de HiRISE-camera aan boord van de Amerikaanse Mars Reconnaissance Orbiter zijn foto's gemaakt van een zogeheten gully in een duinenveld bij de krater Russell op Mars. Gullies - 'geulen' - zijn smalle, donkere sporen op bergwanden en kraterhellingen, die vermoedelijk zijn ontstaan door stromend water. Uit de foto's blijkt dat één zo'n geul in 2007 vijftig meter langer is geworden, en in 2008 ruim honderd meter. Dat wijst erop dat er af en toe nog steeds kleine hoeveelheden water vrijkomen.

Radarmetingen van de Indiase maanverkenner Chandrayaan-1 hebben het bestaan van ijs aan het licht gebracht op de bodems van enkele diepe, permanent beschaduwde kraters in de omgeving van de noordpool van de maan. Uit de radarwaarnemingen blijkt dat de ijslagen in sommige gevallen twee à drie meter dik zijn.

Plasmaregen waargenomen op de zon allesoversterrenkunde.nl, april 2010

De Solar Dynamics Observatory (SDO) heeft op 19 april spectaculaire filmbeelden gemaakt van een uitbarsting op de zon - een van de grootste sinds jaren. Op de beelden is goed te zien hoe na de explosie een miljard ton plasma (heet gas) terugvalt naar het zonsoppervlak.

Zonsuitbarstingen zijn vaker waargenomen, maar zelden van dit kaliber en nog nooit zo gedetailleerd. De filmbeelden bestrijken een periode van vier uur en laten goed zien hoe na een tijdje grote klonten plasma op de zon neerploffen. Ze lijken een raadsel op te lossen waar zonneonderzoekers al een tijdje mee worstelden: het plasma valt langzamer terug dan je op grond van de sterke aantrekkingskracht van de zon zou verwachten.

Antarctische sneeuw bevat aanwijzingen over oertijd zonnestelsel allesoversterrenkunde.nl, juni 2010

Wetenschappers hebben op Antarctica twee minuscule meteorietjes gevonden die aanwijzingen bevatten over de vorming van ons zonnestelsel.

De micrometeorieten, beide slechts een fractie van een millimeter groot, zijn opgedoken uit sneeuwlagen die naar schatting 40 tot 55 jaar oud zijn. Het zijn waarschijnlijk de neergedwarrelde restanten van een komeet die ooit in de buurt van de aarde kwam.

De flintertjes ruimtepuin zijn rijk aan koolstof en bevatten veel meer deuterium (een vorm van waterstof) dan aards materiaal. Volgens deskundigen komen de aangetroffen koolstofverbindingen doorgaans uit de verre ruimte, waar grote gaswolken samentrekken tot nieuwe sterren. Maar dat kan bij deze micrometeorieten niet het geval zijn: ze bevatten namelijk kleine kristallen, wat erop wijst dat ze in de omgeving van de zon zijn gevormd.

Deze bevindingen wijzen erop dat het materiaal van de meteorietjes afkomstig is uit de grote schijf van gas en stof rond de zon waaruit de planeten zijn ontstaan. De verwachting is dat verder onderzoek van Antarctische micrometeorieten uiteindelijk de aanwezigheid van organische materialen op aarde zal kunnen verklaren.

Satellieten zien komeet neerstorten op de zon allesoversterrenkunde.nl, juni 2010

Amerikaanse zonnefysici hebben in maart voor het eerst de botsing van een komeet met de zon waargenomen. De laatste 'levensdagen' van het kleine, ijsachtige hemellichaam zijn vastgelegd door de tweeling-satelliet STEREO. En met een zonnetelescoop op de Mauna Loa (Hawaï) was nog net te zien hoe de komeet de hete atmosfeer van de zon in dook.

De afgelopen dertien jaar zijn door de zonnesatelliet SOHO een slordige 1600 zonnescheerders - kometen die dicht in de buurt van de zon komen - waargenomen. Maar niet eerder was het gelukt om een komeet tot zo dicht bij het zonsoppervlak te volgen.

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 16

Nieuwe komeet te zien aan vroege ochtendhemel allesoversterrenkunde.nl, juni 2010

In de uren voor zonsopkomst is de komende weken een komeet te zien. Hoe helder het object gaat worden, is nog onzeker.

De opvallend groen gekleurde komeet werd vorig jaar september ontdekt door de Australische sterrenkundige Robert McNaught en draagt ook diens naam. Op het moment van ontdekking was de kosmische ijsbal een uiterst lichtzwak hemelobject, maar daar is de afgelopen weken verandering in gekomen. Hij is nu al te zien met een verrekijker, en als deze ontwikkeling doorzet, zal komeet McNaught over enkele dagen ook met het blote oog waarneembaar zijn.

Geboortestadium van planetenstelsels waargenomen allesoversterrenkunde.nl, juni 2010

Sterrenkundigen uit de VS en Duitsland hebben voor het eerst gedetailleerde waarnemingen kunnen doen van een aantal planetenstelsels-in-wording.

Bij het onderzoek is specifiek gekeken naar wat zich afspeelt bij de overgang tussen de ster en de omringende schijf. Daarbij zijn bij verschillende sterren aanwijzingen gevonden dat het toestromende gas via magnetische veldlijnen met hoge snelheid naar de polen van de ster wordt geleid en daardoor zeer hoge temperaturen bereikt. De onderzochte sterren zijn naar astronomische begrippen heel jong: waarschijnlijk pas een paar miljoen jaar. In de hen omringende schijven zijn nog geen planeten ontstaan: dat gaat nog zeker enkele miljoenen jaren duren

Kepler-satelliet ontdekt honderden planeten allesoversterrenkunde.nl, juni 2010

Met de Amerikaanse satelliet Kepler, die in maart 2009 werd gelanceerd, zijn alleen al tijdens de eerste zes waarnemingsweken meer dan 750 potentiële planeten bij andere sterren opgespoord.

In naar schatting de helft van deze gevallen zal het ook werkelijk om planeten blijken te gaan.

Maar dat is al bijna voldoende om het totale aantal planeten dat de afgelopen vijftien jaar bij andere sterren is ontdekt in één klap te verdubbelen.

Geboorte van ster waargenomen allesoversterrenkunde.nl, juni 2010

Duitse en Amerikaanse sterrenkundigen hebben een ster ontdekt waarvan de geboorte in volle gang is. De ster is nog volop bezig met het aantrekken van gas en stof uit zijn omgeving.

De ster-in-wording maakt deel uit van een stervormingsgebied L1448 in het sterrenbeeld Perseus en is ongeveer 800 lichtjaar van ons verwijderd. In die reusachtige gaswolk ontstaan onder invloed van de zwaartekracht verdichtingen van gas en stof. Als er op een plek voldoende materie bijeengebracht is, ontstaat een dichte, hete kern: de proto-ster.

De nu ontdekte ster bevindt zich nog vóór het proto-sterstadium. Hij zendt nog maar weinig licht uit en is alleen waarneembaar met submillimeter- en infraroodtelescopen. Hoe lang het nog duurt voordat hij een 'echte' ster wordt, is onzeker.

Supercomplexe moleculen gevonden in de ruimte allesoversterrenkunde.nl, juni 2010

Wetenschappers hebben de stof anthraceen opgespoord. Deze organische stof bestaat uit zeer grote moleculen, en kan onder invloed van ultraviolette straling aminozuren vormen.

Volgens de onderzoekers maakt hun ontdekking het waarschijnlijker dat er in de interstellaire ruimte ook aminozuren te vinden zijn. In de ruimte zijn zo'n beetje alle ingrediënten opgespoord die een belangrijke rol hebben gespeeld bij het ontstaan van leven op aarde

Venus was niet drijfnat allesoversterrenkunde.nl, juni 2010

De planeet Venus had ruim vier miljard jaar geleden veel meer water dan nu. Maar modelberekeningen, gebaseerd op gegevens die met de Europese ruimtesonde Venus Express zijn verzameld, wijzen erop dat het er bepaald geen natte boel was.

Uit waarnemingen van de Venus Express blijkt dat Venus grote hoeveelheden water moet zijn kwijtgeraakt. Dat komt doordat de ultraviolette straling van de zon de watermoleculen in de atmosfeer stukslaat. Elk watermolecuul valt daarbij uiteen in twee waterstofatomen en één zuurstofatoom, die de ruimte in verdwijnen.

Hieruit kan worden afgeleid dat Venus vroeger natter was dan nu. Maar dit betekent nog niet dat de planeet oceanen heeft gehad, zoals sommige wetenschappers hebben geopperd. Franse modelberekeningen laten zien dat de aanwezigheid van water zich beperkte tot de atmosfeer. En zelfs die waterdamp is waarschijnlijk al kort na het ontstaan van Venus verdwenen

Water op Mars was overal allesoversterrenkunde.nl, juni 2010

Uit gedetailleerd onderzoek van mineralen in kraters op Mars blijkt dat er vrijwel overal op de planeet vloeibaar water moet zijn geweest. Dat er op het zuidelijk halfrond waterhoudende mineralen zijn, was al langer bekend. Maar nu zijn zulke chemische verbindingen ook aangetoond op het veel lager gelegen noordelijk halfrond, dat onder een dikke laag lava en sedimenten is bedolven (Science, 25 juni).

De waterhoudende mineralen zijn aangetroffen in een negental inslagkraters. Daar hebben planetoïden kilometers diepe gaten in de bodem geslagen, waarbij het oorspronkelijke korstmateriaal is blootgelegd. De mineralen op het noordelijk halfrond van Mars blijken dezelfde samenstelling te hebben als die op het zuidelijk halfrond.

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 17

NASA en Microsoft brengen Mars dichterbij allesoversterrenkunde.nl, juli 2010

NASA en Microsoft brengen Mars tot leven met nieuwe functies in de WorldWide Telescope-software, die de gebruiker een driedimensionale indruk van de 'rode planeet' geven. WorldWide Telescope is een 'virtuele telescoop' waarmee je het heelal kunt verkennen.

De nieuwe interactieve beelden bieden de kijker de mogelijkheid om een verkenningstocht op Mars te maken. Ze zijn gebaseerd op de meest gedetailleerde driedimensionale reconstructies van het Marsoppervlak die beschikbaar zijn.

Nieuw techniek ontwikkeld voor onderzoek donkere energie allesoversterrenkunde.nl, aug 2010

Radiosterrenkundigen hebben een nieuwe techniek ontwikkeld om grote kosmische structuren in kaart te brengen. Met deze techniek hopen zij meer te weten komen over de geheimzinnige 'donkere energie' in het heelal (Nature, 22 juli).

'Donkere energie' is de naam die sterrenkundigen hebben gegeven aan de nog onbegrepen oorzaak van de versnellende uitdijing van het heelal. Er zijn verschillende theorieën bedacht om die versnellende uitdijing te verklaren, maar tot nog toe is het niet gelukt om de verschillende kandidaten te toetsen. De sleutel wordt gezocht bij metingen van de grootschalige verdeling van sterrenstelsels in het heelal.

De zon ontwaakt allesoversterrenkunde.nl, aug 2010

Na een opmerkelijk lange periode van rust begint de zon geleidelijk weer te activeren. In de nacht van zaterdag op

zondag vond in de ijle zonneatmosfeer - de corona - een uitbarsting plaats waarbij grote hoeveelheden plasma (geïoniseerde atomen) de ruimte in werden geblazen. Dat plasma komt onze kant op, en kan in de nacht van 3 op 4 augustus spectaculair poollicht veroorzaken.

De uitbarsting, een zogeheten coronale massa-ejectie of CME, werd opgemerkt en gefilmd door de Solar Dynamics Observatory - een Amerikaanse satelliet voor zonneonderzoek. De verwachting is dat dit de eerste is in een lange reeks van CME's die de zon de komende jaren zal produceren.

Bron kosmische infraroodgloed gevonden allesoversterrenkunde.nl, aug 2010

Dertig jaar geleden ontdekten sterrenkundigen dat ons Melkwegstelsel en andere sterrenstelsels in het heelal een mysterieuze gloed van infraroodstraling uitzenden.

Door laboratoriumonderzoek hebben NASA-wetenschappers nu ontdekt waar die gloed vandaan komt. De bron blijkt te bestaan uit roetachtige deeltjes in de ruimte - zogeheten polycyclische aromatische koolwaterstoffen of PAK's.

De roetachtige deeltjes zijn waarschijnlijk afkomstig van koele, koolstofrijke sterren. De deeltjes, die ongeveer ontstaan zoals in de uitlaatgassen van een verbrandingsmotor, worden door de sterrenwind de ruimte in geblazen.

Astronomen maken 3D-reconstructie van ontplofte ster allesoversterrenkunde.nl, aug 2010

Astronomen hebben, met behulp van de Europese Very Large Telescope, voor het eerst een driedimensionaal beeld verkregen van het materiaal dat door een recent ontplofte ster is uitgestoten.

Volgens de nieuwe onderzoeksresultaten was de ontploffing niet alleen krachtig, maar ook in één bepaalde richting geconcentreerd. Dat wijst er sterk op dat de supernova heel turbulent moet zijn geweest, zoals ook de meest recente computermodellen laten zien.

Het is nu voor het eerst gelukt om een driedimensionale reconstructie van de centrale delen van het uitgestoten materiaal te maken. Daaruit blijkt dat de explosie in sommige richtingen krachtiger en sneller verliep dan in andere. Hierdoor is een onregelmatig gevormde materieverdeling ontstaan die zich op de ene plek verder uitstrekt dan op de andere. Zulk asymmetrisch gedrag is door sommige recente computermodellen van supernova-explosies voorspeld. Volgens die modellen ontstaan tijdens de explosie grootschalige instabiliteiten, en de nieuwe waarnemingen vormen het eerste directe bewijs daarvan.

Maangesteente is mogelijk toch kurkdroog allesoversterrenkunde.nl, aug 2010

De afgelopen jaren maakten diverse onderzoeksteams bekend dat zij water hadden aangetroffen in maangesteenten. Nieuw onderzoek door wetenschappers van vier Amerikaanse instituten roept echter twijfel op over deze resultaten.

Dat er water is op de maan staat zo goed als vast. Door inslagen van kometen is ijs op de maan terechtgekomen, dat in donkere, diepe kraters lang houdbaar is. Maar hoe zit het met het eigenlijke maangesteente?

Uit de chloormetingen volgt dat het inwendige van de maan altijd extreem droog is geweest. Het bevat tienduizend tot honderdduizend keer zo weinig water als het inwendige van de aarde.

Langverwachte zonnestorm vergroot kans op poollicht allesoversterrenkunde.nl, aug 2010

Voor het eerst sinds lange tijd is er weer een krachtige zonnestorm op weg naar de aarde. De wolk van elektrisch geladen deeltjes bereikt onze planeet naar verwachting in de nacht van 3 op 4 augustus.

Zonnestormen kunnen verstoringen veroorzaken in radioverbindingen en satelliet-elektronica. Daarnaast produceren ze

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 18

poollicht. Heel misschien is dat de komende nachten vanuit Nederland zichtbaar.

Afgelopen zondag rond 11.00 uur Nederlandse tijd was de Amerikaanse SDO-satelliet (Solar Dynamics Observatory) getuige van een explosie op de zon, met even veel energie als een paar miljoen waterstofbommen.

Poolicht is op het noordelijk halfrond normaalgesproken alleen zichtbaar vanuit Alaska, Canada, IJsland en Scandinavië. De komende twee nachten is het – bij onbewolkte hemel en vanaf een donkere plek – heel misschien ook vanuit Nederland te zien, aan de noordelijke hemel

DNA, Stamcellen & Klonen

Tomaat schiet banaan te hulp Kennislink.nl, aug 2010

De bananenteelt wordt wereldwijd bedreigd door de zwarte Sigatokaziekte. Onderzoek uit Wageningen laat zien dat een gen uit tomaten wel eens de oplossing zou kunnen zijn.

Helaas wordt de productie van bananen ernstig bedreigd door een vervelende schimmelziekte, zwarte Sigatoka. Bananenplanten hebben geen verweer tegen deze schimmel, maar wetenschappers van de universiteit van Wageningen kunnen daar misschien verandering in brengen. Ze ontdekten onlangs dat de schimmel grote overeenkomsten vertoont met een schimmel die tomaten infecteert. Dat is goed nieuws, want tomatenplanten hebben wel een afweer tegen deze schimmel en de genen die daarvoor verantwoordelijk zijn liggen voor het grijpen.

Zwarte Sigatoka tast de bladeren van de plant aan, waardoor de energievoorziening in de knel komt.

Zwarte Sigatoka is een ziekte die de bladeren van de bananenplant aantast, waardoor de bananenopbrengst met de helft kan

verminderen. Naast soortspecifieke genen kunnen schimmels ook gemeenschappelijke genen hebben om planten mee te infecteren. Deze genen kregen ze waarschijnlijk van een gezamenlijke voorouder.

De vinding is natuurlijk evolutionair interessant, maar ook voor de banaan is het goed nieuws. Sommige tomatenplanten hebben namelijk een gen dat ze resistent maakt tegen de bladvlekkenziekte en dit gen wordt al jaren in detail bestudeerd. De Wageningers ontdekten dat de resistente tomatenplanten ook reageren op de bananenschimmel M. fijiensis. Deze vinding maakt het gen nog interessanter, vanwege de mogelijke toepassing in gewassen zoals de banaan. Op dit moment wordt dit getest met transgene bananenplanten, waarbij de laatsten het tomatengen in zich meedragen.

Nog even wachten op stamceltherapie Kennislink.nl, aug 2010

Hoewel privé-klinieken al fatsoenlijke stamceltherapie voor ongeneeslijke ziektes menen te kunnen bieden, ligt de werkelijkheid daar ver vanaf. Van de stamceltherapie die privé-klinieken nu aanbieden, is het nut wetenschappelijk niet aangetoond.

Stamcellen zijn cellen die in elk soort lichaamsweefsel kunnen veranderen; dat geeft ze de eigenschap om kapot weefsel te repareren of het op zijn minst aan te vullen met gezond weefsel. Geïnspireerd door de vele positieve mediaberichten over stamcellen, hoopten Aschenbeck en Meiske misschien te genezen. De patienten kwamen XCell-Center tegen, een privékliniek in Duitsland die stamceltherapie aanbiedt. Maar tot dusver merken ze geen verbetering, verklaren ze tegenover TV-zender ZDF.

Een stamcel gedraagt zich ook in het lab vreemd. Afbeelding: © CIRM

Wat is er gebeurd? Werkte de stamceltherapie niet? Hebben Meiske en Aschenbeck gewoon pech gehad, en de 1600 andere jaarlijkse patiënten van XCell-Center niet? Of verkoopt de privékliniek gebakken lucht? De werkelijkheid zit daar – zoals altijd – ergens tussenin. Op zich kan stamceltherapie echt iets nuttigs doen. Aan de andere kant kunnen stamcellen in tumoren veranderen en onvoorspelbaar zijn, en wetenschappers begrijpen nog niet precies hoe dat zit. Dat maakt stamceltherapie een beetje gevaarlijk en veel gokwerk. Dat laatste kan maar één ding beteken: die privé-klinieken zitten vol onverantwoorde opportunisten die geld stelen van doodzieke mensen.

Maak de ideale maïs Kennislink.nl, aug 2010

Maïs: lekker stevig en voedzaam. Maar vanzelfsprekend is dat niet, en al helemaal niet voor Derde Wereldboeren. Nieuw genetisch onderzoek heeft eindelijk de genetische sleutel tot stevige en voedingsrijke maïs gevonden. Dat kan arme boeren ook van pas komen.

Maïs is gewoonlijk niet stevig en voedzaam tegelijk. De écht lekkere maïs die tegenwoordig op je bord belandt, is een onnatuurlijke variant die in 1980 door Surinder Vasal en andere plantbiologen werd uitgevonden. Voor die tijd had extra voedzame maïs altijd een keerzijde: het was zo slap dat het tot pulp in elkaar zakte. Andersom gold hetzelfde: stevige maïs leek alleen mogelijk als je aan voedzaamheid inleverde.

Maïskorrels uit het onderzoek. Maïskorrel nummer drie is het meest rijk aan aminozuren en stevig tegelijk. Nummer twee en vier zijn de minst voedzame varianten:

Juist voor arme boeren kan Wu‟s ontdekking van de gamma-zeïne-genen, die voor zowel stevigheid als voedzaamheid zorgen, handig zijn.

Mug verlost van malariaparasiet Kennislink.nl, aug 2010

Voor het eerst zijn Amerikaanse entomologen erin geslaagd malariavrije muggen te maken. Dankzij een extra stukje DNA werkt het afweersysteem van de insecten zo sterk dat de parasiet zich niet kan ontwikkelen. Een voorzichtige doorbraak in het malariaonderzoek.

De eencellige Plasmodium parasiet maakt jaarlijks 250 miljoen slachtoffers. Een vaccin tegen de ziekte is er niet Als het lukt de ontwikkeling van de parasiet binnen de mug te stoppen, zal het insect niet langer mensen besmetten met malaria.

Klinkt eenvoudig, maar dat is het niet. Bij een beet van een besmette malariamug worden gemiddeld veertig Plasmodium cellen overgedragen. Eén cel is al voldoende om het slachtoffer flink ziek te maken. Om malaria te kunnen voorkomen, moet een mug dus volledig parasiet vrij zijn. En dat was tot dusver nog niemand gelukt. Goed nieuws uit Amerika: voor het eerst maakten entomologen met behulp van genetische modificatie een mug die volledig malariavrij is.

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 19

De rode kleuring laat zien dat deze muggenlarve het gen draagt dat hem volledig malariavrij maakt.

De mug draagt een extra stukje genetische informatie dat de ontwikkeling van de malariaparasiet verstoort. De ultieme droom van de wetenschappers is om populaties van wilde muggen te vervangen door malariavrije muggen uit het laboratorium. Voorlopig vliegt de malariavrije mug dus alleen nog maar rond in een zwaarbeveiligde laboratorium omgeving.

Werkzaam kankervaccin stap dichterbij Kennislink.nl, aug 2010

Een vaccin tegen kanker maken is niet gemakkelijk. De Amerikaan Michael Morse zet een stap in de goede richting. Zijn vaccin weet het afweersysteem van een klein aantal uitbehandelde kankerpatiënten zodanig te activeren dat tumorcellen worden vernietigd.

Een kankervaccin is iets anders dan de griepprik of een spuitje tegen tetanus. Die laatste twee zijn traditionele vaccins, ze kunnen een bepaalde ziekte voorkomen. Een injectie tegen kanker richt zich op het remmen van de tumorgroei. Het idee is simpel: een virus met kankergenen spoort het afweersysteem van de patiënt aan om tumorcellen te herkennen en te vernietigen. De uitvoering blijkt iets lastiger. Veel virussen worden door het afweersysteem onschadelijk gemaakt nog voordat zij hun werk kunnen doen.

Bij patiënten met een grote, kwaadaardige tumor ligt dat toch iets anders. Vier van Morse‟s patiënten gingen tijdens het testen van het vaccin niet verder achteruit. Bij één patiënt met alvleesklierkanker verdween een kleine uitzaaiing uit de lever. De rest van de proefpersonen reageerde niet op de therapie. Misschien niet de doorbraak waar Morse op had gehoopt, maar toch is hij tevreden met zijn resultaten. Het is tenslotte gelukt om het afweersysteem van een klein aantal uitbehandelde patiënten zodanig te activeren dat tumorcellen vernietigd worden.

Morse denkt dat patiënten met weinig tumorweefsel het meeste baat hebben bij zijn kankervaccin. Daarom wil hij de therapie in de

toekomst graag testen bij vrijwilligers bij wie een tumor operatief werd verwijderd, maar waar de kans dat de kanker terug komt groot is.

Bloedstamcellen eindelijk te kweken Kennislink.nl, aug 2010

Het is Amerikaanse wetenschappers gelukt om van weinig bloedstamcellen een gigantische hoeveelheid te maken, schrijven ze in het blad Science. Dat is een doorbraak voor mensen met bloedziekten zoals leukemie. De bloedstamceltransplantaties die zij nu ondergaan, bevatten meestal te weinig cellen om voldoende te helpen.

Bloedziekten zijn voorlopig alleen te genezen met bloedstamcellen. Nu hebben wetenschappers eindelijk een manier gevonden om ze massaal te kweken, waardoor iedereen kan worden geholpen.

Bloedceltransplantatie is vaak de beste hoop voor patiënten met ernstige bloedziekten zoals leukemie of sikkelcelanemie. Bij zo‟n transplantatie spuit een arts nieuwe, gezonde voorlopers van bloedcellen in de patiënt.

Om SR1 te vinden hebben de biotechnologen een gigantische lijst met mogelijke kandidaatzuren en –eiwitten doorgespit en deze toegevoegd aan kleine kweekjes bloedstamcellen. Na vijf dagen keken ze hoeveel stamcellen nog in ongedifferentieerde staat leefden. Of met andere woorden: nog geen carrièrekeus gemaakt hadden. Dat viel te herkennen aan de mate waarin de bloedstamcellen nog het eiwit CD34 met zich meedroegen. Gewone bloedcellen uiten dit eiwit niet of nauwelijks, dus het kweekje met het meeste CD34 zijn meest ongedifferentieerd. In het fortuinlijke kweekje met de hoogste concentratie CD34 bleken de onderzoekers het zuur SR1 te hebben toegevoegd.

Banaan met nieuwe genen in Afrika Kennislink.nl, aug 2010

De Afrikaanse bananenteelt kan weer tegen een stootje omdat plantbiologen de banaan hebben versterkt met genen uit groene peper. Die beschermen de plant tegen een ziekte die de bananen wit en oneetbaar maakt.

De wetenschappers achter deze kunstgreep schrijven over hun nieuwe vinding in het tijdschrift Molecular Plant Pathology.

Bananen die geteeld worden in centraal Afrika worden vaak belaagd door de bacterie-infectie

Xanthomonas. Volgens het IITA verliezen Afrikaanse banaantelers gezamenlijk zo‟n driehonderd miljoen euro aan opbrengst, en dat is voor Afrikaanse begrippen ongetwijfeld hartstikke veel.

De genetisch veranderde bananen werden getest in een gesloten kas in Oeganda.

De genen uit de groene peper, met de charmante afkortingen Hrap en Pflp, zorgen ervoor dat de banaan nieuwe eiwitten aanmaakt die de bacteriën doodt.

Bacterie leeft met kunst-DNA NRC, april 2010

In het lab van de Amerikaanse bioloog Craig Venter leven sinds kort bacteriën waarvan het DNA volledig door mensen is gemaakt. Het is een technisch hoogstandje dat de weg opent naar genetisch veel radicaler gemanipuleerde organismen dan tot nu gebruikelijk zijn

Het gesynthetiseerde DNA dat in de bacterie is geplaatst, is nu nog een precieze kopie van een bestaand genoom. Maar in de nabije toekomst zullen daarin naar believen wijzigingen worden aangebracht die verder gaan dan verandering van hooguit enkele tientallen genen zoals nu gebeurt bij „traditionele‟ genetische modificatie. Het nu in de bacterie geplaatste kunstmatige genoom bestaat uit zo‟n duizend genen en een miljoen baseparen. Het menselijk genoom bestaat uit 20.000 genen en 3 miljard baseparen.

Het gaat niet om de creatie van nieuw, synthetisch leven, maar de manipulatie van bestaand leven. Alleen het DNA is mensenwerk en dat vormt slechts 1 procent van het droge gewicht van een cel. Het genoom is geplaatst in een levende cel inclusief de complexe celmachinerie (waarvan het DNA het receptenboekje is). Het namaken van de complete celmachine is nog verre toekomstmuziek.

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 20

Europees DNA deels afkomstig van Neanderthalers NRC, april 2010

Eén tot vier procent van het DNA van Europeanen is afkomstig van Neanderthalers. Dat is een verrassende conclusie van de langverwachte ontcijfering van het genetisch materiaal van de Neanderthaler.

Voor de analyse van het zeer gefragmenteerde en zwaarvervuilde DNA moesten nieuwe laboratoriumtechnieken ontwikkeld worden. Daarna kon 60 procent van het Neanderthalergenoom ontcijferd worden. Het project stond onder leiding van Svante Pääbo van het Max Planck Instituut voor Evolutionaire Antropologie in Leipzig.

De Neanderthaler (Homo neanderthalensis) is de naaste verwant van de moderne mens Homo sapiens. Hij leefde tot 30.000 jaar geleden, van West-Europa tot Zuid-Siberië. Een analyse van het Neanderthaler-DNA biedt de beste mogelijkheid om te bepalen welke genetische aanpassingen typisch zijn voor de moderne mens.

De onderzoekers identificeren bovendien twintig DNA-fragmenten, met daarop een vijftigtal genen, die belangrijk zijn geweest bij de ontwikkeling van de moderne mens. Van enkele daarvan is bekend dat ze belangrijk zijn voor de hersenfunctie, en voor de bouw van het skelet.

Een Neanderthaler-familie zoals die er mogelijk hebben uitgezien volgens de samenstellers van een expositie in het nieuwe Neanderthaler-museum in Kroatië. Foto Reuters

Ontsporing DNA bij borstkanker in kaart gebracht NRC, april 2010

Bij een Amerikaanse borstkankerpatiënte die uiteindelijk binnen een jaar overleed, is op verschillende momenten vier keer de volgorde van al het DNA van haar en haar tumorcellen bepaald.

Uit een vergelijking van die vier genomen blijkt welke DNA-veranderingen belangrijk zijn voor de agressiviteit van de tumor. Ook concluderen de onderzoekers dat de uiteindelijk dodende uitzaaiingen niet zijn ontstaan uit één losgeraakte kankercel, maar uit drie verschillende cellen uit de borstkanker.

In de uitgezaaide cellen van de borstkanker was bijvoorbeeld een DNA-brokstuk helemaal verdwenen dat in de oorspronkelijke tumor nog aanwezig was. Daardoor misten de cellen een gen (CTNNA1) waardoor cellen aan elkaar gehecht blijven.

Het sequensen van hele genomen is pas een paar jaar mogelijk en wordt snel goedkoop. Kankeronderzoekers hebben nu een internationaal samenwerkingsverband opgericht om binnen een paar jaar de DNA-volgorden van 25.000 tumorgenomen van 50 verschillende kankers in vrij toegankelijke databases vast te leggen.

Op het Trocadero-plein in Parijs verkocht de organisatie Pink Bra Bazaar vorige maand tweedehands bh's; de opbrengsten waren voor borstkankeronderzoek. Foto AFP

Onderzoekers laten bot teruggroeien Volkskrant, juli 2010

Wetenschappers hebben een techniek ontwikkeld waarmee botten in de toekomst mogelijk uit zichzelf kunnen herstellen van een breuk. Het lukte de onderzoekers om de heupbotten van konijnen terug te laten groeien door de gebruik te maken van de stamcellen van de dieren. Dat schrijven ze in het wetenschappelijke tijdschrift The Lancet.

Het is voor het eerst dat de oppervlakte van een compleet gewricht geregenereerd is. Eerder lukte het al in laboratoria om kunstmatig weefsel te laten groeien uit stamcellen, maar nu is het ook in het lichaam gelukt. Bovendien is het voor het eerst dat zulke grote hoeveelheden bot en kraakbeen zijn teruggegroeid, met behoud van functie van het gewricht.

De onderzoekers verwijderden bij tien konijnen het heupgewricht en vervingen dit met een kunstmatig gewricht. Dit kunstbot werd in chemicaliën geweekt, die bot- en kraakbeencellen aantrekken. Na vier weken waren de gewrichten teruggegroeid en konden de konijnen weer gewoon bewegen.

De wetenschappers hopen dat de techniek in de toekomst ook bij mensen toepasbaar is. Op die manier zouden operaties niet langer nodig zijn. Ook is de verwachting dat dit soort gewrichten langer mee gaan dan kunstgewrichten.

Klimaat & Evolutie

Meer zeeijs op Zuidpool, minder op Noordpool Kennislink.nl, aug 2010

In de maand juli van dit jaar was er meer zeeijs op de Zuidpool te vinden dan in de afgelopen 32 jaar. Op de Noordpool was er juist erg weinig zeeijs. Bijna werd het record van 2007 gebroken. Hoe komt dat?

In het Noordpoolgebied is momenteel iets meer zeeijs gemeten dan rond dezelfde periode in recordjaar 2007. Het ijsoppervlak is echter duidelijk minder dan in de jaren 2005, 2006, 2008 en 2009. Op de Zuidpool – waar het nu winter is – is het zeeijs echter toegenomen. De oppervlakte van het zeeijs was vorige maand groter dan ooit in een julimaand gemeten sinds 1978.

Het Noordpoolijs op 1 augustus 2010. Afbeelding: © National Snow and Ice Data Center Boulder

Klimaatmodellen die voor het vorige IPCC rapport (2007) gebruikt werden, simuleren sterke opwarming in het Noordpoolgebied en vrijwel geen opwarming in de zuidelijke oceaan. De bovengenoemde mechanismen zijn echter in de meeste van die modellen nog niet meegenomen.

De mens heeft al 800.000 jaar eerder zitten snijden NRC, aug 2010

Met de vondst van twee fossiele botten met snijsporen in Ethiopië is het werktuiggebruik (en het vlees eten) door de mens ineens 800.000 jaar ouder, van 2,6 miljoen jaar naar 3,39 miljoen jaar.

De scherpe snijstenen zelf zijn niet gevonden, maar de snijsporen op het dijbeen en de rib van twee verschillende rundachtigen zijn onmiskenbaar, schrijven de betrokken onderzoekers vandaag in Nature: hier heeft iemand zitten snijden.

Op de kop van het dijbeen is ook hard met een steen geslagen om bij het merg te komen.

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 21

Zowel het eten van vlees als het nauw verbonden werktuiggebruik (als jachtwapens en vooral slachtmessen) geldt als een belangrijke stap in de menselijke evolutie.

Maar afarensis heeft de stenen waarschijnlijk wel minstens 6 kilometer met zich mee gedragen, omdat in het gebied waar de fossielen zijn gevonden in die tijd helemaal geen geschikte stenen waren te vinden. De vondst kan leiden tot een belangrijke opwaardering van de prestaties van Australopithecus afarensis, die leefde van 3,7 tot 2,9 miljoen jaar geleden.

De twee parallele sneden linksboven (bovenste bot) vormen volgens onderzoekers een sterke aanwijzing voor het bestaan en gebruik van snijwerktuigen, zo'n 3,4 miljoen jaar geleden

Golfstroom zwakt niet af NRC, aug 2010

Er is geen enkele aanwijzing dat de Golfstroom afzwakt. Eerder lijkt het omgekeerde het geval: dat de sterkte van de Golfstroom sinds de jaren negentig wat is toegenomen. Dat schrijft de Amerikaanse onderzoeker Josh Willis in het vakblad Geophysical Research Letters van 25 maart.

De Golfstroom is de oceaanstroming die relatief warm water van de Golf van Mexico naar het noordwesten van Europa voert en daar zachte winters brengt. De stroom is onderdeel van een driedimensionale oceaancyclus die op grote diepte weer koud water terugvoert naar het zuiden. De motor achter de cyclus wordt onder meer gevormd door dichtheidsverschillen in het zeewater die weer door zoutgehalte en temperatuur worden bepaald.

Vroege klimaatmodellen maakten aannemelijk dat de dichtheidsverschillen onder invloed van het broeikaseffect zo zouden veranderen dat de cyclus zou afzwakken of zelfs stilvallen. Dan zou minder warm water bij Noordwest-Europa arriveren, zodat het daar juist kouder werd. Verbeterde modellen sluiten inmiddels uit dat de cyclus helemaal stilvalt. Ook zal het temperatuureffect in Europa maar gering zijn.

Een zelfregistrerende ARGO-boei wordt in de oceaan geworpen. Foto NOAA

Krokodil ontdekt zo klein als een poes NRC, aug 2010

Een 105 miljoen jaar oud krokodilletje was niet groter dan een huiskat en at kleine diertjes. Nature publiceerde het zeer complete fossiel woensdag.

„Op het eerste gezicht doet deze krokodil erg z‟n best om op een zoogdier te lijken”, zegt paleontoloog Patrick O‟Connor in een persbericht. Hij was nauwelijks bepantserd en hij had maalkiezen zoals zoogdieren die hebben. Volgens het team van O‟Connor is er een patroon: zulke krokodillen leefden als zoogdieren.

Krokodillen zien er al honderden miljoenen jaren hetzelfde uit, zeggen biologen vaak. Tussen de dinosaurussen lagen de krokodillen aan de waterkant, en zo liggen ze nog. Maar er waren wel degelijk krokodillen die er heel anders uitzagen.

Pakasuchus was licht en wendbaar; zware bepantsering zat hem alleen maar in de weg. Hij at kleine diertjes zoals insecten, denken de paleontologen. Met zijn kiezen – de bovenste en onderste kiezen passen netjes in elkaar – kon hij die vermalen. Wat een „intrigerende levensvormen‟ waren er toch in het Krijt, verzucht O‟Connor in Nature. 40 miljoen jaar later kwam de grote meteoriet en waren ze voorgoed verdwenen.

De krokodil Pakasuchus kapilimai was zo klein als een kat.

Biodiversiteit in de wereld neemt onverminderd af NRC, juli 2010

De biodiversiteit van het leven op aarde, de rijkdom aan planten en dieren, neemt nog steeds onverminderd af, in weerwil van internationale afspraken. Terwijl het aantal soorten in de periode 1970-2005 met 15 tot 20 procent afnam, nam de bedreiging wereldwijd met zeker 50 procent toe.

Volgens eerste auteur Stuart Butchart blijkt uit de analyse van ruim 30 indicatoren voor de diversiteit van de natuur op de wereld, dat de internationale Conventie voor Biodiversiteit uit 2002 volledig heeft gefaald. Alleen op plaatselijk niveau is soms vooruitgang geboekt, terwijl in 2002 werd afgesproken om de teloorgang van de soortenrijkdom rond 2010 tot staan te brengen.

Butchart en zijn collega‟s analyseerden alle beschikbare gegevens over het aantal soorten dieren en planten op aarde, de omvang van populaties, bedreigingen als overbevissing, ontbossing, versnippering, klimaatverandering en overbemesting en vervuiling over de kwarteeuw na 1970. Overbevissing nam zeker 30 procent toe, 80 procent van alle bos in de VS bestaat in stukken van minder dan een halve vierkante kilometer.

Een palingvisser zet voor de Stichting Duurzame Palingsector Nederland glasaaltjes uit in het Slotermeer. (Harry Cock / de Volkskrant)

Het enige waarneembare effect van de voornemens en beloften uit 2002 lijkt een relatief scherpe toename in inspanningen om natuur te beschermen in bijvoorbeeld reservaten.

Meeuwen eten steeds vaker zoogdieren NRC, juli 2010

Nederlandse meeuwen vangen hazen. En mollen en muizen. Kleine mantelmeeuwen en zilvermeeuwen eten van nature vooral vis en schelpdieren. Maar nu ze zich steeds verder in het binnenland vestigen, schakelen ze gerust over op wollige prooien.

„Er is al een levende meeuw gezien waarbij een mol door de buikwand naar buiten kroop”, zegt bioloog Kees Camphuysen. „Het bekwam hem slecht.”

Het vergaat de zilvermeeuwen en kleine mantelmeeuwen slechter sinds de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw. Vossen eten in de duinen de jongen op, vissersschepen gooien zeker de afgelopen jaren minder vis overboord. En al eerder waren de vuilnisbelten afgedekt. Vandaar dat de meeuwen ander voedsel zoeken.

De biologen peuterden op Vlieland, Texel en in Noord-Holland de resten uit elkaar die meeuwen hadden overgelaten. Stukken vlees, skelet en haar, opgebraakt of laten vallen. En wat zagen ze onder andere: halve of hele mollen. Stekels van egels. Stukken konijn. Achterpoten van jonge haasjes.

Een enkeling heeft zich gespecialiseerd in konijnen, vertelt Camphuysen. „Maar er is er hier op Texel ook één die kauwtjes pakt die met de veerboot meevliegen. Hij houdt ze onder water en verdrinkt ze.”

Hongerige meeuw doet zich tegoed aan een dood konijn. Een ekster kijkt toe. Foto Hollandse Hoogte

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 22

Fossiele Moby Dick met slagtanden NRC, juli 2010

Het fossiel van een roofpotvis is ontdekt in een woestijngebied in Peru. Twaalf miljoen jaar geleden jaagde hij op relatief kleine baleinwalvissen.

Schedel en onderkaak van de in Peru gevonden reuzenpotvis. Illustratie Nature

De roofdieren in de zeeën van vroeger waren veel groter dan tegenwoordig. In het gebied waar de reuzenpotvis rondzwom leefde ook de uitgestorven reuzenhaai Charcharocles megalodon, twee keer zo groot als de moderne witte of mensenhaai.

Op basis van zijn drie meter lange schedel schatten zijn ontdekkers dat de roofpotvis 13 tot 18 meter lang kon worden. De potvissen van nu zijn groter: tot 20 meter lang. Maar ze jagen op reuzenpijlinktvissen in plaats van op walvissen. „Ze zuigen die beesten naar binnen, ongeveer zoals wij een oester naar binnen slurpen”, zegt Reumer, hoogleraar aan de Universiteit Utrecht en één van de auteurs van het stuk in Nature.

Voor het jagen op die reuzenpijlinktvissen heeft de moderne potvis niet echt grote tanden nodig. Hij heeft relatief kleine tanden in de onderkaak en bijna geen in de bovenkaak.

EU zet plotseling streep door visserij Noorderlicht.vpro.nl, mei 2010

Vandaag mag het nog, maar vanaf klokslag middernacht is de grootschalige visserij op blauwvintonijn in de Europese Unie verboden.

. Nu is het dus alsnog gedaan met de grootschalige consumptie van deze tonijn. Dat is voor de Japanners uiteindelijk ook goed nieuws, want niet alleen maakt de soort hierdoor kans om niet uit te sterven, het is waarschijnlijk ook beter voor hun eigen gezondheid.

Wat er nog over is, zal vanaf morgen nauwelijks meer worden lastiggevallen door legaal werkende vissers. (foto Tom Puchner)

Mannen zijn net apen Noorderlicht.vpro.nl, mei 2010

De gemiddelde man reageert net zo op onderlinge competitie als een bonobo, maar statuszoekende mannen lijken meer op chimpansees.

Chimpansees leven in door mannetjes gedomineerde gemeenschappen, waar status belangrijk is en geweld regeert. In bonobogemeenschappen is een vrouwtje juist altijd het meest dominant. Er is meer tolerantie binnen de groep, waardoor de bonobo‟s beter samenwerken en sneller voedsel met elkaar delen. Bij de competitieve chimpanseemannetjes uit het experiment steeg de hoeveelheid testosteron, een hormoon dat wordt geassocieerd met agressiviteit en asociaal gedrag. Bonobomannetjes uit de test hadden juist een verhoging van de hoeveelheid cortisol, een belangrijk stresshormoon. Volgens de onderzoekers associeerden de chimpansees de voedselcompetitie met name als een gevaar voor hun statuspositie, terwijl bonobo‟s de situatie vooral als stressvol ervoeren.

Menselijke mannen hebben net als bonobo‟s vaak een verhoging van de cortisolspiegel voor een competitie. Alleen bij mannen die gretig status willen verwerven stijgt in zo‟n situatie de hoeveelheid testosteron. Wat wel uniek is aan de mens, is dat mannen na een overwinning een hogere, en na een verlies een lagere testosteronspiegel hebben. Dit komt volgens de onderzoekers goed tot uitdrukking bij voetbalfans, die na een gewonnen wedstrijd uitzinnig en na een verloren wedstrijd neergeslagen zijn.

In tegenstelling tot agressieve chimpansees, reageren bonobo's vooral stressvol op onderlinge competitie.

Nieuwe hagedis meet twee meter Familielid van de Komodavaraan eet vooral fruit Noorderlicht.vpro.nl, mei 2010

Hij zag er een jager mee lopen en dacht: die moet op de foto. Daarmee zette Merlijn van Weerd de ontdekking van een nieuwe diersoort in gang. Niet zomaar één, want de onbekende varaan was twee meter lang en woog zo'n tien kilo.

In de noordelijke bossen van het Filippijnse eiland Luzon leeft een dier dat tot vandaag zonder wetenschappelijke naam door het leven ging. Een reptiel van twee meter lengte nog wel. De lokale bevolking kende het beest al lang, en noemt 'm de bitatawa. Hij schijnt lekker te smaken, zegt Merlijn van Weerd, de

Leidse bioloog die de eerste foto maakte van Varanus bitatawa, zoals hij vanaf nu heet. In het Nederlands heet hij ook bitatawa, spreken we af.

Van Weerd stuitte op het dier terwijl hij met ander onderzoek bezig was. “Ik zag er een jager mee lopen, en het viel me op dat het beest er heel anders uitzag dan de varaan die ik wel kende, en die nu ook naaste familie van 'm is. Die bekende soort, Grays varaan, is grauw van kleur, maar deze had gele vlekken. Ik heb de foto opgestuurd naar een expert, en zo is het balletje gaan rollen.” Uiteindelijk resulteerde dat in een officiële beschrijving van de nieuwe soort in het vakblad Biology Letters.

De allereerste foto van een bitatawa toont een verfomfaaid exemplaar. Hij is gevangen met een kapmes. (Merlijn van Weerd/Universiteit Leiden)

Toch weer Elfstedentocht? Lage zonne-activiteit geeft ijzige winters Noorderlicht.vpro.nl, mei 2010

Heeft net iedereen de schaatsen in het vet en de lente in het hoofd, duikt er plotseling goed nieuws op voor schaatsliefhebbers: er is een goede kans dat Noord-Europa een aantal strenge winters tegemoet gaat.

Wie denkt er nog aan de Elfstedentocht? Het is niet alleen lente, door de klimaatverandering lijken veel mensen zich erbij te hebben neergelegd dat je voor een 200 kilometer lange schaatstocht moet uitwijken naar Finland of de Oostenrijkse Weissensee. De afgelopen twee winters kon er weliswaar worden geschaatst, de elf Friese steden doe je tegenwoordig aan per fiets, motor of surfplank.

Maar dat zou de komende jaren wel eens kunnen veranderen. Britse onderzoekers geven schaatsers nieuwe hoop met hun onderzoek naar het verband tussen zonne-activiteit en wintertemperaturen (Environmental Research Letters, 15 april). Daaruit blijkt zonneklaar dat lage activiteit op de zon samenhangt met lage wintertemperaturen. En het was al bekend dat de zon zich de komende jaren niet van zijn meest actieve kant laat zien.

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 23

Mike Lockwood en consorten namen de gemiddelde wintertemperaturen in Groot-Brittannië vanaf 1659, en vergeleken die met de zonne-activiteit. Daardoor werd duidelijk dat de gemiddelde wintertemperatuur bij lage activiteit gemiddeld een halve graad lager was. “De kans dat het verband op toeval berust, is kleiner dan 1 procent”, aldus de onderzoekers.

Komt er ooit weer een barre tocht als in 1963? Wie weet, als de zon zich een beetje koest houdt.

Strijd om de laatste vissen Noorderlicht.vpro.nl, mei 2010

Vissersboten moeten nu naar verhouding zeventien keer harder werken dan 120 jaar geleden om dezelfde hoeveelheid vis te vangen. Dit alles ondanks de industrialisatie van de visserij en het aanboren van nieuwe visgronden. Volgens nieuw onderzoek is de aftakeling van vispopulaties nog dramatischer dan gedacht.

Ruth Thurstan van de Universiteit van York, die het onderzoek leidde, zegt er versteld van te staan dat er in 1910 naar gewicht vier keer zoveel vis werd binnengehaald als in 2010. De onderzoekers wijten dat enorme verschil aan de bijna volledig uitgeputte visstand. De schade die is toegebracht aan vispopulaties is volgens hun veel zwaarder en langduriger aan de gang dan tot voorheen werd gedacht. Vooral de aantallen van veel gegeten vissoorten als kabeljauw, heilbot, schelvis en schol zijn door sleepnetvisserij in ruim een eeuw tijd gigantisch sterk afgenomen, variërend van een afname van 83,4 procent tot wel 99,1 procent (schelvis).

Uit eerdere studies blijkt een soortgelijke afname als gevolg van overbevissing voor vissoorten in de Atlantische Oceaan en de Noordzee. Zo is bijvoorbeeld naar schatting de hoeveelheid roofvissen in de Atlantische Oceaan sinds 1900 naar gewicht afgenomen met negentig procent. Voor grote en middelgrote vissen in de Noordzee ligt dat tussen de 97,4 en 99,2 procent.

Verhitte hagedissen Noorderlicht.vpro.nl, mei 2010

De opwarming van de aarde kent een onverwacht slachtoffer: de hagedis. Er blijken in de afgelopen jaren al heel wat hagedissenpopulaties te zijn verdwenen. En als de temperatuur naar verwachting blijft stijgen, leven er in 2080 heel wat minder hagedissensoorten dan nu.

Biologen speculeren er al een poos over dat allerlei dieren het door de opwarming van de aarde moeilijk krijgen. Een bekend voorbeeld is dat van de vogels die niet genoeg voedsel vinden voor hun jongen. Omdat de lente steeds vroeger valt, en ook de rupsen steeds eerder verschijnen, maar de vogels nog steeds op hetzelfde moment hun eieren leggen.

Van hagedissen verwacht je misschien niet dat ze last hebben van stijgende temperaturen. Zij staan er tenslotte om bekend dat ze graag in de zon liggen. Hagedissen hebben als koudbloedige dieren de warmte van de zon zelfs nodig om goed te kunnen functioneren. Maar de reptielen hebben wel een bepaald maximum aan warmte dat hun lichaam aankan, schrijven Sinervo en zijn collega‟s. Als hun lichaamstemperatuur te hoog wordt gaan ze dood.

Smeltende watertorens Noorderlicht.vpro.nl, juni 2010

Als de gletsjers van de Himalaya verdwijnen, verdrogen de akkers van China en India. Het IPCC zag dit doemscenario al voor zich, maar Nederlands onderzoek nuanceert het beeld. Zo afhankelijk zijn de grote rivieren niet van de gletsjers.

Ze worden wel de watertorens van Azië genoemd, de toppen van de Himalaya met hun gletsjers die de grote rivieren van India en China voeden. De Indus, Ganges en Brahmaputra aan de ene kant, en de Yangtze en de Gele rivier aan de andere. Bijna anderhalf miljard mensen zijn voor hun voedselvoorziening afhankelijk van dit watertransport.

Dat valt wel mee, beweren Nederlandse onderzoekers in Science. Zo afhankelijk zijn de rivieren volgens hen niet van het smeltwater. Alleen langs de Indus in Pakistan en de Brahmaputra in Bangladesh verwachten zij in de komende decennia echte tekorten en wordt de voedselzekerheid van zo‟n 60 miljoen mensen bedreigd.

“Ons onderzoek nuanceert de conclusies van het IPCC,” zegt Walter Immerzeel, hydroloog aan de Universiteit Utrecht en verbonden aan het Wageningse onderzoeksbureau FutureWater.

Stervende oceanen CO2-uitstoot en milieuvervuiling verstoren de chemische balans in zee Noorderlicht.vpro.nl, juni 2010

De milieu-impact van de mens is zo groot dat de wereldwijde biochemische kringloop in zee zwaar wordt verstoord. Opstoken van fossiele brandstoffen, landbouw en de chemische industrie leiden in hoog tempo tot verzuurde, levenloze oceanen.

De oceanen spelen een cruciale rol in de wereldwijde biochemische kringloop van onder meer koolstof, stikstof, fosfor, silicium en diverse andere biologisch actieve elementen en chemische stoffen. De massale wereldwijde industrialisering geeft zoveel uitstoot van chemische stoffen dat het deze natuurlijke kringloop verstoort, zowel in lokale kustwateren als op open zee. Er is volgens Doney zelfs al een punt bereikt waarop de chemische verstoring door de mens de natuurlijke biochemische processen in de oceanen overschaduwt.

Zelfs vanuit de ruimte zijn de algen aan het oppervlak te zien. Bij hun fotosynthese produceren de organismen de helft van alle zuurstof op aarde.

In de biochemische kringloop is een cruciale rol weggelegd voor fytoplankton, aan het wateroppervlak, dat via fotosynthese CO2 uit de lucht omzet in zuurstof. Hoe snel ze groeien wordt onder meer bepaald door temperatuur, licht en een beperkte hoeveelheid voedingsstoffen, zoals stikstof, fosfor en ijzer. Een deel van de afstervende fytoplankton zinkt en vormt voedsel voor microben en ongewervelde dieren. Dat biologische consumptieproces werkt prima als de aan- en afvoer van voedingsstoffen in balans is, maar die wordt ernstig door de mens verstoord.

Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 47 St. Bonifatiuscollege, Utrecht 24

De grote ontgroening Basis van het zeeleven ruim 40 procent afgekalfd Noorderlicht.vpro.nl, aug 2010

De afgelopen eeuw zijn de oceanen drastisch veranderd. Zonder dat iemand het merkte is het water veel minder groen geworden, wat erop wijst dat het hele ecosysteem sterk is verarmd. Waarschijnlijk is opwarming van het zeewater de belangrijkste oorzaak.

Het water in de meeste oceanen wordt steeds helderder. Voor een leek klinkt dat misschien als goed nieuws, maar in werkelijkheid is het een zich voltrekkende ramp. Het betekent dat er minder fytoplankton is. En die minuscule plantjes zijn de voedselbron waarvan vrijwel al het leven in zee afhankelijk is. Een drietal oceaanonderzoekers komt in Nature met schokkende cijfers. Minstens 40 procent van het plantaardige plankton is sinds 1950 verdwenen en waarschijnlijk zelfs meer.

Zou het bijna uitroeien van de walvissen ook iets met de teloorgang van het fytoplankton te maken kunnen hebben?

De uitslag was ook voor hen een schok. „We vonden een opvallend sterke, wereldwijde achteruitgang die minstens 50, en waarschijnlijk al 100 jaar gaande is,‟ vertelt Worm. „Acht van de tien oceaanregio‟s lieten die achteruitgang zien. Van de omvang in de eerste helft van de eeuw zijn we niet zo zeker, omdat daarvan te weinig waarnemingen zijn, maar vanaf 1950 bedraagt die zeker 40 procent. Alleen in de Indische Oceaan nam de hoeveelheid fytoplankton juist toe.

Als ver 40 procent minder groenvoer in de oceaan is, wil dat dan ook zeggen dat de rest van het oceaanleven 40 procent achteruit is gegaan? Dat staat volgens Worm nog niet vast. „Het is mogelijk dat de omloopsnelheid hoger is geworden door de opwarming. We weten dat kleine zeediertjes actiever worden bij warmte, en dat zou kunnen betekenen dat het fytoplankton sneller wordt opgegeten. In dat geval zijn de effecten voor de rest van het voedselweb kleiner, omdat de productie van het fytoplankton op peil blijft.‟

Nog een laatste vraag. Hoe zit het met zuurstof? Minder groen in de oceaan betekent minder zuurstofproductie, terwijl oceanen geacht worden ongeveer de helft daarvan voor hun rekening te nemen. Heeft dat gevolgen voor onze lucht? „Er is de laatste decennia een langzame, maar significante daling van het zuurstofgehalte in de oceanen en in de atmosfeer zichtbaar,‟ antwoordt de zeeonderzoeker. „Die wordt vooral toegeschreven aan het verbranden van fossiele brandstoffen.

Archeologisch monument onder Domplein Utrecht Volkskrant, aug 2010

De resten van de Romeinse legerplaats onder en rond het Domplein in Utrecht zijn aangewezen als archeologisch monument. Dat maakte de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed vrijdag bekend.

De Rijksdienst wil de „archeologische parels‟ zo goed mogelijk bewaren. Met de aanwijzing als archeologisch monument wordt het bodemarchief in Utrecht beschermd. „Het gaat vooral om erkenning van een heel uniek monument‟, liet een woordvoerder van de Rijksdienst weten.

Onder de straatstenen van het Domplein in Utrecht ligt een tweeduizend jaar oude geschiedenis verborgen met daarin de grootste en best bewaarde Romeinse castellummuur van Nederland. In de zogenoemde Schatkamer van Stichting Domplein 2013 zijn die resten voor het publiek zichtbaar.

Nederland telt in totaal 1500 archeologische monumenten. In Utrecht is dat onder meer een Romeinse nederzetting in de wijk Leidsche Rijn.

Nieuwe apensoort ontdekt in Colombia Volkskrant, aug 2010

Callicebus Caquetensis.

Onderzoekers hebben in Colombia een nieuwe apensoort ontdekt, maar de kleine, geïsoleerde populatie wordt bedreigd door houtkap. Dat heeft de groep Conservation International donderdag bekendgemaakt.

Een team onderzoekers van de Universiteit van Colombia nam in 2008 tijdens een een expeditie naar de Caquéta-regio dertien groepen van de nieuwe apensoort waar. De diersoort behoort tot de springaapjes en heeft de wetenschappelijke naam Callicebus caquetensis gekregen, omdat de vondst werd gedaan in de zuidelijke staat Caqueta, nabij Peru.

De onderzoekers, die hun ontdekking publiceerden in een artikel in het wetenschappelijke tijdschrift Primate Conservation, schatten dat er nog slechts zo‟n 250 individuen in leven zijn. Deze apen zouden bovendien in hun bestaan bedreigd worden door het kappen van wouden voor de landbouw.

De eerste meldingen van het aapje, dat afwijkt door het ontbreken van een witte band op het voorhoofd en een rossige baard, stammen al van dertig jaar geleden. Sindsdien was het gebied vanwege opstandelingen echter te onveilig voor onderzoek. Het springaapje is ongeveer zo groot als een kat en heeft grijsbruin haar.

Nederlanders opnieuw op zoek naar dodo Volkskrant, juli 2010

Nederlandse onderzoekers van onder meer het Nederlands Centrum voor Biodiversiteit Naturalis in Leiden reizen donderdag voor het vijfde achtereenvolgende jaar naar Mauritius voor een zogenoemde dodo-expeditie.

De mysterieuze loopvogel dodo kwam alleen voor op Mauritius en stierf rond 1693 uit. Het beest zou ongeveer twintig kilo zwaar zijn geweest en ongeveer een meter hoog. Volgens kenners had het dier een enorme snavel.

De onderzoekers vonden de afgelopen jaren een massagraf met daarin onder meer dodobotten. Daarna vonden ze delen van dodoskeletten; het jaar daarna gevolgd door nagels, teen- en vleugelbotjes.

Dit jaar willen de onderzoekers, afkomstig van diverse instellingen, bestuderen waarom vierduizend jaar geleden een half miljoen dieren, waaronder dodo's, in een periode van tientallen jaren massaal stierven op het vulkanische eiland. De restanten van de beesten zijn gevonden in een massagraf ter grootte van vier voetbalvelden.

Botten van een duizenden jaren oude dodo die in 2006 in Mauritius zijn ontdekt, werden een jaar later gepresenteerd in museum Naturalis in Leiden (ANP)

De wetenschappers denken dat de sterfte werd veroorzaakt door extreme droogte die decennialang aanhield.

De onderzoekers hopen te leren hoe de schade van plotselinge klimaatverandering kan worden beperkt. Die kennis zou ook in de huidige tijd van klimaatverandering van pas kunnen komen.

De deelnemers aan de expeditie gaan ook weer op zoek naar nog meer kennis over het leefgebied van de dodo.