Middelnederlandse geneeskundige recepten - dbnl · 2015. 8. 31. · VIII...

Middelnederlandse geneeskundige recepten

editie Willy L. Braekman

bronWilly L. Braekman (ed.),Middelnederlandse geneeskundige recepten. Koninklijke Vlaamse

Academie voor Taal- en Letterkunde, Gent 1970

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_mid003midd01_01/colofon.php

© 2004 dbnl / Willy L. Braekman

IV

Aan mijn ouders.


V

Woord vooraf

Op het einde van de vorige eeuw begon W. De Vreese met de voorbereiding van eenuitvoerig werk over Middelnederlandse geneeskundige recepten en traktaten,zegeningen en toverformules, waarvan hij in 1894 de eerste aflevering liet verschijnen.In deze eerste aflevering deelde hij de tekst mee van 593 recepten, voorafgegaandoor een ‘voorbericht’. Door allerlei omstandigheden is dit werk nooit verder gezeten bleef de zoëven vermelde ‘eerste aflevering’ het enige wat er ooit van werdgepubliceerd.

Slechts in zeer beperkte kring was het bekend dat het aantal Mnl. recepten dat inhandschriften tot ons gekomen is, veel groter is dan het aantal der door De Vreesegedrukte teksten. Het is de bedoeling van de hierna volgende bladzijden het door DeVreese begonnen werk voort te zetten en enkele van de tot nog toe zo goed alsonbekende collecties recepten voor een ruimer publiek toegankelijk te maken. Alduswordt na zovele jaren een tweede aflevering aanDe Vreeses werk toegevoegd, waarbijer echter voor werd gezorgd ook rekening te houden met diens uitgave. In eeninleidende studie wordt bovendien een gedetailleerd overzicht gegeven van alle Mnl.recepten die tot op heden gedrukt zijn.

Het hoeft geen betoog dat voor een filoloog bij de uitgave van geneeskundige tekstenallerlei moeilijkheden rijzen, te meer daar de overgeleverde teksten bovendien nogvrij corrupt blijken te zijn. In dit verband moge hier een passage uit De Vreeseswoord vooraf aangehaald worden. Na erop gewezen te hebben dat hij nochgeneesheer, noch plantenkenner noch apotheker was, ging De Vreese aldus verder:‘De uitgave dezer recepten, en dan nog wel naar vrij gebrekkige handschriften, levertdus allerlei moeilijkheden op - welke een rechtvaardig beoordeelaar, naar ik hoop,niet uit het oog zal verliezen -, en toch ben ik overtuigd dat een philoloog voor ditwerk beter berekend is, dan een geneesheer, een plantenkundige of een apotheker’.

Verder dient er hier op gewezen te worden dat het een weinig beklemtoond aspectis van De Vreeses verdiensten, dat hij, reeds drie kwart eeuw geleden, tot het inzichtgekomen was, dat de studie


VI

van het vakproza voor de Mnl. taalkunde veel bruikbaar materiaal zou blijken op televeren. Wanneer men thans ziet hoe in de laatste decennia, vooral in Duitsland, defilologie op dit gebied een onvermoed rijk werkterrein heeft gevonden, kan men nietanders dan onder de indruk komen van de a.h.w. profetische woorden van De Vreesetoen hij zijn inleiding als volgt besloot:

‘Al zal het iedereen zeer zeker verheugen, indien ook de geschiedenis dergeneeskunde, en vooral de folklore, met de uitgave dezer recepten ... mochtgebaat worden, wat zij voor onze Middelnederlandsche taalkundebruikbaar opleveren, is zeker in de allereerste plaats van belang, en hetzal later blijken dat dit bruikbare lang niet weinig is.’

Ten slotte is het mij een aangename plicht de verschillende personen te bedankenzonder wier hulp het onderhavige werk misschien nooit zou zijn tot stand gebracht.

In de eerste plaats gaat mijn dankbare herinnering naar wijlen Prof. Dr. P. DeKeyser, die met zijn bekend stimulerend enthousiasme, mijn werk van nabij heeftgevolgd en op wiens rijke kennis en ervaring ik nooit tevergeefs een beroep hebgedaan.

Ten zeerste heeft mij ook de bereidwilligheid verplicht van Dr. Apotheker L.J.Vandewiele die het glossarium grondig heeft willen doorlezen en uit wiens werk overde middeleeuwse geneeskundige literatuur ik herhaaldelijk heb geput, Dr. M.Gysseling die mij voor taalkundige problemen steeds met de grootste bereidwilligheidheeft geholpen, en ten slotte ook het personeel van de Bibliothèque nationale en deBibliothèque de l'Arsenal te Parijs, en van de Koninklijke Bibliotheek te Brusselwaar Drs. J. Deschamps mij allerlei nuttige inlichtingen heeft verstrekt.

Een bijzonder woord van dank wil ik hier ook richten tot mijn vriend Dr. GundolfKeil van hetMedizinhistorisches Institut te Bonn, en tot mijn echtgenote, die mijhielp bij het verbeteren van de drukproeven.


VII

Bibliografie

ADAMS, Fr. (ed.), The Seven Books of Paulus Aeginata (Londen, 1854-1857).AVICENNA, Avicennae liber canonis, de medicinis cordialibus, cantice (Venetië,1555).

BALLENGER, E.G., History of Urology (Baltimore, 1933).BANNEUX, L., L'Ardenne superstitieuse (Brussel, 1930).BEZOLD, C., zie BOLL, Fr.BINNART, M., Biglotton amplificatum (Antwerpen, 1705).BIRLINGER, A., ‘Aus einem elsässischen Arzneibuche des XIV. Jahrhunderts’,Alemannia X (1862), 219-232.BLOMMAERT, Ph. ‘Der vrouwen heimelykheid’, dichtwerk der XIVe eeuw (My.der Vlaamsche Bibliophielen, 2e serie, no 3, Gent, s.d.).BOEYNAEMS, P., ‘De Invloed van Salerno op de Nederlanden vóór de Stichtingvan de Leuvense Universiteit’,Belg. Ts. voor GeneeskundeXI (1955), 988-998.BOEYNAEMS, P., ‘Een Onbekende Middelnederlandse Vertaling van hetAntidotarium Nicolaï’, Scientiarum Historia V (1963), 118-119.BOLL, Fr., BEZOLD, C. en GUNDEL, W., Sternglaube und Sterndeutung (Berlijn,19314).BOOMANS, D., zie HERMANT, P.BRAEKMAN, W., ‘Middelnederlandse Zegeningen, Bezweringsformulieren enToverplanten’, VMKVA (1963), 275-386.BRAEKMAN, W., ‘De Middelnederlandse Recepten in W. De Vreeses Uitgave’,VMKVA (1965), 65-110.BRAEKMAN, W., ‘Middelnederlandse Recepten uit Handschriften in Engeland’,Volkskunde LXVII (1966), 65-78.BRAEKMAN, W., ‘Een Gecommentarieerd Antidotarium en de Circa instansvan Platearius in een Oostmiddelnederlandse Bewerking’, ScientiarumHistoriaIX (1967), 182-210.BRAEKMAN, W., ‘Een Onbekend Mnl. Medisch Handschrift uit de VeertiendeEeuw’, VMKVA (1968), 99-131.BRAEKMAN, W., ‘A Middle Dutch Version of Arnald of Villanova's Liber deVinis’, Janus LV (1968), 96-133.BRAEKMAN, W. en M. GYSSELING, ‘Het Utrechtse Kalendarium van 1253 metde Noord-limburgse Gezondheidsregels’, VMKVA (1967), 575-635.BRAEKMAN, W. und KEIL, G., ‘Die “Vlaamsche leringe van orinen” in einerniederfränkischen Fassung des 14. Jahrhunderts’, Niederdeutsche MitteilungenXXIV (1968), 75-125.


VIII

BRAEKMAN, W., zie CRAMER-PEETERS, E. en VANDEWIELE, L.J.BRIQUET, C.M., Les Filigranes. Dictionnaire historique dès leur Apparitionvers 1282 jusqu'en 1600 (Genève, 1907).BRODIN, G., Agnus Castus. A Middle English Herbal (The English Institute ofthe Univ. of Upsala. Essays and Studies on English Language and Literature,Upsala, 1950).BROECKX, C., Traité de médecine pratique de Maître Jehan Yperman(Antwerpen, 1867).BRUNEL, C., ‘Recettes pharmaceutiques d'Avignon en ancien provençal’,Romania LXXXVII (1966), 505-542.BUNTINX, J. en GYSSELING, M.,Het oudste Goederenregister van Oudenbiezen(1280-1344), I. Tekst (Werken uitgegeven door de Kon. Commissie voorToponymie en Dialectologie XI, Tongeren, 1965).

CALLEWAERT, C., Chartres anciennes de l'Abbaye de Zonnebeke (Brugge,1925).CAMPBELL, D.,ArabianMedicine and its Influence on theMiddle Ages (Londen,1881).CONSTANTINUS AFRICANUS, Incipit breuiarum Constantini dictum viaticum(Lyon, 1510).COULON, H., ‘Curiosités de l'Histoire des Remèdes comprenant des recettesemployées au moyen âge dans le Cambrésis’,Mém. Emul. de Cambrai XLVII1892), 1-153.CRAMER-PEETERS, E., BRAEKMAN, W., en GYSSELING, M., ‘EenMiddelnederlandse Ziekte- en Jaarprognose uit Aardenburg’, VMKVA (1966),355-374.CRAWFORD, R., The King's Evil (Oxford, 1911).CROKE, A. (ed.), Regimen sanitatis Salernitanum (Londen, 1830).CUMPS, J., De Middelnederlandse Prozavertalingen van het EvangeliumNicodemi (ongepubl. Diss. Leuven, 1963).

DAEMS, W.F., Geneeskruiden (Joppe, s.d.).DAEMS, W.F., ‘Nogmaals vriesewonde’, Taal en Tongval VII (1955), 67-68.DAEMS, W.F. en VANDEWIELE, L.J., Noord- en Zuidnederlandse StedelijkePharmacopeeën (Mortsel bij Antwerpen, 1955).DAEMS, W.F., ‘Ein mittelniederländisches Fragment des Liber de Vinis desArnaldus de Villanova’, Janus XLVII (1958), 87-100.DAEMS, W.F., ‘De Middelnederlandse Vertalingen van het AntidotariumNicolaï’, Scientiarum Historia III (1961), 1-20.DAEMS,W.F., ‘Bijdrage tot de geschiedenis van Euphrasia’, ScientiarumHistoriaIV (1962), 53-62.DAEMS, W.F., ‘DieMnl.Macerglossen inMS. 6838A der Nationalen Bibliothekzu Paris’, Janus LIII (1966), 17-29.DAEMS, W.F., Boec van Medicinen in Dietsche. Een MiddelnederlandseCompilatie van medisch-farmaceutische Literatuur (Leiden, 1967).


DAEMS, W.F., ‘Die Clareit- und Ypocrasrezepte in Thomas van der Noots“Notabel Boecxken van Cokeryen” (um 1510)’, inFachliteratur desMittelalters.Festschrift für Gerhard Eis (Stuttgart, 1968), 205-224.


IX

DE COCK, A., Volksgeneeskunde in Vlaanderen (Gent, 1891).DE FLOU, K. en GAILLARD, E., ‘Verslag, houdende opgave en beschrijving derhandschriften in Engeland onderzocht ten jare 1895’, VMKVA (1896), 295.DE FLOU, K. en GAILLARD, E., Beschrijving van Mnl. Handschriften die inEngeland bewaard worden. 3e Verslag (Gent, 1897).DE FLOU, K.,Woordenboek der Toponymie vanWestelijk Vlaanderen, VlaamschArtesië, het Land van den Hoek, de graafschappen Guines en Boulogne, en eengedeelte van het graafschap Ponthieu (K.V.A. Gent., 1914-1938).DE KEERSMAECKER, G., ‘Een oude remedie tegen “'t Fleures”’, OostvlaamseZanten XL (1965), 50-51.DE KEYSER, P., ‘Henri de Mondeville in het Middelnederlands’, Les Cahiersde la Biloque XII (1962), 116-119.DELATTE, L., Textes latins et vieux français relatifs aux Cyranides (Bibliothèquede la Faculté de Philosophie et Lettres Univ. de Liège, Fasc. XCIII, Liège,1942).DEMAN, L., Middeleeuwse Systematische Glossaria (Brussel, 1964).DE PAUW, N., Middelnederlandsche Gedichten en Fragmenten (K.V.A. Gent,1893, Ie Afl.).DEROLEZ, A., Census van de Handschriften (Rijksuniversiteit te Gent, 6e Afl.,Gent, 1964).DESCHAMPS, J., Inventaris van de Middelnederlandse Handschriften van deKoninklijke Bibliotheek van België (Bekroonde inzending voor een prijsvraagvoor 1967 K.V.A. Gent, ter perse).DESNOS, E., ‘Histoire de l'urologie’, in: A. POUSSON en E. DESNOS,Encyclopédiefrançaise d'urologie (Parijs, 1914).DE STOPPELAER, J.H., Het Papier in de Nederlanden gedurende deMiddeleeuwen, inzonderheid in Zeeland (Middelburg, 1869).DE VOS, H., De ‘Cyrurgie van Henri de Mondeville’ (ongepubl. lic.verhandeling, Gent, 1961).DEVREESE, W.L.,Middelnederlandsche Geneeskundige Recepten& Tractaten,Zegeningen en Tooverformules (K.V.A. Gent, 1894, 1o Afl.: Recepten).DEVREESE, W.L., ‘De Breda'sche Almanac van Jan VanVliet’, TNTLLI (1932),161-177.DIEPGEN, P., ‘Volksmedizin und wissenschaftliche Heilkunde. Ihregeschichtlichen Beziehungen’, Volk und Volkstum. Jahrbuch für Volkskunde II(1937), 37-53.DODOENS, R., Herbarius ofte Cruydt-Boeck (Antwerpen, 1644).DORVAULT, P., L'Officine, ou Répertoire de pharmacie pratique (Parijs, 193617).DORVEAUX, P. (ed.), L'Antidotaire Nicolas (Parijs, 1896).

EIS, G., Meister Albrants Rossarzneibuch im deutschen Osten (Schriften derdeutschenWissenschaftlichenGesellschaft in Reichenberg, Heft 9, Reichenberg,1939).EIS, G., ‘Handschriftenstudien zur medizinischen Literatur des Spätmittelalters’,Sudhoffs Archiv XXXVIII (1954), 233-266.


EIS, G., ‘Mittelalterliche Fachprosa der Artes’, in: W. STAMMLER, DeutschePhilologie im Aufriss (Berlin, 19602), II, cols. 1184-1197.


X

EIS, G., Mittelalterliche Fachliteratur (Stuttgart, 1962).EIS, G., Vor und nach Paracelsus (Stuttgart, 1965).ELAUT, L., Het Medisch Denken in de Oudheid, de Middeleeuwen en deRenaissance (Antwerpen, 1952).ELAUT, L., ‘Van smeinscen lede. EenMiddelnederlands geneeskundig geschrift;zijn betekenis in het raam van de medische literatuur der dertiende eeuw(St.-Niklaas, 1956).ELAUT, L., ‘Para-historisch Kommentaar op een berucht farmakologischTraktaat: de Macer Floridus’, Scientiarum Historia I (1959), 149-159.ENKLAAR, D. Th., Van Varende Luyden (Assen, 1956).

FERCKEL, C., ‘Medicinale Marginalien aus dem Cod. Trév. No. 40’, Archiv f.Gesch. der Medizin VII (1913), 129-142.FERCKEL, C., ‘Zum Breslauer Arzneibuch’,Mitteilungen z. Gesch. der Med. u.der Naturwissenschaft XIII (1914), 560-564.FISCHER, H., ‘Mittelhochdeutsche Receptare aus bayerischen Klöstern und ihreHeilpflanzen’, Berichte der Bayrischen bot. Gesellsch. z. Erforschung der heim.Flora. Mitteilung IV, Bd. VI (1925), 69-75.FISCHER, H., Mittelalterliche Pflanzenkunde (München, 1929).FONCKE, R., ‘Folklore van de Maandag’, Feestbundel R. Foncke (Aalst, 1950),pp. 116-135.FÖRSTER, M., ‘Die altenglischenVerzeichnisse vonGlücks- undUnglückstagen’,in: Studies in English Philology. A Miscellany in Honour of F. Klaeber(Minneapolis, 1929), pp. 258-277.FÖRSTER, M., ‘Vom Fortleben antiker Sammellunare im Englischen und anderenVolkssprachen’, Anglia LXVII/LXVIII (1944), 1-171.FRANQUINET, G.D., ‘Oude Recepten of Geneesmiddelen in de 13de eeuw’, DeMaasgouw II (1880), 311-312.

GAILLARD, E., zie DE FLOU, K.GALLÉE, J.H., ‘Mittelniederdeutsches Arzneibuch’, Jb. d. Vereins f. nd.Sprachforschung XV (1889), 105-149.GARRISON, F., An Introduction to the History of Science (Philadelphia, 1914).GESSLER, J., ‘Een Gebed en een Recept uit de 10e Eeuw’,Oostvlaamsche ZantenXII (1937), 1-12.GILLIODTS-VAN SEVEREN, L., ‘Glossaire latin-flamand’,Bull. de la Commissionroyale d'histoire, 4e serie, IX (1881), 169-208.GOLDBERG, A. and SAYE, H., ‘An Index to medieval French medical receipts’,Bull. of the Institute of Medicine of the John Hopkins Hospital. Supplement I(1933), 433-466.GRATTAN, J.H. and SINGER, Ch., Anglo-Saxon Magic and Medicine (Londen,1952).GROULLE, H., ‘Médicine populaire et guérison magico-religieuse dans leBourbonnais occidental’, Arts et Trad. pop. XI (1965), 99-118.GUNDEL, W., zie BOLL, Fr.GYSSELING, M., zie BRAEKMAN, W., BUNTINX J. en CRAMER-PEETERS, E.


XI

HAUST, J.,Médicinaire liégeois du XIIIe siècle et médicinaire namurois du XVe

(Acad. royale de Langue et de Lit. fr. de Belgique, Textes anciens, IV, Bruxelles,1941).HEISCHKEL, E., ‘Medizingeschichtsschreibung und Volksmedizin’, SudhoffsArchiv XXXIV (1941), 125-128.HELLMANN, G., Die Bauernpraktik (Neudrucke von Schriften und Karten überMeteorologie und Erdmagnetismus, no 5, Berlijn, 1896).HELMREICH, G. (ed.), Scribonii Largi compositiones (Leipzig, 1887).HERMANT, P. et BOOMANS, D., La Médecine populaire (Brussel, s.d.).HEUKELS, H., Woordenboek der Nederlandsche Volksnamen van Planten(Leiden, 1907).HÖFLER, M., Deutsches Krankheitsnamenbuch (München, 1899).HOVORKA, O.v. und KRONFELD, A., Vergleichende Volksmedizin (Stuttgart,1908).HOWALD, E., zie SIGERIST, H.E.HUET, G., Catalogue des manuscrits néerlandais de la Bibliothèque nationale(Parijs, 1886).

JACOBS, J., ‘Over de Herkomst van het “Oudwestvlaamsch” Herbarium uitKönigsberg’, VMKVA (1930), 189 e.v.JACOBS, J., ‘Over de datering van het Oudwestvlaamsch Herbarium’, VMKVA(1931), 313-218.JACOBS, J., ‘Over Middelnederlandsche Herbaria’, in: Is. Teirlinck Album(Leuven, 1931), pp. 115-119.JONES, W.H.S. (ed.), Hippocrates with an English Translation (New York,1923).JÖRIMANN, J., Frühmittelalterliche Rezeptarien (Zürich, 1925).JUNGBAUER, G., Deutsche Volksmedizin. Ein Grundriss (Berlijn, 1934).

KEIL, G., ‘Das “Regimen duodecim mensium” der “Düdeschen Arstedie” unddas “Regimen sanitatis Coppernici”’, Jb. d. Vereins f. nd. SprachforschungLXXXI (1958), 33-48.KEIL, G., ‘Das ArzneibuchOrtolfs von Baierland’, Sudhoffs ArchivXLIII (1959),20-60.KEIL, G., ‘Der deutsche Branntweintraktat des Mittelalters’, Centaurus VII(1960-61), 53-100.KEIL, G.,Die ‘Cirurgia’ Peters von Ulm (Forschungen zur Geschichte der StadtUlm, Bd. 2, Ulm, 1961).KEIL, G., ‘Die mittellateinische Uebersetzung vom Harntraktat desBartholomäus’, Sudhoffs Archiv XLVII (1963), 417-455.KEIL, G., ‘Die Grazer frühmittelhochdeutschenMonatsregeln und ihre Quellen’,in Fachliteratur des Mittelalters. Festschrift für Gerhard Eis (Stuttgart, 1968),131-146.KEIL, G., ‘Die deutsche medizinische Literatur im Mittelalter’, Verhandlungendes XX. Internationalen Kongresses für Geschichte der Medizin (Hildesheim,1968), 647-654.


XII

KEIL, G., zie BRAEKMAN, W.KILIAEN, C., Etymologicum Teutonicae Linguae (Traiecti Batavorum, 1777).KRISTELLER, P.O., ‘Beitrag der Schule von Salerno zur Entwicklung derscholastischen Wissenschaft im 12. Jahrhundert’, in: J. KOCH (ed.), ArtesLiberales. Von der Antiken Bildung zur Wissenschaft des Mittelalters (Studienund Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters, V, Leiden, 1959).KRONFELD, A., zie HOVORKA, O.v.KÜHN, K.G. (ed.),Medicorum graecorum opera quae extant (Leipzig,1821-1833).KÜHN, K.G. Claidii Galeni opera omnia (Leipzig, 1826-1833).KÜLZ, C.-TROSSE, E., Das Breslauer Arzneibuch (Dresden, 1908).

LAROUX, M., Médecine, Magie et Sorcellerie (Parijs, 1954).LÉMERY, N.,Woordenboek of Algemeene Verhandeling der Enkele Droogerijen(Rotterdam, 1743).LINDEMANS, J., ‘Een Antwerps Receptenboekje van ca 1575-1625’, VMKVA(1960), 401-434.LINDGREN, A., Ein Stockholmer mittelniederdeutsches Arzneibuch aus derzweiten Hälfte des 15. Jahrhunderts (Stockholmer Germanistische Forschungen5, Stockholm, 1967).LOWE, J.E., Magic in Greek and Latin Literature (Oxford, 1929).LÜBBEN, A., Mittelniederdeutsches Handwörterbuch (Leipzig, 1888).

MACER FLORIDUS, De herbarum virtutibus (Basel, 1527).MARICHAL, R., zie SAMARAN, C.MARTIN, H., Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque de l'Arsenal (Parijs,1892).MARX, F. (ed.), A. Cornelii Celsi quae supersunt (Corpus medicorum latinorumI, Leipzig, 1915).MARZELL, H., ‘Die Volksmedizin’, in A. SPAMER (ed.),Die deutsche Volkskunde(Berlijn, 1934-1935), Bd. I, pp. 168-182.MAYHOFF, K. (ed.), C. Plini Secundi naturalis historiae libri XXXVII (Leipzig,1870-1898).MEYER, C., Der Aberglaube des Mittelalters (Bazel, 1884).MIGNE, J.P., Patrologia Latina; Bedae Opera Omnia (Parijs, 1862, e.v.).MONTAGUE, J.R., A Descriptive Catalogue of the MSS. in the Library ofPeterhouse (Cambridge, 1899).MOORAT, S.A., Catalogue of Western Manuscripts on Medicine and Sciencein the Wellcome Historical Medical Library (Londen, 1962).MOWAT, J.L.G. (ed.), Sinonima Bartholomei, a Glossary from aFourteenth-century Manuscript (Oxford, 1882).MÜLLER, G., Aus mittelenglischenMedizintexten (Kölner Anglistische Arbeiten,10. Band, Leipzig, 1929).MÜLLER, R., Der ‘Jonghe Lanfranc’ (Altdeutsche Lanfranc-Uebersetzungen,I, Diss. Bonn, 1968).


XIII

MUNK, J., Een Vlaamsche Leringe van Orinen uit de veertiende Eeuw (Leiden,1917).

NIEDERMANN, M. (ed.),Marcelli de medicamentis liber (Corpus medicorumlatinorum V, Leipzig, 1916).NORRBOM, S.,Das Gothaer mnd. Arzneibuch und seine Sippe (Hamburg, 1921).

OGDEN, M.S., The ‘Liber de Diversis Medicinis’ (Early English Text Society,no 207, Londen, 1938).

PAQUE, E., De Vlaamsche Volksnamen der Planten van België,Fransch-Vlaanderen en Zuid-Nederland, met aanduiding der toepassingen ender genezende eigenschappen der planten (Namen, 1896-1912).PEETERS, R., ‘Vijftiendeeuwse geneeskundige Recepten’, Taxandria XXXIII(1961), 161-172.PÉPIN, R. (ed.), Quintus Serenus. Liber medicinalis (Parijs, 1950).PFEIFFER, Fr. ‘Zwei deutsche Arzneibücher aus dem 12. und 13. Jahrhundert’,Sitzungsberichte Phil.-Hist. Classe d. Akad. d. Wissenschaften (Wien), XLII(1863), 110-200.POUSSON, A., zie DESNOS, E.PRIEBSCH, R., Deutsche Handschriften in Engeland (Erlangen, 1896-1901).PRIEBSCH, R., ‘Deutsche Prosafragmente des XII. Jahrhunderts’, The ModernLanguage Review X (1915), 203-221.PRIEBSCH, R., ‘Deutsche Prosafragmente des XII. Jahrhunderts II’, TheModernLanguage Review XI (1916), 321-334.PUSHMANN, Th. (ed.), Alexander von Tralles. Original-text und Uebersetzung(Wien, 1878).

RAEDER, J. (ed.),Oribasii collectionummedicorum reliquiae (Corpusmedicorumgraecorum VI, Leipzig, 1928-1931).REGEL, K., ‘Zweimnd. Arzeneibücher, Cod. Chart. Goth. 980 und Cod.Wolfenb.23, 3’, Jb. d. Vereins f. nd. Sprachforschung IV (1878), 5-26.(RHAZES), Opera parua Abubetri. Liber ad Almansorem. Tractatus deegritudinibus iuncturarum. De morbis puerorum. Aphorismata. Paruumantidotarium (Lyon, 1510).RIDDLE, J.M., ‘Pomum ambrae’, Sudhoffs Archiv XLVIII (1964), 111-122.RIDDLE, J.M., ‘The Introduction and Use of Eastern Drugs’, Sudhoffs ArchivLIX (1965), 185-198.ROOTH, E., ‘Zur Sprache des MS Sloane 371, Brit. Mus.’, NiederdeutscheMitteilungen VIII (1952), 58-68.

SAMARAN, C. et MARICHAL, R., Catalogue des manuscrits en écriture latine(Parijs, 1959).SARTON, H., Introduction to the History of Science (Baltimore, 1927-1948).SAYE, H., zie GOLDBERG, A.


SCHARPÉ, L., ‘Uit een Hs. der Stadsboekerij te Brugge’, Leuvense Bijdragen I(1896), 61-74.


XIV

SCHELER, A., ‘Olla patella. Vocabulaire latin versifié, avec gloses latines etflamandes’, Revue de l'Instruction publique en BelgiqueXXVI (1883), 291-299en 385-397.SCHELER, A., Olla patella. Vocabulaire latin versifié, avec gloses latines etflamandes (Gent, 1884).SCHÖFFLER, H., Beiträge zur mittelenglischen Medizinliteratur (SächsischeForschungsinstitute in Leipzig III, Anglistische Abteiling, Heft 1, Halle a.S.,1919).SERAPION, J., Practica Johannis Serapionis dicta breuiarium. Liber Serapionisde simplici medicina (Venetië, 1497).SIGERIST, H.E., Studien und Texte zur frühmittelalterlichen Rezeptliteratur(Studien und Texte zur Geschichte der Medizin, Heft 13, Leipzig, 1923).SIGERIST, H.E. et HOWALD, E., Antonii Musae de herba vettonica liberPseudoapulei herbarius Antonymi de taxone liber Sexti Placiti liber medicinaeex animalibus (Corpus medicorum latinorum IV, Leipzig, 1927).SINGER, Ch., From Magic to Science (New York, 1958).SINGER, Ch., zie GRATTAN, J.H.SPAMER, A. (ed.), Die deutsche Volkskunde (Berlijn, 1934-1935).STAMMLER, W., Germanische Philologie im Aufriss (Berlin, 19602).STAPELKAMP, Ch., ‘Lexicologische Notities’, Leuvense BijdragenXLIII (1953),26-38 en 102-119.SUDHOFF, K., ‘Zur Todesprognostik’, Archiv f. Gesch. der MedizinVIII (1915),374-376.SUDHOFF, K., ‘Die pseudohippokratische Krankheitsprognostik nach demAuftreten von Hautausschlägen, “Secreta Hippocratis” oder “Capsula eburnea”benannt’, Archiv f.d. Gesch. der Medizin IX (1916), 79-116.

TABANELLI, M., LaChirurgia italiana nell' alto medioevo. Guglielmo-Lanfranco(Biblioteca della ‘Revista di Storia della Scienze Medici e Naturali’, Vol. XV,Firenze, 1965).TEIRLINCK, Is., Flora Diabolica (Antwerpen, s.d.).THIJM, P. Alb., Kalender en Gezondheidsregels (K.V.A. Gent, 1893).THORNDIKE, L., A History of Magic and Experimental Science (Londen, 1923).THORNDIKE, L., The Herbal of Rufinus (Chicago, 1945).TROSSI, E., zie KÜLZ, C.

UITTIEN, H., De Volksnamen van onze Planten (Zutphen, 1946).

VAN ANDEL, M.A., Volksgeneeskunde in Nederland (Utrecht, 1909).VAN DEN BERG, W.S., Eene middelnederlandsche Vertaling van hetAntidotarium Nicolaï (Leiden, 1917).VANDERWIELEN, P., ‘Geschiedenis der Pharmacie in Nederland gedurende deMiddeleeuwen’ Pharm. Weekbl. voor Nederland XXXVII (1900), no 26 tot 34.VANDERWIELEN, P., ‘EenmiddeleeuwschNederlandschKruidenboek’,Pharm.Weekbl. voor Nederland LIII (1916), 818-849.


VANDEWIELE, L.J., De Grabadin van Pseudo-Mesues en zijn Invloed op deFarmacie in de Zuidelijke Nederlanden (Gent, 1962).


XV

VANDEWIELE, L.J., ‘“Warpout” uit “den plaestere van Jeruzalem”’, Pharm. Ts.voor België XL (1963), 37-42.VANDEWIELE, L.J., ‘De eerste Publikatie in het Nederlands over Alkohol’,Pharm. Ts. voor België XLI (1964), 65-80.VANDEWIELE, L.J., ‘Dit siin 24. tekene der doot die Ypocras met hem dedegraven. Een Middelnederlands traktaat uit de XIVe eeuw’, Jaarboek DodonaeaXXXII (1964), 393-401.VANDEWIELE, L.J., De ‘Liber Magistri Avicenne’ en de ‘Herbarys’ (K.V.A.Brussel, 1965, Kl. der Wet. no 83), 2 dln.VANDEWIELE, L.J., ‘“Den Herbarius in Dyetsche” en de verwantschap metHerbarius latinus en Herbarius in Latino cum figuris’, Jaarboek DodonaeaXXXIII (1965), 419-511.VANDEWIELE, L.J. enW. BRAEKMAN, ‘Een Latijns-Mnl. Plantenglossarium uithet midden van de 14e eeuw’, Scientiarum Historia X (1968), 115-144.VANDEWIELE, L.J., zie DAEMS, W.F.VAN LEERSUM, E.C., De ‘Cyrurgie’ van Meester Jan Yperman (Leiden, 1912).VAN LEERSUM, E.C., Het ‘Boek van Surgien’ van Meester Thomaes Scellinckvan Thienen (Amsterdam, 1928).VERDAM, J., Middelnederlandsch Handwoordenboek ('s-Gravenhage, 1932).VERDAM, J., zie VERWIJS, E.VERWIJS, E. (ed.), Jacob Van Maerlants Naturen Bloeme (Leiden, 1868-1882).VERWIJS, E., en VERDAM, J.,MiddelnederlandschWoordenboek ('s-Gravenhage,1885-1952).VIEILLARD, C., L'Urologie et les médecins urologues dans la médecine ancienne(Parijs, 1903).

WARDALE, W.L., Albrecht van Borgunnien's Treatise onMedicine (St. AndrewsUniv. Publications XXXVIII, Oxford, 1932).WARDALE, W.L., ‘A Low German-Latin Miscellany of the Early FourteenthCentury’, Niederdeutsche Mitteilungen VIII (1952), 5-22.WARDALE, W.L., ‘The “Excerpta Ipocratis vnde Bartholomei” of GöttingenMS. Hist. Nat. 51’, Niederdeutsche Mitteilungen X (1954), 5-23.WARDALE, W.L., bespreking van G. KEIL, (Die ‘Cirurgia’ Peters von Ulm),Niederdeutsche Mitteilungen XVI-XVIII (1960-62), 199-209.WEBSTER, H., Best Days (Londen, 1916).WELLMAN, M. (ed.), Pedanii Dioscuridis Anazarbei de materia medica libriquinque (Berlijn, 1907-1914).WILHELM, Fr., Denkmäler deutscher Prosa des 11. und 12. Jahrhunderts(Germanistische Bücherei, III. Band, München, 19602).WILLEMS, J.F., ‘Voorvaderlyke Bygeloovigheden’, Belg. Mus. V (1841), 113.WILLEMS, J.F., ‘Brokken uit een oud Geneesboek der XIVe eeuw’, Belg. Mus.VI (1842), 105-108.WINDLER, E.,Das Bremermnd. Arzneibuch des Arnoldus Doneldey (Denkmäler,hrsg. v. Verein f. nd. Sprachforschung 7, 1932).WISTRAND, E., Lunariastudien (Göteborg, 1942).WOUTERS, J., Volksdiergeneeskunde (Wetteren, 1966).


XVI

Lijst van de vermelde handschriften

AARDENBURG, Gemeentearchief, ‘Boek met de Knoop’.AMSTERDAM, Universiteitsbibliotheek, Hs. II F 39.

BAMBERG, Domblibliothek, Hs. L. III. 6.BERLIJN1, Preussische Staatsbibliothek, Hs. Philippicus 1790.BERLIJN, Preussische Staatsbibliothek, Hs. Görres 109.BERLIJN, Preussische Staatsbibliothek, Hs. Germ. Fol. 751.BRUGGE, Stadsbibliotheek, Hs. 408.BRUSSEL, Koninklijke Bibliotheek, Hs. 15624-41.BRUSSEL, Koninklijke Bibliotheek, Hs. 844.BRUSSEL, Koninklijke Bibliotheek, Hs. 4260-63.BRUSSEL, Koninklijke Bibliotheek, Hs. 21834.BRUSSEL, Koninklijke Bibliotheek, Hs. II 2106.BRUSSEL, Koninklijke Bibliotheek, Hs. IV 205.BRUSSEL, Koninklijke Bibliotheek, Hs. 19308.

CAMBRIDGE, University Library, Hs. Gg. V. 35.CAMBRIDGE, Peterhouse College, Hs. 222.CAMBRIDGE, St John's College, Hs. A.19.

DEN HAAG, Koninklijke Bibliotheek, Hs. 76 E 4.

GENT, Universiteitsbibliotheek, Hs. 92 (Liber Floridus).GENT, Universiteitsbibliotheek, Hs. 697.GENT, Universiteitsbibliotheek, Hs. 1272.GENT, Universiteitsbibliotheek, Hs. 1273.GENT, Universiteitsbibliotheek, Hs. 1457.GENT, Rijksarchief, Fonds St.-Baafs, Rekeningen 1525-26.GLASGOW, University Library, Hs. Hunterian T. 4. 13.

HASSELT, Rijksarchief, Oudenbiezen, Oud Fonds, no 444.

KARLSRUHE, Badische Landesbibliothek, Hs. Augiensis CXX.KEULEN, Stadtarchiv, Hs. 4o 24*.KÖNIGSBERG (nu Kaliningrad),Westvl. Herbarium (nu verloren).

1 De onder Berlijn vermelde Hss. worden nu te Tübingen bewaard.


XVII

LEIDEN, Universiteitsbibliotheek, Hs. B.P.L. 2557.LEUVEN, Universiteitsbibliotheek, Hs. Orat. Fland. M.S. (nu verloren).LONDEN, British Museum, Hs. Harley 1684.LONDEN, British Museum, Hs. Harley 5792.LONDEN, British Museum, Hs. Cotton Galba E XIII.LONDEN, British Museum, Hs. Sloane 345.LONDEN, British Museum, Hs. Sloane 371.LONDEN, British Museum, Hs. Sloane 3002.LONDEN, British Museum,Ms. Loan 29/332.LONDEN, Wellcome Hist. Medical Library, Hs. 618.

OXFORD, Bodleian Library, Hs. Junius 83.

PARIJS, Bibliothèque nationale, Hs. Latin 6838 A.PARIJS, Bibliothèque nationale, Hs. néerlandais 54.PARIJS, Bibliothèque nationale, Hs. néerlandais 127.PARIJS, Bibliothèque de l'Arsenal, Hs. 8216.

ST.-GALLEN, Stiftsbibliothek, Hs. 44.STOCKHOLM, Koninklijke Bibliotheek, Hs. X 113.

TRIER, Stadsbibliothek, Hs. 1128/2053.TURNHOUT, Stadsarchief, (Signatuur niet aangegeven).

UTRECHT, Universiteitsbibliotheek, Hs. 1328.

WOLFENBÜTTEL, Herzog August-Bibliothek, Hs. 23,3.


1

Inleiding


3

Hoofdstuk IDe Middelnederlandse recepten en hun historische achtergrond

De bezorgdheid om de gezondheid in stand te houden of te herstellen is zo oud alsde mensheid. Bij de primitiefste volkeren treft men reeds lieden aan die in degemeenschap een hoog aanzien genieten omdat ze op de hoogte geacht worden vande geneeskundige eigenschappen van de kruiden en dan ook de kunst beoefenengeneesmiddelen voor te schrijven om aan zieken verlichting te brengen of in sommigegevallen hun de gezondheid terug te schenken.In de geschriften die over geneeskunde handelen, nemen de receptenverzamelingen

dan ook een belangrijke plaats in. De oudste geneeskundige geschriften die tot onsgekomen zijn, de Egyptische papyri en de Assyrisch-Babylonische spijkerinschriften,zijn voor een groot deel niets anders gebleken dan verzamelingen van lossegeneeskundige recepten.Voor het oude Griekenland1 kunnen we ons alleen een goed idee vormen van de

toenmalige geneeskundige geschriften uit de werken van Hippocrates van Cos2 enzijn school. Opvallend is hierbij dat in deze geschriften de recepten een ondergeschikterol toebedeeld kregen, terwijl de dieetvoorschriften sterk op de voorgrond traden.De tot ons gekomen recepten uit de Griekse oudheid zijn meestal enkelvoudigeplantenremedies of weinig ingewikkelde composita, die bovendien slechts uit citatenbij latere auteurs bekend zijn, daar het enige boek dat Hippocrates aan receptengewijd heeft, verloren gegaan is3.

1 K.G. KÜHN (ed.),Medicorum graecorum opera quae extant (Leipzig, 1821-1833).2 W.H.S. JONES (ed.), Hippocrates with an English Translation (New York, 1923) 4 dln.

Geboren ca. 460, stierf te Larissa in Thessalië; was een van de grootste klinische geneesherenvan alle tijden. Bekend o.m. om zijn theorie der kritische dagen en der vier humeuren.

3 Zie H.E. SIGERIST, Studien und Texte zur frühmittelalterlichen Rezeptliteratur (Studien zurGeschichte der Medizin, Heft 13, Leipzig, 1923), pp. 3 e.v. en L. ELAUT, Het MedischeDenken in de Oudheid, de Middeleeuwen en de Renaissance (Antwerpen, 1952).


4

Vanaf de vierde eeuw voor Christus nam het belang dat aan de recepten gehechtwerd in sterke mate toe, mede door de invloed die, na de veroveringstochten vanAlexander de Grote, de Oosterse geneeskunde op de Griekse medische wetenschapbegon uit te oefenen.In het Romeinse rijk vond de Griekse geneeskunde4 volgens de overlevering ingang

op het einde van de derde eeuw v.C. met een zekere Archagathos, een heelmeesterafkomstig uit Peloponnesus die leefde te Rome rond 219 v.C. Tot op dat ogenblikhad de Romeinse geneeskunde zich hoofdzakelijk beperkt tot eenvoudige diëtischebehandelingen, incantaties en magische praktijken naast kleinere chirurgischeingrepen. Het duurde nog tot de eerste eeuw voor onze tijdrekening vooraleer Romehet centrum van de geneeskundige vooruitgang in de Antieke wereld werd, toen nl.nieuwe medische scholen, o.m. die van de Methodici, die de natuurheilmethodes totgrote ontwikkeling brachten, een sterke invloed begonnen uit te oefenen. Tot debelangrijkste in het Grieks schrijvende auteurs van deze groep behoren Themison5,Thelassos van Tralles6 en vooral Soranus van Efese, de grootste gynaecoloog van deoudheid (einde 1e, begin 2e eeuw).Terwijl deze school weinig op het gebied van de receptliteratuur gepresteerd heeft,

waren er ook een groot aantal medische auteurs die zich vooral op dit terrein hebbendoen gelden en van wie het werk de bron vormt waaruit Pedanios Dioskorides7,Plinius8, Celsus9

4 Zie G. SARTON, Introduction to the History of Science (Baltimore, 1927-1948), vooral vol.II en III, en F. GARRISON, An Introduction to the History of Medicine (Philadelphia, 1914).

5 Themison van Loadicea (midden 1e eeuw v. Chr.) voerde nieuwe geneesmiddelen in, o.m.de echels.

6 Leefde onder Nero en Trajanus te Rome. Voerde nieuwe methodes in ter behandeling vanchronische aandoeningen.

7 M.WELLMAN (ed.), Pedanii Dioscuridis Anazarbei de materia medica libri quinque (Berlin,1907-1914), 3 dln. Die was een tijdgenoot van Nero en Vespasianus, in wier legers hij artswas. Was afkomstig uit Anazarba in Kikilië.

8 K. MAYHOFF (ed.), C. Plini Secundi naturalis historiae libri XXXVII (Leipzig, 1870-1898),6 dln. Plinius Secundus (23-79 n. Chr.) is de welbekende auteur van de encyclopedieNaturalisHistoria.

9 F. MARX (ed.), A. Cornelii Celsi quae supersunt (Corpus medicorum latinorum, I, Leipzig,1915). Leefde in de 1e eeuw, schreef een encyclopedie, getiteld Artes, waarvan alleen hetmedisch gedeelte (de medicinos libri VIII) bewaard is.


5

en Galenus10 overvloedig geput hebben - hun werk is trouwens zogoed als uitsluitenddoor de aanhalingen bij de zoëven genoemde encyclopedisten bekend gebleven. Hetbelangrijkste farmakologisch werk van de oudheid, tenminste voor wat de invloedop de Westeuropese middeleeuwen betreft, is het kort na 77 of 78 van onzetijdrekening geschreven werk van de zopas genoemde Dioskorides.Ook de compilatie van Plinius, Historia naturalis, waarin talloze recepten

kritiekloos uit vele schriftelijke zowel als mondelinge mededelingen werdenopgenomen, kende gedurende de middeleeuwen in West-Europa een buitengewonepopulariteit. Dit is eveneens het geval voor het medisch werk van Galenus dat eengroot aantal recepten bevat die voor een deel door hem uit oudere werken werdensamengebracht. Met Galenus houdt de zelfstandige produktie in de receptliteratuurvoor vele eeuwen op. Wat nadien nog op dit gebied gepresteerd werd, was slechtshet excerperen, compileren en combineren van gegevens uit vroegere werken.De belangrijkste, in het Grieks schrijvende auteur uit de vierde eeuw is Oreibasios11

die voor de artsenijmiddelen een belangrijke plaats in zijn werk inruimde en er veelheeft toe bijgedragen om het werk van Galenos in bredere kringen bekend te maken.Vermelding verdienen verder nog Alexander van Tralles12 en Aëtios van Amida13,welke laatste zich voor het eerst ook inliet met de magische geneesmiddelen enmethodes. Vanaf de eerste eeuw van onze tijdrekening hadden deze twee auteurs inde geneeskundige literatuur langzamerhand een belangrijke plaats veroverd. Hiervoorgetuigen de Griekse Kyranides-geschriften14, die sterk onder de invloed staan van demagie uit het nabije Oosten.

10 K. KÜHN (ed.), Claudii Galeni opera omnia (Leipzig, 1826-1833) 20 dln. Leefde van 129na Chr. tot ca. 200; was afkomstig uit Pergamum. Op latere leeftijd was hij lijfarts van keizerCommodus.

11 Oreibasios werd omstreeks 325 te Pergamum geboren; hij schreef een volumineuzemedischeencyclopedie waarvan slechts een derde deel bewaard is gebleven. Hij verzette zich tegende opkomende bijgelovige praktijken in de geneeskunde. J. RAEDER (ed.), Oribasiicollectionum medicorum reliquiae (Corpus medicorum graecorum VI, Leipzig, 1928-31), 4dln.

12 Th. PUSHMANN (ed.), Alexander von Tralles. Original-text und Uebersetzung (Wenen, 1878),2 dln. Alexander van Tralles werd geboren rond 525; hij was de eerste originele heelmeestersinds Galenos. Zijn voornaamste werk is een algemene verhandeling over pathologie entherapeutica.

13 Leefde in de 6e eeuw; hij was heelmeester van het Bijzantijnse hof en schreef een medischeencyclopedie, in hoofdzaak gebaseerd op Galenos en Archigines.

14 De Kyranides zijn een Grieks werk in 4 boeken met medische en magische recepten. Het iseen samenvatting van twee verschillendewerken over dezelfdematerie, het ene toegeschrevenaan Kyranos, koning van Perzië, en het andere aan Harpocration van Alexandrië. Cf. L.DELATTE, Textes latins et vieux français relatifs aux Cyranides (Bibliothèque de la Facultéde Philosophie et Lettres Université de Liège, Fasc. XCIII, Liège, 1942).


6

De in het Latijn schrijvende auteurs onderscheiden zich in het algemeen door eenminder wetenschappelijke, meer volkse instelling. In die zin kan men ze te rechtbeschouwen als de rechtstreekse voorlopers van de vroeg-middeleeuwsemonnikengeneeskunde.Hun kompilatorische geschriften zijn trouwens ook belangrijkebronnen en voorbeelden geweest van de receptenverzamelingen uit de vroegemiddeleeuwen. Naast Dioskorides en Galenos is het - zoals reeds gezegd - vooralPlinius die in hun compilaties sterk op de voorgrond komt. Bijgelovige praktijken,toverformules en geneeskrachtige amuletten nemen er een bevoorrechte plaats in.Een bijzondere vermelding verdienen de werken van Priscianus15, MarcellusEmpiricus16 en Apuleius Barbarus17. In de derde eeuw schreef Quintus SerenusSammonicus een medisch werk op rijm waarin ook enkele recepten voorkomen18.Rond dezelfde tijd schreef Gargilius Martialis19 een traktaat over de landbouw metafzonderlijke hoofdstukken gewijd aan de vruchten en groenten, hoofdstukken diein de middeleeuwen goed bekend gebleven zijn. Auteurs uit de vijfde eeuw zijnVindicia-

15 Theodorus Priscianus leefde in de 4e eeuw; hij is de auteur van deEuporiston, een verzamelingtherapeutische voorschriften waarin volkse remedies voorkomen.

16 Marcellus Empiricus is een Gallo-Romeins heelmeester die leefde in de 4e-5e eeuw. ZijnDemedicamentis is een mengsel van Keltische en volkse overleveringenmet traditionele kennis.

17 Lucius Apuleius werd geboren in Madoura, Numidië, ca. 125. Hij leefde te Carthago. Alsplatonisch sofist schreef hij een werk over magie: De magia seu apologia geheten. H.E.SIGERIST en E. HOWALD, Antonii Musae de herba vettonica liber Pseudo-apulei herbariusAntonymi de taxone liber Sexti Placiti liber medicinae ex animalibus (Corpus medicorumlatinorum, IV, Leipzig, 1927).

18 Quintus Serenus Sammonicus leefde te Rome in het begin van de 3e eeuw. Hij schreef eenmedisch gedicht dat een verzameling is van populaire prescripties voor allerlei kwalen. R.PÉPIN (ed.), Quintus Serenus. Liber medicinalis (Parijs, 1950).

19 Gargilius Martialus leefde onder keizer Alexander Severus (222-235). Hij schreef over demedische eigenschappen van vruchten en planten en over diergeneeskunde (Mulomedicina).


7

nus20, de vriend van Sint Augustinus, Caelius Aurelianus21, een Numidiër wiens werkeen vertaling in het Latijn is van dat van Soranus. De laatste Latijnse medische auteurvan de oudheid is wellicht Cassius Felix22, afkomstig uit Noord-Afrika, die in 447een compilatiewerk schreef dat hij uit vroegere auteurs samenstelde. De auteur dieevenwel de grootste invloed bleef uitoefenen op de volgende eeuwen, was de reedsgenoemde Marcellus Empiricus van Bordeaux (einde 4de, begin 5de eeuw) die velevolks- en magische geneesmiddelen in zijn Liber de medicamentis opnam enkarakteristiek is voor de staat van verval waarin de klassieke medische wetenschapin die tijd gekomen was, vooral dan in de provincies. Zijn verzameling recepten isgeordend naar de in de middeleeuwse medische literatuur zo geliefde orde a capitead calces en zijn naam verdient ook vermelding daar hij de laatste schrijver is vaneen receptenverzameling waarvan de auteur met name bekend is. In de volgendeeeuwen zijn al de tot ons gekomen receptenverzamelingen immers anoniem.De Latijnse receptenverzamelingen uit de volgende eeuwen zijn zeer talrijk in

handschriften bewaard gebleven, enkele werden uitgegeven, de meeste zijn nog nietgedrukt23, en zogoed als alle zijn ze weinig of niet bestudeerd geworden voor watbetreft hun invloed op de receptaria en antidotaria uit de latere middeleeuwen24. Zevenvan deze receptenverzamelingenwerden door H.E. Sigerist25 uitgegeven: het Londenseantidotarium, MS. Harley 5792 (fols. 273v-276v) dat uit de 7de of 8e eeuw dateert,het Bambergse uit de 9de of 10de eeuw (Dombibliothek,MS. L.III.6, fols. 45v-93r),het Reichenause uit de 9de-10de eeuw (Karlsruhe,MS. Augiensis CXX, fols 1r-18r),het Berlijnse uit dezelfde eeuw (MS. Philippicus 1790, fols. 37r-39r), hetSankt-Gallense (St. Gallen,MS. 44, pp. 228-260), het Glasgowse uit de 9de-10deeeuw (Glasgow Univ., MS.

20 Geboren in Afrika, einde 4e eeuw. Alleen enkele uittreksels van zijn De expertis remediiszijn bewaard gebleven.

21 Geboren te Sicca in Numidië; hij is de grootste Latijnse medische auteur na Celsus en isvooral bekend als vertaler van Soranus.

22 Geboren te Cirta in Numidië; schreef een medisch compendium, vooral gesteund op Galenos.23 Een algemeen overzicht van deze hss. met bibliografische gegevens, vindt men in J.E. LOWE,

Magic in Greek and Latin Literature (Oxford, 1929).24 J.H. GRATTAN and Ch. SINGER, Anglo-Saxon Magic and Medicine (London, 1952), p. 31.25 H.E. SIGERIST, O.c.


8

Hunterian T. 4.13, fols. 137r-177r) en het Antidotarium van Cambridge (Univ. Libr.MS, G.g.V.35, fols. 427v-431v).Onder leiding van Sigerist, gaf diens leerling, J. Jörimann26, een paar jaar later nog

twee andere receptaria uit: één uit de 9de eeuw (St. Gallen,MS. 44, fols. 337-368)en één uit de late 9de of vroege 10de eeuw (Bamberg, Dombibliothek, MS. L.III.6,fols. 22r-45v).27

In de verdere ontwikkeling van deze vroeg-middeleeuwse recept-literatuur dientmen volgens H.E. Sigerist28 twee grote lijnen te onderscheiden. De eerste, dewetenschappelijke lijn, neemt haar oorsprong bij Galenus en voert over Oreibasios,Alexander van Tralles29 en Aëtios van Amida naar Paulos van Aegina30 en naar dezoëven genoemde anonieme receptverzamelingen en vindt haar eindpunt in hetSalernitaanse Antidotarium, dat dan op zijn beurt, de basis heeft gevormd van delatere, officiële farmacopeeën31. Als kenmerken van de recepten die tot dezeontwikkelingslijn dienen gerekend te worden, kan men beschouwen dat ze uitvoerigzijn, zeer gecompliceerd van samenstelling en niet toegankelijk voor bescheidenbeurzen.Naast deze eerste ontwikkelingslijn en parallel ermee loopt een tweede lijn die als

uitgangspunt Plinius heeft en Scribonius Largus32 wiens werk zogoed als volledigdoorMarcellus Empiricus33werd overgenomen. Deze lijn voert verder over een gansereeks tussenschakels, waaronder Sextus Placitus Papyriensis34 en de reeds meer

26 J. JÖRIMANN, Frühmittelalterliche Rezeptarien (Zürich, 1925).27 Verspreid in tijdschriften treft men nog wel enkele tekstuitgaven aan, zo b.v. C. FERCKEL,

‘MedicinaleMarginalien aus demCod. Trév. No 40’, Archiv f. Gesch. derMedizinVII (1913),129-142.

28 H.E. SIGERIST, O.c., p. 186.29 Th. PUSHMANN (ed.), O.c.30 Fr. ADAMS (ed.), The Seven Books of Paulus Aegineta (London, 1854-1857), 3dln. Leefde

te Alexandrië in de 7e eeuw; schreef een medische encyclopedie, vooral gesteund op Galenosen Oreibasios.

31 Voor de farmacopeeën in onze gewesten zie W.F. DAEMS en L.J. VANDEWIELE, Noord- enZuidnederlandse Stedelijke Pharmacopeeën (Mortsel bij Antwerpen, 1955).

32 G. HELMREICH (ed.), Scribonii Largi compositiones (Leipzig, 1887). Leefde in de 1e eeuw.Schreef Compositiones medicamentorum, een verzameling van 271 voorschriften, meestalvan volkse oorsprong.

33 M. NIEDERMANN (ed.),Marcelli de medicamentis liber (Corpus medicorum latinorum, V,Leipzig, 1916).

34 H.E. SIGERIST en E. HOWALD,O.c. (Corpus medicorum latinorum IV, Leipzig, 1927). Leefdein de 2e helft van de 4e eeuw. Schreef een werk over geneesmiddelen van dierlijke oorsprong,het Liber de medicina ex animalibus.


9

genoemde Marcellus naar de anonieme vroeg-middeleeuwse receptencollecties,vooral dan het Cambridge- en het Glasgowse antidotarium.De recepten die tot deze tweede lijn dienen gerekend te worden kan men

gemakkelijk herkennen aan hun eenvoudige samenstelling, hun beknoptheid en hetgemak van bereiding. Daarom wordt deze lijn ook de volkse richting genoemd. Hetzijn immers huismiddeltjes, goedkoop en populair, die dan ook door iedereengemakkelijk te bereiden waren. In tegenstelling tot de zg. wetenschappelijke recepten,geven de volksrecepten slechts weinig en dan soms nog vage aanduidingen van dete gebruiken hoeveelheden der voor de bereiding nodig zijnde ingrediënten.Naast deze indeling van de middeleeuwse receptliteratuur - zowel de Latijnse als

die in de volkstalen van West-Europa - is er nog een andere indeling: dechronologische. In de recepten van de middeleeuwen onderscheidt men dan depre-Salernitaanse (± 600-1000) en die welke invloed van de medische school vanSalerno vertonen. Tot de beroemdste geschriften van deze school behoren naast hetRegimen sanitatis35, dat tot op zekere hoogte door Arnaldus van Villanova36 werdsamengesteld, ook verscheidene andere werken. Aangaande de invloed van de schoolvan Salerno op de medische literatuur in de Nederlanden, kunnen we een oordeelaanhalen van P. Boeynaems: ‘Bizonder de Arabieren en de school van Salerno zullen,en dit gedurende de eerstvolgende drie eeuwen, het medisch denken in onze gewestenbepalen’37. Voor de geschiedenis van de receptliteratuur is echter het AntidotariumNicolaï wel het belangrijkste werk van de school van Salerno geweest. Zoals H.E.Sigerist38 heeft aangetoond, vinden ongeveer een derde van de daarin voorkomenderecepten hun oorsprong in de door hem uitgegeven vroeg-middeleeuwsereceptencollecties. Hieruit blijkt natuurlijk wel de continuïteit van deze vroegecollecties doch tevens is het duidelijk

35 A. CROKE (ed.), Regimen sanitatis Salernitanum (London, 1830); P.O. KRISTELLER, ‘Beitragder Schule von Salerno zur Entwicklung der scholastischen Wissenschaft im 12. Jahrh.’, in:J. KOCH (ed.), Artes Liberales. Von der Antiken Bildung zur Wissenschaft des Mittelalters(Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters V, Leiden, 1959).

36 Geboren bij Valencia ca. 1234-50, een veelzijdig man, o.m. beroemd als heelmeester. Schreefmeer dan honderd medische werken, veelal van kleinere omvang.

37 P. BOEYNAEMS, ‘De Invloed van Salerno op de Nederlanden vóór de stichting der LeuvenseUniversiteit’, Belg. Ts. voor Geneeskunde XI (1955), 988-998.

38 H.E. SIGERIST, O.c., p. 191.


10

dat tussen de vroeg-middeleeuwse en de Salernitaanse verzamelingen, andere, nieuwefactoren hun invloed hebben doen gelden. Deze invloed is de geleidelijk groterwordende vertrouwdheid van deWest-europesemedische kringenmet de wetenschapvan de Islam39. Sinds het werk van Constantinus Africanus (11e eeuw)40 is dezeinvloed duidelijk merkbaar41. Zo is uit onderzoekingen gebleken dat de helft van derecepten uit het Antidotarium Nicolaï in het Liber graduum van Constantinus terugte vinden is.De invloed van het Antidotarium Nicolaï op de anoniem overgeleverde,

laat-middeleeuwse receptencollecties is groot geweest, niet alleen op die welke totde wetenschappelijke groep behoren, doch tevens op de volkse recepten waarvoorschriften die oorspronkelijk tot de wetenschappelijke receptariën behoorden, in‘abgesunkene’, min of meer vereenvoudigde of corrupte vorm aangetroffen worden.HetAntidotariumNicolaïwerd verscheidenemalen in hetMiddelnederlands vertaald42.Alfabetisch geordend vindt men in dit invloedrijk werk een groot aantal preparatenen de curatieve eigenschappen van medicinale enkelvoudige stoffen en compositabeschreven, die goede voorbeelden zijn van de wetenschappelijke recepten zoals zein de middeleeuwen in West-Europa in omloop waren. De bekendheid die dezeverzameling in de Nederlanden genoot, blijkt uit het aantal handschriften waarin eenMnl. vertaling in verscheidene versies tot ons is gekomen43.Uit het Islamitisch cultuurgebied dienen de volgende auteurs die hun invloed op

de Salernitaanse en post-Salernitaanse geneeskunde

39 D. CAMPBELL, Arabian Medicine and its Influence on the Middle Ages (Londen, 1881) 2dln.40 Afkomstig uit Carthago; kwam op zijn reizen in aanraking met de Arabische geneeskunde

waarvan hij verscheidene werken in het Latijn vertaalde.41 CONSTANTINUS AFRICANUS, Incipit breuiarium Constantini dictum viaticum (Lyon, 1510).42 Zie W.F. DAEMS, ‘De Middelnederlandse Vertalingen van het Antidotarium Nicolaï’,

Scientiarum Historia III (1961), 1-20, waar een fragment uit Hs. Germ. Fol. 751 (fol. 28)van de Universiteitsbibliotheek te Tübingen (vroeger te Berlijn) wordt uitgegeven, en P.BOEYNAEMS, ‘Een onbekende Middelnederlandse Vertaling van het Antidotarium Nicolaï’,Scientiarum Historia V (1963), 118-119.

43 W.S. VAN DEN BERG, Eene middelnederlandsche Vertaling van het Antidotarium Nicolaï(Leiden, 1917). Naast de Mnl. versie, zoals die voorkomt in Hs. 15624-41 van de Kon. Bibl.te Brussel, wordt hier ook de Latijnse tekst naar de oudste druk weergegeven.


11

lieten gelden, hier in het bijzonder vermeld te worden: Rhazes44 (vooral het Libermedicinalis Almansoris),45 Serapion de Oudere (Pandecta)46, Serapion de Jongere47

(Liber Serapionis aggregatoris medicinis)48, Avicenna (Canon)49 en Ibn Baitar (Libermagnae collectionis simplicium medicamentorum)50. Naast het reeds vermelde werkvan Constantinus Africanus vertonen ook de volgende, in de latere middeleeuwenzeer bekende werken een sterke Arabische invloed: het reeds genoemdeAntidotariumNicolaï51, het werk de simplicibus medicinis van Platearius52 dat dikwijls naar deaanvangswoorden Circa instans genoemd wordt53, het Liber iste (de zg.Plateariusglossen)54, de Grabadin van Pseudo-Mesues55, Odo de

44 Eigenlijk Abu Bakr Muhammed ibn Zakariya al-Razi, geboren rond 850 te Ray bij Teheran.Vooral bekend om zijn hoofdwerk ‘al Hawi’ dat gewoonlijk Continens genoemd wordt.

45 Opera parua Abubetri. Liber ad Almansorem. Tractatus de egritudinis iuncturarum. Demorbis puerorum. Aphorismata. Paruum antidotarium (vertaald door Gerard van Cremona),(Lyon, 1510).

46 Eigenlijk Yahya ibn Sarafyun, leefde te Damascus in de 2e helft van de 9e eeuw; schreef inhet Syrisch tweemedische compilaties waarvan het minst uitvoerige (7 boeken) door Gerardusvan Cremona in het Latijn werd vertaald.

47 Eigenlijk Ibn Sarabi, leefde wellicht in de 2e helft van de twaalfde eeuw; schreef eenverhandeling over de enkelvoudige medicijnen.

48 Practica Johannis Serapionis dicta breuiarium. Liber Serapionis de simplici medicina(Venetië, 1497).

49 Avicennae liber canonis, de medicinis cordialibus, cantica (Venetië, 1555). Avicenna heetteeigenlijk Ibn Sina (980-1037). Hij is de voornaamste vertegenwoordiger van de Arabischegeneeskunde en werd in de middeleeuwen op één lijn gesteld met Galenos.

50 Ibn al-Baitar was een Hispano-muslim die leefde in de 1e helft van de 13e eeuw. Schreeftwee uitvoerige werken over botanie, het ene (Jami) alfabetisch geordend naar de plantenen simplicia, het andere (Mughni) meer systematisch naar de behandelde ziekten.

51 P. DORVEAUX (ed.), L'Antidotaire Nicolas (Parijs, 1896). Deze Nicolas is een geheimzinnigefiguur en over zijn ware identiteit bestaat nog steeds onenigheid.

52 H. FISCHER,Mittelalterliche Pflanzenkunde (München, 1929), pp. 20-23. Matheus Plateariusjunior, de waarschijnlijke hoofdauteur van het werk, leefde in de 12e eeuw.

53 Zie verder.54 Zie verder.55 L.J. VANDEWIELE, De Grabadin van Pseudo-Mesues en zijn Invloed op de Farmacie in de

Zuidelijke Nederlanden (Gent, 1962). De Grabadin is wellicht het werk van verscheideneauteurs uit de 11e-12e eeuw die hun identiteit verborgen onder die van de Arabische artsenMesues.


12

MeungsMacer Floridus56 en de Physica van de H. Hildegard van Bingen57. Verderdienen nog vermeld te worden het werk van de reeds in een ander verband genoemdeArnaldus vanVillanova, van Rufinus58, van Thomas Cantimpratensis59 en vanAlbertusMagnus60.Het eerste boek van het encyclopedisch werk van Thomas Cantimpratensis is in

het Mnl. in een berijmde vertaling bewaard in Hs. 19308 van de KoninklijkeBibliotheek te Brussel61. Een klein fragment van het Liber de Vinis van Arnaldus vanVillanova is te vinden in de Universiteitsbibliotheek te Leiden (Hs. B.P.L. 2557)62en in een veel vollediger 15de eeuwse versie in Hs. 1457 van de GentseUniversiteitsbibliotheek63. Ditzelfde handschrift bevat ook eenMnl. vertaling van deCirca instans en van een gecommentarieerd antidotarium. Deze zelfde teksten, ookhet Liber de Vinis, zijn trouwens ook nog voorhanden in een oudere Mnl. vertalingdie bewaard is in een handschrift in Engels privaatbezit dat zich echter nu in leen

56 MACER FLORIDUS, De herbarum virtutibus (Basel, 1527), en L. ELAUT, ‘ParahistorischKommentaar op een berucht farmakologisch Traktaat: de Macer Floridus’, ScientiarumHistoria I (1959), 149-159. Odo de Meung (aan de Loire), leefde op het einde van de 11e

eeuw. Zijn auteurschap van de Macer Floridus is onzeker.57 H. FISCHER, O.c., pp. 24-33 en Ch. SINGER, From Magic to Science (New York, 1958), pp.

199-204. Hildegard werd geboren in 1098 te Böchelheim bij Sponheim. Werd abdis van eenabdij in de buurt van Bingen en stierf aldaar in 1179.

58 L. THORNDIKE, The Herbal of Rufinus (Chicago, 1946). Rufinus, wellicht eenmonnik, leefdein Italië in het midden van de 13e eeuw; hij schreef zijn Herbarius rond 1287.

59 Thomas van Cantimpré was een Vlaamse Dominikaan en encyclopedist die leefde in de 13e

eeuw. Hij is de auteur van het bekende De natura rerum.60 Albertus Magnus, graaf van Bollstadt (1193-1280), is de voornaamste vertegenwoordiger

van de scholastiek. Aan hem werden in de middeleeuwen allerlei medische en magischewerken toegeschreven, meestal ten onrechte, alhoewel zijn natuurkundige verhandelingengetuigen van een omvangrijke kennis op dit gebied.

61 L. ELAUT, Van scmeinscen lede. EenMiddelnederlands geneeskundig geschrift; zijn betekenisin het raam van de medische literatuur der dertiende eeuw (Sint-Niklaas, 1956).

62 W.F. DAEMS, ‘Ein mittelniederländisches Fragment des Liber de Vinis des Arnaldus deVillanova’, Janus XLVII (1958), 87-100.

63 W. BRAEKMAN, ‘Een Gecommentarieerd Antidotarium en de Circa instans van Plateariusin een Oostmiddelnederlandse Bewerking’, Scientiarum Historia IX (1967), 182-210.


13

bevindt in het British Museum te Londen (Hs. Loan 29/332)64.De medicinale Mnl. literatuur uit de late middeleeuwen omvat ook tal van andere,

uitvoerige en kleinere traktaten, waarvan sommige nog niet uitgegeven werden65.Onder de reeds gedrukte werken66 vermelden we de Cyrurgie van Jan Yperman67, endie van zijn tijdgenoot Thomas Scellinck uit Tienen (1343)68, enkele traktaatjes overurinoscopie69, een gedicht van 2400 verzen over ‘heimelijcheden van mannen endevrouwen’70, een gedicht uit de veertiende eeuw, getiteld ‘der vrouwen heimelykheid’71,een boec van medicinen van de hand van de reeds genoemde Jan Yperman72 en eentraktaatje over de ‘tekene der doot die Ypocras met hem dede graven’73.Daar de autoriteiten die Jan Yperman in zijn Cyrurgie vermeldt, een goed idee

geven van de zeer verscheiden invloeden die vanaf de veertiende eeuw op het medischdenken in de Nederlanden begonnen in te werken, is het wel interessant hier evende voornaamste op te

64 W. BRAEKMAN, ‘Een OnbekendMnl. Medisch Handschrift uit de Veertiende Eeuw’, VMKVA(1968), 99-131.

65 Zo b.v. het anoniem traktaat, geordend a capite ad calces uit Hs. 8216 van de Bibliothèquede l'Arsenal te Parijs (zie volgende hoofdstuk) waarvan de uitgave thans wordt voorbereid,de kleine en de grote ‘cyrurgie’ van Lanfranc en de vertaling van het chirurgisch werk vanHenri de Mondeville in Hs. Cotton Galba E XIII van het British Museum te Londen (Cf. deongedrukte licenciaats-verhandeling van H. DE VOS, ‘De “Cyrurgie” van Henri deMondeville, Gent, 1961. Zie ook P. DE KEYSER, ‘Henri de Mondeville in hetMiddelnederlands’, Les Cahiers de la Biloque XII (1962), 116-119).

66 De Mnl. recepten worden verder afzonderlijk behandeld.67 E.C. VAN LEERSUM, De ‘Cyrurgie’ van Meester Jan Yperman (Leiden, 1912). Yperman

werd geboren te Ieper in de 2e helft van de 13e eeuw. Hij stierf waarschijnlijk in 1327.Studeerde te Parijs en was geruime tijd stadsarts van Ieper.

68 E.C. VAN LEERSUM, Dat ‘Boeck van Surgien’ van Meester Thomaes Scellinck van Thienen(Amsterdam, 1928). Scellinck werd geboren te Tienen; hij leefde in de veertiende eeuw alsheelmeester van de stad Namen.

69 J. MUNK, Een Vlaamsche Leringe van Orinen uit de veertiende Eeuw (Leiden, 1917).70 Nap. DE PAUW, Middelnederlandsche Gedichten en Fragmenten (K.V.A. Gent, 1893), 1e

Aflevering, pp. 122-190.71 Ph. BLOMMAERT, ‘Der vrouwen heimelykheid’, dichtwerk der XIVe eeuw (My. der Vlaamsche

Bibliophielen, 2e serie no 3, Gent, s.d.).72 M.C. BROECKX, Traîté de médecine pratique de Maître Jehan Yperman (Anvers, 1867).73 Zie de aantekening bij recept no 1126.


14

sommen: naast de vier schrijvers der oudheid Hippocrates, Galenos, Dioskorides enPlinius, worden de volgende ‘Arabieren’ bij name genoemd: Serapion, Avicenna,Isaak Ben Soleiman74, Rhazes en Albukasim75. Onder de middeleeuwse ‘meesters’vermeldt Yperman: Constantinus Africanus, Rogerius76, Rolandinus Capelluti77 ende ‘quatuor magistri’ van de Rogerius-glossen; verder nog Hugo de Lucca78,Theodoricus van Cervia79, Bruno de Longoburgo80, Lanfranc van Milaan81, ‘mesterGillis’, d.i. Aegidius van Corbeil82, en Gilbertus Anglicus83.Thomas Scellinck van zijn kant, schrijft in de inleiding op zijn werk dat hij ‘een

boec van cirurgyen in dyetscher tongen’ wil schrijven dat ‘die bloem wt alle boekeder groete meesters’ is, ‘wt Galienus, die der bester was, en wt Auicenna, wtAlbucasim, wt Almansorem (d.i. het Liber medicinalis Almansoris van de hierna

74 Isaak Ben Soleiman of Judaeus was een Joods arts uit de 10e eeuw, afkomstig uit Egypte.75 Eigenlijk Albu-Câsim Chalaf Ben Abbas el Zahrâw, is afkomstig uit Zahra bij Cordova (10e

of 11e eeuw); hij is de auteur van het voornaamste heelkundig werk van de Arabische school.76 Rogerius, Rogerinus of Rogerus, bijgenaamd Parmensis of Salernitanum, leefde op het einde

van de 12e eeuw. Zijn hoofdwerk is de Practica chirurgiae dat, naar het incipit, veelal Postmundi fabricam genoemd wordt.

77 Rolandinus Capelluti of Parmensis (13e eeuw) was een leerling van Rogerius. Zijn Libellusde Cyrurgia is een bewerking van de chirurgie van zijn meester.

78 Hugo de Lucca, ook wel H. Borgognoni geheten, werd geboren te Lucca rond het middenvan de 12e eeuw. Hij was stadsarts van Bologna, doch, voor zover bekend, heeft hij geengeschriften nagelaten.

79 Theodoricus Cerviensis of Borgognoni (1206-1298), de zoon van Hugo de Lucca, wasbisschop van Cervia en tevens chirurg van grote bekendheid.

80 Bruno Longoburgensis, afkomstig uit het tegenwoordige Longobucco in Kalabrië. Over dezechirurg is weinigmeer bekend dan zijn werken, deChirurgia magna en deCh. parva,waarvanhet eerste wellicht in 1252 geschreven werd.

81 Lanfranc van Milaan werd geboren te Milaan en leefde in de 13e-14e eeuw. Hij is de stichtervan de Franse chirurgische school en schreef een invloedrijk werk over chirurgie dat in eenuitvoerige en een beknoptere versie in omloop was.

82 Aegidius van Corbeil, eigenlijk Pierre Gillis, is afkomstig uit Corbeil bij Parijs; hij leefde inde 12e eeuw, studeerde te Salerno en was later lijfarts van Philippe Auguste van Frankrijk.Vooral bekend om zijn Liber de urinis.

83 Gilbertus leefde in de 13e eeuw; hij schreef een ‘compendium medicinae’ dat als Rosaanglicana bekend was.


15

genoemde Rhazes), wt Rasim, wt Brunum longo burgente, wt Alafrancis, wtTheodoricum, wt Rolande, wt Rogerium, ende wter glosen quatuor magistrorum,ende wt anderen vroeden meesteren...’84.Een verzamelcodex in de Universiteitsbibliotheek te Utrecht (Hs. 1328), die

misschien nog gedeeltelijk uit de 14de eeuw dateert en gewoonlijk het Boec vanMedicinen (in Dietsche) genoemd wordt, bestaat uit drie delen waarvan alleen hetlaatste (fols. 72-127) hier dient vermeld te worden. Dit gedeelte van het handschriftis een compilatie in proza van medisch-farmaceutische literatuur die onlangs doorW.F. Daems werd uitgegeven85. Losse recepten komen in dit traktaat weinig voor:op fol. 71v één enkel recept, en een reeks baker-recepten en farmacologische variaop fols. 116v-122v.Uit de rijke verzameling teksten in Hs. 15624-41 van de Koninklijke Bibliotheek

te Brussel werd hetMnl. LiberMagistri Avicenne door L.J. Vandewiele uitgegeven86.In dit werk worden Avicenna, Dioskorides en Platearius als autoriteiten vermeld,doch in zijn geheel mag dit anonieme werk als oorspronkelijk beschouwd worden,althans naar middeleeuwse maatstaven. In achtenveertig hoofdstukjes wordt debehandeling van allerlei kwalen aangegeven, en worden ook enkele pleisters, zalvenen drankjes besproken. Alhoewel natuurlijk allerlei recepten in de tekst werdeningelast, kan men dit werk in zijn geheel niet als een verzameling van receptenbeschouwen.In verband met de Mnl. receptariën dienen ook enkele woorden gezegd te worden

over de zg. herbaria. Over het nu verloren gegane Mnl. herbarium van het vroegereKönigsberg (Kaliningrad), heeft

84 E.C. VAN LEERSUM, Het ‘Boec van Surgien’ van Meester Thomaes Scellinck..., p. 1.85 W.F. DAEMS, Boec van Medicinen in Dietsche. Een middelnederlandse compilatie van

medisch-farmaceutische literatuur (Leiden, 1967). Dit traktaat was reeds vroeger uitgegevengeworden door P. VANDERWIELEN, ‘Een middeleeuwsch Nederlandsch Kruidenboek’,Pharm. Weekbl. van Nederland LIII (1916), 818-849. Enkele uittreksels ook in P. VANDERWIELEN, ‘Geschiedenis der Pharmacie in Nederland gedurende de Middeleeuwen’, Pharm.Weekbl. van Nederland XXXVII (1900), no 26 tot 34. Verder nog citaten bij W.F. DAEMS,Geneeskruiden (Joppe, s.d.); dezelfde, Scientiarum Historia III (1961), 3 en G. KEIL, ‘Diemittellateinische Uebersetzung vom Harntraktat des Bartholomäus’, Sudhoffs Archiv XLVI(1936), 426-427. Dit traktaat wordt ook vermeld inW.F. DAEMS, ‘Bijdrage tot de geschiedenisvan Euphrasia’, Scientiarum Historia IV (1962), 56.

86 L.J. VANDEWIELE, De ‘Liber Magistri Avicenne’ en de ‘Herbarys’ (K.V.A., Brussel, 1965,Klasse der Wet., no 83), Deel I: Liber Magistri Avicenne.


16

J. Jacobs enkele opstellen geschreven87 en de tekst ervan ook uitgegeven88. Dit volgensJacobs (ten onrechte) op het einde van de 11de of bij het begin van de 12de eeuwgedateerde ‘herbarium’ is in feite een glossarium van plantnamen dat, te oordelennaar het schrift en de taalvormen, in het tweede kwart van de 13de eeuw ontstaanis.89 Dit is eveneens het geval voor de Latijns-Middelnederlandse plantenlijst uit Hs.Sloane 345 in het British Museum, die door K. de Flou en E. Gaillard in hun catalooggedrukt werd.90 In het ‘glossaire latin-flamand’ van rond 1330 dat door L.Gilliodts-Van Severen werd uitgegeven91, komen ook een aantal botanische termenvoor. Dit is de zg. Olla patella-lijst die door A. Scheler een paar jaar later opnieuwen beter werd uitgegeven92. Een alfabetisch geordende lijst van plantnamen uit Hs.4260-63 van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel werd onlangs bekendgemaakt93,terwijl L. De Man reeds vroeger een uitvoeriger lijst uit Hs. 1128/2053 van deStadsbibliotheek te Trier had gepubliceerd (fols. 115r-120v)94. Ook dient hier JacobVanMaerlantsDer Naturen Bloeme vermeld te worden. In Boek VIII over de bomen,in boek IX over de specerijen en welriekende kruiden, doch vooral in boek X datover de geneeskrachtige kruiden handelt, treft men gegevens aan die zowel aan eenherbarium als aan een receptarium doen denken95.

87 J. JACOBS, ‘Over de dateering van het Oudwestvlaamsch Herbarium’, VMKVA (1931),213-238, en dezelfde, ‘OverMiddelnederlandsche Herbaria’, in: Is. Teirlinck Album (Leuven,1931), 115-119.

88 J. JACOBS, ‘Over de Herkomst van het “Oudwestvlaamsch” Herbarium uit Königsberg’,VMKVA (1930), 189 e.v.

89 Volgens een mededeling mij verstrekt door Dr. M. Gysseling.90 K. DE FLOU en E. GAILLARD, ‘Verslag, houdende opgave en beschrijving der handschriften

in Engeland onderzocht ten jare 1895’, VMKVA (1896), 295.91 L. GILLIODTS-VAN SEVEREN, ‘Glossaire latin-flamand’, Bull. de la Commission royale

d'histoire 4e serie IX (1881), 169-208.92 A. SCHELER, ‘Olla patella. Vocabulaire latin versifié, avec gloses latines et flamandes’, Revue

de l'Instruction publique en BelgiqueXXVI (1883), 291-299 en 385-397. Ook als afzonderlijkeuitgave verschenen onder dezelfde titel (Gent, 1884).

93 L.J. VANDEWIELE en W. BRAEKMAN, ‘Een Latijns - Mnl. Plantenglossarium uit het middenvan de 14e eeuw’, Scientiarum Historia X (1968), 115-144. In deze bijdrage wordt tevenseen overzicht gegeven van alle reeds gedrukte Mnl. glossaria.

94 L. DEMAN, Middeleeuwse Systematische Glossaria (Brussel, 1964), pp. 89-113.95 E. VERWIJS (ed.), Jacob Van Maerlants Naturen Bloeme (Leiden, 1868-82).


17

EenMiddelnederlandse herbarys die voorkomt in het reeds genoemde Hs. 15624-41van de Kon. Bibliotheek te Brussel, werd door L.J. Vandewiele uitgegeven96. Volgensde inleiding is dit ‘die leringe van dyascorides den wisen meester. ende vancircuinstanse den wisen meester (sic). welke desen boec gemaect hebben. die gehetenes herbarijs. Ende es leringe van allen cruden die men orbert in medicinen ende insurgien die nuttelijc siin den lichame omme die ziecheiden te verweerne ende gesondete behoudene’97. In dit uitvoerig en belangrijk werk worden 200 alfabetisch geordendemateria medica behandeld, waarvan het overgrote deel planten zijn, zodat het geheelte recht de naam ‘herbarijs’98 draagt, d.i. een boek over simplicia - en niet, zoals datsedert de Renaissance algemeen in gebruik gekomen is, een boek met beschrijvingen afbeelding van planten99. De schrijver beperkte zich niet tot de beschrijving vande planten - botanica als zelfstandige wetenschap bestond in de middeleeuwen niet- doch legde sterk de nadruk op het medicinaal gebruik ervan.Vele recepten komen verspreid in de tekst voor; zo leest men b.v. bij ‘enula

campana of hallant’ (no 63):

Jegen die coude hoeste salmen geven wiin drinken daer elne in gesodenes ende caneele. dit moruwet oec den lichame. ende es goet iegen alleziecheit vander borst die van couden comt.

Op het kruidenboek dat voorkomt in het Utrechts Hs. (fols. 8-28v) en door P. VanderWielen werd uitgegeven, werd reeds hierboven terloops gewezen.Een ander herbarium werd in 1483 door J. Veldener te Leuven gedrukt: Den

herbarius in dietsche. Aan deze incunabel en aan de verwantschap ervan met deHerbarius latinus van Peter Schöffler (1484) zowel als met de Herbarius in latinocum figuris (1484) heeft L.J. Vandewiele een uitvoerige studie gewijd. Dit werkomvat o.m. 150 kapittelen over de ‘crachten’ van de kruiden, 12 kapittelen over de‘medicinen die ter cameren doen gaen’, 16 stukjes over ‘specien die wel rieken’, 22over ‘vruchten ende zayen’ en 10 over ‘gummen’. Bij elk van deze materia medicaworden naast

96 L.J. VANDEWIELE, De ‘Liber Magistri Avicenne’ en de ‘Herbarys’ (K.V.A. Brussel, 1965,Klasse der Wet. no 83) Deel II Herbarys.

97 L.J. VANDEWIELE, O.c., p. 177.98 In de zin van een verzameling gedroogde planten wordt het woord herbarium slechts vanaf

de 16e eeuw gebruikt.99 L.J. VANDEWIELE, ‘“Den Herbarius in Dyetsche” en de verwantschap metHerbarius latinus

en Herbarius in Latino cum figuris’, Jaarboek Dodonaea XXXIII (1965), 419-511.


18

een identificatie, ook bijzonderheden over het geneeskundig gebruik ervan verstrektdie soms de vorm van een recept aannemen.In de hierna uitgegeven collecties recepten komen ook verscheidene nummers

voor die meer aan fragmenten uit een herbarium doen denken dan aan eigenlijkerecepten. Dit is o.m. het geval voor de aaneengesloten groep die gaat van no 1299tot 1318. Voor andere besprekingen van eigenschappen van verscheidene planten,zie het hierna volgende hoofdstuk, onder het lemma: ‘Eigenschappen van planten,dieren en stoffen’.Alvorens over te gaan tot een meer gedetailleerd overzicht van de Mnl. recepten

die tot nu toe gedrukt werden, dient hier nog een bondige bespreking gegeven teworden van de receptliteratuur in het Hoog- en Nederduits in de middeleeuwen. InDuitsland is immers niet alleen de studie van de vakliteratuur in het algemeen en dievan de volkse medicinale middeleeuwse literatuur in het bijzonder100, ver vooruit opdie van de overigeWesteuropese landen, doch bovendien is het wel eens gesuggereerdgeworden dat de Mnl. vakliteratuur in sterke mate langs het Nederduits om, uitHoogduitse bronnen zou geput hebben. Zo is b.v. W.L. Wardale van mening dat hetgrootste gedeelte van de Mnl. medicinale literatuur in het Hoogduits zijn bronnengevonden heeft. Voor hem is het ‘the normal procedure’ bij de studie van een Mnl.tekst ‘to find its H.G. source first, then to seek for the mediaeval Latin and finallythe classical sources’101. Zonder te beweren dat het oordeel van Wardale nietgefundeerd zou zijn, tenminste voor wat de door hem bestudeerde teksten

100 In het bijzonder dient hier de aandacht gevestigd te worden op de poging van HeinrichMarzellom het begrip volksgeneeskunde af te grenzen door een vergelijkingmet de wetenschappelijkegeneeskunde (‘Die Volksmedizin’, in: Adolph SPAMER (ed.), Die deutsche Volkskunde(Berlijn, 1934-1935), Bd. 1, pp. 168-182). Paul DIEPGENwijdde een studie aan de historischebetrekkingen en verbanden tussen beide (‘Volksmedizin und wissenschaftliche Heilkunde.Ihre geschichtlichen Beziehungen’, Volk und Volkstum. Jahrbuch für Volkskunde II (1937),37-53), een onderwerp dat ook door Edith HEISCHKEL behandeld werd(‘Medizingeschichtsschreibung undVolksmedizin’, Sudhoffs ArchivXXXIV (1941), 125-128).De kenmerken van de volksgeneeskunde worden besproken in de inleiding tot GustavJungbauers handboek der Duitse volksgeneeskunde dat de eerste systematische samenvattinggeeft van de volksmedicinale praktijken en voorstellingen, vanuit een zuiver volkskundigstandpunt beschouwd (Deutsche Volksmedizin. Ein Grundriss (Berlijn, 1934).

101 W.L. WARDALE, ‘A Low German-Latin Miscellany of the Early Fourteenth Century’,Niederdeutsche Mitteilungen VIII (1952), 5. Met ‘low German’ bedoelt Wardale - zoalstrouwens ook in Duitsland wel meer voorkomt - zowel Nederduits als Nederlands.


19

betreft, lijkt het toch mijns inziens voorbarig te veralgemenen:102 tot op heden isslechts een gedeelte van de bewaarde medische teksten gedrukt, vele zijn nog nietbestudeerd en geen enkeleMnl. recepten-collectie werd, op het stuk van de eventueleafhankelijkheid vanHoogduitse bronnen, aan een diepgaand onderzoek onderworpen.Bovendien lijkt het a priori helemaal niet uitgesloten dat wel eens naar Fransemodellen vertaald werd, gezien dat voor de literaire teksten in de middeleeuwseNederlanden in vele gevallen eveneens voorkomt. Totdat aan de directe bronnen vande Mnl. vakliteratuur een grondig onderzoek zal gewijd worden, een ogenblik datwaarschijnlijk nog wel geruime tijd op zich zal laten wachten, daar vooraf de uitgavevan het gehele of tenminste van het overgrote deel van het voorhanden zijndemateriaal noodzakelijk is, kan men de vraag naar de afhankelijkheid van de Mnl.receptariën, hetzij van Hoogduitse, hetzij van Franse of rechtstreeks van Latijnsevoorbeelden103 niet anders dan met de grootste omzichtigheid benaderen.Voorzichtigheid is hier des te meer geboden daar in tegenstelling met de Duitsemedicinale teksten der middeleeuwen, de receptliteratuur in het middeleeuwseFrankrijk tot op heden weinig bestudeerd werd104.Voor het Duitse taalgebied105 zijn reeds losse recepten vanaf de 8ste eeuw bewaard

gebleven (de zg. Basler Rezepte). Uit de 9de eeuw dateren Latijnse recepten metenkele Duitse woorden erin (b.v. de Würzburgse recepten). Geleidelijk wordt deverhouding Latijn-Duits

102 Men vergelijke echter toch ceghen blase en alden (zie het glossarium).103 Dat in sommige gevallen rechtstreeks uit het Latijn vertaald werd, blijkt in de hierna

uitgegeven recepten wel duidelijk uit de enkele Latijnse recepten (no 421 en 899) ofgedeeltelijk Latijnse recepten (no 419, 420) die hier voorkomen.

104 In verbandmet deMnl. recepten zijn de volgende uitgaven en studies van belang: C. BRUNEL,‘Recettes pharmaceutiques d'Avignon en ancien provençal’, Romania LXXXVII (1966),505-542; H. COULON, ‘Curiosités de l'Histoire des Remèdes comprenant des recettesemployées au moyen âge dans le Cambrésis’,Mém. Émul. de CambraiXLVII (1892), 1-153.Zie ook A. GOLDBERG en H. SAYE, ‘An Index to medieval French medical receipts’, Bull.of the Institute of Medicine of the John Hopkins Hospital. Supplement I (1933), 433-466, enJean HAUST, Médicinaire liégeois du XIIIe siècle et médicinaire namurois du XVe (Acad.royale de Langue et de Lit. fr. de Belgique, Textes anciens IV, Bruxelles, 1941).

105 G. EIS, ‘Mittelalterliche Fachprosa der Artes’, in: W. STAMMLER, Deutsche Philologie imAufriss (Berlin, 19602) I, cols. 1184-1197, en dezelfde,Mittelalterliche Fachliteratur(Stuttgart, 1962). Aanvullingen vindt men bij G. KEIL, ‘Die deutsche medizinische LiteraturimMittelalter’, Verhandlungen des XX. Kongresses für Geschichte der Medizin (Hildesheim,1968), 647-654.


20

in de recepten ten voordele van de volkstaal verhoogd. Voor de Duitse recepten wordteen weg in drie etappes vooropgesteld106: gans Latijnse, al dan niet van glossenvoorziene recepten, gevolgd door Latijnse recepten waarbij enkele woorden in devolkstaal (soms vroegere glossen) in de tekst geïncorporeerd werden, en ten slottevolledig in de volkstaal geschreven recepten.Een gelijkaardige ontwikkeling blijken de receptariën te hebben, die vanaf de 12de

eeuw in het Duits voorhanden zijn; de oudste receptenverzameling is het zg.Innsbruckse receptarium, geschreven in een mengsel van Latijn en Duits107. EenAlemannische recepten-verzameling uit de 12de eeuw is in twee versies bewaard,een ervan is het Zürcher Arzneibuch108, de andere is het Bambergse fragment109. Ditlaatste geeft slechts een zeer vaag beeld meer van de oorspronkelijke tekst.De zopas genoemde receptencollecties zijn alle in een Opperduits dialect

geschreven; Middelduitse recepten zijn slechts vanaf het einde van de 12de eeuwbewaard, n.l. de oudste fragmenten van het Middelduitse artsenijboek vanBartholomäus110 dat naast Meester Albrants' Rossarzneibuch en het medicijnboekvan Ortolf van Baierland, een van de populairste medische werken van de Duitsemiddeleeuwen gebleven is.Uit de tweede helft van de 13de eeuw dateert het Benediktbeurer Rezeptar111, uit

de veertiende eeuw het Elzasser artsenijboek112 dat later met het artsenijboek vanBartholomäus vermengd

106 G. KEIL, ‘Die mittellateinische Uebersetzung vom Harntraktat des Bartholomäus’, SudhoffsArchiv XLVII (1963), 417-455. Het overzicht van de Duitse receptliteratuur is op dit artikelgebaseerd.

107 Fr. WILHELM, Denkmäler deutscher Prosa des 11. und 12. Jahrhunderts (GermanistischeBücherei, Bd. 3, München, 19602), pp. 96-101.

108 Fr. PFEIFFER, ‘Zwei deutscheArzneibücher aus dem 12. und 13. Jahrhundert’, SitzungsberichtePhil.-hist. Classe d. Akad. d. Wissenschaften (Wien) XLII (1863), 110-200 en Fr. WILHELM,O.c., no XXV.

109 R. PRIEBSCH, ‘Deutsche Prosafragmente des XII. Jahrhunderts’, The Modern LanguageReview X (1915), 203-221; ook in Fr. WILHELM, O.c., pp. 244-254.

110 R. PRIEBSCH, ‘Deutsche Prosafragmente des XII. Jahrhunderts II’, The Modern LanguageReview XI (1916), 321-334.

111 H. FISCHER, ‘Mittelhochdeutsche Receptare aus bayerischen Klöstern und ihre Heilpflanzen’,Berichte d. Bayr. bot. Ges. z. Erforschung d. heim. Flora,Mitteilung IV, Bd. VI (1925),69-75.

112 A. BIRLINGER, ‘Aus einem elsässischen Arzneibuche des XIV. Jahrhunderts’, Alemannia X(1882), 219-232.


21

geraakte, zoals dat b.v. in de 15de eeuwse Excerpta Ipocratis vnde Bartholomei uitGöttingen het geval is113. Uit het begin van de veertiende eeuw dateert het Salernitaansreceptenboek uit Breslau114.Ook in de late middeleeuwen blijft de Duitse medische vakliteratuur in haar geheel

- zelfstandige werken als de ‘Wundarznei’ van Heinrich von Pfolspeundt (ca. 1460)blijven hier, zoals trouwens ook in de Nederlanden115, uitzonderingen - in het zogvan de internationale ontwikkeling116. De autoriteiten die we hierboven bij JanYperman en Thomas Scellinck vermeld hebben, oefenden zonder twijfel dezelfdegrote invloed op het Duitse medische denken uit als dat bij de beroemde Vlaamsechirurgen het geval was. Toch is het opvallend dat de invloed van Bartholomäus,Albrant en Ortolf hier een eeuwenlange sterke nawerking gehad hebben, daar waarin de Nederlanden er weinig invloed van Yperman of Scellinck blijkt uitgegaan tezijn.Uit het Nederduits taalgebied verdienen hier in het bijzonder vermeld te worden:

het receptenboek van Arnoldus Doneldey dat rond 1382 geschreven werd117, het doorJ.H. Gallée uitgegeven Utrechtse artsenijboek van rond 1400118, deDüdesche Arstedieuit het Gothahandschrift en de ermee verwante collecties waaraan S. Norrbom eenuitvoerige studie gewijd heeft119. Twee andere verzamelingen, het ene uit een Hs. uitGotha en een ander uit een Hs. uit Wolfenbüttel, werden door K. Regel bestudeerd120.In de laatste groep hier uitgegeven recepten (no 1125-1388) zijn in de reeks

1299-1370 op een totaal van 71 recepten niet minder dan 43 ook terug te vinden inhet Utrechtse artsenijboek (zie aan-

113 W.L. WARDALE, ‘The “Excerpta Ipocratis vnde Bartholomei” of Göttingen MS. Hist. Nat.51’, Niederdeutsche Mitteilungen X (1954), 5-23.

114 C. KÜLZ-E. TROSSE, Das Breslauer Arzneibuch (Dresden, 1908) en C. FERCKEL, ‘ZumBreslauer Arzneibuch’,Mitteilungen z. Gesch. d. Med. u.d. Naturwissensch. XIII (1914),560-564.

115 Men denke aan Jan Yperman en Thomas Scellinck.116 Zie G. EIS, ‘Handschriftenstudien zur medizinischen Literatur des Spätmittelalters’, Sudhoffs

Archiv XXXVIII (1954), 233-266.117 E. WINDLER, Das Bremer mnd. Arzneibuch des Arnoldus Doneldey (Denkmäler, hrsg. v.

Verein f. nd. Sprachforschung, 7, 1932).118 J.H. GALLÉE, ‘Mittelniederdeutsches Arzneibuch’, Jb. d. Vereins f. nd. SprachforschungXV

(1889), 105-149.119 S. NORRBOM, Das Gothaer mnd. Arzneibuch und seine Sippe (Hamburg, 1921).120 K. REGEL, ‘Zwei mnd. Arzeneibücher, Cod. Chart. Goth. 980 und Cod. Wolfenb. 23,3’, Jb.

d. Vereins f. nd. Sprachforschung IV (1878), 5-26.


22

tekeningen). Ook in de voorlaatste collectie zijn er enkele recepten waarvoorparallellen in de Utrechtse collectie voorkomen (1113 en 1114). Toch is de volgordeniet helemaal dezelfde enworden in verscheidene van die recepten allerlei weglatingenof (in veel mindere mate) toevoegingen geconstateerd. Daar zowel de hier uitgegevenrecepten als die uit het Utrechtse artsenijboek uit dezelfde tijd dateren, blijft de vraagbestaan welke van de twee de oorspronkelijke versie is. Onder voorbehoud van latere,meer gedetailleerde onderzoekingen, lijkt het waarschijnlijk aan te nemen dat deMnl. receptenminder dicht bij de oorspronkelijke tekst staan dan die uit de Utrechtsecollectie. Toch is het Utrechtse artsenijboek zeker niet de rechtstreekse bron van deMnl. parallelle recepten: beide verzamelingen hebben naar alle waarschijnlijkheiduit een gemeenschappelijke, oudere bron geput, zonder dat vooralsnog duidelijk isof deze oudere versie in het Mnl. dan wel in het Nederduits gesteld was.Uit de tweede helft van de vijftiende eeuw dateert een uitvoerige verzameling

volksgeneeskundige recepten die voorkomt in Hs. X 113 van de KoninklijkeBibliotheek te Stockholm en onlangs door Agi Lindgren werd uitgegeven121. Dezeverzameling die door niet minder dan negentien verschillende handen werdgeschreven, hoort wat de taal betreft, thuis in het dialectgebied van Westfalen. Deinhoud is zeer verscheiden en omvat 378 nummers. Naast losse geneeskundigerecepten komen er ook verfrecepten, gynaecologische traktaatjes, verscheideneprognosticaties, een aderlaatkalender, in het Latijn gestelde aanwijzingen voor deurinoscopie en een relatief groot aantal zegeningen en bezweringen in voor. Dezeverzameling is een bonte mengeling van overwegend geneeskundige gegevens, die,zonder enig doordacht plan, in de loop van vele tientallen jaren geleidelijk gegroeidblijkt te zijn. Uit Lindgrens onderzoek is verder gebleken dat het Hs. uit tweehoofddelen bestaat die elk ongeveer de helft van het Hs. beslaan. Het materiaal datin dit Hs. voorkomt behoort tot een gemeenschappelijk bezit van de Nederduitseartsenijboeken, zoals een door Lindgren opgemaakte vergelijkende tabel van deinhoud van dit Hs. met die van alle tot op heden uitgegeven Nederduitsereceptenverzamelingen duidelijk aantoont.Ten slotte is voor zijn eventuele beïnvloeding door, of invloed op de hier uitgegeven

Mnl. receptencollecties, ook belangrijk het medicinale traktaat van Albrecht vanBorgunnien dat door W.L. Wardale

121 A. LINDGREN, Ein Stockholmer mittelniederdeutsches Arzneibuch aus der zweiten Hälftedes 15. Jahrhunderts (Stockholmer Germanistische Forschungen 5, Stockholm, 1967).


23

uitgegeven werd122. Dit traktaat komt voor in Hs. Sloane 3002 in het British Museumte Londen en dateert uit de late vijftiende eeuw. Dit medisch werk, tot op zekerehoogte geordend a capite ad calces,wordt in het Hs. zelf toegeschreven aan de auteur(d.i. de compilator) ‘Albrecht van Borgunnien in Vlanderen Lande’. Het lijktwaarschijnlijk dat deze Albrecht afkomstig was uit het leen Bourgogne (Borgoengen)in de buurt van Zonnebeke in het Zuiden van West-Vlaanderen123. Alhoewel zijncollectie recepten alleen in het Nederduits bewaard is, lijkt het niet onwaarschijnlijkdat ze oorspronkelijk in het Mnl. zou kunnen geschreven zijn. Mogelijk is het dat deoorspronkelijke Mnl. versie nog in een handschrift bewaard is dat tot op heden nietbestudeerd werd. Het is immers een feit dat nog heel wat medicinale teksten in Hs.bewaard worden. Hier ligt nog een onoverzichtelijk groot en onontgonnen terrein opexploratie te wachten, ‘ein Stück Entwicklungsgeschichte des geistigen Lebens’124

uit de middeleeuwse Nederlanden. De studie van de vakliteratuur in deze periode isvooral na de tweede wereldoorlog in Duitsland tot grote bloei gekomen, vooral onderhet impuls van de pionier, Professor Dr. Gerhard Eis, en van zijn leerling Dr. GundolfKeil. Deze opmerkelijke nieuwe richting in de Duitse filologie heeft zovele en zobelangrijke resultaten opgeleverd dat een gelijkaardige studierichting ook in de andereGermaanse talen onvermoed waardevolle resultaten laat verhopen. Het gaat, om dewoorden van Gerhard Eis te gebruiken, ‘um nicht mehr und nicht weniger als umdie Besitzergreifung der zweiten Hälfte unserer mittelalterlichen Literatur’125.De reeds uitgegeven Mnl. recepten zijn niet zeer talrijk en met uitzondering van

het werk van W. De Vreese, die ook op dit terrein baanbrekend werk geleverd heeft,voor een groot deel ook weinig bekend, zodat het hier aangewezen is er wat langerte blijven bij stilstaan.

De oudste Mnl. geneeskundige recepten126, in een Limburgs dialect

122 W.L. WARDALE, Albrecht van Borgunnien's Treatise on Medicine (St. Andrews Univ.Publications XXXVIII, Oxford, 1932).

123 Zie C. CALLEWAERT, Chartres anciennes de l'Abbaye de Zonnebeke (Brugge, 1925), pp. 110en 119 en K. DE FLOU, Woordenboek der Toponymie... (K.V.A. Gent, 1914-1938), II, col.535-537.

124 W. STAMMLER, Germ. Phil. im Aufriss, II, col. 1107.125 W. STAMMLER, O.c., col. 1109.126 Nog ouder is een Latijns recept dat voorkomt in een Hs. dat in de Nederlanden geschreven

werd en door J. Gessler gedrukt werd: ‘Een Gebed en een Recept uit de 10e Eeuw’,Oostvlaamsche Zanten XII (1937), 1-12.


24

geschreven, dateren van rond 1282. Ze komen voor in een goederenregister van deKommanderij van Oudenbiezen te Rijkhoven in Belgisch Limburg. Het volumineusperkamenten Hs. wordt nu bewaard in het Rijksarchief te Hasselt (Oudenbiezen OudFonds, no 444). De recepten, drie in aantal, komen erin voor, de eerste twee op fol.84r, en het laatste op fol. 150v. Het eerste, getiteld ‘Dits guet jegen crouen’ is volledigMnl. en is bijzonder interessant voor de zeven plantnamen die erin voorkomen(partelle, grise, ossenmul, metsute, wechbride, honstunge en elsene); het tweederecept dat in het Hs. onmiddellijk op het eerste volgt, is ‘guet jegen den hust’. Hetbestaat in feite uit drie verschillende middeltjes, twee soorten ‘lagtuarie’ en eendecoctie; het is gedeeltelijk in het Mnl. en in het Latijn geschreven. Het laatste recept(fol. 150v) is, op het opschrift ‘Dets gut weder dit krouwen’ na, geheel in het Latijngesteld.Deze recepten werden onlangs gedrukt door J. Buntinx en M. Gysseling in hun

uitgave van het ganse goederenregister127. De eerste twee recepten (op fol. 84r) werdenechter reeds in 1880 uitgegeven en uitvoerig besproken door G.D. Franquinet128, dietoen reeds wees op het uitzonderlijk belang van dit goederenregister dat hijbestempelde als ‘een eerbiedwaardig en onwaardeerbaarNederlandsch taalmonument’.Door de erin voorkomende recepten is ook op het gebied van de Mnl.

receptliteratuur dit Hs. van uitzonderlijke betekenis. Niet alleen zijn die recepten deoudste uit het Mnl. taalgebied, doch ze werpen ook licht op een overgangsstadiumin de geschiedenis van de losse recepten, daar, naast een Latijns recept met Mnl.opschrift, ook een gemengd Latijns-Mnl. recept en een volledig in de volkstaalgeschreven recept voorkomen.De uitvoerige verzameling die door W. De Vreese in 1894 werd uitgegeven129,

bevat in totaal 593 meestal geneeskundige recepten en een niet genummerd traktaatjeover urinoscopie dat volgens de

127 J. BUNTINX enM. GYSSELING,Het Oudste Goederenregister van Oudenbiezen (1280-1344),I. Tekst (Werken uitgegeven door de Kon. Commissie voor Toponymie en Dialectologie XI,Tongeren, 1965), pp. 145-146 en 269.

128 G.D. FRANQUINET, ‘Oude Recepten of Geneesmiddelen in de 13e Eeuw’, De Maasgouw II(1880), 311-312.

129 W.L. DE VREESE,Middelnederlandsche Geneeskundige Recepten & Tractaten, Zegeningenen Tooverformules (K.V.A. Gent, 1894) 1o Aflevering: Recepten.


25

openingswoorden door Hippocrates aan ‘den keyser’ gezonden werd (pp. 114-116)130.Deze collectie werd door De Vreese gedrukt als de eerste aflevering van eenvoorgenomen groter werk dat echter nooit door hem voortgezet of voltooid werd.De door De Vreese gedrukte recepten zijn afkomstig uit drie handschriften. Het

belangrijkste van deze drie is het uit het midden van de 15de eeuw stammendepapieren Hs. 697 (olim Serrure 14) van de Gentse Universiteitsbibliotheek. Aan ditHs., dat naast een groot aantal recepten ook vele zegeningen en bezweringen bevatdie door De Vreese niet in zijn uitgave werden opgenomen131, zijn de recepten 1-417ontleend132.Het hierboven reeds vermelde traktaatje over urinoscopie en de recepten 418-590

zijn ontleend aan hetManuscrit latin 6838 A van de Bibliothèque nationale te Parijs.Dit perkamenten Hs. (180 × 130 mm) geschreven in één enkele hand, is gedateerd1305133. De inhoud van dit 156 bladen tellende en in twee kolommen geschrevenhandschrift bestaat bijna uitsluitend uit Latijnse traktaten. Een beknopt overzichtervan moge hier volgen: op fol. 1v komt een Latijns-Nederlandse lijst voor vanplanten, ziekten en materia medica, geschreven in vier kolommen, in totaal 87woorden134 (fol. 1r is blank). Hierop volgen verscheidene Latijnse traktaatjes: liberde anathomia humani corporis (fols. 2r-31r), vele capitula de animalibusquadrupedibus (fols. 31v-56r), gevolgd door capitula de auibus (fols. 56r-82v) encapitula de monstribus marinis (fols. 82v-90r). Hierna worden behandeld: capitulade piscibus (fols. 90r-101v), een liber de serpentibus (fols. 101v-108v), capitula devermibus (fols. 108v-118r), capitula libris decimi .s. de arboribus communis (fols.118r-126v) en

130 Zie C. VIEILLARD, L'Urologie et les médecins urologues dans la médecine ancienne (Paris,1903) en hieronder, hoofdstuk III.

131 Uitgegeven in mijn ‘Middelnederlandse Zegeningen, Bezweringsformulieren enToverdranken’, VMKVA (1963), 275-386. In deze bijdrage wordt ook een gedetailleerdebeschrijving en een inhoudsoverzicht van het Hs. gegeven.

132 Recept 417 (p. 113) werd pas in de 17de eeuw geschreven. Volgens W.F. DAEMS, ‘Bijdragetot de geschiedenis van Euphrasia’, Scientiarum Historia IV (1962), 57 bestaat er tussen derecepten uit het Gentse Hs. en de Herbarys een zekere verwantschap.

133 W.F. DAEMS, Scientiarum Historia IV (1962), 56.134 W.F. DAEMS, ‘Nogmaals vriesewonde’, Taal en Tongval VII (1955), 67-68 bespreekt de in

kolom 3 voorkomende identificatie: ‘vriesewonde bruscus herba uel arbor’. DezeMacer-glossen werden in hun geheel uitgegeven doorW.F. DAEMS, ‘DieMnl. Macerglossenin MS. 6838 A der Nationalen Bibliothek zu Paris’, Janus LIII (1966), 17-29.


26

de arboribus aromaticis (fols. 126v-133r); hierna komen aan de beurt: capitula librixiiij. de lapidibus preciosis (fols. 133r-137r), liber de septem metallis (fols.138r-138v), een liber... de .vij. regionibus aeris (fols. 138v-140v), gevolgd door nogeen paar andere astrologische traktaatjes, o.m. over de planeten (liber... de septemplanetis) en besluitend met de ornatu celi et motu syderum et planetarum et dequartum elementis (fols. 148r-152r)135.Uit dit bondig overzicht blijkt dat dit vroeg 14de-eeuwse handschrift een

encyclopedisch overzicht geeft van de toenmalige stand van de wetenschap en tevensdat het een nader onderzoek ten volle verdient.Op het einde van het Hs. volgt dan de door De Vreese gedrukte Mnl.

receptenverzameling (fols. 152r-155v)136. Daar op fol. 155v onderaan een reclamevoorkomt, blijkt dat ten minste een katern van het Hs. verloren gegaan is137. Nu volgtin het Hs. nog een schutblad (fol. 156), waarop Latijnse recepten in drie kolommen(rectozijde) en op de achterkant een nota, eveneens in het Latijn, voorkomen.Het derde Hs. waaruit De Vreese enkele recepten gedrukt heeft (no 591-593),

behoorde toe aan de Leidse uitgever J.W. Van Leeuwen.Waar dit Hs. zich nu bevindt,is mij niet bekend. De recepten komen in dit Hs. voor op fols. 222v-223r, zodathieruit kan opgemaakt worden dat dit een volumineus Hs. is van ten minste 223folio's. Wellicht werden de drie recepten erin toegevoegd op oorspronkelijk blankgebleven bladen, misschien wel de laatste van het Hs.Zoals uit het voorgaande blijkt, zijn veruit de meeste teksten in De Vreeses uitgave

afkomstig uit het Gentse Hs. Enkele recepten die door hem blijkbaar overgeslagenwerden (vooral op p. 70 van het Hs.), werden opgenomen in de reeds in voetnotavermelde uitgave van bezweringen en zegeningen uit hetzelfde Hs138.Voor een opgave van het doel waartoe de verschillende recepten in De Vreeses

uitgave bestemd zijn, kan het hier volstaan met te

135 Deze Latijnse traktaatjes zijn gedeelten uit Thomas van Cantimpré's De Natura rerum.136 De folioaanduiding in De Vreeses uitgave is als volgt: b.v. f. 152a, b, c, d; de letters verwijzen

naar de kolommen; 152a en b duiden dus fol. 152r, 1e en 2e kolom aan; fol. 152c en d zijnde 1e en 2e kolom van de verso-zijde.

137 Cf. DE VREESE, O.c., p. 142 nota 10.138 W. BRAEKMAN, VMKVA (1963), no 44 e.v. en nog enkele andere. Zie verder.


27

verwijzen naar mijn bijdrage waar de bestemming samen met een botanischglossarium gegeven worden139, te meer daar ook in het hiernavolgend hoofdstuk IIIdeze recepten nog verder ter sprake zullen komen.De recepten (of ermee verwante gegevens) die door De Vreese overgeslagen

werden en in mijn uitgave opgenomenwerden, zijn: een onvolledige tekst ‘om scitenende ghelu siecheit’ te genezen (no 39), een reeks slaapmiddeltjes (no 44 tot 48, 52,55, 57 en 58); het gebruik van de plant ‘palma cristi’ tegen zinneloosheid (no 71),van ‘papen cullen’ om ‘.j.man ofte .j. wiue die verdroecht sijn’ te doen ‘bloeyen’ (no

72) en van ‘verbena’ voor hetzelfde doeleinde (no 73). Het kruid ‘lancea christi’ isgoed voor oogziekten (no 74), ‘valeriane’ om wonden binnen negen dagen te helen(no 75) en ‘leuessche’ om ‘dwater’ en ‘weewite’ van vrouwen te genezen (no 76).Ook bij de zegeningen treft men een paar maal geneeskundige voorschriften aan diedan tegelijk met de ‘bovennatuurlijke’ middelen aangewend worden; zo wordt om‘aexter oeghen te doene verdwinen’ aangeraden er ‘witten donderbaer’ op te leggen(no 16) en tegen ‘den corts, eer hi versondaecht es’, drinke men mostaard in ‘driacle’en wijnazijn (no 19).Bij het doorbladeren van DeVreeses uitgave valt op dat in de grote massa recepten

die blijkbaar zonder enige orde elkaar opvolgen, hier en daar toch een zekere pogingtot groepering aangetroffen wordt. Verscheidene groepen van op elkaar volgendenummers zijn recepten die tegen dezelfde kwaal gericht zijn of op dezelfde wijzemoeten toegediend worden: b.v. allerlei zalven in no 36 tot 39, siropen in no 53 tot55, recepten tegen zweren of gezwellen (no 76 tot 81), voor de lendenpijn (no 102tot 105), vrouwenziekten (no 108-122), tegen de steen (no 130-134), een in alfabetischeorde gerangschikt deel uit een kruidenboek (no 138-148), recepten tegen kanker (no

235-239), enz. In de recepten uit het Parijse Hs. wordt vooraf gezegd: ‘Nu suldibeghinnen ant hovet ende daer na an dandere lede’140, zodat het in de bedoeling vande scribent gelegen heeft een verzameling in de bekende volgorde a capite ad calceste geven. De verzameling zet ook volgens dit plan in met twintig recepten tegenallerlei hoofdkwalen (no 418-437), daarna volgen enkele

139 W. BRAEKMAN, ‘De Middelnederlandse Recepten in W. De Vreeses Uitgave’, VMKVA(1965), 65-110.

140 W.L. DE VREESE, O.c., p. 116.


28

recepten voor de borst, doch nadien wordt dit plan opgegeven en volgen de receptenzonder enige orde elkaar op.De drie recepten uit het Hs. ten tijde van De Vreese in het bezit van J.W. Van

Leeuwen zijn gericht tegen de ‘pestilencie’, doch daar er hier van een verzamelinggeen sprake is, kan men ook aan het gelijkaardig doel van deze drie recepten geenbijzonder belang hechten.In 1896 deelde L. Scharpé141 enkele van de recepten mee die voorkomen in het

papieren kwartohandschrift no 408 van de Brugse Stadsbibliotheek, dat dateert uitde laatste jaren van de 15de eeuw. Van deze geneeskundige voorschriften, geschrevendoor de Brugse heelmeester Clays vanden Walle, deelt hij er zeven mee142: een ‘omden spene’ te genezen met de tot poeder gemaakte hoornachtige schalen vanroggeëieren, een amulet tegen de vierdedaagse koorts, een middel om ‘quenancia’(keelontsteking) te genezen door te gorgelen met poeder van een ‘hondt stront’ enverse ‘caes vey’; tegen neusbloeden blaze men haar van een levende haas in de neus;in een ‘koccioen’ tegen ‘goute of arentijcke’ spelen een gekookte haas, look en‘saelie’ een rol. Gedeeltelijk wordt ook een ‘goede zalve om parden te ghenezen’gedrukt, en ten slotte nog een remedie tegen de tandpijn, welke laatste volledig wordtafgedrukt.Uit de vroege 14de eeuw dateert een verzameling van 141 losse recepten enmateria

medica die voorkomt in het perkamenten Hs. Sloane 371 uit het British Museum teLonden143. De inhoud ervan is zeer verscheiden en de collectie recepten is gedeeltelijkgeschreven in het Latijn en gedeeltelijk in een oostelijk Middelnederlands dialectmet enige Friese invloed144. W.L. Wardale145 heeft deze teksten bekend gemaakt enaan de bronnen ervan een onderzoek gewijd waaruit blijkt dat naast de invloed vande school van Salerno, rechtstreeks of onrechtstreeks ook ontleendwerd aan Apuleius,Marcellus Empiricus, Sextus Placitus en Dioskorides. Verder zijn er ook een aantalteksten waarvan hij de bron niet heeft kunnen ontdekken;

141 L. SCHARPÉ, ‘Uit een Hs. der Stadsboekerij te Brugge’, Leuvensche Bijdragen I (1896),61-74.

142 L. SCHARPÉ, idem, 66-67.143 Voor een beschrijving van het Hs. zie R. PRIEBSCH, Deutsche Handschriften in England

(Erlangen, 1896-1901), II, p. 24.144 Zie E. ROOTH, ‘Zur Sprache des MS Sloane 371, Brit. Mus.’, Niederdeutsche Mitteilungen

VIII (1952), 58-68.145 W.L. WARDALE, ‘A Low German-Latin Miscellany of the Early Fourteenth Century’,

Niederdeutsche Mitteilungen VIII (1952) 5-22.


29

hieruit is daarom natuurlijk nog niet te besluiten dat ze oorspronkelijk zouden zijn.Het Mnl. materiaal in deze interessante collectie bestaat in het merendeel van de

gevallen uit een paar losse woorden die in de Latijnse kontekst opgenomen werden.Meestal gaat het om namen van planten en ziekten. Slechts een viertal recepten zijnvolledig in het Mnl. geschreven. Vermeldenswaard is eveneens dat deze collectiehet bewijs levert dat reeds bij het begin van de 14de eeuw het beroemde Liberaggregationis van Albertus Magnus in het Mnl., gedeeltelijk althans, vertaald werd(no 3, 4, 10 en 40 in Wardales uitgave). Het zijn deze vier tekstjes die volledig in hetMnl. gesteld zijn.In 1961 werd door R. Peeters een aantal recepten uitgegeven146 die hij in het

Stadsarchief te Turnhout had ontdekt. Deze Mnl. recepten komen voor op eengevouwen blaadje papier (vier bladzijden) van 217 × 147 mm, het enige bewaardefragment van een handschrift dat oorspronkelijk uit ten minste drie katernen bestaanmoet hebben. Het cursief bastaardschrift en het watermerk wijzen op het midden vande vijftiende eeuw. De taal heeft een duidelijk Westmiddel-nederlands karakter methier en daar enkele Brabantse invloed, die wellicht aan de kopiist moet toegeschrevenworden. De tekst werd door de uitgever enigszins genormalizeerd en de uitgave isniet vrij van enkele storende transcriptiefouten147.In totaal zijn er tweeëndertig recepten, die door de uitgever doorlopend werden

genummerd. Zes ervan zijn onvolledig bewaard of gedeeltelijk onleesbaar: no 1, 14,15, 24, 26 en 27.Het doel waartoe de recepten bestemd zijn mag hier bondig aangegevenworden148.

De nummers 1, 2 en 3 zijn middelen om bloeden-

146 R. PEETERS, ‘Vijftiendeeuwse geneeskundige Recepten’, TaxandriaXXXIII (1961), 161-172.147 Enkele van deze m.i. verkeerde lezingen zijn: in no 12 vergament: lees: veryament (cf. Frans

vraiment); no 13 vort van lode: lees wit v.l.; no 16 haest: lees: harst; no 22 vyoletten erwts:het tweede woord is te lezen: crwts (= cruuts): dus: violettekruid; no 28 oft tymmet pulvermet azyle is te lezen: tymme tpulver... (zieMnl. Wdb. s.v. tem(m)en: tam maken; bedoeld iswel hetzelfde als temper et: nat maken met azijn zodat het handelbaar (tam) wordt); no 29profijt: misschien te lezen als persijc (p met verkeerd afkortingsteken voor er): eenperzikkleurige vlek in het aangezicht (?); no 31 acerment: lees aterment d.i. atramentum.

148 In de aantekeningen zal worden gewezen op die nummers die qua inhoud met door onsuitgegeven recepten noemenswaardig overeenkomst vertonen.


30

de wonden te stelpen; nummers 4 en 5 leren hoe men ‘twee stucken vleesch in enenpot’ kan ‘vergaderen’. Hoe een ‘yser’ uit een wonde kan gehaald worden vindt menaangegeven in no 6. Een zalf die goed is voor iemand ‘die verbernet es’ (no 7) wordtgevolgd door een middel tegen verharde lever en milt (no8), om ‘bloet te stelpeneter nese’ (no 9) en ‘jeghen des verwoets honts bete’ (no 10). De volgende nummersgeven de bereiding aan van verscheidene zalven: zalf uit de ‘botten van papelieren’(no 11), zalf ‘die men heet dyauteit’ (no 12), een andere die men ‘heet agreppe’ (no

13), ‘zalve... die men heet olye van bayen’ (no 14) en nog een andere (wellicht eenwondzalf) (no 15).Verder komen nog voor: hoe men ‘treyt’ maakt (no 16), een recept om ‘nagel oft

doren die es in enen voet uut te treckene’ (no 17), een middel ‘jeghen bete van bye’(no 18), tegen ‘ghescorde’ (no 19), tegen ‘den bult’ (no 20), tegen ‘harde sweeren’(no 21), ‘gheswel’ (no 22) en ‘apostonien’ (no 23). Ten slotte zijn er ook nog receptentegen ‘vulen stanc inden mont ende ieghen quaet tant’ (no 24), tegen ‘den cancker’(no 25 en 31), tegen ‘quade lippen’ (no 28), ‘mormael’ (no 27), ‘den wolf ende cancker’(no 28), ‘mormael ende fesdel’ (no 29), ‘den fijc’ (no 30) en ‘mormael ende cancker’(no 32).Als geheel beschouwd vertoont het bewaarde fragment sporen van een poging tot

een zekere groepering van de recepten: dit is vooral duidelijk bij de eerste drienummers die wondheling als gemeenschappelijk doel hebben; eveneens bij degroepering van de vijf zalven die in vijf opeenvolgende nummers behandeld worden.Ten slotte wijzen ook de nummers 20 tot 23 en 25 tot 32 in zekere mate in dezelfderichting.Uit het Hs. 15624-41 van de Kon. Bibliotheek te Brussel werden door L.J.

Vandewiele149 enkele preparaten gepubliceerd ter bereiding van waters en oliën,samen met enkele recepten tegen ‘sproeten ende plecken’ of om overtollig haar teverwijderen. Bovendien komt hier ook een tekst voor die handelt over de ‘tekeneder men den veygen mede kent’, d.i. de tekenen van de naderende dood150. Dezeteksten

149 L.J. VANDEWIELE, ‘De eerste Publikatie in het Nederlands over Alkohol’, PharmaceutischTs. voor België XLI (1964), 65-80.

150 Reeds vroeger uitgegeven door J.F. WILLEMS, ‘Voorvaderlyke Bygeloovigheden’, Belg.Mus. V (1841), 113. Zie verder K. SUDHOFF, ‘Zur Todesprognostik’, Archiv f. Gesch. derMedizin VIII (1915), 374-376 en G. EIS, ‘Handschriftenstudien zur medizinischen Literaturdes Spätmittelalters’, Sudhoffs Archiv XXXVIII (1954), 233-266.


31

komen voor op fols. 6v-8v van het handschrift. Het uitvoerigst wordt echter gehandeldover ‘aqua vite. dats water des levens of levende water’; hierna volgen ‘een anderwater. van wine’, drie oogwaters, een water dat men ‘trect... uut metale’, water van‘aplompen’, een water tegen ‘canker enten wolf ende alle quade gate’. Hierop komende oliën aan de beurt: een ‘olye die men heet gebenedide’, olie ‘van gayette’, olievan rozen, van viooltjes, van bilzekruid, van varens, en olie van urine. De reedsgenoemde recepten tegen overtollige haargroei en voor sproeten en vlekken in hetaangezicht worden daarna aangegeven. Er zijn ten slotte ook een paar korte Latijnsenotities over ‘oleum de cinamomo’ en ‘oleum de terebintina’.Vijftien recepten uit de 14de of de 15de eeuw werden door mij uitgegeven uit drie

handschriften die zich nu in Engeland bevinden151. Drie recepten (no 1, 2 en 3) komenvoor inMs. 222 van het Peterhouse College te Cambridge152. Op fol. 3v van dit Hs.staan twee recepten, één met een Latijns opschrift: contra lapidem (no 1) en een tegen‘ontwe gehauven’ aders, getiteld contra venam (no 2). Het derde (onvolledig) receptkomt voor op fol. 4v en handelt over het gebruik van ‘sangwisuge dat siin laken ofechhelen’ (no 3). Recepten no 4 tot 10 zijn afkomstig uit Hs. Harley 1684 uit hetBritish Museum te Londen153. Op het einde van de 15de eeuw werden in dit Hs. opde oorspronkelijk wit gebleven bladen (fols. 1-3 en 174) een aantal receptentoegevoegd: een ‘oingent voer vercrompen leden’ (no 4), een middel ‘omme dietanden wt doen vallen sonder pyne’ (no 5), een recept voor ‘den genen die gein waterghemacken en kan doer ghebreck van den stein ofte ander dinghen’ (no 6 en 7), voor‘einnen kancker inden moent’ (no 8), om ‘blancket watter’ te maken (no 9) en omiemand te genezen ‘die ghequests is in syn oughe’ (no 10). De laatste vijf receptenkomen voor in Hs. 618 (fols. 62 en 104) van deWellcomeHistorical Medical Libraryte Londen154. Dit Hs. dateert uit de vroege zestiende eeuw.

151 W. BRAEKMAN, ‘Middelnederlandse Recepten uit Handschriften in Engeland’, VolkskundeLXVII (1966), 65-78.

152 Zie J.R. MONTAGUE, A Descriptive Catalogue of the MSS. in the Library of Peterhouse(Cambridge, 1899). Het Hs. dateert uit de 14de eeuw.

153 Voor dit Hs. zie K. DE FLOU en E. GAILLARD, Beschrijving van Mnl. Handschriften die inEngeland bewaard worden: 3o Verslag (Gent, 1897), pp. 95-99 en R. PRIEBSCH, DeutscheHandschriften in Engeland, II, p. 7.

154 Voor een gedetailleerde beschrijving zie S.A. MOORAT, Catalogue of Western MSS. onMedicine and Science in the Wellcome Historical Medical Library (Londen, 1962).


32

Het zijn: twee middelen tegen ‘dat wedum vanden tanden’ (no 11 en 12), een recept‘teghen dije febris’ (no 13), een maagdrankje (no 14) en ten slotte nog een drankje‘pro peste’ (no 15).Daar deze vijftien recepten uit verschillende handschriften en eeuwen afkomstig

zijn, valt er een grote verscheidenheid te constateren: zo b.v. waar de laatste vijf eenmeer ‘wetenschappelijk’ karakter vertonen, zijn de eerste drie van een meeruitgesproken volks karakter.Als besluit van dit overzicht van reeds uitgegeven Mnl. recepten is het goed er

even op te wijzen dat ook vele recepten uit de 16de en zelfs nog uit de 17de eeuw,nog duidelijk bij de middeleeuwse aansluiten. Dit is b.v. het geval voor een remedie‘opt pleures’ die in een rekeningboekje van 1525-26 van de St.-Baafsabdij te Gentvoorkomt (Rijksarchief te Gent, Fonds St.-Baafs) en door G. De Keersmaecker werduitgegeven155. Ook in latere eeuwen leven onder het volk vele ‘huisremedies’ verderdie reeds in de middeleeuwse verzamelingen voorkomen156.De hier uitgegeven verzamelingen geneeskundige recepten zijn alle anoniem tot

ons gekomen. Geen enkele aanduiding in de teksten laat toe de schrijver ervan tekennen. De Jan van Utrecht die in het Arsenal-handschrift vermeld wordt, is wellichtalleen een vroege bezitter van het Hs. geweest. Geen enkele verzameling is in haargeheel identisch van inhoudmet een andere, alhoewel - zoals hierboven reeds vermeldwerd - sommige gedeelten wel nauwe overeenstemming vertonen met anderecollecties. In dit verband dient er ook nog op gewezen te worden dat de groepalchemistische recepten (no 347-377) ook voorkomt in Hs. 76E4 van de Kon.Bibliotheek in Den Haag157. Hieruit blijkt dat de kompilatoren allen zelfstandig eenkeuze gedaan hebben uit het te hunner beschikking staande mate-

155 G. DE KEERSMAECKER, ‘Een oude remedie tegen “'t Fleures”’, Oostvlaamse Zanten XL(1965), 50-51. In de plaats van ‘ende set dit met petauwe’ leze men ‘ende siet (d.i. kookt)dit...’.

156 Zie O.v. HOVORKA en A. KRONFELD, Vergleichende Volksmedizin (Stuttgart, 1908), A. DECOCK, Volksgeneeskunde in Vlaanderen (Gent, 1891), M.A. VAN ANDEL, Volksgeneeskunstin Nederland (Utrecht, 1909), H. GROULLE, ‘Médicine populaire et guérisonmagico-religieusedans le Bourbonnais occidental’,Arts et Trad. pop.XI (1963), 99-118,M. LAROUX,Médecine,Magie et Sorcellerie (Paris, 1954), L. BANNEUX, L'Ardenne superstitieuse (Bruxelles, 1930),P. HERMANT et D. BOOMANS, La Médecine populaire (Bruxelles, s.d.) en J. LINDEMANS,‘Een Antwerps Receptenboekje van ca. 1575-1625’, VMKVA (1960), 401-434.

157 Zie de aantekeningen bij deze nummers.


33

riaal158. Volgens H.E. Sigerist159 is dit slechts te verklaren wanneer men aanneemt datdeze receptenverzamelingen aan een praktische behoefte voldeden en aangelegdwerden door monniken - in latere tijd occasioneel ook wel door leken - die een zekeremedische kennis bezaten. Alhoewel het zonder twijfel juist is dat de meeste tot onsgekomen verzamelingen in feite dienen beschouwd te worden als ‘het schuim vanhet extract van een neerslag uit de grieksche literatuur’, zoals H. Uittien het nietzonder enige overdrijving uitgedrukt heeft160, is het toch even zeker dat ze vele eeuweneffectief in gebruik gebleven zijn161. In geen geval kan men ze beschouwen als loutereschrijfoefeningen van clerici die er niet zouden aan gedacht hebben ze ook in depraktijk te gebruiken.In een periode waarin de medische wetenschap zich op enkele merkwaardige

uitzonderingen na, zogoed als uitsluitend beperkte tot kleinere chirurgische ingrepenals aderlaten en ‘koppen’ zetten, alsmede het toedienen van geneesmiddelen, is hetzeer begrijpelijk dat men in de eerste plaats behoefte had aan eenvoudige, bijnamechanisch aanwendbare recepten.Om in de middeleeuwen als heelmeester te kunnen optreden, diende men vooral

de kruiden te kennen om drankjes of pillen te kunnen voorschrijven en bereiden. Dediagnose beperkte zich vooral tot het localizeren van de pijn. Zodra de plaats waarze optrad bekend was, diende men slechts in de verzameling recepten het middel (ofde middelen) op te slaan dat voor pijnen in dat bepaalde deel van het lichaamaangegeven werd.In tegenstellingmet de antieke recepten die alle met een inleiding begonnen waarin

de auteur over zijn bedoeling spreekt, zoekt men in de middeleeuwse recepten dezeinleiding (de zgn. laus) tevergeefs. Hieruit blijkt dat de auteurs ervan geen enkeleliteraire ambitie hadden doch alleen op het praktische, op de ‘nutscap’ ingesteldwaren.Gewoonlijk werden in de klassieke verzamelingen de recepten in een bepaalde,

logische volgorde aan de gebruiker en lezer aangeboden. In de middeleeuwen is ditslechts in veel mindere mate het geval.

158 Het individualizerend karakter van de medicinale recepten blijkt duidelijk uit de verschillendeversies om pomum ambrae te bereiden. Cf. J.M. RIDDLE, ‘Pomum ambrae’, Sudhoffs ArchivXLVIII (1964), 111-122.

159 H.E. SIGERIST, O.c., p. 168.160 H. UITTIEN, De Volksnamen van onze Planten (Zutphen, 1946), p. 48.161 J.M. RIDDLE, ‘The Introduction and Use of Eastern Drugs’, Sudhoffs Archiv LIX (1965),

189-190.


34

Meest voorkomend is het type waarin de recepten elkaar in een bonte mengeling,zonder enige orde, opvolgen.Friedrich Wilhelm162 heeft erop gewezen dat het recept in de medische literatuur

van de middeleeuwen een plaats inneemt die grote gelijkenis vertoont met die vanhet citaat uit de kerkvaders in de geestelijke. Toch dient hierbij opgemerkt te wordendat, terwijl het citaat uit de kerkvaders, wanneer het eenmaal uit zijn bron (b.v. eenverzameling dicta patrum) losgeraakt is, een onafhankelijk bestaan leidt, hetgeneeskundig recept een bestendige neiging vertoont om naar zijn uitgangspunt terugte keren. Dit uitgangspunt is volgens Fr. Wilhelm een klassieke, goed geordendeverzameling. De kringloop ziet deze auteur als volgt. Dikwijls groeidenreceptenverzamelingen zeer langzaam.Wanneer men een nieuw recept leerde kennenen het bruikbaar geacht werd, werd het aan de reeds opgetekende toegevoegd. Zoontstonden reeksen zonder orde op elkaar volgende recepten. In tegenstelling echtermet de citaten uit de kerkvaders, waarvan hierboven sprake was, bleef deoorspronkelijke plaats die het recept in een goed geordende a capite ad calcesverzameling diende in te nemen (en oorspronkelijk ook ingenomen had), gevrijwaarddoor het opschrift dat aan elk recept vooraf ging: ad aures of ad renes, enz. Wanneerop een bepaald ogenblik een kompilator ten einde het opslaan van de gewensterecepten te vergemakkelijken, opnieuw orde in de bonte massa wilde brengen, kondit zonder moeite geschieden.De enige weg om de vraag naar de bronnen van de middeleeuwse geneeskundige

voorschriften te beantwoorden bestaat erin te proberen elk recept afzonderlijk op tesporen in de onoverzichtelijke massa van Latijnse receptariën en antidotariën en inde vele collecties recepten in de volkstaal uit de ons omringende landen. Onafgezienvan het feit dat vele collecties nog steeds alleen in handschrift toegankelijk zijn, kandeze weg alleen zonder grote moeite gevolgd worden voor recepten die een bepaaldenaam dragen, en staat men voor bijna onoverwinnelijke moeilijkheden wanneer derecepten - en dit is, zoals gezegd, in de volksrecepten bijna steeds het geval - geeneigen naam hebben. Voor elk recept zou een ganse stamboom kunnen opgesteldworden, terwijl men vele andere wellicht nooit zou kunnen thuis brengen. Zoalsgezegd is het immers nutteloos te proberen voor een verzameling in haar geheel eenbron op te sporen. In dit verband mag men niet vergeten dat deze vorm vanvakliteratuur in de middel-

162 Fr. WILHELM, Denkmäler deutscher Prosa des 11. und 12. Jahrhunderts (München, 1960),B, pp. 139-140.


35

eeuwen wel zeer levendig en nauw bij het dagelijkse leven betrokken was. Eenvoortdurende evolutie valt duidelijk aan te stippen: door een bepaalde compilatoronbruikbaar geacht materiaal wordt door hem weggelaten, materiaal dat hem uitandere collecties of uit mondelinge bronnen ter kennis gekomen was, wordt ingelast,zodat door de meest verscheiden combinatie van selectie, toevoeging of aanpassingde grootste diversiteit ontstond. Elke collectie middeleeuwse recepten is in zoverreindividueel en ‘origineel’ dat elke samensteller een persoonlijke keuze deed uit hethem ter beschikking staande materiaal.De hier uitgegeven recepten, zowel als de overige collecties in de Westeuropese

volkstalen, zijn zogoed als altijd voorafgegaan door een meestal bondig opschriftwaarin de ziekte en (of) het lichaamsdeel opgegeven worden: b.v. Jeghen die heeschekeele (3), Omme sproeten af te doene (4), Die zweeten wille (5), enz. Hiernaast is erook het latere, zg. voorwaardelijke type: Oft ghi wilt weten... (234), Wiltu eenensweer weken... soe stoet... (1350; zie ook 1 en 2); So wie een pijl... inden liue heet...die neme... (1349), Heuet een mensche... (1358), Die de nase gherne bloet... (1364),Wie droeuich is, die drinke... (1369), enz.In tegenstellingmet de vroeg-middeleeuwse antidotaria wordt in de hier uitgegeven

recepten zogoed als nooit de naam van de echte of - meestal fictieve - ontdekker vanhet recept genoemd.Slechts uitzonderlijk wordt het recept aangeprezen op gezag van een in de

toenmalige opvattingen algemeen gerespecteerde autoriteit: als ypocras seit (288);Pytagoras prijst... (734); ...seit Ypocras (778), als galienus spreect (1314). Meestalechter wordt op het einde van het recept wel verzekerd dat het genoemd middel zeergoed is en dikwijls beproefd werd: dits gheproeft (6, 279 en 296), het gheneset sondertwiuel (15), hi sal ghenesen (27, 29, 45), dat es goet (54, 94, 214), hi gheneset (57),hets wonderlike goet (126), het sal betren (138), het sal v haestelike betren (188),Dit es gheproeft waer (211), hic est verissima medicina probata (348), dit eswarachtighe medicine (390), te hant wort hem bat (652), certum (740 e.v.), Probatumest (739, 745), enz.Het eigenlijk recept bestaat uit de opgave van de ingrediënten met de te gebruiken

hoeveelheden van elk, de bereidingswijze, al dan niet vervolledigd door de maniervan toedienen en de frekwentie of de duur van de behandeling.Ten slotte dient nog opgemerkt te worden dat de syntaxis allerlei eigenaardigheden

vertoont die aan de taal van de recepten een eigen karakter verlenen. Voor een deelzijn ze te verklaren door het feit


36

dat deze tekstjes uit een vreemde taal vertaald werden, alhoewel andereeigenaardigheden wel een nauwe weerspiegeling zullen zijn van de gesproken taal,zodat het niet uitgesloten is dat ook een nadere studie van deze aspecten waardevollegegevens zou kunnen opleveren. Dit is ook het geval voor de dialectkenmerken vande hier uitgegeven verzamelingen, waaraan in het volgende hoofdstuk dan ook eenbescheiden plaatsje werd ingeruimd.


37

Hoofdstuk IIDe handschriften

De hier uitgegeven recepten zijn samengebracht uit vijf verschillende handschriftendie alle uit de vijftiende eeuw dateren. Deze manuscripten die nu respectievelijkbewaard worden in de Gentse Universiteitsbibliotheek, de Bibliothèque de l'Arsenalte Parijs, de Koninklijke Bibliotheek te Brussel en de Bibliothèque nationale te Parijszijn tot nog toe volledig of, voor een paar, zogoed als onbekend gebleven. Geen enkelvan deze handschriften werd, op één uitzondering na, reeds in al zijn aspectenbeschreven, zodat een gedetailleerd overzicht van de technische zowel als van de opde inhoud betrekking hebbende gegevens hier een plaats mag krijgen. De volgordewaarin de Hss. besproken worden, is dezelfde als die waarin de collecties receptenin de hier geboden uitgave op elkaar volgen. De methode en de opeenvolging vande verschillende onderdelen van de beschrijving zijn gebaseerd op het schema vanW.G. Hellinga, zoals dat wordt gebruikt aan de Universiteit te Amsterdam.Een beknopte bespreking van de dialectkenmerken van de recepten uit elk

handschrift werd aan de beschrijving toegevoegd1. Als samenvatting kan het hiervolstaan te vermelden dat de recepten 1-737 en 989-1033 geschreven werden in hetCentraalvlaams dialect, de groepen 738-988 en 1034-1124 in hetCentraalhollands-Utrechts. De taal van de laatste groep (1125 e.v.) recepten van dehier uitgegeven verzameling vertoont duidelijk Zuidhollandse kenmerken.

Beschrijving van Hs. 1272 van de Universiteitsbibliotheek te Gent

1. Het Handschrift zonder Tekst:

Papier met watermerk: de eerste zes katernen (uitgenomen een paar folio's in katern2: een anker met kruis (afmetingen 90 × 19 mm),

1 Voor de bespreking van de taal heb ik dankbaar gebruik gemaakt van de welwillendemedewerking die Dr. M. Gysseling mij ter zake heeft willen verlenen.


38

komt overeen met De Stoppelaer2, plaat V, no 7 en vertoont gelijkenis (doch is hoger)met Briquet3 no 377. Fols. 25-26 en fols. 47-48 in katern 2: een ossekop met kruisrechtop staande tussen de horens, gelijkend op (= niet identiek aan) Briquet no 14229.Fols. 36-37 en de laatste twee katernen van het Hs.: een anker, sterk verschillendvan het hierboven vermelde, gelijkend op (= niet identiek aan) Briquet no 399.Afmetingen van de folio's: 284 × 203 mm. Die van de bladspiegels, afgeschreven

met een droge naald, zonder liniëring: gemiddeld 224 × 158 mm. Het aantal regelsper foliozijde varieert van 30 tot 33. Signaturen, reclamen en custoden ontbrekenbijna geheel: alleen op de folio met potlood genummerd 112r (= vijftiende-eeuwsefoliëring 1009r) is de reclame ‘die mi’, en op fol. 155r (= potlood; vijftiende-eeuwsefoliëring 66r) de woorden ‘diemi doet’, zonder dat echter de daaropvolgende foliozijdemet deze woorden aanvangen.De nummering van de folio's is gecompliceerd door verscheidene factoren. Eerst

en vooral zijn er drie verschillende foliëringen in het Hs. aangebracht:1) de oorspronkelijke, vijftiende-eeuwse nummering door de rubricator in de

rechterbovenhoek van elke rectofoliozijde, doorlopend van 1 tot 96. Op te merkenvalt hierbij dat fol. 60 en 61 tweemaal met hetzelfde nummer zijn aangeduid. Na fol.96 herbegint de foliëring echter en wel vanaf fol. 49, en loopt dan door tot 124(geschreven 10024). Aan te stippen valt, in dit deel van het Hs., dat na fol. 59, fol.62 volgt (fols. 60-61 ontbreken hier dus), dat na fol. 109 (geschreven 1009) fol. 111(geschreven 100ij) volgt en dat ten slotte fol. 121 (geschreven 10021) tweemaal methetzelfde nummer aangeduidwerd. De onregelmatigheidmet fol. 60-61 is gemakkelijkverklaarbaar (zie verder), de eigenaardigheid dat na fol. 96 niet - zoals men zoukunnen verwachten - fol. 97, maar wel fol. 49 volgt, zou kunnen doen denken aantwee verschillende handschriften, één van 96 folio's en een ander waarvan fols. 1-48verloren gegaan zijn, die samengevoegd werden. Hiertegen is echter in te brengendat deze breuk (tussen fol. 96 en fol. 49) niet tussen twee afzonderlijke tekstenoptreedt.

2 J.H. DE STOPPELAER, Het Papier in de Nederlanden gedurende de Middeleeuwen,inzonderheid in Zeeland (Middelburg, 1869).

3 C.M. BRIQUET, Les Filigranes. Dictionnaire historique dès leur Apparition vers 1282 jusqu'en1600 (Genève, 1907).


39

2) Een zestiende-eeuwse foliëring: in het tweede deel van het Hs. (fols. 49-124)werden fols. 87-124 in schrift uit de 16de-eeuw met Romeinse cijfers in zwarte inktgenummerd van I tot XXXVIII. Deze nummering werd aangebracht in het middenvan de bovenkantlijn van de rectofoliozijden. De foliator verantwoordelijk voor dezenummering, nummert de twee op elkaar volgende folio's door de rubricator aangeduidals 109 en 111, doorlopend (d.i. als XXIII en XXIIII), zodat hieruit blijkt dat derubricator zich wellicht vergist heeft en dat er geen blad op die plaats uit het Hs.verdwenen is (deze opvatting wordt trouwens bewezen door de opbouw van het Hs.,waarover verder); wel is er een zekere aarzeling geweest want naast XXIV staat(wellicht in een andere hand) ook XXV geschreven.3) Ten slotte is er een gedeeltelijke potloodfoliëring uit de 19de-eeuw die wellicht

door F.A. Snellaert is aangebracht. Deze foliëring is evenmin vrij van fouten: in heteerste stuk van het Hs. heeft men er zich immers mee vergenoegd de tweede folio60 als 60bis aan te duiden (naast het nummer van de rubricator) en de tweede folio61 en 61bis, voor het overige de vijftiende-eeuwse foliëring ongewijzigd latende. Nafol. 96 echter, waar de vijftiende-eeuwse foliëringmet 49 verder gaat, werd in potloodnaast 49 het nummer 97 toegevoegd en zo verder doorlopend tot het einde (het laatsteblad is genummerd 170).Zoals uit het bovenstaande blijkt geeft geen enkele van deze drie foliëringen

algehele voldoening, zodat we ons met de minst defecte moeten tevreden stellen: inde volgende bladzijden wordt dan ook van fol. 97 af - tenzij anders vermeld - steedsde potloodfoliëring gevolgd.Het eerste (fols. 1-24) en het tweede katern (fols. 25-48) bestaan elk uit 12

diplomata; het derde katern (fols. 49-72) bestond oorspronkelijk eveneens uit 12diplomata, doch bij het inbinden werden bij vergissing fols. 60-61 uit katern 5 (zieverder) boven fols. 60-61 uit katern 3 ingebonden, zodat het derde katern nu 13diplomata telt; het vierde katern (fols. 73-96) bestaat uit 12 diplomata; het vijfdekatern (fols. 97-118) bestond oorspronkelijk eveneens uit 12 diplomata, doch fols.60-61 werden in het midden van katern 2 ingebonden; nu omvat katern 5 dus 11diplomata; het zesde katern (fols. 119-142) bestaat ook uit 12 diplomata; het zevendekatern (fols. 143-166) eveneens; het achtste en laatste katern (fols. 167-170) bestaatuit slechts twee diplomata.Uit het voorgaande blijkt dat het Hs. - op het laatste katern na - oorspronkelijk uit

katernen van elk 12 diplomata bestond. Ongenum-


40

merde schutbladen: één diploma vooraan en één achteraan, waarvan telkens de enehelft op het plat van de band werd gekleefd.De opbouwformule van het Hs. is nu dus als volgt4: 1 + XII2 + XIII + XII + XI +

XII2 + II + 1, dus in totaal 172 genummerde bladen en twee schutbladen.

II. Het Hs. met Tekst:

In het tweede katern is fol. 27v voor de helft onbeschreven. Eveneens onbeschrevenzijn: de helft van fol. 74v in het vierde katern, de drie vierden van fol. 109v in hetvijfde katern, de helft van fol. 113v in hetzelfde katern, de twee derden van fol. 132v

in het zesde katern, het onderste vierde van fol. 155r in het zevende katern en vanfol. 170r in het achtste katern. Volledig blanco is alleen fol. 155v in het zevendekatern.De bladschikking vertoont grote regelmaat, zoals blijkt door het vrij constant aantal

regels per foliozijde; de afgeschreven bladspiegel wordt slechts in geringe mateoverschreden (alleen in de rechterkantlijn).Het Hs. is geschreven door één enkele hand in Gotisch cursief bastaardschrift, met

Gotisch minuskelbastaardschrift voor de titels in een groot gedeelte van het Hs. (zieverder, bij structurering). Sporen van gebruik in latere eeuwen zijn: een paar woordenop fol. 83r (linkerkantlijn), op fol. 98v (bovenmarge) en op fol. 169r in een hand uitde 17de eeuw. In potlood werden op fol. 99r (bovenmarge) in de 19de eeuw enkelewoorden uit een Latijnse uitgave van het werk van Lanfranc aangebracht. Op hetongenummerd schutblad vooraan (verso) staat in potlood: ‘Het watermerk in (sic)het anker, door Mr. de Stoppelaar beschreven onder no 7 van fol. vij. Ao 1446-1449’,en nog enkele andere nota's, verwijzend naar de tekst van het Hs. Op fol. 170v, dieoorspronkelijk blank gebleven was, heeft een 17de-eeuwse hand enkele receptentoegevoegd.De vijftiende-eeuwse scribent maakt veelvuldig gebruik van de gewone afkortingen,o.a.:

en = ende; beterē =beteren; roēmelinghen =roemmelinghen.

:-

d' = der of da(e)r; dand' =dander

:'

ghepst = gheperst:_

p2gacie = purgacie;p2gierne = purgierne

:2

4 Arabische cijfers worden gebruikt om een folio, de Romeinse om een diploma of dubbelvelaan te duiden.


firie = confirie; fum =fumus

:


41

zied = ziedet;m =met;verniew = vernieuwet;quinq = quinque

:

qude = quade:u

Interpunctie werd door de scribent zeer weinig gebruikt. Alleen een dubbele punt,die als punt dienst doet, komt wel eens voor.De structurering van de tekst is geschied voor fols. 1-89 door rode lombarden,

rode paragraaftekens en onderlijning met rode inkt. Vanaf fol. 90 bovendien doorhet schrijven van de opschriften der verschillende hoofdstukjes in Gotischminuskelbastaardschrift (uitgenomen van fol. 156v tot het einde). Correcties zijn niettalrijk. Ze zijn aangebracht, hetzij door de scribent zelf, hetzij door de rubricator.Wat boven de regel toegevoegd werd (vergeten woorden of letters) is in dezelfdehand als de tekst zelf.Een stukje van fol. 83 (rechteronderhoek), fol. 109 (idem) en fol. 117 (idem) werd

afgescheurd, zonder enig tekstverlies. Uit fol. 110 ontbreekt een stuk in het middenonderaan met verlies van een zevental woorden op elk van beide zijden van het blad.Enkele folio's vertonen vochtvlekken die echter de leesbaarheid van de tekst slechtsweinig bemoeilijken: fols. 97-61bis, fols. 143-145 en fol. 159v.Enkele pentekeningen van chirurgische instrumenten komen voor op fol. 28v, 31r,

60bis, 88, 90r en 109v; plaats voor tekeningen werd opengelaten op fol. 61v en 130v.

III. Band:

Het Hs. is gebonden (6 bindgaten) in een onversierde perkamenten band, geplakt opkarton. Er zijn alleen resten over van de twee schaapslederen sluitriempjes. Op derug, in een 18de-eeuwse of 19de-eeuwse hand (met inkt): ‘Heelkunde van Lanfranco’.

IV. Determinatie:

Voor een datering kan men slechts steunen op het schrift dat zonder twijfel in de15de eeuw thuishoort en op de watermerken. Daar deze watermerken echter niet inBriquet voorkomen kan ook deze hulpbron slechts iets bij benadering leren. Voor no

377 geeft Briquet als data op: 1439-1441, voor no 14229 de volgende uit deNederlanden: Leiden 1449 en Holland 1454; voor no 399 de data 1449-1454 metvermelding van een variante uit Friesland uit 1451. De Stoppelaer heeft het merk opplaat VII no 7 aangetroffen op grafelijke rekeningen in Den Haag voor 1446 en 1447,en in een rekening te Krabbendijke voor het jaar 1449. Hieruit kan men - met denodige omzichtigheid - besluiten dat het Hs. niet voor de tweede helft van de vijftiendeeeuw geschreven werd, doch misschien kort na 1450.


42

V. Geschiedenis van het Hs.:

Het Hs. werd in 1862 door F.A. Snellaert gekocht op de veiling van P. Kockx teAntwerpen. Op het voorplat van de band is een knipsel uit een veilingcataloog(wellicht die van P. Kockx) geplakt. Hierop staat te lezen:

27Medicynboek. Handschrift van op het eynde van de voorreden (sic) staetHere God sent mi hulpe te volkomenemet gratien dit werck vanmedicynenende van cyrurgien geschreven, ontrent 1500 vel. b.c. 15 -

Kort na de dood van Snellaert (+ 3 VII 1872) werd het Hs. door de GentseUniversiteitsbibliotheek aangekocht waar het nu bewaard wordt als Hs. 1272.

VI. Literatuur betreffende het Hs.:

Een zeer beknopte beschrijving van het Hs. komt voor in A. Derolez, Census van deHandschriften (Rijksuniversiteit te Gent, 6e aflevering, Gent, 1964).

VII. Overzicht van de inhoud:

1. Fols. 1-132v DE ‘CYRURGIE’ VAN LANFRANC VANMILAAN.

Incip.:DIe gloriose hoghe god bescermer der gheenre die in hem hopen des welcsnamemoet sijn ghebenedijt hi sciep den mensche wonderlike van diuersenlichame ende hij verlosten wonderlike ende hij maectene...

Explicit:... succi Jusquiami . . ij. succi de cnoppen van der haghencnoppen .. ij rcu Deo gracias§ Explicit 5 tus tractatus istius librij§ Die dit screef dien moet god gheuen Grote blijscap na dit corte leuen.

Dit uit vijf boeken bestaande traktaat is de Grote Chirurgie van Lanfranc; het werdgeschreven voor Philips de Schone op aanvraag van de professoren in demedicijnen.Andere Hss. waarin de Chirurgia magna voorkomt: AmsterdamUniversiteitsbibliotheek Hs. IIF39; van een ander Hs. werden een paar jaar geledenverscheidene fragmenten door J. Deschamps ontdekt. Naar de heer J. Deschamps zovriendelijk was mij mee te delen gaat het bij deze fragmenten om een oudere enbetere versie van de tekst uit het Gentse handschrift dat hier beschreven wordt.Dezelfde Lanfranc van Milaan schreef ook nog een ander, ouder werk dat als deChirurgia parva of de ‘cleine Lanfranc’ bekend is. Van dit kleine werk is eveneenseen Mnl. vertaling bekend: ze komt voor in het Hs. British Museum,


43

Londen MS. Harley 1684 (fols. 106-140). Er is ook een Leuvense druk van 1481 eneen postincunabel door Willem Vorsterman in 1529 gedrukt. Zie ook verder bij debeschrijving van Hs. Parijs, Arsenal 8216. Ten onrechte werd in het verleden ookgedacht dat een tekst van de ‘cleine Lanfranc’ voorkwam in Hs. Cambridge, St.John's College, Hs. A.19 (2e deel) waarvan een 19e eeuws afschrift van J. Carolusvoorhanden is in de K.B. Brussel, Hs. 21834. Deze tekst heeft echter met Lanfrancschirurgia parva niets gemeens5. Het is een ander chirurgisch traktaat dat trouwensgrote overeenkomst vertoont met de ‘Slotel van Surgien’ die voorkomt in K.B.Brussel, Hs. 4260-63 (fols. 38r-51v).Ten slotte dient nog vermeld dat een fragment van de Chirurgia magna (de eerste

twee boeken) ook voorkomt in het reeds hierboven vermelde Hs. Harley 1684 waarhet aan de vertaling van ‘den cleinen Lanfranc’ voorafgaat. Cf. M. Tabanelli, LaChirurgia italiana nell'alto medioevo. Guglielmo - Lanfranco (Biblioteca della‘Revista di Storia della Scienze Medici e Naturali’, Vol. XV, Firenze, 1965).

2. Fols. 133r-136v EEN TRAKTAAT OVER DE URINE.

Incipit:Alse die mensche etet ende drincket dat comt in die maghe ...

Explicit:... Orine scierende ende dicke met enen witten ringhe betekent graueleOrine wit nuchteren ende na den etene claer betekent ghesondhede.

Vgl. no 5 en Hs. Arsenal 8216. Zie ook J. Munk, Een Vlaamsche Leringe van Orinen,pp. 53-55, en G. Keil, ‘Das Arzneibuch Ortolfs von Baierland’, Sudhoffs ArchivXLIII (1959), 20-60. Deze tekst werdmet uitvoerige commentaar door mij uitgegeven(in samenwerking met G. Keil): ‘Die “Vlaamsche leringe van orinen” in einerniederfränkischer Fassung des 14.Jahrhunderts’,Niederdt. MitteilungenXXIV (1968),75-125.

3. Fols. 136v-155r EEN VERZAMELING LOSSE GENEESKUNDIGE RECEPTEN.

4. Fols. 156v-159v EEN VERZAMELING LOSSE, MEESTAL GENEESKUNDIGE RECEPTENEN KORTE TEKSTJES.

5. Fol. 160r EEN KORT TRAKTAATJE OVER DE URINE.

Incipit:Dit sijn die sekerste teekine diemen merken mach ende bekennen in dieorine ...

Explicit:... of dat hij te vele heeft ghesijn met vrouwen.

5 De tekst werd uitgegeven door Rolf MÜLLER, Der ‘Jonghe Lanfranc’ (AltdeutscheLanfranc-Uebersetzungen, I, Diss. Bonn, 1968).


44

Vgl. hierboven no 3 en de aantekening daarbij. Er is een gedeeltelijke overeenkomstmet J. Munk, O.c., pp. 78-81.

6. Fols. 160r-170r LOSSE GENEESKUNDIGE RECEPTEN.

7. Fol. 170v EEN ACHTTAL GENEESKUNDIGE RECEPTEN in een andere, onbeholpenvijftiende-eeuwse hand.

In de hier geboden uitgave werden alle vijftiende-eeuwse recepten uit dit Hs.opgenomen, d.w.z. de tekstjes hierboven vermeld onder no 3, 4, 6 en 7 (recepten nrs.1-737h).

VIII. Dialectkenmerken:

In haar geheel genomen doet de taal sterk Gents aan, alhoewel het voorkomen vaner naast ar meer naar het zuidoosten van Gent wijst.Het werkwoord zullen luidt doorgaans sullen, ghi sult, doch 308 selen, ghi selt

(30); de grens tussen sullen en selen verloopt in Oost-Vlaanderen ongeveer langs deSchelde, zo nochtans dat Gent sullen heeft, en Aalst zowel sullen als selen.De klank u in wulf (333) komt nog voor tot en met het gebied ten zuidoosten van

Gent; Aalst, Oudenaarde, enz. hebben wolf. Zo komt ook buc (92) voor, zoals dit teGent het geval is; verder oostwaarts komt buc naast boc voor. Gewoonlijk komt inde recepten 1-737 up voor, soms op, dus zoals te Gent en te Aalst. Kenmerkend voorGent is ook rugghe (54); hiernaast komt echter ook rogghe (466) voor, zoals te Aalst.Gent heeft pit naast put (32); verder zuidoostwaarts put.In 154 enz. komt swert naast zwart (378), terwe (195) naast tarwe (441), herde

(269) naast harde (298) met toch weer merte (341) voor. Gent heeft hier ar, Aalster.Men kan uit het bovenstaande besluiten dat naar alle waarschijnlijkheid de scribent

van recepten 1-737 afkomstig was uit de streek tussen Gent en Aalst.Het dialect van de recepten 737 a-h is totaal verschillend. Vormen als

borssesneijder (met diftongering van i>ei), blomkens, segen, perden en crausaluezijn Brabants; luttel is Oostbrabants (en Hollands). De dialectkenmerken wijzen dusop Oostelijk Brabant.


45

Beschrijving van Hs. 8216 van de Bibliothèque de l'Arsenal te Parijs

I. Het Hs. zonder Tekst:

Gedeeltelijk papier met watermerk, een klein deel perkament. Papier6:Ongenummerde folio vooraan en achteraan, voor de helft geplakt respectievelijk

op het voor- en op het achterplat: een ossekop met kruis tussen de horens, sterkgelijkend op (= niet identiek aan) Briquet no 14257. De eerste vijf genummerdekaternen (fols. 1-50): een eenhoorn in vorm enigszins gelijkend op (helemaal nietidentiek met) Briquet no 9982. De bladen uit het zevende katern en de volgendefolio's (katernenopbouw niet meer te bepalen) (fols. 59-84): posthoorn, sterk gelijkendop (misschien variant van) Briquet no 7676.Perkament: het zesde katern (fols. 51-58).Afmetingen der folio's: ± 213 × 283 mm. Die van de bladspiegels: in het papieren

gedeelte variërend van 143/195 × 200/243 mm; in het perkamenten gedeelte: 145 ×205/210 mm. De afschrijving is ook sterk verschillend: voor fols. 1-50 met inkt,zonder liniëring; voor fols. 51-58 is er noch afschrijving noch liniëring; voor fols.59-74r afschrijving met inkt, zonder liniëring; voor fols. 74v-81r noch afschrijvingnoch liniëring; het onderste deel van fol. 81r: afschrijving met inkt voor de eerstekolom, voor de tweede geen; van fol. 81v tot het einde: afschrijving met de drogenaald, zonder liniëring.Custoden en signaturen ontbreken; reclamen komen voor op het einde van het 2e,

3e en 4e katern, d.i. op fols. 14v, 26v en 38v.De nummering van de folio's werd in de 19de eeuw met inkt aangebracht in de

rechterbovenhoek van elke rectozijde. Het oorspronkelijke ongenummerd schutbladachteraan werd met potlood (later?) 85 genummerd (eveneens in derechterbovenhoek).Het eerste (genummerd) katern bestaat uit 1 folioblad (fols. 1-2); het tweede, derde,

vierde en vijfde katern (fols. 3-50) tellen elk zes foliobladen; het zesde katern bestaatuit vier folio's (fols. 51-58); voor de overblijvende bladen (fols. 59-84) zijn de katernengeschonden en is de opbouw niet meer met zekerheid vast te stellen. Na fol. 73ontbreekt een gedeelte; de huidige folio 62 is op een verkeerde plaats ingelast.

6 Na het ongenummerd schutblad vooraan werden in latere tijd enkele onbeschreven enongenummerde bladen papier mee ingebonden. Daar deze bladen oorspronkelijk niet tot hetHs. behoorden, werd er in de beschrijving geen rekening mee gehouden.


46

De opbouwformule voor fols. 1-58 en voor de ongenummerde schutbladen (met eenasterisk in de hiernavolgende formule) is als volgt:

dus in totaal 84 met inkt genummerde bladen en twee schutbladen.Samenvattend kan men besluiten dat het Hs., zoals het zich nu te Parijs bevindt,

bestaat uit drie afzonderlijke delen die nog in de middeleeuwen tot één handschriftsamengevoegd werden: een 1e deel (papier): fols. 1-50v; een 2e deel (perkament,onvolledig bewaard): fols. 51-58, en het 3e deel, slechts fragmentarisch bewaard(papier): fols. 59-84.

II. Het Hs met Tekst:

Het ongenummerd schutblad vooraan in het Hs. is voor de helft onbeschreven enfol. 84r is geheel blank.De bladschikking vertoont een grote afwisseling zoals blijkt uit het sterk variërend

aantal regels per bladzijde: van 36 tot 55. De tekst op fols. 1v-50v is geschreven intwee kolommen. Dit is ook het geval voor het onderste deel van fol. 81r. De overigebladen zijn alle geschreven over de ganse breedte van de bladspiegel (dus niet intwee kolommen). Deze bladspiegel wordt slechts zelden overschreden in fols. 3-50en fols. 59-74r; op de overige bladen wat meer.De tekst van het Hs. is geschreven door verscheidene handen in Gotisch cursief

bastaardschrift, zes uit de middeleeuwen en ten minste één uit de 16de eeuw; dezelaatste hand schreef enkele regels op het schutblad (recto) vooraan, voegde enkelerandnota's toe op fols. 3-50r, 51-58 en 74-82 en ook een deel van de tekst op fol. 83r.Eenzelfde 15de-eeuwse hand schreef fols. 1v-2v en enkele toevoegingen onderaanop fol. 50r en gans fol. 50v; ook een toevoeging op fol. 62r en 81r onderaan. Eentweede hand uit dezelfde eeuw schreef fols. 3r-50r; een derde hand, wellicht de oudstedie in het Hs. voorkomt en wellicht nog in de 14de eeuw te dateren is, schreef hetperkamenten gedeelte (fols. 51-58). Een vierde hand (15de eeuw) schreef de tekstenop fols. 59r-73v; een vijfde de teksten op fols. 75-81r en nog een andere die op fols.81v-82v.De verscheidene scribenten maken gebruik van de gewone afkortingen; o.m. van devolgende:

eē = een; en = ende.:-

Ite = Item; bote = boter;plaeste = plaester

:e

n = niet; ghemengh =ghemenghet

:


sericht = sericheit:t


47

batum = probatum:

d' = der of da(e)r:'

τ = et:τ

Interpunctie werd door de scribenten bijna niet gebruikt. Alleen op fols. 59-73v

komt wel eens een punt of een dubbele punt voor. In het perkamenten gedeelte (fols.50-58v) echter zijn de punten betrekkelijk talrijk.De structurering van de tekst is zeer verschillend naargelang van de hand die hem

schreef: op fols. 1v-2v: opschriften en ook elk nieuw recept op een nieuwe regel; eenenkele maal is een opschrift bovendien onderstreept en twee recepten werden dooreen lijn van elkaar gescheiden; op fols. 3-50r: een grote versierde beginkapitaal opfol. 3r, verder vele rode paragraaftekens en met rood doorstreepte letters; deopschriften van elk kapittel staan in rubriek (in Gotisch minuskel-bastaardschrift).Op fol. 50r (het onderste derde) en fol. 50v: gedeeltelijk zwarte paragraaftekens engedeeltelijk opschriften op afzonderlijke regel. Op fols. 51r-58v: een grote hoofdletterin goud bij het begin der twee traktaatjes die in dit deel voorkomen. Op fols. 59r-73v:rode paragraaftekens en rode doorstrepingen van de zwarte hoofdletters. Op fol. 74krijgt elk nieuw recept een nieuwe regel; fols. 75r-81r: de beginkapitaal in rubriek,elk recept verder voorafgegaan door een rood paragraafteken, soms staat het opschriftvan een recept ook wel op een afzonderlijke regel. Op fol. 81r (onderaan) staat elknieuw recept op een nieuwe regel; op fols. 81v-82v is dit eveneens het geval, dochhier staat bovendien een zwart paragraafteken in de kantlijn naast elk recept.De correcties zijn weinig talrijk en werden ofwel door de scribent zelf of door de

rubricator aangebracht. Noemenswaardig geschonden bladen komen niet voor; welzijn de eerste bladen (fols. 1r en 84v) vuiler dan de overige doch dit belet deleesbaarheid niet. Hetzelfde geldt ook voor de vochtvlekken die voorkomen b.v. opfol. 58 en op fols. 72-82.Voor de tekeningen die in dit handschrift voorkomen, zie inhouds-overzicht.

III. Band:

Het Hs. is ingebonden in een houten band uit de 16e eeuw met bruin kalfslederovertrokken. Op deze band stempeldruk: twee verticale rijen dierenmotieven, elkervan in een cirkeltje, zijn gescheiden door een middenstrook waarop de woorden:IACOBUS ILLVMINATOR. Rond het geheel een band van gestileerde plantmotieven.Tussen de bovenste twee en de onderste twee afdrukken van de stempel komt


48

een horizontale band van een dierenmotief voor, dat tienmaal herhaald wordt. Dezestempel (60 × 84mm)werd viermaal herhaald, zowel op de voor- als op de achterzijdevan de band.De rug heeft vijf ribben. Een gedeeltelijk bewaard papieren etiket draagt de

volgende met inkt geschreven tekst: ‘Livre de / Medicine / en / Langue Be[lge]’.

IV. Determinatie:

Voor de datering van het handschrift kan men steunen op het schrift en op dewatermerken; dit laatste natuurlijk alleen voor de papieren gedeelten. Het deel opperkament is - naar het schrift te oordelen - waarschijnlijk het oudste en dient op heteinde van de veertiende eeuw gedateerd worden; de overige delen dateren volgenshet schrift uit de vijftiende eeuw. De watermerken, hoewel niet precies in dezelfdevorm voorkomend in Briquet, geven toch enig houvast: voor no 14257 geeft Briquetvindplaatsen op van 1469 tot 1472; voor no 9982 van 1409 tot 1414 en voor no 7676van 1396 tot 1469. Dit zou er kunnen op wijzen dat op het perkamenten gedeelte na,fols. 1-50 de oudste delen van het Hs. vertegenwoordigen.Op fol. 74v leest men onder een tabel (zie het inhoudsoverzicht) die het jaar 1408

als uitgangspunt neemt, de volgende nota: ‘Item int Jaer ons heern dusent CCCChondert ende lviij doe wast op XV ende tander jaer deran...’. Op fol. 84v treft menook het jaar 1489 aan.Blijkbaar werden gedurende een groot gedeelte van de vijftiende eeuw aanvullingen

in het Hs. aangebracht, zoals trouwens ook blijkt uit het aantal verschillende handen.Voor het grootste gedeelte lijkt het Hs. geschreven te zijn in de tweede helft van

de vijftiende eeuw, wellicht zelfs in het laatste kwart.


Op het einde van de 15de eeuw (of het begin van de 16de eeuw) was het Hs. in hetbezit van een medicijnmeester die Jan van Utrecht heette. Dit blijkt uit notities opfol. 84v en op het ongenummerd schutblad achteraan in het Hs. (zie verder bij hetinhoudsoverzicht). Daarna kwam het in het bezit van het klooster van dePenitentenpaters van O.-L.-Vrouw van Nazareth dat tot aan de Franse Revolutie teParijs bestond. Dit blijkt uit een klein ovaal stempeltje dat met rode inkt op hetongenummerd schutblad vooraan in het Hs. werd aangebracht. Op dit stempeltjekomen de letters voor: CONV. NA-


49

ZAR.. De bibliotheek van dit klooster werd in 1789 in beslag genomen en hetgeneeskundig Hs. belandde samen met verscheidene andere in de kort nadienopgerichte Bibliothèque de l'Arsenal waar het tot op heden bewaard wordt.


Een onvolledig inhoudsoverzicht vindt men in: H. Martin, Catalogue desmanuscrits de la Bibliothèque de l'Arsenal (Parijs, 1892), VI, p. 440.Het Hs. wordt ook vermeld in C. Samaran en R. Marichal, Catalogue desmanuscrits en écriture latine (Parijs, 1959), I, p. 197: ‘Mélanges en flamand[fin du XIVe S.]’.Na afsluiting van dit werk verscheen ook een inhoudsoverzicht in W.F. Daems,Boec van Medicinen, pp. 83-89.

VII. Inhoud:

1. Schutblad (ongenummerd): ALLERLEI.- op de rectozijde: op deze oorspronkelijk blank gebleven zijde werden in de 16de

eeuw drie recepten toegevoegd, waarvan de taal sterk Nederduits gekleurd is.- op de versozijde: enkele Latijnse woorden en een ruwe pentekening van een

naakte man en eronder een naakte vrouw, waarop misschien de ernaast staandeeigenaardige verzen betrekking hebben7 die we hier laten volgen:

is in groter noot

is leuende doot

heeft den cloot ghespeltDaer nv menich herte om queltghesellen die den cloot heeft in de baneSiet dat ghy en set wel effen aeneende siet dat ghi na v stecken sietWant den lesten cloot en leyt noch niet.

De onderste helft van het blad is gevuld met een pentekening van een boomtak, meteen vrucht (?) en vier bladeren.Op de versozijde van het laatste van enkele later toegevoegde blancobladen werd

een blad uit een (post)incunabel gekleefd:

Incipit:Hier beginnen drie nootsakelijke oracien met drie

7 Men vergelijke D. Th. ENKLAAR, Van Varende Luyden (Assen, 1956), pp. 112-113.


50

pater nosteren diemen deuotelic segghen sol voer die sieken die in haerleste vonnesse ligghen ...

2. Fol. 1r TEKENING VAN CHRISTUS AAN HET KRUIS, bloed stromend uit handen envoeten. Op de plaats van het hart staat een oog getekend; onder de voeten is een hond(of draak?) afgebeeld.

3. Fols. 1v-2v GENEESKUNDIGE RECEPTEN EN ENKELE NOTITIES, deze laatste vooralin verband met de lengte van de dagen.

4. Fols. 3r-4rOPSOMMING EN VERKLARING VAN LATIJNSE TECHNISCHE TERMEN (methun Mnl. vertaling), ter aanduiding van ziekteverschijnselen.

Incipit:Hier beghintmen alle euele hoe mense noemt in latijn mitten dietsche.Inden eersten Effimerea febris dats een rede van binnen onghetempert.Ethica febris is een rede die den menschen leit in den leden ende isdrierhande ....

In de bovenrand staat in een andere hand het volgende vierregelig versje:

nou nov

Wilstu oec leren medecynEnde een wijs arsater synMacer heeftet al bescreuen alHoemen daer toe comen sal.

5. Fol. 4rNa het voorgaand traktaatje werd EEN LANG RECEPT geschreven: om ‘quaethaer vut te winnen...’

6. Fols. 4r-50r EEN ANONIEM GENEESKUNDIG TRAKTAAT, voorafgegaan door eeninhoudstafel die 216 capitula vermeldt. In feite is het traktaat echter nog uitvoeriger8.Op het einde werden nog vier Latijnse recepten toegevoegd.

Incipit:Omdat ic achtinghe heb te scriuen van allen siecten ende van saken vansiecheiden die den mensche nosen moghen na mijnre macht soe ic bestcan ...

7. Fol. 50r-v LOSSE GENEESKUNDIGE RECEPTEN (in dezelfde hand als die hierbovenvermeld onder no 3).8. Fols. 51r-52v URINETRAKTAAT volgens de leer van Avicenna en Galenus.

8 Ik neem mij voor te gelegener tijd een uitvoerige studie aan dit traktaat te wijden.


Incipit:God wouts ende goet gheual. als ic hope dat et sal. Hier beghint eennuttelic kort boec van medicinen ghemaect in dietsche dat ghetoghen isende ghecopuleert wt Galienus ende Avicenne


51

Zie ook het inhoudsoverzicht van het Gentse Hs. hierboven, en no 9 hieronder. Verderkan men raadplegen:

E.G. Ballenger, History of Urology (Baltimore, 1933) dl. I, 2.E. Desnos, ‘Histoire de l'Urologie’, in: Encyclopédie française d'urologie (publ.par A. Pousson en E. Desnos), (Parijs, 1914).G. Keil, ‘DiemittellateinischeUebersetzung vomHarntraktat des Bartholomäus’,Sudhoffs Archiv XLVII (1963), 417-455.

9. Fols. 52v-58v EEN UROLOGISCH TRAKTAAT, getiteld Vrina egidij, d.i. AegidiusCorboliensis (12de eeuw), die een Liber de urinis, carmina de urinarum judiciisschreef.De oorspronkelijke Latijnse tekst en een Franse vertaling vindt men in C. Vieillard,

L'Urologie et les médecins urologues dans la médecine ancienne (Parijs, 1903).

Incipit:Dat seit meyster egijdius ende ysaac ende theophilus dat vrine es sighendeder humoren. Want gheliker wiis dat wey coemt van den casen also ...

Met Theophilus is Theophilus monachus bedoeld, de schrijver van een boek over deurine; ‘Ysaac’ is Isaac Judaeus, een Joods auteur uit de 10de eeuw.Voor dit traktaatje zie no 8 hierboven, en ook Brussel, Koninklijke Bibliotheek

Hs. 15624-41, fols. 48-51v; Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 1273, fols. 127r-138;Parijs, Bibliothèque nationale, Ms. néerl. 54, fols. 36-41.Dit traktaatje eindigt op fol. 58r. Hierop volgt nog VAN SWETEN (fol. 58r-v). Tussen

fol. 58 en 59 ontbreekt ten minste een blad: het einde van fol. 58v is de titel: Vandenteylen die men neemt bi den puesten.

10. Fols. 59-73v DE ‘CYRURGIE’ VAN LANFRANC VAN MILAAN.Na een tafel ‘bi capittelen’ op fol. 59r-v, volgt de eigenlijke tekst:

Incipit:Bernaert lieue vrient ic vermicke te maken een boec van cyrurgie ...

Dit is de zg. ‘clene lancfranc’. Zie bij het inhoudsoverzicht van het Gentse Hs.hierboven. De versie van het werk zoals het hier voorkomt is onvolledig bewaard:het laatste blad is niet fol. 73v dat eindigt met de aanvangswoorden van het kapittelVanden vergaderden medicinen ongentum album rasis:

... zo vele was ende vanden vorseiden semplen dinghen hout een deel welghepuluert ende rosina ende was elx ana .j. deel die wel ghe

Het laatste blad van de ‘cyrurgie’ is nu genummerd fol. 62 dat verplaatst geraakteen bovendien achterste voren ingebonden werd. Dit


52

blad heeft op de versozijde (nu de rectozijde) het volgende explicit:

... ende mi zonder ghenade die welke moet sijn ghebenedijt in die wereltder werelt wijt AMENFinitur anno domini M.CCC.XCVI des ander daghes na onser vrouwendach annonciatio inden oestExplicit liber magister lanfranci probata multocyens AMEN

De gegeven datum slaat niet op de vertaling doch op de datum waarin het werk doorLanfranc beëindigd werd. Tussen fol. 73 en fol. 62 zijn een aantal bladen verlorengegaan.

11. Fol. 74r LOSSE GENEESKUNDIGE RECEPTEN EN EEN PAAR AANTEKENINGEN overde uren maneschijn (in dezelfde hand als no 3 hierboven).

12. Fol. 74v TABEL VAN HET TEKEN VAN DE DIERENRIEM WAARIN DE MAAN ZICHBEVINDT, getiteld: Tabula 12. signorum.Deze tabel bevat aanwijzingen voor de gunstige dagen voor het aderlaten e.d.:

Incipit:Ista tabula docet in quo signo est luna et utrumque est bonum uel malum... minuere uel laxare secundum loca signorum. Et ista tabula est inperpetua ... anno domini .1408.

13. Fols. 75r-82v GENEESKUNDIGE RECEPTEN IN TWEE VERSCHILLENDE HANDEN.

14. Fol. 83 ENKELE VERZEN EN EEN TABEL, in een 16de-eeuwse hand. Links bovenaan:Dit syn die xvij kersten coningen ...Naast deze lijst de volgende verzen:

God gruet v maria dusentich m.m. stontMitter bootscappen die v was contWt des heilich enghels gabriels montGod gruet v maria dusentich m m stontIn dyns heren herten grontGod gruet v maria dusentich m m stontMaect myn siel ende lyf ghesont.

Het overblijvende deel van dit blad en ook de versozijde van het blad bevat een tabelom de datum van Pasen te vinden gedurende de periode 1505-1559. Op de versozijdekomt ook hetzelfde plantmottief voor als op het ongenummerd schutblad vooraan(zie hierboven no 1).

15. Fol. 84 ENKELE VERZEN EN AANTEKENINGENDe rectozijde is blank. Op de versozijde komt o.m. voor:


- Alsmen scrijft dusent vijfhondert ende xlvi so coemt sent jorisdach optengoeden vrijdach


53

- Segt my scoen lief quomodosal ic niet mynnen voer quasy modoIc bid v doch mit hertsen vrolaet quasi ende neemt modo

- Item Int Jaer do men screef M CCCC ende LXXXIX doe waren dekenende ghezwooren Jan wyns ende peter ghijs ende claes ...rgen ende Janvan haueren ah ghezworen doe ontfinghen sy meyster Jan van vtrecht opdes heylich sacraments dach als voer een ambachtsman.

16. Schutblad (oorspronkelijk ongenummerd)ENKELE PENTEKENINGEN EN EEN AANTEKENING.Ruwe tekeningen van mannekoppen, enkele krabbels en op de rectozijde de

volgende notitie:

Dyt Boeck hoert meyster Jan van vtrecht die ditvynt gheeft hem weeder om gods willedie dit wynt (sic) die gheeft hem wederof die deuel sal hem stoten neder

In de hier geboden uitgavewerden de recepten die in dit Hs. voorkomen (zie hierbovenno 3, 5, 7, 11 en 13) genummerd van 738 tot en met 988.


De taal is Centraalhollands. Zeer typisch is het diminutief: riemgen (750),roeswatergen (754), lepeltgen (760), doecgen (806), stocgen (810), oechgen (812),dus precies zoals te Leiden, Rotterdam, Alkmaar, enz.Zeer kenmerkend is eveneens de apocope van de eind-e: haselnoet (740), die daech

(743),maech (745), keel (746), enz. Karakteristiek zijn verder ook nog: botter (782),ghi selt (739), sel (747), si sellen (937).Met dit alles in overeenstemming is: u in luttel (751), dunne (843) en stucken

(846); ie in vier (769); ei in cleyn (738), geytenmelc (776), onreine (867), vleisch(868); de spelling ue naast oe: rueren (837) en roeren (843); de bewaarde ft: after(747), saft (810), ghecoft (787); jou voet (812) naast uwen hals (758); nie in nye was(814), mit (739) en mer (740), vuel (745).In dit verband mag er hier aan herinnerd worden dat een vroege bezitter van het

Hs. waarin de recepten 738-988 voorkomen, Jan van Utrecht heette (zie hierboven,inhoudsoverzicht no 16).


54

Beschrijving van Hs. IV 205 van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel


Dit manuscript is zeer heterogeen van samenstelling:1) Vooraan een ongenummerd perkamenten schutblad (± 360 × 267 mm).2) Hierop volgen 14 folio's (150 × 212 mm) papier uit de 17de eeuw, zonder

watermerk. De samenstelling der katernen is niet meer te achterhalen. Op fol. 5r iseen klein ongenummerd stukje papier gekleefd dat eveneens uit de 17de eeuw dateert.3) Een los blad papier uit de 18de eeuw (215 × 145 mm). Op de binnenrand is een

klein deel van een watermerk zichtbaar, te klein evenwel om identificatie toe te laten(fol. 15).4) Drie bladen papier afkomstig uit een ander handschrift (fols. 16-18).Watermerk:

gespannen boog met pijl: Briquet no 786.5) Het overblijvend deel van het Hs. (fols. 19-28): papier uit de 17de eeuw, zonder

watermerk: de opbouw van de katernen is niet meer met zekerheid te bepalen.De moderne potloodfoliëring midden in de bovenrand van iedere rectozijde gaat

van 1 tot 28; het perkamenten blad vooraan werd niet genummerd. Op fol. 15r staatin inkt, rechts bovenaan op het blad, in middeleeuws schrift: 34: dit blad is dusafkomstig uit een codex die ten minste 34 bladen moet geteld hebben. Fols. 19 e.v.dragen een oude nummering in inkt in de rechterbovenhoek, gaande van 72 tot enmet 78; fol. 26r draagt het nummer 90, in een oude hand geschreven.Uit het bovenstaande blijkt dat Hs. IV 205 een verzameling is van losse bladen en

fragmenten van katernen die oorspronkelijk tot ten minste drie verschillendehandschriften behoorden, twee middeleeuwse en ten minste één uit de 17de eeuw.


Bijna geheel blank zijn fols. 3, 4 en 7v. Totaal blank zijn fols. 6v en 7r.Voor de bladschikking moeten we onderscheid maken tussen de teksten uit de

15de eeuw en die uit de 17de eeuw: in de middeleeuwse gedeelten is de tekst metregelmaat over het blad verdeeld en ook de lengte van de regels is ongeveer dezelfde.Reclamen en custoden komen niet voor. Het middeleeuwse gedeelte (fols. 15 en16-18) werd in één enkele hand geschreven, in Gotisch cursief bastaardschrift. Opfol. 15 komen paragraaftekens en onderstrepin-


55

gen in rubriek voor; op fols. 16-18 zwarte en rode paragraaftekens en onderstrepingenin rubriek. Op fols. 15-18 werd bij elk recept een hoofdwoord eruit in de kantlijnherhaald, meestal met rood onderstreept. Het ongenummerd schutblad is geschrevenin twee kolommen in Gotisch boekschrift, met rode en blauwe kapitalen.De afkortingen in het middeleeuwse gedeelte zijn dezelfde als die vermeld bij de

twee voorgaande Hss. (zie hierboven). Interpunctie werd door de scribent weiniggebruikt (alleen uitzonderlijk een punt). Ook de correcties zijn weinig talrijk.Het 17-de eeuwse gedeelte (fols. 1-14 en fols. 19-28) zijn weinig zorgzaam

geschreven in een enkele hand. Tussen de onderscheiden recepten werd een kleineafstand gelaten, doch de bladverdeling en de lengte van de regels maakt een slordigeindruk. Op fols. 1-14 is het bovenste gedeelte van de bladen door water gehavend,zonder echter de leesbaarheid noemenswaardig te hinderen. Van fols. 27-28 is alleenhet onderste derde bewaard, de rest werd afgescheurd.

III. Band:

Het ongenummerd perkamentblad heeft zeer waarschijnlijk vele jaren dienst gedaanals omslag voor het Hs. De buitenzijde ervan is geheel verkleurd en onleesbaargeworden.Een paar jaar geleden werd deze oude omslag als schutblad vooraan in het Hs.

gebonden en vervangen door een lederen band en een cassette.

IV. Determinatie:

Voor de determinatie van het deel dat uit de 17de eeuw dateert helpen enkeleaantekeningen op fol. 1r waar men o.m. leest:

Catarina fa mea nascebatur xij aprilia meredie anno 88. Franciscus filiusmeus nascebatur xiiij octobris ... anno 89.

Daar de hand waarin deze en dergelijke aantekeningen geschreven zijn, dezelfde isals die van de ganse receptverzameling, mogen we het ontstaan van de collectie inde laatste decennia van de 17de eeuw plaatsen.Voor de enkele bladen uit de middeleeuwen geeft alleen het watermerk op fol.

17-18 enige aanduiding: voor no 786 geeft Briquet slechts een vindplaats op, gedateerd1372. Dit kan als een datum post quem voor deze folio's beschouwd worden, vermitshet schrift eerder op het begin van de 15de eeuw blijkt te wijzen.


56


Dit handschrift is afkomstig uit het bezit van Willem de Vreese. Op het plat van deband komt zijn ex-libris voor. De Koninklijke Bibliotheek te Brussel heeft het Hs.uit De Vreeses verzameling aangekocht.


J. DESCHAMPS, Inventaris van de Middelnederlandse Handschriften van deKoninklijke Bibliotheek van België (K.V.A. Gent, ter perse).

VII. Overzicht van de Inhoud:

1. Het ongenummerd schutblad: FRAGMENT UIT EEN LATIJNS PSALMBOEK.

2. Fols. 1-14 ALLERLEI AANTEKENINGEN EN GENEESKUNDIGE RECEPTEN.

3. Fol. 15 FRAGMENT UIT EEN ADERLAATTRAKTAAT.

Incipit:(imperf.): daer hi meest bloet Item die hoeftader ieghen den bernendentantzweer ...

Explicit:(imperf.): ... Ende uerhittet dat edelste dat die mensche es als dat marchin den beenen Ende gheuet dat

4. Fol. 16r LOSSE GENEESKUNDIGE RECEPTEN.

5. Fols. 16v-17r FRAGMENT VAN EEN URINETRAKTAAT.

Incipit:Die wile bezien orine hi moet teersten merken viere dinghen ...

Explicit:... Witte orine ende dicke alse melc beteekent ghenesen want de naturepurgiert hare metter orinen

Vgl. hierboven Hs. 8216 van de Bibliothèque de l'Arsenal, Inhoudsoverzicht no 8 en9.


6. Fol. 17r Beknopte aanduiding in het Latijn van DE TEKENEN VAN DE DIERENRIEMen van de delen van het menselijk lichaam die ze regeren. Hierna volgen de woorden:

Aue regina celorum mater regis ... salute fidelium.

7. Fols. 17v-18v LOSSE GENEESKUNDIGE RECEPTEN.

8. Fols. 19-28 VERZAMELING GENEESKUNDIGE RECEPTEN, met enkele nota's in dekantlijn, deze laatste in een latere hand.In de hier geboden uitgave werden alleen de middeleeuwse recepten opgenomen,

d.i. no 4 en 7 uit het bovenstaand inhoudsoverzicht (recepten 989 tot en met 1033).


57


Voor zover het klein aantal recepten het toelaat, kan men vaststellen dat de taaldialectische kenmerken vertoont die sterk herinneren aan die van de recepten uit hetGentse handschrift (1-737).In hun geheel genomen wijzen de dialectkenmerken naar Gent of de streek

onmiddellijk ten Z.O. van deze stad. Daarop wijzen de afwisseling up en op, dwater(996), vol (1011) naast hantvul (1013), sullen (1029).

Beschrijving van Ms. Néerlandais 127 van de Bibliothèque nationale teParijs


Papier met watermerk: een ossekopmet kruis tussen de hoornen, identiek aan Briquetno 14179.Afmetingen der folio's: oorspronkelijk 210 × 140 mm, nu afgesneden tot 197 ×

135 mm. De bladspiegel werd niet afgeschreven; er is ook geen liniëring. Het aantalregels is zeer regelmatig: van 28 tot 30 per bladzijde; de regels hebben alle ongeveerdezelfde lengte. Reclamen, custoden en signaturen ontbreken.De folio's zijn genummerdmet potlood, in de rechterbovenhoek van de rectozijden,

in een 20ste-eeuwse hand.Het Hs. bestaat in zijn huidige toestand slechts uit een enkele katern van zes

diplomata, d.i. 12 folio's, genummerd van 1 tot 12. Dit katern maakte oorspronkelijkdeel uit van een groter geheel, zoals blijkt uit het afbreken van de tekst in het middenvan een zin, op het einde van fol. 12v (zie inhoudsoverzicht).


Folio 6v is voor de helft onbeschreven. De bladschikking vertoont grote regelmaat,zoals blijkt uit het vrij constant aantal regels per foliozijde. Het Hs. is geschrevendoor een enkele hand in Gotisch cursief bastaardschrift. De enige versiering van detekst is de grote beginkapitaal op fol. 1r (in rubriek) en op fol. 7r waar de titel zowelals de beginkapitaal in rubriek geschreven werden.De scribent maakt gebruik van de gewone afkortingen:

en = ende; dinē = dinen:-

Ite = Item:e

wat' = water:'


58

Interpunctie werd door de scribent slechts uitzonderlijk gebruikt: een punt komt eenpaar keer voor. De structurering van de tekst is geschied door voor elk recept eennieuwe regel te beginnen. Correcties zijn betrekkelijk talrijk, alle zijn echter door describent zelf aangebracht. Het handschrift is zeer goed bewaard, alleen bij het inbindenwerd op fol. 1 een deel van een woord weggesneden.

III. Band:

Het handschrift werd in de 20ste eeuw ingebonden in een half-linnen kartonnen bandmet papier beplakt. Op de rug, in de lengterichting, een papierstrookmet de woorden:Evangile de Nicodème.

IV. Determinatie:

Het gebruikte schrift wijst op de vroege vijftiende eeuw als de periode waarin hetHs. ontstaan is. Voor het watermerk no 14179 geeft Briquet vindplaatsen op van 1434tot 1439. Het Hs. mag dus gedateerd worden in het tweede kwart van de vijftiendeeeuw.


Over de geschiedenis van dit Hs. is mij alleen bekend dat het zich reeds ten tijde vanhet tweede Franse keizerrijk in de Bibliothèque nationale te Parijs bevond.


Dit handschrift werd nog nergens vermeld noch beschreven. Het komt niet voor inG. Huet, Catalogue des manuscrits néerlandais de la Bibliothèque nationale (Parijs,1886), alhoewel het zich ten tijde van Huet in de Bibliothèque nationale bevond. Pasin de laatste jaren kreeg het Hs. een nummer toegewezen.


1. Fols. 1-6v VERZAMELING LOSSE, GENEESKUNDIGE RECEPTEN.

2. Fols. 7r-12v FRAGMENT UIT EENMNL. VERSIE VAN HET APOCRIEFE EVANGELIEVAN NICODEMUS.


Incipit:Dit is ghenomen wt nycodemus ewangeli vander verrisenis ons heren ihesucristi (in rubriek).Omtrent sexte tijt wort die sonne verdonckert ...

Explicit (imperf.):... wairdelicken te iherusalem mit hem inden tempel. dair sloten si diedoren toe ende si


59

Vgl. Jan Cumps, De Middelnederlandse Prozavertalingen van het EvangeliumNicodemi (Diss. Leuven, 1963).De onder 1 vermelde recepten werden in de hier geboden uitgave opgenomen

(recepten 1034-1124).


De taal vertoont evenals de recepten 738 - 988 Centraalhollandse kenmerken, wellichtiets meer westelijk dan in de zoëven genoemde receptengroep. Men lette op vormenals butter (1063), doch boter (1120); sticken (1123) wijst eveneens meer naar deHollandse kuststreek. Centraalhollands zijn ook de diminutiva sachgen en sacgen(1123). Hollands zijn eveneens: ei in vleysch (1051), weytemele (1056), beteikent(1066), cleine (1104), doch ie in stien (1105); sellen (1037), saft (1056), de spellingue in gueden (1038); vier (1042), lude (1044) en mit en hoir (1034).

Beschrijving van Handschrift II 2106 van de Koninklijke Bibliotheek teBrussel


Het handschrift bestaat uit drie oorspronkelijk onafhankelijke Hss. die in later tijdtot een enkel manuscript samen ingebonden werden. Alle drie zijn ze geschreven opperkament. Afmetingen der folio's: nu 170 × 120 mm, bij het inbinden werden enkelemm. op twee zijdenweggesneden. Te oordelen naar een omgevouwen hoekje onderaanfols. 90-91 was de oorspronkelijke grootte ± 180 × 130 mm. Afmetingen van debladspiegels zijn verschillend voor de drie gedeelten: in het eerste deel (fols. 1-22):90 × 115 mm; in het tweede gedeelte (fols. 23-89): 68 × 100 mm; in het derde deel(fols. 90-115) 117/250 × 92/100 mm. Afschrijving en liniëring met inkt in alle delen,in het derde ook prikken. Signaturen en custoden ontbreken, in het tweede en derdedeel zijn er enkele reclamen.De doorlopende nummering van de folio's is eeuwen later met inkt aangebracht

in de rechterbovenhoek van elke foliozijde. Er is geen spoor van een ouderenummering in gans het Hs.Het eerste gedeelte van het Hs. bestaat uit twee katernen en is volledig: het eerste

katern (fols. 1-10) bestaat uit 5 diplomata; het tweede (fols. 11-22) bestaat uit 5diplomata (fols. 12-21) met ervoor een enkel blad (fol. 11) waarvan het talon aanfol. 21v vastzit, en erna eveneens een enkel blad (fol. 22) waarvan het talon op fol.11r vastgemaakt werd; de opbouw is dus:


60

Het middendeel van het Hs., zoals het nu ingebonden werd, bestaat uit 10 katernenen is onvolledig; bij het begin en op het einde ontbreken zeker verscheidene katernen.De opbouw van de katernen is moeilijk te bepalen daar bijna in elke katern een ofmeer bladen (wellicht met miniaturen) weggesneden werden. Katern 3 (fols. 23-27)bestond oorspronkelijk uit 4 diplomata, vóór fol. 23 werd wellicht een bladuitgescheurd, tussen fol. 23 en 24 is het onglet zichtbaar van een weggescheurd bladen dit is eveneens het geval tussen fol. 25 en 26. De huidige samenstelling is dus:

Het vierde katern (fols. 28-34) bestond oorspronkelijk uit vier diplomata; 1 blad werdechter weggesneden tussen fol. 32 en 33. Het vijfde katern is volledig: vier diplomata(fols. 35-42). Dit is eveneens het geval voor de twee daaropvolgende katernen (fols.43-50 en 51-58). Het achtste katern (fols. 59-64) bestaat nu uit drie diplomata;oorspronkelijk bestond het wellicht ook uit vier diplomata, er is echter geen spoorvan uitgesneden bladen. Het 9de katern (fols. 65-71) bestond oorspronkelijk uit vierdiplomata, doch tussen fol. 64 en 65 werd een blad weggesneden. Het 10de katern(fols. 72-78) bestond oorspronkelijk eveneens uit vier diplomata doch weer werdeen blad weggesneden, nu tussen fol. 75 en 76. Hetzelfde is ook het geval voor het11de katern (fols. 79-85), de wegsnijding gebeurde hier tussen fol. 85 en het eersteblad van het laatste katern (fols. 86-89) dat zeer gehavend is: slechts twee diplomatazijn bewaard gebleven. Uit de opbouw van de bewaarde katernen blijkt dat


61

het tweede gedeelte van het Hs. oorspronkelijk, naast de 67 bladen die het nu telt,nog dertien, nu weggesneden bladen telde. Het aantal volledige katernen die zowelbij het begin als op het einde ontbreken is niet met zekerheid te bepalen. Zeker lijkthet in alle geval dat in zijn oorspronkelijke toestand het Hs. bestaan heeft uit katernendie elk vier diplomata telden.Het derde deel van het Hs. (fols. 90-115) bestaat uit vier katernen waarvan de

eerste drie volledig zijn en het laatste onvolledig en in wanorde. Het katern 13 (fols.90-97) bestaat uit vier diplomata; dit is eveneens het geval voor katern 14 (fols.98-105), doch het voorlaatste katern (15) (fols. 106-111) telt drie diplomata. Katern16 bestaat nu uit twee losse bladen (fols. 112 en fol. 114), een diploma (fols. 113 en115). De volgorde van de bladen werd echter (bij het inbinden?) volledig door elkaargehaald. Oorspronkelijk bestond dit katern uit drie diplomata waarvan twee bladenwegesneden werden. De juiste volgorde en opbouw en de huidige toestand zijn alsvolgt:nu:

werkelijke volgorde:

De opbouwformule van het Hs. in zijn huidige toestand is, rekening houdend metde aan het laatste katern aan te brengen correctie, als volgt:

In totaal telt het Hs. dus nu 115 doorlopend genummerde bladen. Hierbij dienen nogtwee ongenummerde papieren schutbladen gevoegd te worden, een vooraan en eenachteraan in het Hs. Deze schutbladen vormen elk de helft van een diploma waarvande ene helft op het plat van de band geplakt werd.


In het tweede katern is fol. 22v blank. De versozijde van het schutblad vooraan enhet schutblad achteraan zijn eveneens onbeschreven.


62

Bijna volledig blank zijn de rectozijde van het schutblad vooraan en fol. 115v.De bladschikking vertoont grote regelmaat, vooral in het eerste en het tweede

gedeelte van het Hs. In deel 1 is het aantal regels per bladzijde steeds 14, in hettweede deel steeds 18; in het laatste deel bijna steeds 26. De bladspiegel wordt alleenin het laatste deel soms enigszins overschreden (in de rechterkantlijn).Elk van de drie delen van het Hs. werd door een enkele hand geschreven in Gotisch

minuskelbastaardschrift. Alleen in deel 3 zijn er marginale aanduidingen voor derubricator in Gotisch cursief bastaardschrift. Sporen van gebruik in latere eeuwenzijn: op het schutblad vooraan (rectozijde) komt de volgende notitie voor in een late17de-eeuwse hand (met inkt):

habenturM:S.S. Ritus BaptisandiM:S.S. Remedien van qualenM:S.S. horae et preces

Uit dezelfde tijd als de bovenstaande notities stammen ook de aantekeningen op fol.10v, 22r, 33v, 58r, 89r, 92v (een 17de-eeuws recept in dezelfde hand als de tekst opfol. 101v en 115r), 97v, 101v en 108v. Op fol. 115v staan onleesbaar gewordenaantekeningen in verschillende handen.De scribenten maken overvloedig gebruik van afkortingen in delen 1 en 2. In deel 3(fols. 90-115) komen o.m. de volgende voor:

v'sieden = versieden:'

en = ende; maghē =maghen; conductū =

:-

conductum; vn = vnde;liq rissie = liquirissie

liqirissie = liquirissie:i

postqu = postquam:u

Interpunctie werd slechts uitzonderlijk gebruikt. In deel 3 komt een paar maal eenpunt voor met de waarde van een komma.De structurering van de tekst is geschied voor het eerste deel door overvloedig

gebruik van rubriek, in deel 2 door titels in rubriek en grotere hoofdletters in rubriek,versierd met blauw, roze en goud (op fols. 40v, 52r, 54r, 56v, 58v en 62v). In het laatstedeel van het Hs., door de opschriften in rubriek te plaatsen, meestal op eenafzonderlijke regel. Wanneer er geen titel is, werden de eerste woorden van het receptin rood geschreven (eenmaal in blauw, op fol. 113r). De beginletter van elk receptis door de rubricator bovendien groter geschreven. Op fols. 106r, 107v, 108r, 109v,110r, 111v, 112v, 113 en 114 werden de beginletters afwisselend met blauwe en metrode inkt ingevuld.


63

Correcties en toevoegingen zijn niet talrijk. Ze lijken meestal aangebracht te zijndoor de scribent zelf, soms ook wel eens door de rubricator. Voorbeelden ervan vindtmen op fol. 4r, 15r, 16r, 22r, enz.Het eerste deel van het Hs. (fols. 1-22) heeft blijkbaar van de vochtigheid te lijden

gehad, de inkt op vele bladen is wat uitgelopen zonder echter de leesbaarheidnoemenswaardig te hinderen, uitgenomen op fols. 10v en 11r. Tekstverlies is er alleenop fol. 2v (een paar letters). Fol. 22v draagt sporen van het feit dat het lange tijd alsplat van een band moet zijn gebruikt.Wat van deel 2 (fols. 23-89) bewaard is, is in zeer goede staat tot ons gekomen,

zonder enige schade. Deel 3 (fols. 90-115) heeft enkele folio's waaruit een stukjeweggeknaagd werd, met enig tekstverlies op fols. 90 en 91, en zonder tekstverliesop fols. 92-109. Fol. 90r is blijkbaar lange tijd aan het licht blootgesteld geweest, hetperkament is sterk verdonkerd en de inkt verbleekt. Voor fol. 115v is dit eveneenshet geval: hier is daardoor van de enkele notities slechts weinig meer te lezen.

III. Band:

Het handschrift werd (in de 17de of 18de eeuw) ingebonden in een eenvoudige,onversierde lederen bandmet goudstempelrugwaarop dewoordenRITUSBAPTISMIMSS 1455 aangebracht werden.

IV. Determinatie:

Het schrift dat in de drie delen van het Hs. voorkomt wijst op de 15de eeuw. Voordeel 2 en 3 is er geen enkele andere aanduiding, wel echter voor het eerste deel. Ophet einde (fol. 22r) leest men dat dit boek in 1455 geschreven werd en toentoebehoorde aan de kerk van ‘sancte katherine extra dam’, d.i. de kerk vanSint-Cathelijne te Damme.


Het manuscript werd door de Koninklijke Bibliotheek aangekocht op de verkopingdie op 11 maart 1898 door de antikwaar Van den Eynden te Antwerpen gehoudenwerd (no 2472 van de cataloog). De koopsom bedroeg 34,50 Fr.



Voor zover mij bekend werd dit Hs. in geen enkel gedrukt werk tot op hedenbeschreven, buiten de vermelding in J. Deschamps, Inventaris van deMiddelnederlandse Handschriften...


64


Deel I (fols. 1-22) LATIJNS DOOPFORMULIER.

Incipit:Incipit ordo ad cathecuminum faciendum pio famulo tuum (!) Exsufflatter presbiter in facie eius et dicat N. sufflo te diabole ...

Explicit:... Liber ecclesie sancte katherine extra dam. Anno .M.CCCC.LV. Oratepro scriptore G.R.

Deel II (fols. 23-89) LATIJNS GETIJDEN- EN GEBEDENBOEK.

Incipit:(imperf.) et in hora mortis mee et largiri digneris uiuis misericordiam ...

Explicit:(imperf.) ...Agite queso agite vestris sacris orationibus ut cor meum

Deel III (fols. 90-115) GENEESKUNDIGE RECEPTEN, GEZONDHEIDSVOORSCHRIFTENEN VERWANTE ONDERWERPEN.Dit deel wordt in de hier geboden uitgave opgenomen (recepten 1125-1388).


De taal van de recepten wijst naar het zuiden van Holland (b.v. Dordrecht). Let indit verband op de afwisseling ie/u in lyeden (1311) naast luden (1313 en 1354) enbedudet (1339), kuken (1146), enz. Ook sal (1126) zoals te Dordrecht en verderzuidwaarts, doch selt (1332) zoals ten noorden van Dordrecht.Kenmerkend zijn verder dat geen apocope voorkomt in mage (1262), wel in

haselnoet (1130), walnot (1334); de u in stucke (1141), rugghe (1142), luttel (1135),doch i in dinne (1346). De vormen mit en met wisselen af. Ten slotte ook nog ei ofee in cleyne (1129), gheyten (1135), weite (1143), beyde (1271) en vleisch (1271)naast (meer zuidelijk) vleesch (1279) en steen (1329).Typisch Hollands zijn nog or in vorsche visch (1273) en ie in tfier (1135).


65

Hoofdstuk IIIInhoudsoverzicht van de recepten

De methode die in de hier geboden uitgave gevolgd wordt en waarbij de receptenprecies gedrukt worden in de volgorde waarin ze in de verscheidene handschriftenvoorkomen, heeft naast allerlei voordelen ook een groot nadeel. De recepten dietegen één bepaalde kwaal gebruikt worden, komen daardoor immers over de ganseuitgave verspreid voor en zijn dus moeilijk op te sporen. Het is de bedoeling van dithoofdstuk dit nadeel te ondervangen door een gedetailleerd overzicht van de inhoudvan de recepten te geven.Hoe gevarieerd de inhoud van de bijna 1400 hier uitgegeven recepten ook is, toch

zijn veruit de meeste van geneeskundige aard, daar ze gericht zijn tegen eenlichamelijk ongemak of een bepaalde ziekte van de mens. De kleine groep receptendie hierop een uitzondering vormt, bestaat vooral uit apothekerspreparaten waarbijonder meer de bereiding aangegeven wordt van allerlei waters, pleisters, oliën endergelijke.Zeer klein in aantal zijn de recepten die geen enkel verband vertonen met de

middeleeuwse geneeskundige praktijken. Wegens hun, in vergelijking met degeneeskundigemiddeltjes, zeer zeldzaam karakter, verdienen ze hier in het bijzondervermeld te worden. Er is een opsomming van de ‘dies nefasti’, de dagen van het jaarwaarop, naar de toenmalige, uit de oudheid overgeërfde opvattingen, men er bestaan deed geen nieuw werk aan te vatten, uit vrees dat het, onder een slecht gesterntebegonnen, niet tot een goed einde zou kunnen gebracht worden. Verder is er eenalchemistisch recept om zelf zilver kunstmatig te bereiden, en een zonderling middelom het onaangename kikkergekwaak in oorstrelend gezang te doen veranderen. Eenander middeltje, dat speciaal voor de vrouwen belang lijkt te hebben, leert hoe meniets vlug aan het koken kan brengen. De zoëven genoemde tekstjes vindt men, samenmet nog acht andere die wel onrechtstreeks of in 't algemeen iets met geneeskundete maken hebben, in het hiernavolgende overzicht onder de hoofding ‘Allerlei’samengebracht.Twaalf nummers in de collectie zijn gewijd aan weersvoorspel-


66

ling, met een zekere voorkeur voor de tekenen van naderend vriesweer of dooi.Bijzondere aandacht verdient ten slotte nog het handvol recepten waarin middeltjes

tegen ziekten van paarden voorgeschreven worden. Immers, voor zover mij bekend,zijn deze veterinaire recepten de enige die uit de middeleeuwen in hetMnl. taalgebiedbekend zijn1. Het feit dat - op één enkele uitzondering na - deze recepten voorkomenin een aaneengesloten groep, wijst erop dat we hier een fragment hebben uit eengrotere collectie gelijksoortige remedies, waarvan er enkele op de ene of de anderewijze midden in een verzameling recepten voor menselijke ongemakken terechtgekomen zijn. Of deze kleine aaneengesloten groep door de scribent uit een andereMnl. verzameling overgenomen werd, ofwel of hijzelf ze uit een andere taal vertaaldheeft, is natuurlijk niet met zekerheid te bepalen. Wat er ook van zij, dit fragmentvan recepten tegen paardeziekten, wettigt de hoop dat er mogelijk nog verzamelingenvan Mnl. veterinaire recepten in handschriften voorhanden zijn.Zoals reeds gezegd, is het overgrote deel van de hier uitgegeven recepten van

medicinale aard. In het hiernavolgende overzicht wordt de zeer verscheiden inhoudverdeeld over 94 trefwoorden die in alfabetische volgorde gerangschikt zijn. Vanelk recept wordt niet alleen het nummer aangegeven doch worden ook bondig devoornaamste ingrediënten en de manier van toedienen vermeld. Op deze wijze wordtvan het overvloedig en zeer disparate materiaal een systematische cataloog gegevendie, naar ik hoop, goede diensten zal bewijzen aan latere onderzoekers en hun zondertwijfel veel tijdverlies zal besparen. Als iemand b.v. graag wil weten of in de hiergeboden recepten een middel voorkomt om dood vlees uit wonden te verwijderen,dan dient hij slechts het trefwoord ‘wonden’ op te slaan. Het is duidelijk dat door deopneming van de voornaamste ingrediënten, het inhoudsoverzicht ook op zichzelfeen bondig, doch - door het groot aantal recepten - toch representatief overzicht geeftvan al de middelen die de middeleeuwse barbier, chirurgijn, wondmeester enkwakzalver in de Nederlanden tegen een bepaalde kwaal meende met hoop op eengoed resultaat te kunnen aanwenden. Op deze wijze is dit hoofdstuk ook eenbescheiden bijdrage tot de betere kennis van een aspect van de Nederlandse

1 Dit met uitzondering van het gedeeltelijk door L. SCHARPÉ gedrukte recept (LeuvenseBijdragen I (1896), 67). In het recente werk van J. WOUTERS, Volksdiergeneeskunde(Wetteren, 1966) worden zogoed als geen middeleeuwse veterinaire recepten besproken.


67

cultuur waarvan de hier geboden uitgave toelaat een vollediger beeld te krijgen dandit totnogtoe mogelijk was.Het spreekt vanzelf dat wegens de groepering van de recepten rond een relatief

beperkt aantal trefwoorden, er voor een klein aantal gevallen van de gebruiker vanhet overzicht, een zekere verbeelding vereist wordt: b.v. recepten om een ‘ghescut’uit het lichaam te verwijderen, vindt men onder de hoofding ‘vreemd voorwerp inhet lichaam’.Verder verdient het aanbeveling bij een recept dat b.v. handelt over ‘tantzwere

daer worme in sijn’, niet alleen te zoeken onder ‘tanden’, doch tevens ook onder‘wormen’, en bij een middel voor ‘quetsinghe vander borst’ zowel de trefwoorden‘borst’ als ‘wonden’ op te slaan.Om de bruikbaarheid van het hier geboden overzicht te verhogen werden ook een

aantal verwijzingen naar verwante lemmata ingelast, en bij twijfelachtige gevallenwerd er voor gezorgd de receptinhoud onder meer dan een lemma op te nemen.Op het einde van het overzicht van al de recepten die onder een bepaald trefwoord

geklasseerd werden, wordt ook een gelijkaardig overzicht toegevoegd van de receptendie in W. De Vreeses uitgave voor hetzelfde doel voorkomen. Voor de compilatievan de op De Vreeses werk betrekking hebbende gegevens, heb ik natuurlijk gebruikgemaakt van een reeds vroeger verschenen bijdrage waarin een studie van debestemming en de botanische termen in De Vreeses werk gegeven worden2. Het daargegeven materiaal diende echter gedeeltelijk gehergroepeerd te worden, daar wegensde veel grotere omvang van de hier gedrukte collectie, bepaalde lemmata nog verderdienden gesplitst dan dat in de zoëven vermelde bijdrage nodig gebleken was.Bovendien werd voor de gegevens die op De Vreeses uitgave betrekking hebben,

geen genoegen genomenmet de opsomming van de nummerswaarmen tegen dezelfdekwaal gerichte of op hetzelfde lichaamsdeel betrekking hebbende recepten aantreft.Ook hier werden de voornaamste bestanddelen en de wijze van toedienen bondigaangegeven, zodat daardoor de vergelijking mogelijk wordt van de receptinhoudenuit De Vreeses verzameling en die welke hier gedrukt zijn. Het is zonder meerduidelijk dat alleen die recepten uit De Vreese hier vermeld worden, die, ofwelgelijkaardig zijn qua inhoud, ofwel voor een gelijk doel gebruikt worden als de hiergebodene, en dat de overige buiten beschouwing werden gelaten.

2 VMKVA (1965), 65-110.


68

Aambeien

Om ‘spenen’ of ‘anebeyen’ te genezen zal men sap van ‘roet ertuelt’ drinken en ergekookte bladeren van ‘erre’ op leggen (124), sap van ‘senicle’, viooltjes, reinvaan,‘canp’, bijvoet in bier ‘van mente’ drinken (125), het ‘fondament’ wassen met eppeen er pulver van huisjesslakken op leggen (207), er pulver van koperrood, atrament,peper en varkensvet (307), of pulver van ‘antimonij’ en sap van ‘wolline’ gedrenktin katoen (308) op leggen, of as van ‘wulfsworte’ en bokshoorn in wijn drinken(337). Men kan ze ook wassen met lauw water en ze insmeren met atrament en moesvan ‘herwen’ (338), er een pleister van dille en netelzaad op leggen (503), ze wassenmet sap van verschillende kruiden (603), ze wassen met lauw water en insmeren met‘barghine smoute’, atrament en moes van gerwe (645), met ijzervijlsel in sap van‘tapa barbati’ en boomwol (647), met meel van ‘dolke’, lijnzaad en ezelsmest (699).Ten slotte ook nog: ze wassen met netelsap (979) of het moes ervan erop leggen(993); gemalen boomschors erop leggen en wassen met het sap ervan (1132), sapvan gerwe in wijn drinken of dit kruid erop leggen (1133 en 1134).Cf. DE VREESE:Tegen dit ongemak worden de volgende remedies aanbevolen: baden, insmeren

met vet en ‘atermente’, en er moes van ‘ghaerwen’ op leggen (27 en 336), tapsusbarbatus (148), of moes van ‘bladeloese’ (153) aanwenden, insmeren met as van eenoude schoen met olijfolie (261), ze in de rook van verbrande hoorn (van eenpaardehoef) of van ‘wullewort’ houden (288), insmeren met ‘de gomme van derwedewinden’, samen met ‘triaclen’ (298), insmeren met as van een mol (337), watervan ‘termentille’, ‘cremorse’ of ‘groet duvelsbete’ drinken (416), insmeren meteidooier (526), met as van ‘consoudebloeme’ (527), een zakje met natgemaaktezemelen erop leggen (528), over de rook van verbrande wierook houden (529),insmeren met as van ‘hertshoren’ en olie (530), over de damp van gekookte‘wijschmente’ (531) of ‘ackermente’ (532) houden, een drankje van ‘savele’, boteren suiker (569) drinken, of een suppositorium gebruiken van zout, honig en ‘malrovie’(571).

Aangezicht

De recepten die op het aangezicht betrekking hebben, kunnen in twee groepeningedeeld worden: een eerste groep kan men rekenen bij de schoonheidsmiddelen,een tweede handelt over ongemakken, doch het onderscheid tussen beide groepen isniet steeds even scherp afgetekend.


69

Om ‘smetten’ van het gelaat te verwijderen drinke men olie van noten (4), smere hetin met een zalf van ‘berghin smere’, wierook, amandelboter en kwikzilver (169).Sproeten verwijdert men met hazebloed of bloed van een stier (170), met water vanwedewinde (444), met sap van ‘yzombre’ (682), met bonenmeel gemengd met waterof ‘loghe’ (702), met een mengsel van ‘latarie’ in azijn en koperrood in water gekookt(901), met er gestampte ‘zisenbrawe’ op te binden (1243), of met ‘sauelmeel’ gemengdmet water of ‘loghen’ (1255).Om een mooie gelaatskleur te hebben zal men het aangezicht wassen met

kaneelpoeder gemengd met wijn of water (171), 's morgens ‘aqua saluea’ drinken(388), kandijsuiker eten met kwikzilver, goud, parels, rabarber en ‘candida’, en -zeker wel veel aangenamer - niets dan goede wijn drinken (411); ook kan men‘candida’ drinken (407) of nog: betonie eten met wijn (1233). Wanneer iemanddikwijls ‘comijn’ eet, zal hij bleek zien (736). Zich veel wassen is evenmin aan teraden: het resultaat is een ‘outdachtich’ gelaat (802).Middelen om het gezicht ‘versch ende schone’ te hebben: wassenmet wijnbezinksel

en water (173 en 174); tarwewater 's avonds op het gelaat strijken (441); er een zalfop smeren van glaspoeder en honig (550) of poeder van wortels van ‘serpentinen’,gemengd met rozenwater en ‘aplomp water’ (551).Puisten zal men doen verdwijnen met zalven: de as van muizen gemengd met olie

(172) of ‘weytenmeel’ met azijn of honig (1249) zal men erop smeren.Cf. DE VREESE:Tegen sproeten, ‘plecken ende smetten’ of puisten gebruikt men rozenwater (20),

olie van ‘rosmarijn’ (30), zalf van ‘belrichssaet’, witte gember, leliewortels en zwavel(39), een water van wijnsteen, leliewortels, ‘lubberstekel’, ‘serpentinen’, bakelaaren ‘belrixssaet’ (40), een pleister van tarwemeel, honig en azijn (76) of ‘aquaconsolide majoris’ (415). Tegen ‘quade ghedane’ drinke men een afkooksel vanrabarber, ‘ganciane’ en saffraan (259); om ‘goet bloetvarwe’ te hebben, drinke men‘aqua salvie’ (414).

Aderen

Op ‘ghezwel van aderen’ legge men een pleister van ‘confirie’ en azijn (306 en 601),of van ‘huysmuer’, eppe, was en tarwemeel (1180). Voor gebreken van de aderswordt ook het drinken van tarwewater aanbevolen (442), en tegen aderspat zal mener een zalf van netels, ‘dille’ en honig (502 en 503) op leggen, of het


70

pulver van een witte worm of van witte ‘meyden bloemen’; ook wassenmet ‘elrenlo’is goed (1337).Cf. DE VREESE:Op bloedende aders strooie men pulver van ‘verdegrise’ (43).Zie ook bloed en wonden.

Aderlaten

De dagen waarop men moet laten als men ‘sine licht’ wenst te behouden of geenkoorts wenst te hebben, worden genoemd in 341; de redenen waarom men in deoogsttijd niet zal aderlaten, in 342. Er zijn drie dagen in het jaar waarop men geenbloed zal laten indien men niet het gevaar wil lopen te sterven (343, 344 en 1067).Een antwoord op de vraag op welke dagen en in welke maand men bepaalde adersdient te laten, vindt men in 346. Wanneer in het gelaten bloed in 't midden ‘wittedropel’ zijn, betekent dit dat de dood nabij is (1066). Vooraleer een nieuw scheermesvoor het aderlaten te gebruiken zal men het aan drie bewerkingen onderwerpen (787).Op gezwellen die het gevolg zijn van aderlaten, legge men een koolblad (197),

een pleister van eppe, ‘plantaginis’, alsem en ‘alexandre’, of een gekookt blauw kleed(206).Cf. DE VREESE:Voorschriften voor het laten (262 en 393); om gelaten aders te ‘ontswellen’ zal

men er witte ‘campernoelen’ en zout opbinden (206); om ze na het laten te stelpenstrooie men er ‘verdegrise’ op (43) of legge er de helft van een ‘zwerte boene’ op(207).

Allerlei

Onder dit lemma dienen eerst en vooral enkele recepten vermeld te worden die metgeneeskunde wel enig verband hebben doch moeilijk ergens anders dan onder dezealgemene titel kunnen geplaatst worden: welke kruiden een ‘goet ersatere’ in demaand mei dient te verzamelen (1) of welk kruid men dient te gebruiken om ‘groetwee’ in het lichaam te genezen (450). Ziekte die de ‘mensche ane comt van couden’.bestrijkt men met zalf van ‘zauen bome’ (677), voor iemand die in onmacht valt is‘cuelne’ goed (1021); wie elke dag ‘candida’ drinkt, zal verjongen en verblijden(407). Wie wil ‘moedich sijn ende blide van herten’, zal ‘folgen’ eten (457); ook hetdrinken van ‘merc sap’ doet iemand die droevig is verblijden (1369). Heeft iemandte veel gedronken, men zal hem rauwe appels te eten geven of koud water op zijn‘gemacht’ gieten (1095)!Vier recepten hebben met geneeskunde niets gemeen: er is de


71

opsomming van de ‘dies nefasti’, dagen waarop aangeraden wordt niets te beginnenindien men niet wil dat het slecht eindigt (345), een alchemistisch recept om ‘datfijnste zeluer vander werelt’ te maken (394), een middel om, als ge woont waar ‘diepuden v gebuer’ zijn, hun kwaken in zingen te veranderen (461) en ten slotte nogeen recept om iets snel te doen koken (1051).Cf. DE VREESE:Een middel dat ‘scoent ende gheneest alle dinc aestelic’ is olie van ‘kinderstronten’

of van jongensbloed (296); om verlichting in de ziekte te brengen, geve men watervan ‘termentille’, ‘cremorse’ of ‘groet duvelsbete’ te drinken (416), en om nietdronken te worden, drinke men sap van brionia met azijn (305).

Apothekerspreparaten

Om een ‘latuarie’, een ‘syrope’ of een ‘platere’ te maken, zal men eerst suiker ofhonig koken, afschuimen en filtreren (2). Een ‘stritorie’ maakt men met gemalenwierook en eiwit (233). Hoe men ‘realghe’ doodt, wordt uiteengezet in 839. Om‘seronen’ te bereiden neemt men wierook, schapevet, maagdewas en olijfolie enkookt dit samen (1026). Om een ‘volcomen syrop’ te maken wordt een ingewikkeldebereidingswijze aangegeven (1343).Cf. DE VREESE:Om het ‘plaaster van henricus’ te maken (42), om ‘treitdouken’ te maken (407),

om ‘drooch treite’ te maken (406). Om siroop te ‘claersene’ (54), om ‘cyroop decalamento’ te maken (53), om ‘cout cyrop’ te maken (53) en om siroop van alsemte maken (56).Zie ook oliën, treit en zalven.

Baarmoeder

Zie bij Vrouwenongemakken.

Beet van dieren

De dieren waarvan de beet in de recepten ter sprake komt, omvatten horzels, wormen,spinnen en serpenten, doch veruit het talrijkst zijn de recepten tegen beten van al danniet dolle honden.Op de ‘strael van horselen’ legge men gestampte ‘malue’ (100); voor wormsteken

is ‘celtica’ goed (1352); op beten van ‘coppen’ legt men as van wilg en van ‘saluanam’(110). Beten van serpenten behandelt men met sap van ‘sentorie’ (111), van groeneruit en venkel (112), van agrimonie (113) of van weegbree (1360); alsvoorbehoedmiddel drage men ‘arthimesia’ en ‘vrinam canis’ bij zich (114).


72

Tegen hondsbeten kan men een pleister van tarwebloem, wijn en honig (239)gebruiken, ruitsap drinken (240 en 992), het haar van de hond op de wonde leggen(241) of de lever van dezelfde hond eten (242), look (492 en 1049), of ‘witworte’(497), of komijn (736) op de wonde leggen, er een zalf van bijvoet, brandnetels enlijnzaadolie op smeren (864), of ook er de wortel van hondsroos (1097) of gestamptebetonie (1153) op leggen.Cf. DE VREESE:De ‘pierworme’ doodt men met alsemwijn te drinken (57). Allerlei ‘wormen’

worden bestreden met look op de gebeten plaatsen te smeren (158) of het te eten metazijn (162), met sap van netels, ‘plantayn’ en alsem te drinken (470), ‘twitte vandinen quade’ te drinken (474), as van ‘hertine perarcos’ met eieren te eten, of sapvan huislook, van ruit of van ‘nesmoede’ te drinken (475), door te vasten tot navespertijd en dan tarwebrood met alsem te eten (476).Om hondsbeten te genezen make men een pleister van look en honig (159), van

look en salie (160), of van een ei met het haar van de hond, ‘Canarye suycker’, sapvan ‘gherruwe’ en zalf van rozen (417); sap van ruit (525 en 540) is er ook goedvoor.

Blaas

Naast brandewijn, een uitstekend middel voor een ‘mans blaes’ (746), worden tweekruiden genoemd die goed zijn voor de blaas: peterselie (1309) en ‘celtica’ (1352).Ook kersestenen worden aanbevolen (1077).Cf. DE VREESE:Tegen ‘quade blaese’ is ‘glaedie’ goed (66). Wanneer de ‘blaze ghequetst’ is, zal

men de urine bezien (p. 115) en voor ‘zeerhede’ drinke men alsemsap (346).Zie ook urine.

Bloed

Om bloed te stelpen zal men leem en eiwit op voorhoofd en slaap binden (144),pulver van hertshoorn met wijn drinken (221) of een eipleister op de wonde leggen(808). In 876 worden acht verschillende middeltjes genoemd: ‘gherwe’ op de wondebinden, warme as van haver opsnuiven, ezelsdrek op de wonde binden; goed is ook:schors van vlier, as van ‘mosscaten’, ‘equinum’, netelsap (ook in 979) en sap van‘violetten cruut’. Andere bloedstelpende middeltjes zijn: zurkel eten (1022), as van‘atriment’ op de wonde leggen (1039), een pleister van wierook, aloë en eiwit eropleggen (1209) of wassen met sap van ‘hennen kerse’ (1214).


73

Tegen ‘bloetsucht’ drinke men ‘aqua saluea’ (388), of ‘rubria’ (415), ete tarwebroodmet vrouwenmelk en eiwit (640), drinke sap van reinvaan met rozenwater enweegbreesap (665), sap van gerwe en weegbree (666), ete stof van bonenen‘weytinenmele’ (693), drinke gekookte melk (727) of ‘billen zaet’ in ‘mede’ (1375).Om bloedspuwen tegen te gaan kan men drinken: sap van ‘saluine’ (162), sap van

knoflook (661, 1107 en 1284), sap van vier planten (662), sap van ‘poleye’ (663),as van het hart van een hert met melk (664), sap van ‘weyt’ (690), stof van bonenen‘weytinen mele’ (693), sap van weegbree (1215), sap van ‘alant’, gerwe, ‘walbrien’en ‘centorie’ (1284), of nog: sap van ‘polioen’ (1292).Als een mens ‘quaet bloet’ heeft zal hij sap van ‘fumus terre’, witte doorn en

‘orabele vander zee’ (119) of ‘aqua saluea’ (388) drinken, of ‘sauie’ eten (440).Eende- en ganzevlees maakt ‘quaet bloet’ (719).Om uit wonden bloed te trekken ‘datter in es bleuen’ is sap van ‘calmenten’, pulver

van ‘brionie’ (219) of een zalf van ‘polipodium’ (220) aangewezen.Ten slotte zijn er nog vier recepten waarin andere kwalen behandeld worden:

‘bloet ten fondamente’ geneest men door ‘rubria’ te drinken (415); ‘bloet ganc’ methet zaad van bilzekruid (1375); bij een bloedopdrang zal men kriekenwater drinken(429) en als iemand ‘bloets te vele’ heeft kersenwijn (468).Cf. DE VREESE:Om bloed te stelpen zal men bij neusbloeden een ring van een wilgetakje aan de

vinger dragen (9), op de wonde ‘verdegrise’ strooien (43), alsem of ‘marke’ onderde tong leggen (80), de geur van ‘rute’ opsnuiven (178), broodkruim gedrenkt inazijn erop leggen (283), ‘aqua verbena’ drinken (411), pulver van ‘dadelsteen’ metwijn drinken of katoen met atrament in de neus steken (548), twee kruisjes tekenenop de rechterkant van het hoofd (549), sap van ‘ackermente’ in het oor druppelen(550), damp van komijn, venkel, alsem en gerstestro in het oor opvangen (551).Tegen bloed lozen is brionia goed (305), ook as van de hersenen van een hert met

melk drinken (376), of ‘aqua verbena’ (411). Wie veel ‘savel’ eet, zal ‘bloed pissen’(567). Tegen bloed spuwen drinke men ‘saffine’ gekookt in wijn (502). Om‘verwallende bloet’ te ‘vercoelen’ drinke men ‘basmana’ (125) of water van‘heedernetelen’ (196). Voor het gebruik van hazebloed zie 584.Zie ook aderlaten en wonden.


74

Borst

Goed voor de borst zijn: ‘polioen’ (1), een zalf van zes verschillende kruiden (30),sap van drie ‘bayen’ (31), sap van ‘prumekine in bussche’ (32), van zaad van ‘achen’en ‘anise’ (33), sap van ‘alsene’, ‘witte materne’ en ‘ysope’ (34), sap van vierverschillende kruiden (35), een ‘latuarie’ van lijnzaad en honig (36), sap van witte‘marubien’ (132), van ‘satureye’ (133), ‘aqua yrundinea’ (367), eppezaad en‘mencoppijns zaet’ (383 en 384), sap van ‘kerse’ (483, 658, 1001 en 1108), sap vande wortels van vier verschillende kruiden (496), gepulverde wierook (498), ooksamen met was, boter en zout (499), sap van ‘haghe stekel wortele’ (653), ‘ysope’(655, 737g, 1008, 1063 en 1186), ‘eppe’ (657, 999 en 1289), ‘poleye’ (660 en 1111),‘weyt’ (690), bonen (701), boter (730), een ‘latuarie’ van drie kruiden (966), pulvervan ‘isope ende perdike’ (972), een pleister van netels (979). Verder nog: sap van‘elencampana’ (989), van ‘saly’ (1064, 1089, 1110 en 1317), ‘ghengheuair’ (1081),witte suiker (1083), ‘amael’ (1086), sap van ruit (1109 en 1221), verse meiboter(1137), de voetzolen wassen met warm water en inwrijven met zout (1181), drinkenvan betoniesap (1227) of de bladeren ervan eten (1228), ‘amandelen’ (1265),‘cardimomen’ (1303), ‘latricie’ (1305), ‘fiole’ (1318), een pulver uit veertienverschillende kruiden (1351), sap van ‘borayge’ (1354), ‘latricien’, ‘hertstonghe’,huislook en ‘eufrasien’ (1357) en een ‘electuarium’ van ‘dyadragant’, ‘dyapenidium’en ‘penijt’ (1358).Cf. DE VREESE:Goed voor de borst zijn: ‘basmana’ drinken (124), water van ‘termentille’,

‘cremorse’ of ‘groet duvelsbete’ (416), eten van alsem, witte ‘materne’ en hysop(485). Tegen ‘gheswelle’ van de borst gebruike men een ‘pulment van senepe’ (481);tegen pijn in de borststreek zijn goed: ‘glaedie’ (66), sap van aloë, peterselie,‘amelescouche’, betonie, witte ‘materne’ en ‘paerdshoeve’ (478), sap van ‘marroes’en hysop (482), sap van ‘petenelen van den bussche’ (483) of hysop met wijn (487).Om de borst te purgeren drinke men sap van ‘centorie’ (480), van ‘petenelen vanden bussche’ (483), van ‘clarie’, hysop en ‘roselie morovie’ (486); om ze zacht temaken: wierook, was en boter (585).Zie ook hoest en longen.

Braken

Om te doen braken kan men sap van de bast van ruit en noteboom te drinken geven(163), de vinger in de keel steken, of sap van


75

meldezaad of raapolie drinken (881). Om te ‘vijsten’ zal men ‘venecoel saet’ eten(751).Om braakneiging tegen te gaan geve men sap van venkel (161), van gerwe (323,

1070, 1094 en 1163), van rozezaad (340) te drinken of legge een pleister van gerweop de navel (1291). Ook kan men op de borst een rauwe appel leggen (481) ofbetoniesap drinken (1227).Cf. DE VREESE:Om te doen braken gebruike men sap van ‘millefolium’ (285), sap van ‘bladeloese’

(320), van ‘hasabokaris’ (321) of een aftreksel van ‘sofferaen’ (322), een drankjevan wijnruitschors, van noteboom, van vlier en van verbena (503); een anderbraakmiddel is: wortel van brionia, zaad van ‘spuerien’, van ‘adereppen’ en vanmostaardzaad (565).Om het braken te doen ophouden: sap van munt en peper (498), ‘gheruwe’ met

honig (499), valeriaan en gerwe (500), venkel en honig (501), ‘roden kervele’ (503)of ‘rouwen kervele’ met ‘rouwen weie’ (545).

Breuken

Op het ‘ghescoerde’ legge men een pleister van was en van ‘pec rosijn’ en drinkesap van ‘omoede’, ‘confirie’ en ‘consoude’ (77), legge er een pleister op van zwavelen vet (78), drinke een ‘poelment’ van ‘cotele vanden ram’ met melk (79), ete ‘rubria’met olijfolie en peterselie (414), drinke sap van ‘alant’ met ruitsap gemengd (672),smere er een zalf van acht verschillende kruiden op en legge er het ‘plaaster vanJeruzalem’ op (847), drinke sap van ‘elencampana’ gemengdmet ruitsap (989), leggeer ‘malue’ op (997), drinke betoniesap (1185) of sap van ‘poleyden’, ‘poerloec’ en‘beuenelle’ en legge er daarna een pleister van zwavel, knoflook en huislook op(1345).Cf. DE VREESE:De volgende middeltjes komen voor: er hete ‘compernolen’ op leggen (8), sap

van ‘vriesewonde’ en ‘grafenede’ drinken (61), en er een pleister van ‘elna campana’(156) of populierzalf op smeren (401).

‘Buucevel’

Tegen deze kwaal gebruikt men wilde munt (1), ‘aqua lasida’ (373), ‘aqua draca’(375), ‘aqua saluea’ (388), sap van weegbree (639, 1043, 1101 en 1290), as van‘wilde sleen’ (642), bonen (703 en 1256), melk (726 en 1059), sap van ‘comijn’(736), vier


76

middeltjes in 877 en nog vier andere (878), bijvoet op de navel binden (879), zeerhard gekookte eieren (880), peper met ‘ghenghebaer’ drinken, sap van weegbree ofvan dille (893), ‘caerdensaet’ eten (910), ‘grensing’ eten (1055), weegbree met‘garwe’ (1131), drinken van sap van ‘gagel’ (1212) en water van heemstwortel metwijn (1279).Zie ook diarree

Diarree

Tegen ‘tmenisoen’ zal men een koek van sap van ‘gerwe’ en tarwemeel (208 en 667)eten, ‘aqua lasida’ drinken (373), ‘sleen’ eten en het sap ervan drinken (638 en 925),een pleister van honig en ‘mastike’ op de navel binden (669), ‘papple’ en ‘steenvaren’eten (670), sap van hazelnoten gekookt in wijn drinken (925), een koek van het sapvan ‘metelieue cruut’, ‘tormentine’ en bonen eten (1017) of sap van ‘cuelne’ drinken(1022). Verder wordt ook aanbevolen: muskaatnoot (1299), ‘cobeben’ (1302),weegbree (1313), sap van ‘venkels wortelen’ of een pleister van lelie- en weegbreesap(1346) en ten slotte ook sap van ‘aurine’ (1371).Cf. DE VREESE:Tegen 't ‘menisoen’: sap van sleen drinken (2 en 290) of het kruid eten (107),

hardgekookte eidooiers (19 en 215) of galappels (75) eten, sap van ‘venisoen’ metkaneel- en gemberpoeder en saffraan (135), moes van ‘raapkine van blaederen’ metzoete melk en eidooiers eten (390), water drinken van ‘termentille’, ‘cremorse’ of‘groet duvelsbete’ (416). Zie ook pp. 115-116. Tegen de ‘roede lichame’: sap vanverbena drinken (184); tegen kolieken siroop van ‘roseblader’ (53), siroop van‘calamento’ (55), ‘basmana’ drinken (125), ‘aqua salvie’ (414), sap van venkel (497)drinken. Om loslijvigheid te doen ophouden: een aftreksel van hardgekookte eierenin azijn (289), sap van gerwe met tarwemeel bakken en opeten (291), ‘stomaticumlaxatijf’ eten (292) en ten slotte iets gebruiken dat men vindt in de maag van een dier(581).Zie ook ‘buucevel’, ‘lancevel’ en verstoptheid.

‘Drope’

Op deze kwaal legge men een zalf van peper, wierook, vet, zwavel en kwikzilver(49), een zalf van zes verschillende kruiden (291), smere de plaats in met‘campernoele’ (292), met een zalf van zeven ingrediënten (293 en 609), met een zalfvan ‘albatum’, met was en aloë gemengd (379), drinke ‘aqua saluea’ (388) of ‘spermarute’ (403), legge er een zalf op van ‘rubria’ gemengd met aloë


77

en olie van ‘baeyen’ (413) of gekookt met zwavel (416), drinke water van ‘tarwecruut’ met wijn (442), legge er een zalf op van koolzaadolie, was, mirre en wierook(611), wasse met sap van eikeschors en -bladeren, elzeschors en -bladeren, weegbreeen ‘kalmijnsteen’ (612), legge er zalf van ganzevet op met ‘kersen’ (613). Men magook de aangetaste plaatsen wassen met bonensap en atrament (614), of met medesap(615).Cf. DE VREESE:Men kan dit ongemak insmeren met gekookte urine (33), populierzalf (191), een

zalf van wortel van ‘roeden pardeken’, van heemst en van ‘confringen’, ‘cockoesloec’,varkensvet, kwikzilver en vrouwenmelk (307), een zalf van koperrood, zwavel envarkensvet (399). Tegen ‘drope die huutgesleghen sin’ is goed een zalf gemaakt vanolijfolie, wierook, hars, meiboter, varkensvet, eppe, ‘martenekervel’ en ‘bonnie’(309). Tegen ‘drope van rudicheit’ gebruike men ‘aqua salvie’ (414), sap van zemelenen ‘tante’ (553) of een pleister van met azijn gestampte esbladeren (554).Zie ook ‘rudicheit’.

Eigenschappen van planten, dieren en stoffen

Een ganse reeks nummers in de hier uitgegeven verzameling zijn geen recepten inde enge zin van het woord; men zou ze beter dieetvoorschriften kunnen noemen daarze de voor- en nadelen van allerlei stoffen opnoemen.Het talrijkst zijn de eigenschappen van planten en vruchten (de spelling is die van

het Hs.):

1265amandelen

1306anijs

708, 1261appels

1371, 1372aurine

1356averute

1312betonia

1276, 1375bille (bilzekruid)

1354borayge

1303cardimomen

710castaengen

1352celtica

1302cobeben

736, 1307comijn

998dille

1199diptam


697dolc

1314hoelwortel

706kersen

1305latricie

492looc

997malue

737marobie

1263mispelen

711, 1264moerbesien

1299, 1300muscaten

1301naghelen

979netels

712, 1266noten

709, 1262peren

1260perseken

733, 1309petercelie

706prumen


78

989elencampana

1188eppe

1318fiole

1304galigaen

980garnaten

694gerst

1310ghinghebare

990grissconte

713, 1267hasel noten

734, 735henp

1315rose

992, 1316rute

994, 1317sailge

1308solferaen

705, 1078vijgen

1313weechbrede

689, 690, 691, 692weit

1353wermoet

707, 1259wijnberen

996ysope

1311zedeware

Eigenschappen van vissen: gezouten - 1274; grote - 723; soete - 724 en verse -1273.

Zuivelprodukten: boter 730; case 729; eyer 731; geitemelk 726; melk 725, 727 en1275.

Gevogelte: duiven: 't vlees 719, dmarc 728; clene vogele 721; eendevlees 1271;gansevlees 718, 1271, hoenslevere 722; partrisen 1272.

Vlees: dieren met 4 poten 1269, wilde - 1270, geite- 715; hazen 717; herten 717,lammeren 715; runderen 716; zwijnen 714, 1268.

Andere: honich 732; oliwit 1355.Cf. DE VREESE:

138agrimonia magna

340, 346alsenen

371betonie

210bivoet


305brionie

243brunnelle

139buglossa

141capillus veneris

572cassia fistula

175coecten

140cuscuta

344, 590dille

560elleborus

142epatica

562esule

143eufragia

372gherwe

66, 345glaedie, ghaladien

144hermodactili

341huemst

158 tot 167loec

137luminaria

343maluwe

145manis eva

173meradic

558morelle

211netelen

146nigella

245, 342polioen

347rute

566 tot 569savel

559scameneide

244sentorie

182surkereiden

148tapsus barbatus

147turbith

172venkelzaet

247wittewort

119zavelboem


246zedewaer poeder


79

Epilepsie

Deze ziekte wordt in de receptenmet een grote verscheidenheid van namen genoemd:‘tfallende fledersijn’, 't ‘grote evel’, ‘epilencie’ en ‘groet ongemac’.Men kan pulver maken van een jonge roek die nog nooit met de aarde in aanraking

is gekomen en dit drinken met wijwater (275), de schors van ‘coelstocke’ met azijnen sap van waterkers drinken (276), bloed van zwaluwenmet wierook eten of drinkenmet ‘linguam canis’ (277), pulver van een mol (278) eten, ‘galbanum’ opsnuiven(279), het hart van een ooievaar eten of een afkooksel ervan drinken (280), ‘aquaphilosophorum’ (347) of dit water met sap van drie andere planten (348), ‘aquapetralis’ (364), ‘aqua yrundinea’ (364), ‘duplicatum’ met ‘castorien’ gekookt (385)of ‘candida’ (408) drinken. Pulver van de lever van een patrijs (493), ‘witworte’ metruitsap (497 en 509), drek van de ooievaar (508), de rug insmeren met olie van‘juniuere’ (510), ‘castorie’ met ruitsap (683), de gal en het hart van een hond (950),een afkooksel van saliebladeren in wijn (1100), purperen ‘fiolen bloemen’ (1218)en de lange ‘hoelwortel’ (1314) zijn alle geschikte remedies tegen deze gevreesdekwaal. Dieetvoorschriften voor wie de ‘suchte’ heeft, vindt men in 1321.Cf. DE VREESE:Men kan de wortel van brionia aan de hals hangen (305), het sap van ‘aneren’ en

‘valerien’ drinken (441), ‘polioen van ascorien’ en ‘galebrium’ laten opsnuiven (442),iets dat men vindt in de maag van een dier aan de hals dragen (582). Zie ook p. 115.

Fistel

Volgens 268 zijn er twee soorten fistels: hete en koude; de eerste maken grote gaten,de andere kleine. Ook maakte men onderscheid tussen open of ‘lopende’ fistels, engeslotene. Er is ook een soort fistel waarvan men niet kan genezen: hoe men ze kanherkennen, vindt men uiteengezet in 571 en 1172.Een eerste geneeswijze bestaat erin dat men een pulver in de gaten strooit: as van

look, atrament en bonen (568) of wit ‘honds quade’ (575).Men kan ook een vloeistoferin gieten: as van vis met sap van ‘auanschen’ en tegelijkertijd het sap van de plantdrinken (267) of geblust ‘realgher’ met wijn (838).Zoals reeds zoëven gebleken is, worden ook drankjes voorgeschreven: sap van

lijnzaad, de ‘crop’ van rode kool enmeekrap samenmet wijn (319), sap van ‘tremoors’(328), een mengsel van negen


80

waters (393), een soort wormpjes in een bepaald aantal gedurende negen dagengedronken (567) of een aftreksel van twaalf verschillende kruiden (570).Nog talrijker zijn de zalven en pleisters die samengesteld zijn met wierook en

atrament (232), sap van ‘lanceleyen’ samen met eiwit en roggemeel (268), de schorsvan de wilde appelboom (269), rode bramen, ‘omonde’ en alsem (270), agrimonieen ‘berghijn smere’ (271); ‘wercke’ gedrenkt in ‘aqua philosophorum’ (351), gekookte‘maluwe’ met rapen (566), een afkooksel van ‘heemse-’ en ‘confilien’-wortelen,samen met ‘fenigrieck’, lijnzaad en vet (569), spaansgroen (833), ook wel samenmet netelzaad (840). Ten slotte ook nog harpuis, pik en olijfolie (834) of pitten vanhazelnoten (835).Voor een fistel of een kanker in de mond wordt ‘scelworte’ aanbevolen (494).

Wanneer men ‘quade gate in been of in andre lede’ heeft, zal men er een pleisteropleggen van ‘euenmele’, huislook en honig (243 en 1140).Cf. DE VREESE:Men kan sap van eikeloof en klimopbladeren drinken (203), er poeder op strooien

van betonie, agrimonie en verbena (204); tegen deze kwaal zijn verder goed: ‘aquaverbena’ (411) en water van ‘termentille’, ‘cremorse’ of ‘groet duvelsbete’ (416).Zie ook kanker en mond.

Flerecijn

De vijftien recepten die over dit ongemak handelen, zijn zeer verscheiden van inhoud:men wordt aangeraden sap van tien verschillende kruiden (256) of sap vanvenkelwortels, ‘pershoeue’ te drinken en de voeten met sap van gerstestro te wassen(272), gestampte netels erop te leggen (273) of een zalf van vijf kruiden en zes anderestoffen (274), ‘aqua philosophorum’ (349) of ‘aqua lasida’ (377) te drinken of nog‘duplicatum’ (385) of negen waters (393), olie gekookt met ‘apolo’ erop te smeren(399), ‘sperma rute’ (405) te gebruiken, ‘sauiwater’ te drinken (433), sap van vierverschillende kruiden gekookt in urine erop te smeren (462), er een zalf van‘aterment’, kwikzilver en vet (606) of netelen (979) op te leggen en ten slotte ooknog sap van ‘grissconte’ te drinken (990).Ook een enkel recept tegen ‘reume’ kan men in dit verband noemen: men wordt

de raad gegeven vet van zes kruiden samen met water van hysop te drinken (30).


81

Cf. DE VREESE:Hier treffen we de volgende middelen aan: insmeren met populierzalf (65 en 190),

wassen met sap van ‘bromme’ (88), een pleister van alsem, hysop en netels in urinegekookt (168), sap van ‘ermoyse’ drinken (438), sap van ‘plantain’, ‘lantsailie’, enagremonie (439), een pseudo-religieus middel (519), op de pijnlijke plaats moes vannetels leggen (522), een zalf van netels, waterkers, ‘catarena’, kervel, bokkevet, was,pik, boter en honig (523), of vet van de ‘hegher’ (579).

Geelzucht

Met uitzondering van 649, waar aangeraden wordt de zieke naakt met de vacht vaneen pas geslacht schaap te omwinden, schrijven bijna alle recepten tegen geelzuchtdrankjes voor: sap van ‘celidonie’ (282), sap van tien verschillende kruiden in biergekookt (283), warme melk (284), ‘aqua philosophorum’ gedurende negen dagen(352), ‘aqua salvea’ (388) alleen of met ‘castorie’ en ‘rute’ (1244), een afkookselvan zuringwortels met ‘cicer rubeum’ (648) of dit laatste met sap van wortels van‘swardelen’ (1223), brandewijn met ‘sterekers saet’ (761) of netelsap (979). In 889worden niet minder dan zeven verschillende drankjes opgesomd: sap van ‘rebarba’;saffraan; ‘ghenseric’ en ‘gautwort’; wortels van peterselie en ‘linaria’; gerst samenmet ‘endiuien’ en ‘hersttonghe’; sap van ‘scarley’ en ten slotte nog ‘endiuien water’.Ook het eten van goudsbloemen samen met saffraan (650) of van alleen heteerstgenoemde (928) of van het laatstgenoemde (889 en 1104).Cf. DE VREESE:De zieke zal zijn eigen urine drinken met saffraan of gansdrek met wijn (28), sap

van vlierbloemen (50), van ‘celidonie’ (82 en 445), van ‘basmana’ (125), sap van‘capillus veneris’ (141), look en korianderzaad (163), sap van ‘surkereiden’ (182),van rabarber, ‘ganciane’ en saffraan (259), karnemelk met rabarber, saffraan engaligaan (365 en 379), en ‘aqua salvie’ (414).

Geheugenverlies

Wie ‘haer memorie hebben verloren’ zal men vijf dagen lang sap van ‘goutblome’en salie te drinken geven, met of zonder ‘aueroene’ (536 en 949).Cf. DE VREESE:Men drinke vijf dagen na elkaar sap van ‘gaudbloemen’, ‘averone’ en salie (263).


82

Geslachtsorganen (mannelijke)

Tegen ‘ghescoerde’ en gezwollen ‘ghemachte’ zal men hazehaar met honig eten (91)of gekookte gerst erop leggen (99). Tegen ‘zeer veden’ zal men hete as van rode‘wijn droesen’ en zout (617), moes van ‘hasel blade’, vet en weegbree (618) eropleggen, sap van ‘tremoers’ drinken en het moes erop leggen (619 en 1024), eenpleister van wilde rapen (620), een pleister van urine van een kind samen metbonenmeel en honig (622), pulver van ‘roe bonen’ met vet erop smeren (738).Wanneer de ‘cullen’ gezwollen zijn, legge men er ‘pasternaken’ (196), een pleistervan bonen en azijn op (198) of moes van eppe en bonenmeel (621).Tegen gezwollen roede gebruike men een pleister van ‘swinenbergen smeer’ en

roggemeel (767), damp van gekookte ‘runne van leer’ of het in het voorgaandenummer genoemde pleister (783), wassen met ‘beuerzwijn’, honig en betonie (784),een pleister van tarwemeel, honig en vet, of een zalf van ‘hellenbellen’, ‘portellen’en ‘ysschen wortelen’ met wijnazijn en vet (859), wassen met lauwe wijn en pulvervan mirre, een pleister van gekookte ‘poreiden loec’ of van ruit en salie (929),insmeren met sap van vlier, huislook, netels of eidooier (1025). Tegen ‘tknechtkensseer’ zal men ‘stouen met runne’ en insmeren met populierzalf (791). Tegen ‘tvernoyvan smans’ wordt sap van nachtschade en huislook samen met bokkevet, meel,netelzaad en azijn (54) aangeraden, of een pleister van lijnzaad of van netelzaad,betonie en roggemeel (55).Cf. DE VREESE:Op gezwollen of gekwetste teelballen legt men een pleister van bonen en

wijndroesem (395); op kanker aan de ‘vede’ strooie men pulver van ‘koccoxloec’(331). Voor gezwollen en pijnlijke ‘roede’ worden de volgende remedies aanbevolen:sap van ‘cossouden’ en van ‘betonien’ (23), er moes van ‘appie’, ‘huusmuere’ en‘humstwort’ op leggen (90), een pleister van gekookte bonen, olijfolie en wijn (293)of van olijfolie, huislook en tarwemeel (405), ‘aqua scapiosa’ (410), ‘aqua verbena’(411), water van ‘termentille’, ‘cremorse’ of ‘groet duvelsbete’ (416). Zie ook pp.114-116.Zie ook seksuele potentie.

Gezondheidsregels en dieetvoorschriften

Om ‘den lichame gans’ te houden, drinke men elke morgen ‘aqua draca’ (376); omiemands leven te verlengen, geve men ‘aqua saluie’ te drinken (386); om ‘altoesgoeden lichame te hebben’ zal men tarwebrood in water weken en dit gemengd met‘ginbars’ en wijn drinken (467). Verboden spijzen voor zieken (1115), dieet-


83

regels voor zieken (1324 en 1332) en het dieet dat in elke maand van het jaar dientgevolgd te worden (1377 tot 1389) kunnen ook hierbij geklasseerd worden. Negenwaters drinken is goed voor ‘alle die euele die noyt worden of ye ghewaren’ (391).Cf. DE VREESE:Om jong te blijven is olie van rosmarijn goed (30); om sterkte te hebben ‘up eenen

dachmeer dan up een ander’ drinkemen sap van ‘roeden bivoet’ (212). Om het levente verlengen drinke men ‘aqua salvea’ met salie, ‘polioen’ en ‘castorien’ (234 en413).Zie ook eigenschappen.

Gezwellen

Om gezwellen te doen uitbreken, legge men er een pleister op van ‘comijn’ en boter(178 en 1200) en daarna sap van ‘adec’ drinken (40).Om te genezen staan een zeer uitgebreid aantal middelen ter beschikking: er een

pleister van gekookte bladeren van witte ‘prumeren’ op leggen (302), een pleistervan sap van ‘saelye’ met wol (316), insmeren met ‘herba roberti’, ‘papple’, salie en‘olibaye’ met kastanjes en ‘beuers cullen’ (317), of met salie, giroffelsnagel, ‘greinede paradijs’, gember, wierook en ‘castorie’ (318), een pleister van ‘fenigrieck’,lijnzaad en heemstwortels (339, 981 en 1012), een pleister van heemst (581 en 584),wassen met sap van ‘papen cruut’ en ‘cossouden’ (608). In 848 worden dertienmiddeltjes opgesomd en in 849 nog drie andere. Verder worden ook nog aanbevolen:‘eltena’, rode kool en cipresappel (850), eiwit en ‘oli rosaet’ (851), netelmoes en een‘treit’ van was, wierook en schapevet (978), mos van ‘sledoornen’ gemengd metwol, lijnzaad en zout (982 en 1148), sap van wortels van ‘eedicke’ en van ‘epplinen’(995), vrouwenmelk, wijn en olijfolie of boter (1023), eidooier met zout (1116), hetgezwel bestrijken met een saffier of deze met melk wassen en dit drinken (1202),een pleister van tarween gerstemeel (1285), sap van lijnzaad gekookt in vet (1336)of van ‘billenzaet’ (1375).Voor beengezwellen gebruike men een pleister van ‘maluwen’, gerstemeel en

bierdroesem (38), een zalf van ‘scaeps cotele’ (39), een drankje van sap van ‘adec’(40), een zalf van vet, zwavel, kwikzilver, wortels van ‘adecke’ en van ‘frugeren’(41), of van ei en honig (42), met sap van nachtschade, ‘plantanginis’, alsem,tarwebrood en eiwit (43).Op een gezwel, ‘terwonkel’ geheten, legge men een pleister van zemelen, lijnzaad

en ui, gekookt in wijn (6) of in azijn (1183), van


84

tarwebrood met eiwit of alsem, reinvaan en honig (195); men drinke sap van ‘granevan geneuere’ (199) of sap van ‘honds rebbe’ (200), smere het in met sap van zevenkruiden (201) of met ‘euene’ gekookt in wijn (202).Een zalf van as van ‘coelstocken’ (60) of van geitedrek, honig en azijn (1119) is

goed voor ‘dieren’.Op ‘apostemen’ legge men een pleister van ‘eertveld’ (203), voor ‘waterblader’

zal men betoniewater drinken (1230), voor ‘tfelloen’ gebruike men een pleister vaneidooier, zout en bladeren van ‘selfelen’ (204) of van ‘plantein’ (205). Voor ‘roedemormael’ zal men negen waters drinken (393) en voor ‘morphea’ is het goed lookte eten (492).Hoe men de zg. ‘starcke euele’ zal herkennen, vindt men aangegeven in 552. Om

te weten of men met ‘sente loyseuel’ te doen heeft, zal men er moes van ‘orualen’opleggen: is het dit soort gezwel dan zal de zieke dit niet kunnen verdragen (304).Deze kwaal kan men genezen met negen waters (392).Cf. DE VREESE:Om ‘boetse’ onder de oksels te genezen zal men gestampte ‘tormentille’ op de

pols binden; is het gezwel in de lies, dan binde men het boven de voet (278); tegenklieren: insmeren met as van ‘coelstocken’ (59 en 81), er gekookte heemst en rodekolen op leggen (67) of ‘aqua verbena’ drinken (411). Om gezwellen te genezen: ertarwezemelen en huislook op leggen (44), of ‘komijn’ met verse boter (58), eenpleister van ‘pappelen’, ‘huepelbraemen’, lijnzaad en ‘venigriec’ (79), of van ‘maniseva’ (145), een pleister van look en varkensvet (164), een zalf van ‘bolis’ en‘drakenbloet’ (169), er een ‘cleen crudekijn dat wast up mueren’ (174), sap van‘malubladere’, nachtschade en ‘kersaudencruut’ met een doek erop leggen (277),een pleister van ‘scapiosa, tormentilla ende acetosa’ (279), pulver van ‘koccoxloec’(331), een pleister van ‘violettecruuts’ (332), een zalf van ‘most van enen swertendoren’, tarwezemelen en varkensvet (398) of ‘aqua scapiosa’ (410). Op ‘bladeren’legge men eidooiers (462 en 524).Zie ook aderlaten, geslachtsorganen, hand, keel en zweren.

Haar

Om ‘haer of te doene’ kan men er pulver van ‘operiments’ en levende kalk (164),sap van netelzaad (165), ‘teuemelke’ (166), ‘aqua draca’ (370), een pleister van hars,pik en ‘terre’ en tarwebloem (181) of zalf van ‘bolus armenicus’, saffraan,tarwebloem, hars en ‘waerpat’ (906) op strijken.


85

Die ‘thaer heuet verloren’ zal op de kale plekken agrimonie met geitemelk leggen(167 en 1195), sap van wilgebladeren (168) of molsbloed (924).Om de haargroei tegen te houden, legge men er agrimonie, hondsmelk en sap van

verbena en alsem op (956).Zwart haar kan men zo ‘wit als snee’ doen worden als men het wast met ‘albatum’

(378). Goudkleurig haar krijgt men door te wassen met ‘apollo’ (396).Cf. DE VREESE:Om het haar ‘huut te doen vallen’, zal men het hoofd insmeren met ‘operment’ en

ongebluste kalk (378). Om het ‘af te doene’ hetzelfde als hiervoor, maar dan insmerenmet sap van ‘bellen’, ‘nasscaden’, huislook en vledermuisbloed (216), of met eenpleister van pik, ‘colofonie’, ‘armoniacum’ en ‘mastic’ (217).Om dik haar te krijgen zal men het hoofd wassen met sap van agrimonie, schors

van ‘hulstwortelen’, ‘hyseerne’ en lijnzaad (218), of besmeren met ‘gitten’ of as vanbeenderen (219). Om mooi, goudkleurig haar te krijgen: wassen met saffraan,‘breseliout’, ‘greine’ en een weinig ‘ghesleghene goude’ (26). Om ‘ghelu haer’ tehebben, wasse men het hoofd met loog van ‘gheinstbloemen’ en gerstestro (71) enom ‘gecrunkelt’ haar te krijgen, zal men zijn ‘scouderbeen’ besmeren met biestmelk(5).

Hand

Tegen ‘ghezwel’ op de hand, gebruike men een pleister van ‘nasschade’ en kruimvan wittebrood (44); voor ‘droghen hande’ is ‘wit blanket’ goed (45); winterhandenwasse men met netelwater (452); ‘scorfde hande’ zal men wassen met sap vanvenkelwortels, wortels van ‘louesscen’, ‘alsene’ en ‘alowe’ (459). Wanneer ‘siere’in de handen bijten, houde men ze boven zwaveldamp (1042). Op ‘seer hande’ leggemen een zalf van ‘perdikenwortel’ en van wortels van ‘ledicken’ (1201).Cf. DE VREESE:Tegen ‘seer handen’ gebruikemen een zalf van ‘roet van wederen’, oud varkensvet,

groene verf en wierook (154).

Hart

Goed voor het hart is: ‘pimpernelle’ (68) of ‘centaurea’ eten (158), ‘herbam porcini’met alsem eten (181), ‘sauienwater’ met ‘beuersijne’ (439) of ‘weyten broet’ metwitte ui en gember (797), ‘sedevair’ (1082), ‘poleye’ (1111). Men kan ook drinken‘polioen’ met wijn (159 en 1187), sap van ruit, ‘auerude’ en


86

‘scarleye’ of hysopwijn met suiker (796) of sap van ruit (1099). Op de plaats van hethart kan men ook roggebrood met wijnazijn en ‘dyalte’ smeren (797). Urinoscopieen dieetvoorschriften vindt men in 1322 en 1323.Cf. DE VREESE:Om ‘dlijm van der herten te doen schedene’ ete men gekookte ‘sentorie’ (62), sap

van venkel (63); tegen ‘steecte’ van het hart: sap van alsem met siroop of honig(149); die ‘voer haer herte verstopt sijn’ geve men brandewijn te drinken (176).Tegen ‘harteevel’ drinke men ‘pollioen’ met honig in wijn (496). Voelt iemand een‘bant’ omtrent het hart, dan zal hij ‘basmana’ drinken (125). Tegen pijn aan het hartis hetzelfde ook goed, ook sap van ‘marroes’ met hysop (482). Om het hart te‘conforteren’ beveelt men olie van rosmarijn aan (30).

Hersenen

Goed voor de hersenen zijn: ‘neppe’ (1), ‘aqua yrundinea’ (367), ‘duplicatum’ met‘castorie’ gekookt (385) en mostaardzaad (1008).Op ‘boghen hersenbecken’ zal men een pleister van agrimonie leggen (15), sap

van ruit met azijn drinken (16), sap van ‘roede beete’ (17) of sap van tien verschillendeplanten in wijn gekookt (18).Om te verhelpen aan ‘verkeerde hersenen’ drinke men sap van ‘sauine’,

‘abrotanum’ samen met wijn, peper en honig (29).Cf. DE VREESE:Tegen ‘quade’ hersenen is ‘dilsaet’ goed (590); om ze te versterken gebruike men

olie van rosmarijn (30) of een aftreksel van dille (344); om ze te ‘purgierne’, sap van‘primerole’ (479); als iemand de ‘hersenen verkeert heeft’, drinke hij sap van ‘senie’,peper en ‘abrotanum’ (520); een ‘te broken of gefrocheert hersenbecken’ besmeremen met zalf van ‘die coninc van aragoene’ (183).

Hoest

Tegen dit ongemak zal men sap van vier kruiden (35) drinken, een ‘latuarie’ vanlijnzaad en honig eten (36), pulver van lijnzaad en ‘enulam’ (126), betonie (127),‘dyaysope’ en ‘dyapenidium’ (128), honig en boter (129 en 933) eten, sap van venkel(130), van zes kruiden (131), balsem in warme melk (300), water van ‘speder colle’(382), ‘aqua saluie’ (37, 387, 389, 934, 994 en 1072) drinken, gember (490 en 1081)of look (492) eten, sap van ‘selue’ (652), van ‘haghe stekel wortele’ (653), van‘beuenelle’


87

(654) drinken, ‘alant’ (671) eten, sap van ‘weyt’ (690), van bonen (701) drinken. In882 wordt een hele reeks middeltjes opgegeven: heet water drinken voor het slapengaan of moes van ‘merra’ onder de tong leggen (dit laatste ook in 1287), sap van‘beuenel’ en ‘yserne’ of ‘ysope’ (ook in 996), ‘eppen saet’ of ‘gumme serasij’ drinken.Ook is goed: het drinken van sap van ‘water mater’ (934), het eten van ‘wijtmancopsaet’ (1057 en 1257), het drinken van rozenwater in melk (1236), of moesvan peterselie op de borst leggen (1309), sap van ruit drinken (1316), bladeren van‘fiolen’ eten (1318), sap van ‘licolisie’, ‘hertstunghe’, hysop en ‘dragant’ (1331), ofvan ‘aurine’ drinken (1371).Het eten van noten is hoestverwekkend (712).Cf. DE VREESE:Tegen hoest wordt ‘aqua salvea’ gedronken (234 en 413), een water van tien

verschillende kruiden (306), of ‘aqua scapiosa’ (410). Tegen ‘droeghe hoest’ isalsemsap goed (341), tegen ‘coude’ hoest, polioen gestampt met ‘fighen’ (342). Om‘fluemen’ te ‘purgieren’ zijn goed: sap van vlierbladeren en -bloemen (49), eten vangedroogde vlierbloemen (50), alsemwijn (57), ‘cuscuta’ (140), ‘hermodactili’ (144),‘turbith’ (147) en ‘esule’ (562). Tegen hoest wordt nog aangeraden: sap van ‘basmana’met hysop en salie (126), een aftreksel van ‘ricolisien’ (280) of van ‘marroes’ enhysop (482), sap van zaad van ‘esschen’, anijs en honig (484).Zie ook p. 116.Zie ook borst en longen.

Hoofd

Het grootste gedeelte van de recepten die op het hoofd betrekking hebben, dienenom hoofdpijn of ‘hooftsweer’ te genezen. De raadgevingen zijn even talrijk alsverscheiden: naast betonie gedronken in wijn en water (194), ‘aqua yrundinea’ (369)of ‘aqua lasida’ (371), een olie ‘die es geheeten candida’ (407), ‘rubria’ gedronkenmet ‘tisanen’ (415), kan het hoofd ook gewassen worden met ‘senie’ in ‘loeghe’(449) of met een aftreksel van agrimonie, betonie en bladeren van ‘witten prumeren’(480). Ook wordt gember (490), ‘scelworte’ (494), ‘scarleye ende sout’ (526),‘ambrosiam’ (527), groene munt (528) of ‘polion’ (1, 7, 13 en 529) al dan niet metazijn gemengd, een ‘pusoen’ van zeven verschillende kruiden (530) of van driekruiden (531) gemaakt en in goede wijn gekookt, aangeraden. Ook kan men ‘zeuenboom’ in een vloeistof koken en dit drankje innemen (676). Men zal zich hoedenvoor noten (712 en 1266) en liever merg van duiven eten


88

(728), tenzij men een wortel van weegbree als amulet aan de hals wil dragen (758).Ook alsem en bijvoet gekookt (759), scharlei of sap van elzehout of sap van kolen(862), oliën bereid uit betonie, ruit of zaad van ‘coliandere’ (863) worden aanbevolen.Keuze is er trouwens genoeg: netelsap (932, 1062 en 1191), ‘ambrosiam’, kaneel,scharlei en groene munt (939, de laatste twee ook in 1007), ‘doenrebarde’ samenmet wit ‘mankopzaet’, vrouwenmelk en rozenwater tot een pleister verwerkt (957),zijn allemaal goede middelen tegen hoofdpijn. Rozenwater wordt ook aangeprezenin 1034, in welk recept ook aangeraden wordt koud staal op het hoofd te leggen, ditdan in tegenstelling met 1035 waar het gebruik van warm water en galiga onder detong voorkomt. Ten slotte is er ook nog witte suiker (1083), betonie met azijn (1168),rozenolie (1234), saffraan (1308), ruit samen met venkel en huislook (1333); dezelaatste plant komt ook in 1366 voor waar voor alle zekerheid nog ‘lorberen’ en polei(ook in 1368) genoemdworden, terwijl in 1375 alle heil verwacht wordt van het zaadvan bilzekruid.Naast hoofdpijn blijkt ook schurft en ongedierte op het hoofd in de middeleeuwen

een veel voorkomende plaag geweest te zijn, te oordelen naar het grote aantalmiddeltjes dat ertegen voorhanden was. Ongedierte wordt bestreden met ‘polioen’(7), ruit samen met klimop, laurierbladeren en noten (8), venkel en ‘aueronte’ (9, 10,11 en 14), gal van de haas (12). Voor het ‘vertijn’ legt men op het geschoren hoofdeen pleister van komijn, mastik en ‘tettinen smeere’ (19), of drinkt men een aftrekselvan eppe (20), van bloemen van madeliefjes (21) of aardbeienkruid (22). Het schurftbestrijdt men met ‘aqua petralis’ (361) of ‘albatum’ (379), nadat het haar verwijderdwerd met een pleister van pik en tarwebloem (782). Olie van notenbolsters (902),een zalf van kwikzilver (903), een pleister van pik en ‘atriment’ (916), bijvoet enweegbree in olie gekookt (1117) en de drek van een geit (1118) zijn zovele uitstekendemiddelen om dit ongemak kwijt te geraken.Het hoofd kan men versterken met ‘duplicatum’ (385) of een zalf bereid uit vier

verschillende kruiden (605). Anijs is ‘goet den hoeft’ (1079) maar voor het eten van‘carstangen’ zal men zich hoeden (1085). Wie de ‘vloete vanden hoefde’ heeft, zalbaat vinden bij het gebruik van drie electuariën (1358). Is het hoofd ‘vervorsen’ dankan men er salviawater opstrijken (437), ruitwater in de neus druppelen (453) of‘merre’ onder de tong leggen (656). Tegen ‘reuma int hooft’ snuive men zwaveldampof warme brandewijn op (769). Tegen ‘coude hoefde’ (1020) gebruike men ‘polioen’(1020) of ‘borayge’ (1354) en om het hoofd te ‘purgieren’


89

zal men vijf verschillende kruiden samen koken (23) of een ‘lectuarie’ van honig,bier en gemalen peper maken (1053). Draaiingen worden verholpen met pulver vansalie, honig en water (532 en 951) of alsem en verbena in water gekookt (1197).Wanneer men een been in 't hoofd ‘tebroken’ heeft, is viooltjeskruid (261)

aangewezen, terwijl wieken van rozenolie (806) bij de behandeling vanhoofdkwetsuren wonderen verrichten.Cf. DE VREESE:Tegen hoofdpijn worden de volgende remedies aangegeven: de slapen wassenmet

look- en bonensap (166), sap van zes verschillende kruiden of van vlierschors methonig en peper drinken (201 en 433), de wortel van weegbree aan de hals hangen(286), sap van munt drinken of het moes ervan op het hoofd leggen (328), ‘aquaverbena’ (411) of ‘aqua betonie’ drinken (412), sap van ‘polion’ en azijn in de neusgieten of er het hoofd mee inwrijven (418), het hoofd met sap van ruit, ‘orderen’,leliebladeren en ‘barnoten’ (419) of met het eerstgenoemde alleen (430) insmeren,het hoofd wassen met ruit- en venkelsap (420), het insmeren met zalf van hazegalen honig (423), sap van ‘polioen’ drinken (424), een pleister van ‘criflesaxele arde’,zout en honig op het hoofd aanbrengen (425), sap van ‘saelge’ en honig drinken(426), het hoofd insmeren met sap van rode biet (431) of met ‘moniebladen vanhertvelde’ (432), op het vooraf geschoren hoofd een pleister leggen van komijn,‘masticke’ en kattevet en het wassen met betoniesap (434), sap van zes verschillendekruiden drinken en het moes op het hoofd leggen (435), water van ‘polioen’ en‘alscorie’ in de neusgaten gieten (436), of het sap van ‘etet veld’, d.i. klimop in deneusgaten gieten of de steen die men vindt in de kop van een slak op het hoofd leggen(437).Tegen ‘scorveden hoefde’ gebruikt men zalf van varkensvet met sap van

‘griseconten’, ‘roeder pardeken’, scapiosa, ‘litargion’ en kwikzilver (192), oflijnzaadolie en mostaard (296); tegen ‘verruut’ drinke men ‘avroenesap’, honig enazijn (421). Een gekwetste schedel geneest men door water van viooltjes en‘durghinghe’ te drinken (46) of door er moes van verbena op te leggen (267); op een‘inghevallen’ hoofd legt men een pleister van ‘aggremonieblade’ met honig (427)of een zalf van ‘celidonie’, waarna men de plaats wast met het water ervan (428).Tegen ‘swellinghen’ gebruikt men een pleister van vet van ‘hertshovede’, gerstemeelen ‘morelle’ (429), of van ‘hercini roet’, gerstemeel en netels (515), men drinke eenaftreksel van ‘matefellone’, ‘morelle’ en honig (516) of legge er moes vanmadeliefjesop (517) of drinke sap van 15 kruiden (518).Om het hoofd te ontstoppen zal men ‘pillen hauwere’ 's avonds


90

innemen (324) en om het te ‘purgierne’ snuive men de damp van gekookte viooltjes,kamille, hysop en ‘marovie’ op (514).Zie ook wormen.

Huidziekten

Wanneer iemand de huid ‘bi boetsen comt’, geeft men hem sap van weegbree tedrinken en legt het moes erop (24), of het moes van ‘meteliue cruut’ (25). Men kanook het sap van elf verschillende kruiden drinken (27), het sap van ‘clessen cruud’en van ui met melk drinken en er een ‘pape’ op leggen (28).Tegen alle soorten ‘rudicheden’ wordt een zalf aanbevolen van zwavel, kwikzilver,

vet en azijn (48). Om ‘ceter’ te genezen geve men sap van ‘codren’ te drinken (57),of men wasse de zieke plaatsen met een ei gerot in azijn (597). De ‘ioecte’ bestrijdtmen met een ‘crausalue’ (737e), door te baden in ‘ledicken’ en zemelen (1139); ookmuskaatnoot is er goed voor (1299).Om de huid ‘stijf ende claer’ te maken, wasse men zichmet olie van ‘apolo’ (396),

of met sap van ‘vennekole’ (955).Tegen alle ‘zeeren in de huut’ wordt een gedeeltelijk Latijns recept gegeven (419);

tegen ‘cornelijs onghemake’ drinke men kriekewater en sap van huislook (426) oflegge er moes van ‘hoelwortel’ op (1282).Om een gat in de huid te maken legge men er ‘goutwort’ met azijn op (592) of

moes van ‘wolfsmelc’ (593 en 978). Tegen de ‘rose’ gebruikt men een zalf van eenaftreksel van kip, wierook, alsem, ‘wit van spaengien’ en kwikzilver (598). Alsiemand de lippen ‘clouen’, smere men ze in met ossevet (772), of met boter, honigen kippevet (1373). Tegen ‘macersucht’ wordt aangeraden ‘aqua saluea’ te drinken(388).Cf. DE VREESE:Tegen sproeten zijn goed: wortels van lelies, van ‘lubberstekel’, van ‘serpentinen’,

bakelaar en ‘belrixssaet’ samen gestampt (40); tegen ‘rudicheit’: ‘aqua scapiosa’(410); op puisten legge men moes van ‘persijn’ (339). Tegen ‘scorfthede’ en dergl.:wassen met sap van ‘coecten’ (175), olie van smeerwortels (195), een pleister vanschapevet en hars (297) en ‘aqua scapiosa’ (410). Tegen ‘brand’ is nachtschade metolijfolie goed (198); tegen ‘zeere in gheheelder huut’: vet van dassen, katten enhonden, samen met was, olijfolie, hars en wierook (48 en 64). Als de huid ‘nietontkeret en es’ gebruike men populierzalf (190); om de huid te ‘klaeren’ legge mener een pleister van ‘savele’ op (568). Om huid te doen groeien ‘daert bevleghen es’smere men de plaats in met olie van hardgekook-


91

te eieren (461). Tegen ‘cheter’ of ‘seter’ zijn goed: ‘aqua verbena’ (411), ‘aquaconsolide majoris’ (415) of water van ‘termentille’, ‘cremorse’ of ‘groet duvelsbete’(416).Zie ook drope en ‘rudicheit’.

Humeuren (kwade)

Om ‘kwade’ humeuren te verdrijven drinke men een afkooksel van venkel, ‘apien’,‘persinen’ en ‘pasternaken’ (154). Goed is ook: betoniesap drinken op de eerstedonderdag van mei (155), sap van netels, bijvoet en alsem (156), sap van ‘grise’ en‘cranenbec’ (299), ‘aqua dulcedinis oculorum’ (355), ‘aqua draca’ (375), water van‘speder colle’ (382), ‘duplicatum’ (384 en 385), ‘sperma rute’ gemengd met ‘apollo’drinken (400), look (492), sap van ‘scelworte’ (494), sap van ‘grissconte’ (990),‘galigaen’ (1304) of ‘borayge’ (1354). Tegen ‘corrupcie vanden lichame’ zal mensap van acht verschillende kruiden drinken (266).Cf. DE VREESE:De volgende middelen worden aanbevolen: alsemwijn (57), look eten (167), sap

van brem drinken (369); om de kwade humeuren te scheiden en te verteren zijn‘hermodactili’ goed (144); om melancholie te purgeren, gebruike men ‘elleborus’(560) en om cholera te purgeren ‘buglossa’ (139).

Jicht

Tegen deze kwaal zal men drinken: sap van ‘brionie’ en ‘omonde’ (246), ‘aquaphilosophorum’ (350), ‘aqua petralis’ (364), ‘aqua yrundinea’ (367), ‘duplicatum’(385), negen waters (393), ‘sauiewater’ (432), sap van vlierbloemen (445), ruitwater(453), sap van vier verschillende kruiden (462), sap van ‘kerse’ met geitemelk (483),sap van ‘centorie’ (495), sap van wortels van venkel, eppe, peterselie en ‘centorie’met suiker (496), sap van ‘witworte’ en ruit (497), zaad van ‘kersen’ (511, 512 en513), sap van jonge hazelaarbladeren (627), sap van ‘castorie’, ‘sauie’ en ruit (684),brandewijn (746), sap van ‘sailge’ (994 en 1100), water van hooi (1018), pulver van‘peonien’ in wijn (1088), ‘castorie’ (1246). Tegen ‘kellende’ gicht drinke men hetsap van betonie, brionie, ‘macedonie’ en ‘sauia media’ met wijn (1340) of sap van‘billenzaet’ (1375).Men kan de pijnlijke ledematen ook insmeren met zalven of er pleisters opleggen:

een pleister van ‘albatum’ (379), olie van bilzekruid (489), zalf van nachtschade,weegbree en huislook (549), zalf van kattevet met allerhande ‘heete’ kruiden (626),gestampt ‘poli-


92

podium’ (628), een pleister van varkensvet met paardedrek (763) of van ‘adicwortelen’(894).Ten slotte kan men ook aderlaten op de rechterhand en op de linkervoet (1124).Cf. DE VREESE:De zieke kan men in de rook leggen van verbrande ‘colen’ en ‘droghen beene’

(31), insmeren met een zalf van olijfolie, was, wierook, ‘aerpoys’ en ‘ommoene’,salie, langpeper en ‘mastic’ (329), insmeren met water van ‘termentille’, ‘cremorse’of ‘groet duvelsbete’ (416) of met een afkooksel van een ‘mushont’ en olie (573).Zie ook tong.

Kanker

De meeste recepten bevelen ter genezing van kanker een zalf of een pleister aan dieerop gelegd dient te worden. In 53 worden niet minder dan zeven pleisters opgesomd:boter en honig, netels met zout, wortels van ‘beluen’ met vet, quinquefolium of denieren van een haas met honig gemengd, sap van weegbree met honig en een eidooier,of ook lijnzaad met geitemelk. Sap van ‘plantaginis’ erop gestreken en daarna‘aterment’ erop gestrooid is de werkwijze in 305 aanbevolen. In twee verschillenderecepten wordt gepulverd wit ‘hontsquade’ vernoemd (327 en 575). Pitten van wildehazelnoten met honig (326 en 554) of met wierook (835) blijken een geliefdgeneesmiddel geweest te zijn. Allerlei zalven van min of meer ingewikkeldesamenstelling komen voor, met als hoofdbestanddeel respectievelijk arsenicum (829),vier kruiden (830), atrament en arsenicum (831), spaansgroen (832 en 833), schapevetsamenmet harpuis (834), balsem en bladeren van ‘consouden’ (836), of een eidooier,zout en ‘cleyn sauia’ (837). Om de kanker te doden wordt ‘aqua dulcedinis oculorum’met aloë (358) of een mengsel van negen waters (393) voorgeschreven. Kanker inde mond zal men genezenmet as van prei en daarna de mond spoelen met azijn (478).Ten slotte dienen nog twee dranken tegen deze kwaal vermeld te worden: de ‘crop’

van zes planten met wijn gemengd (321) en het sap van ‘tremoors’ (328).Cf. DE VREESE:Tegen deze kwaal gebruikt men pulver van ‘koccoxloec’, of van ‘watermuer’, of

nog van as van ‘wedewinden’ (331), ‘aqua verbena’ (411) of water van ‘termentille’,‘cremorse’ of ‘groet duvelsbete’ (416). Tegen ‘wolf’ en kanker samen is goed pulvervan


93

de as van gerst, honig en henneppluksel (312); een ‘waterkanker’ wast men met sapvan gekookte ‘heelsboeme’ (235).Zie ook fistel en mond.

Keel

Tegen de ‘huuf’ zal men gorgelen met schors van granaatappel in wijn en water(294), bestrijken met sap van alsem, weegbree, ‘scenie’ en ‘senicle’ (295), met peper(296), gorgelen met rozenwater, honig en water (952) of bestrijken met as vanbilzekruid (1367).Een gezwollen keel wordt genezen door ‘sauien water’ met ‘beuersijns’ te eten

(439); bloeden in de keel door netelwater te drinken (452); voor een ‘seer keel’ drinkemen brandewijn (746), spoele de mond met honig, wijnazijn, rozenwater en‘hoelwortel’ of betoniezaadsap (795), smere de keel in met gebrande aluin (810), ofdrinke wijn en smere daarna de keel in met honig (973). De ‘fisteleringhe’ in de keelgeneest menmet sap van ‘pelen’, wilde ‘caeskiins’ en geitemelk (953); wie geplaagdis met een zieke keel zal aderlaten op beide armen en daarna sap van ‘tremoerse’ en‘rouie’ drinken (1127) of wijn met het sap van ‘clarissienhout’ (1129). Gezwellengeneest men door te gorgelen met hete wijn (1113); een ‘scorfden hals’ bestrijkemen met zalf van een rode slak (1151); goed is ook ‘honshor’ of ‘ganshor’ met biergedronken (1344). Water van ‘borayge’ geneest een ‘dorre strote’ (1354).Tegen keelontsteking (‘squinantien’) gebruikt men een pleister van ‘wilden carden’,

weegbree en madeliefjes (303) of drinkt men brandewijn (746).Cf. DE VREESE:Sproeten aan de keel smeert men in met sap van leliënwortels, ‘lubberstekel’,

‘serpentinen’, bakelaar en ‘belrixssaet’ (40); als het ‘ronct in de kele’ drinke menmuntsap (287); om ‘wanne af te doene’ (kropgezwel), wordt slijm van rode slakkengebruikt (96); voor ‘swarede’ in de strot is ‘cassia fistula’ goed (572).Zie ook stem.

Kin

Slechts drie recepten handelen over kwalen van de kin; daarenboven zijn twee ervanidentiek van inhoud: in 47 en 969 wordt tegen ‘vernoy’ of ‘quetsinghe’ van ditonderdeel van het hoofd een pleister van groene ruit, zout en honig aanbevolen.Tegen wormen in de ‘kenebacken’ zal men de mond spoelen met rozen gekookt inwijn (1315).


94

Koorts

Demeeste recepten handelen over koorts in het algemeen.Men kan koorts wegnemendoor het pulver van het hart van een haas in water te drinken (290), bloed te laten openkele welbepaalde dagen van mei (341), ‘aqua plilosophorum’ (352), ‘aqua lasida’(371), negen waters (393), ‘rubria’ (412), venkelwater (446) of ‘nasscadewater’ tedrinken (447), negen dagen lang negen gerwebladeren te eten (454), ‘oriwael’ op depols te leggen (465) of het eerste kruid dat men bij zonsopgang aantreft (470), in tesmeren met een ‘heete zalue’ (626), met sap van hazelaarbladeren en was (627) ofmet ‘polipodium’ (628), gerstwater te drinken (695), ruit, ‘peper coren’, vrouwenmelkmet een ei, sap van wilgebloemen, van ‘breweghe’, ‘alant’, peterselie- of kervelsapte drinken (883), looksap met azijn (1015), sap van vijf verschillende kruiden (1044),‘amael’ (1076), of ‘aurine’ gekookt met bier te drinken (1330).Slechts weinig recepten bepalen welke soort koorts precies bedoeld wordt. Voor

de dagelijkse koorts zal men ‘aqua yrundinea’ met hysop drinken (368), eennetelpleister op de lendenen binden (979), of sap van betonie en van weegbree drinken(1169 en 1229). Voor ‘tertiane’ is er geen recept. Alleen worden in 1320 personenvan ‘herder naturen’ gewaarschuwd dat zij deze soort koorts zullen krijgen als zijnalaten bloed te laten. Voor de ‘quaerteine’, de om de vier dagen weerkerende koorts,zijn de volgendemiddelen goed: ruitsapmet wijn drinken (286), sap van ‘arthimesien’met olie op het lichaam smeren (287), merg van de hert met warm water drinken(288), sap van wilde latuw drinken (289) of aderlaten op de pink en ‘triakel’ eten(417).Cf. DE VREESE:Tegen ‘alrande’ koorts zijn goed: ‘basmana’ met aloë drinken (126), sap uit

vlierschors en ‘eertveltlovere’ (202), ‘aqua salvie’ (414), baden en daarna een‘hertsvel’ op het hoofd leggen en aderlaten in beide armen (448), as van het hart vaneen haas (460), de pols insmeren met ‘agrijp’, ‘yvette’ en pulver van ‘scaelbiten’(570).Tegen ‘daghelicse’ koorts: ‘basmana’ met hysop (126), water van ‘termentille’,

‘cremorse’ of ‘groet duvelsbete’ (416), bloed uit het oor van een ezel drinken (451),een lepel van ‘opiaden de magna musa’ en ‘waermoes van violetten’ (452).Tegen koude koorts: sap van gerwe met honig en wijn (499); tegen hete koorts:

‘aqua betonie’ (412), ‘amaristam’ (458), sap van ‘wilde letuwe’ (459), ‘cassia fistula’(572).Tegen ‘rede van anderen daghe’: water van ‘termentille’, ‘cre-


95

morse’ of ‘groet duvelsbete’ (416); tegen terciane: een koude siroop (54), alsemwijn(57), sap van drie planten van weegbree, materne en wijwater (83), hetzelfde samenmet ‘papencruuts’ (557), sap van drie planten van ‘plantayen’ (450), ‘opiaden demagna musa’ en ‘waermoes van violetten’ (452); ook is goed iets dat in de maag vaneen dier gevonden wordt om de hals te hangen (581).Tegen ‘quarteine’: alsemwijn (57), sap van brionia (305), water van ‘termentille’,

‘cremorse’ of ‘groet duvelsbete’ (416), sap van ‘hartemesien’ met olie op het lichaamsmeren (453), sap van ruit (454), merg van een haas (455) of van een hert (456)drinken, gember samen met kandijsuiker en ‘diapendium’ eten en gember met peperen wijn drinken (457). Zie ook pp. 115-116.

Krampen

Men kan as van de ‘peserijc vanden stier’ eten (61), sap drinken van ‘lauasschen’,‘andren’ en eppe (116), insmeren met sap van ‘gonderaue’ (458) of ruitsap drinken(992); tegen ‘siecheit vanden daermen’ is hysopsap met ‘veencul sade’ goed (996).Wie ‘die buuc screet’, geve men sap van ‘zwerte mente’ te drinken (643).Cf. DE VREESE:Tegen ‘quinancie’ of ‘costnysien’, d.i. kramp in de maag of ingewanden, zijn goed:

het eten van gekookt lijnzaad (471), van kippevlees met olie en komijn (472), hete‘omnen’ op de navel leggen (473), moes van kastanjes eten (506) of sap van ‘mede’drinken (507), sap van madeliefjes drinken of sap van ‘heertbesiecruut’ en aderlaten(508). Tegen ‘crampe’: insmeren met hondevet (214), de wortel van brionie aan dehals hangen (305), sap van ‘ghaladien’ drinken (345); tegen ‘knauwinghe indenlichame’ drinke men betonie gekookt in geitemelk en varkensvet (468).Zie ook ‘lancevel’.

‘Lancevel’

Tegen deze kwaal zal men drinken ‘aqua saluea’ (388), sap van venkel met eppe,peterselie, ‘centorie’ en suiker (496), sap van ‘kerse’ en vlees (513), eten van ‘denuo’,bakelaar, pitten uit perzikstenen, bremzaad en koninginnepoeder of er een pleistervan bonenmeel op leggen (762), drinken van as van brem met wijn (764), ‘sedevair’(1082) of sap van ‘een cruut dat wast int coren’ en van netels (1106).Cf. DE VREESE:Tegen deze ziekte zijn goed: baden in ‘apien’ of in venkel, daarna er zemelen of

haver of komijn op leggen en insmeren met ‘olien van


96

oldeen’, ‘zeduwaere’ eten of ‘esschesaet’, of nog ‘erre ghedoept in den heert’ etenmet zout (534).Zie ook diarree en krampen.

‘Lazerscap’

Negenwaters drinken (393), kandijsuiker met kwikzilver, goud, parels, ‘reubarbarum’en ‘candida’ eten (411), look eten (492) en as van een mol met eiwit erop smeren(923 en 1098) zijn de aangewezen middelen.Cf. DE VREESE:Tegen deze kwaal wordt alleen olie van smeerwortels aanbevolen (195).

Ledematen

Een ontwricht lid trekke men eerst terug op zijn plaats en legge er dan een pleisterop van eiwit, wierook en ‘masticke’ (336, 559 en 1194) of van duive- en schapemestmet zout (560 en 1150); ook een zalf van sap van bijvoet en olie ‘rosaet’ (579) is ergoed voor.Gebroken ledematen behandelt men als volgt: men drinkt het sap van ‘confirie’,

spalkt het lid en legt er daarna een pleister op van ovenleem, kattevet, wijn, honig,azijn en roggemeel (260), men drinkt sap van ‘omonde’ (262), legt op de gebrokenplaats een zalf van look, azijn en olijfolie, of, wanneer het been ‘te cnopene’ is, drinktmen sap van ‘metelieue’ en ‘confirie’ (263). Men kan ook sap van ‘genste’ drinken(335 en 574), het lid spalken en het daarna insmeren met rozenolie waarna er eeneipleister opgelegd wordt dat na acht dagen vervangen wordt door een pleister van‘cheronium’ of ‘oxirocroceum’ (768).Op ‘zeere scenen’ legt men een pleister van meel van ‘weyte’, gemengd met sap

van ‘billen’ (692 en 1251); op ‘zeer benen’ een pleister van olie van ‘baayen’,huislook, vrouwenmelk en wierook (961).Op een verstijfd lid legge men ‘werc’ en zout gekookt in azijn (245) en pijn in de

leden geneest men door water van vlierbloemen te drinken (445).Cf. DE VREESE:Voor ‘lede die vercout sin’ zijn goed: zalf van vet van dassen, katten, honden,

was, olijfolie, hars en wierook (48 en 64), ‘durgaende’ zalf (250), ‘dyacastorium’,‘balsema factum’, olie ‘genivri’, brandewijn, ‘petau’, of nog netelzaad met olijfolieen olie van rozen (254). Tegen pijn in de ‘lede’: populierzalf (65 en 190),


97

‘aqua consolide majoris’ (415). Bevende ledematen smere men in met bijvoetsap enolie van rozen (34).

Lendenen

Goed voor pijn in de lendenen zijn: ‘scarleye’ (1), sap van ‘cles crude’ (69), eenpleister van sap van ‘sentorie’, agrimonie of betonie (70), een pleister van ‘gherstinheffele’ met honig (71) of van zout, honig en tarwezemelen (72), peterselie (732),een pleister van netels (978) of moes van ‘alant’ (1219).Cf. DE VREESE:Tegen de pijn in de lendenen: insmeren met merg uit paardebeenderen (102), met

sap van ‘ledicke’ (103), met ‘paertstorten’ (104), of met olie benedictum (105). Tegen‘quade lendenen’ is ‘glaedie’ goed (66). Voor urinoscopie bij ‘groet vernoy in dielendenen’ zie p. 116.

Lethargie

Tegen ‘slapende lede’ zal men sap van zes verschillende kruiden (247), van‘columbina’, ‘oclerata’, alsem en ruit (248), van bladeren van de es, alsem, bijvoeten waterkers (312) of ‘sperma rute’ (405) drinken, ‘candida’ eten (409), beroken metdamp van gebrand ‘galbanum’ (504), sap van ‘castorie’ drinken, munt en ruit in deneusgaten gieten (685), of er ‘senisaet’ gekookt in olie van ‘baeyen’ op leggen (900).Tegen ‘tracheide’ zal men drie weegbreebladeren geplukt na zonsondergang, metwijwater drinken (285).

Lever

Wat de urinoscopie bij leverkwalen kan aan het licht brengen vindt men in 1322;hier worden ook de spijzen opgesomd die een leverlijder niet mag eten. Spijzen goedvoor de lever zijn: ‘scarleye’ (1, 651), peterselie (733), ‘amael’ (1086), amandelen(1265), muskaatnoten (1299, 1300), ‘naghelen’ (1301), anijs (1306), komijn (1307),saffraan (1309), rozen (1315), salie (1317) en ‘celtica’ (1352).Tegen leverkwalen wordt aanbevolen: populierzalf, bloedlaten en ‘zuker rosaet’

(62), sap van alsemmet azijn of een pleister van dit kruid met honig (63), een aftrekselervan met ‘esscine wortelen’ of agrimonie (64), een aftreksel van wilgebladeren (65),een pleister van acht (66) of van drie verschillende kruiden (67), andijviewater (448),ongewassen wol met olie van rozen en van kamille (464), een drankje vangoudsbloemen, ruit en ‘kersse’ (479), sap van nachtschade en huislook (482), sapvan ‘selue’ (652) of van ‘grissconte’


98

(990), pulver van ruitbladeren die vooraf in azijn gelegd werden, samen met peperen honig (1221). Dieetvoorschriften en urinoscopie voor leverlijders vindt men ookin 1323.Cf. DE VREESE:Tegen verhitte lever zijn goed: water van vlierbloemen (50) en een aftreksel van

zurkelwortels (106). Om de lever te ontstoppen gebruikt men siroop van ‘calamento’(55), alsemwijn (57), ‘glaedie’ (66), sap van ‘surkereiden’ (182). Om de lever tegenezen worden aanbevolen: alsem (346), een aftreksel van gerst, ‘kalissie’ en‘surkele’ (364), sap van ‘joffroumaerc’, ‘triakele’ en wijn (396), ‘aqua verbena’(411), water van ‘termentille’, ‘cremorse’ of ‘groet duvelsbete’ (416), sap van‘wiengarde’, van ‘maluwen’, ‘plantaine’ en ‘evene’ (477), een opengesneden ‘tumbe’(duif) daarop gelegd (541), sap van venkelwortels, ‘pedeine van lande’ en‘hertstonghe’ (542), en aderlaten op de hand (543). Als de gal van de lever ‘overvloyt’,is een ‘conselve’ van rozebladeren, ‘broetsukere’ en ‘scameleye’ (91) aangewezen.Tegen de ‘couke’, een verharding van de lever, is goed: sap van ‘hertstonghe’ (93)of sap van weegbree, munt en ‘glorifilaten’ (327).

Longen

Goed voor de longen zijn: eppe (1), sap van ‘beuenelle’ met azijn (654), salie (1317),sap van ‘licolisie’, ‘hertstunghe’, hysop en ‘dragant’ (1331) of sap van ‘latricien’,‘hertstonghe’, huislook en ‘eufrasien’ (1357).Zie ook borst en hoest.

Maag

Tegenmaagpijn gebruikemen sap van ‘satureye’ (133), venkel (160), ‘aqua dulcedinisoculorum’ (355), ‘aqua yrundinea’ (367), hysopwijn (1063 en 1186), ete pitten vankersestenen (1077), witte gember (1081), poeder van ‘cardemonie’ en anijs (1216),viooltjes (1318), ‘gansiaen’ (1327) of ‘wermoet’ (1353). De ‘bose wint vandenmaghe’ verdrijft men met ‘celtica’ (1352).Voor een ‘vercoude’ maag zal men een sap bereid uit vele verschillende kruiden

drinken (487), peren eten (709), sap van ‘elencampana’ (989) of honig in lauw waterdrinken (1073), brood eten bereid uit meel en was (1102), gember samen met‘padiscornes’, ‘sedewair’ en ‘lorberen’, of sap van alsem of rozen (1123 en 1328),of nog: wijn van aloë drinken (1210).Tegen ‘sode’ (het zuur) ete men bakelaar of ‘drie coren pepers’


99

of munt of snuive de rook van verbrand haar op (891). Ook het eten van gemberwordt tegen dit ongemak aanbevolen (942).Om de maag te zuiveren is gember (490 en 884) en ‘malevesey’ (745) goed. Om

ze te ‘herdene’ drinke men sap van eppe, peterselie, ‘centorie’ en suiker (497).Wormen in de maag kan men verdrijven met sap van ruit, ‘matre’ en honig (1316)of met sap van ‘hertstonghe’ of perzikbladeren (1370).Goed voor de maag is: grof roggebrood (466), brandewijn (746), geitemelk met

lijnzaad (776 en 964), rijpe kersen en pruimen (1058), een maagpoeder bereid uitveertien verschillende kruiden (1351) of ‘benedicta’ (1374). De invloed op de maagvan fruitsoorten en van allerlei stoffen en planten vindt men in 1261 tot 1263 en in1301 tot 1315.Cf. DE VREESE:Conforteert de maag: alsemwijn (57), sap van gerwe (299), sap van dille (344),

water van ‘termentille’, ‘cremorse’ of ‘groet duvelsbete’ (416) en hysopwijn (487).Zuivert de maag: ‘basmana’ met hysop (126); voor een verkoude maag zijn goed:sap van tien verschillende kruiden (306). Om de eetlust te bevorderen drinke mensap van ‘sentorie’ (62) of van venkel (63).Geneest de maag: sap van vlierbloesem (51), ‘meradic’ (333), ‘aqua betonie’ (412).

Tegen zure oprispingen of ‘sode’: geroosterd brood en zout eten (555), rauwe erwtenof sap van salie (556). Om ‘turcioen’ te genezen: siroop van ‘calamento’ (55). Tegenmaagpijn: alsemsap (346), venkelsap (497), sap van vlier, wijnruit en noteboom(544). Wormen in de maag doodt men met sap van tien verschillende kruiden (306);tegen maaggezwellen is een zalf van ruit, ‘apie’, dille en olijfolie (38), en ‘nigella’(146) goed. Voor een overladen maag brengt ‘aqua betonie’ verlichting (412).Zie ook braken, spijsvertering en wormen.

Mastitis

Zie bij vrouwenongemakken.

Menstruatie


Milt

Tegen ‘verstopte’ milt zal men sap van ‘grissconte’ drinken (990); ‘centorie’ maaktde milt hard (495), evenals een afkooksel van dit kruid samen met venkel, eppe enpeterselie (496), ‘celtica’ verdrijft ‘bosen wint’ van de milt (1352).


100

Ziekten van de milt kan men genezen met een drankje gemaakt van goudsbloemen,ruit en ‘kersse’ in wijn (479); een pleister van ‘picula’, was en rozenolie (636); met‘amael’ (1086); met pulver bereid uit bladeren van ruit, peper en honig (1221).‘Musscate bloeme’ ten slotte versterken de milt (1300).Cf. DE VREESE:Goed voor de milt is: siroop van ‘calamento’ (55), alsemwijn (57), ‘glaedie’ (66),

sap van zuring gekookt in wijn (106), sap van ‘capillus veneris’ (141), water of sapvan ‘surkereiden’ (182), een aftreksel van gerst, ‘kalissie’ en zuring (364), ‘aquaverbena’ (411), aderlaten op de linkerhand (535), een pleister van huislook en meel(536), vette wol erop binden (537) of ruitsap met boter (538) nutten.

Mond

Het grootste gedeelte van de recepten die op een kwaal of ongemak in de mondbetrekking hebben, handelt over de ‘stinckende mont’ of onwelriekende adem. Omdaaraan te verhelpen wordt aangeraden droog ‘polioen’ te eten en de mond te spoelenmet azijn (140). Azijn komt wel meer voor: 's avonds de mond spoelen met azijn(1037) of azijn drinken en 's morgens daarna polei of eppe eten (1038). Men kan ookpeper met witte wijn in de mond houden (141), roggebroodmet azijn (466) of gember(490), of ‘marck saet’ (770) of pijpkaneel en gember (781) of ten slotte ook nogmuskaatnoot (1299) eten. Spoelen kan men de mond ook met sap van weegbree enhondsribbe (595) of, indien men verkiest iets te drinken, is er keus tussen jenevermet kamfer (771), hysopwijn (655), of als alternatief voor dit laatste ook sap vaneppe en ‘vencoel’ of water bereid uit eppezaad en honig (938).Een mond die gezwollen is zal men spoelen met rozen in wijn gekookt (142); men

kan echter ook sap van ‘prumerolen’ in de neus druppelen (143). Het sap vanweegbree is goed voor ‘bladere’ in de mond (1313). Om ‘scone in den mont’ te zijnkan tarwewater goede diensten bewijzen (441); wil men echter de mond uitdrogendan is netelsap aangewezen (979). Een middel dat goed is tegen ‘allerande euelevanden monde’ is sap van verbena (991).Cf. DE VREESE:Om de mond te purgeren gebruikt men ‘cartapuds’, aluin en honig in water (86);

‘quaede lucht’ bestrijdt men met witte gember en wijn te drinken (92), ‘stinckendeadem’ met wortels van ‘flamminne’, honig en azijn (488) of met ‘polioen’ en azijn(489). Alle ‘evele’ van de mond geneest men door hem te spoelen met ‘smout


101

van glase’, spaansgroen en ‘caelmijn’ (509); een ‘seeren’ mond wordt gezond doorte spoelen met rozenwater en ‘nasscadewater’, honig en azijn (241). Voor kanker inde mond worden ‘gallenoten’, schors van ‘peume garnaten’ en aluin (236), pulvervan ‘zedewaere’ (237), ‘duvenquaet’ en look (238), spaansgroen, en azijn (239),gepulverd gember, aluin of ‘smout van glaesen’, of alleen honig (240) of sap vanweegbree (394) aanbevolen.Zie ook kanker.

Neus

Met uitzondering van twee recepten tegen ‘stinckende noselocken’ waarin sap vanmunt en van ruit (138) of sap van eppe, van ‘dragate’ of van rozen (139) aanbevolenwordt, van een recept om te doen niezen door pulver van kersenzaad in de neus teblazen (505), en van een middel om een verstopte neus vrij te maken door hetopsnuiven van bietsap (777), hebben alle recepten tot doel het neusbloeden te stelpen.Hiertoe worden zeer uiteenlopende middeltjes aangeprezen: pulver van ruit (145) inde neus blazen, ‘zwijns mes’ opsnuiven (146), een ‘sauien blat’ onder de tong leggen(430), gestampte netelwortels op de slaap binden (431), ‘naescade water’ (447) ofnetelwater (452) op de neus strijken, eppesap drinken (540, 1091 en 1286), pulvervan gedroogde wijngaardbladeren of de as ervan in de reukorganen doen, pulver vanruit drinken of met de voeten in warmwater gaan zitten en een draad rond een vingerbinden (935), en ten slotte er gebrand atrament op leggen (1039).Cf. DE VREESE:Er is slechts een enkel middel vermeld n.l. laten opsnuiven van de reuk van ruit

(178).Zie ook bloed.

Ogen

Donkere ogen worden klaarder wanneer betonie nuchter gedronken wordt (182) ofsap van verbena, venkel, ruitwortel en es (183); kriekewater 's morgens in de ogengedruppeld (427) of 's avonds samen met agrimoniesap gedronken (428) verbeterthet gezichtsvermogen. De gal van een hen en van een aal met water aangelengd doet‘also claer sien dat hi te middage die sterren aenden hemel sien sal’ (778). Sap vanbetonie en ruit (1225), zalf van ruit (1316) of een pleister ervan, samenmet huislook,eiwit en venkelwortels (1333) verbetert het gezichtsvermogen. De ‘sceme vandenoghen’ verdwijnt met sap ‘der minre aurine’ (1372).Tegen ‘twitte, tbrune ende alle blentheide’ worden verscheidene


102

middelen aangegeven: een colium bereid uit het sap van 15 verschillende kruiden(184 en 185), ‘man stront’ samen met koperrood en eidooier (872) of bloed van eenlevende zwaluw (873). ‘Schellen’ op de ogen verdwijnen met saffraan, eiwit en eenweinig ‘meersvijn’ (737h). De ‘paerle’ op 't oog geneest menmet venkelen vliersap(1295); ‘vinnighen oghen’ worden door het eten van gember weer gezond (1310) envoor ‘dat drinten’ van de ogen is zaad van bilzekruid nuttig (1375).Alle oogkwalen vinden baat bij ‘aqua dulcedinis oculorum’ (353), olie van

‘gheslegher apolo’ (397), ruitzaad (401), ‘candida’ (410), rozenwater (754 en 798),eidooier met hop of wijngaardwater samen met ‘hoelwortel’ en rode kool (792). Ditlaatste is ook voor jonge kinderen goed (793). Ogen die niet scherp zien zal menbehandelen met ruitsap (1154), venkelsap (1166) of sap van wortels van ‘swardelen’en venkel (1224).Tranende ogen of ogen waar wormen in zijn dient men te behandelen met water

van wedewinde (441), venkelwater (446) of sap van ruit (453); ook met betonie (544)of door het pulver ervan te eten (1226) of met een pleister van bilzekruid (1278).Ogen die ‘ghedrawonkeld’ zijn, vinden verlichting wanneer er ruitsap (545 en

871), sap van ‘scelwort’, venkel en ruit (866), eiwit samen met vrouwenmelk, eppeen ‘nuterium’ (867) of venkelsap met wierook (1164), ‘witten kaelmie’ (1171) ofschapegal met ‘scelwortel sap’ (1177) in gedruppeld wordt.Wanneer overtollig vlees iemand in die ‘oghe brauwen’ wast zal men dit doen

verdwijnen met aluinwater (500), spaansgroen (501), schapegal en gal van de aalmet wijn (868) of nog met sap van alsem samen met honig en vrouwenmelk (1036).Rode ogen, het gevolg van lang waken en lezen - twee zaken die voor de ogen

slecht zijn (755) - of van iets anders, zal men behandelen met warm duivebloed (543en 870) of er 's nachts betonie op binden (546). Ook de gal van een veldhoen metvenkelsap aangelengd (871) is uitstekend.In tegenstelling met wat men zou kunnen verwachten, wordt water van ogentroost

slechts eenmaal genoemd en wel om tranende ogen te genezen (869). Verder zijngoed voor oogkwalen: sap van ‘morelle’, eikelschors en ‘hondsrebbe’ (tegen ‘tfelke’)(26), sap van ‘wilden caerden’, venkelsap of betonie, dit laatste gegeten (874 en1152); ook klimop met vrouwenmelk (975), gebrand ‘menschen linaet’ (984), heteten van ruit (1092) en van venkelzaad (1190). Op een oogkwetsuur zal menagrimoniebladeren met eiwit leggen (561); een pleister van ruit, huislook en venkelvermindert de pijn in de ogen


103

(1355) en pulver van ‘gladien’ en rozenwater neemt oogjeukte weg (1019).Cf. DE VREESE:Om ogen te verkoelen, te zuiveren en te genezen zal men water van betonie drinken

(412), om ze te genezen doet men er een druppel wijngaardsap in (52), ‘eufragia’(143) of een pleister van komijn (268). Tegen ‘bloedeghe’ ogen druppelt men er‘wijfsmelc’ of ‘tevemelc’ in (270); tegen ‘dogheevel’ doet men er geitemelk en honigin (271) of legt er ‘wijfsmelc’ en eiwit op (274); tranende ogen bestrijkt men metsap van betonie (300) of met sap van ruit en meidauw (301). Men kan de ogen ookwassen met ‘aqua verbena’ (411), er de longen van een haas op leggen (580), erpulver van wierook, was en boter in doen (586). Om de ogen klaar te maken ete menvenkel (1 en 273), smere ze in met olie van rosmarijn (30), met water van ‘luminaria’(137), met de gal van de haas of van een paling en honig (311, het eerste ook in 575),of met water van verbena, ‘scelwort’ en ‘sermonteine’ (317). Verder wordt nogaangeraden er een pleister op te leggen van eiwit, rozenwater, ‘aplompenwater’ envrouwenmelk (368), water van ‘termentille’, ‘cremorse’ of ‘groet duvelsbete’ tedrinken (416) of ze te wassen met de gal van patrijzen (578). Een goed oogwaterbereidt men uit ‘zedewaerpoeder’ (246).Tegen de parel op het oog zal men de zwarte neerslag van verbrande aloë en

wierook erin strooien (188) of het oog wassen met venkel en vliersap (338); tegenhet wit op het oog ete men venkel (1), of men late het sap van de schors van haagdoornerin druppelen (272), dat ‘brune’ bestrijdt men met sap van ‘spercrut’ (269) of metwater van ‘termentille’, ‘cremorse’ of ‘groet duvelsbete’ (416); het laatstgenoemdemiddel is ook goed voor ‘dat roede’ en tegen ‘erbrant’. Tegen ‘dropeoghen’ doetmen er eidooier met wijn in (302) of een aftreksel van ‘wits calmijns’ (313). Tegen‘drawonkeloeghen’ is ruitsap met honig goed (303).

Oliën

In de recepten wordt aangegeven hoe men olie uit ‘sperma sponse solis’ (395) of uit‘sperma rute’ (400) maakt, hoe men te werk gaat om ‘oly rosaet’, ‘oly violaet’ endgl. te bereiden (844), hoe men olie wast (845) en hoe men ‘oleum benedictum’bereiden zal (846).Cf. DE VREESE:Recepten voor: olie (of zalf) die ‘verhit ende heelt’ (248),


104

‘olium basmana’ (123), olie van ‘kinderstronten’ of van jongensbloed (259), olievan rosmarijn (30) en olie van smeerwortels (195).

Ongedierte

Tegen ‘luse ende neten’ gebruikt men een zalf van as van wilde anijs, ganzesmouten kwikzilver (120), sap van ruit (121), een mengsel van honig en kwikzilver (122),kattevet met wierook, kwikzilver en alsem (123), kwikzilver met oude reuzel (931),alsem gekookt in vet en in ranzige boter in een wollen gordel op het lichaam gebonden(1120).Vlooien verdrijft men door het strooien van verbena en alsem (1029) of door

alsembladeren rondom het bed te leggen (1075).Cf. DE VREESE:Om ‘luse’ te verdrijven smere men zich in met ‘staffisagria’, zwavel, kwikzilver

en vers varkensvet (15); om vlooien te verjagen zijn knoppen van esbomen en bladerenvan de berk, ‘coelstoc’ en ‘ebulus’ goed (14). Vliegen doet men sterven met‘operment’, gemalen glas, honig en melk (13).

Oren

Tegen ‘tvernoy vanden oren’ verdient het aanbeveling er lauwmuntsap in te druppelen(188) of sap van huislookmet palingvet (189), ook wel dit laatste alleen (190). Iemanddie doof geboren werd kan men helpen met gal van de hamel getemperd met urineof vrouwenmelk (191). Voor oren die ‘luden alse clocken’ is sap van es en van ‘wittendorne’ gemengdmet munt- en komijnsap (309) aangewezen, hardhorigheid kan menverhelpen met een pleister van gestoten bonen en azijn (424). Er zijn ook nog veleandere middeltjes voor oorpijnen: natte doeken op het oor (747), wassen metandijviewater (748), er een heelpleister op leggen (749), sap van reinvaan en vanrozen (1242) of van alsem en ‘wiinrute’ (760), olie van viooltjes met sap van‘peynsternaken wortelen’, look of elshout en palingvet (892) of dit laatste alleen(986). Tegen ‘rommelinghe’ in de oren is schaapsurine goed (912), tegen doofheidschors van es met hondevet, olijfolie en alsemsap (947) of sap van smeerwortel enhuislook (983), ook nog sap van es (987), vrouwenmelk met azijn (988), betoniesapen rozenolie in de ogen (!) druppelen (1231) en het sap van ‘besen vander walnot’(1334).Wormen die in de oren gekropen zijn zal men doden met hennepsap (985).Cf. DE VREESE:Tegen doofheid gebruikt men hondevet gemengd met olie en alsem-


105

sap (70), men kan ook het oor in de damp van ‘overjarich polioen’ en ‘sent jans cruut’houden (315) of er hete witte broden op leggen (316). Tegen hardhorigheid en lopendeoren is de damp van komijn goed (349). Oorwormen doodt menmet sap van huislook(41).

Paarden

De volgende kwalen van paarden worden besproken: paarden die ‘den mont of devoete tebroken hebben’ (1141), die ‘te broken’ zijn op de rug (1142), ‘diet ghemachtgheswollen hebben’ (1143), die ‘quetsinghe’ hebben opgelopen (737d en 1144) endie ‘ghequetste voeten’ hebben (1145).

Pest

Een aftreksel van zeven kruiden wordt aanbevolen tegen deze kwaal (737b).Wanneerer een epidemie heerst zal men triakel eten, elke morgen en elke avond (753). In hetenige andere recept tegen de pest wordt de samenstelling aangegeven van ‘pillenepestencialis’ (785).Cf. DE VREESE:Er zijn recepten om ‘pulvis pestilencialis’ (231) of pillen ‘apestelensia’ (230) te

maken. Tegen de pest zal men verder ook zaad van ‘sentorie’ eten (244), of ‘beverscul’(257 en 258), of pitten van noten, wijnruit, vijgen, mirre en drie hazelnoten samengestampt (591), sap van ‘hondrave’, goudsbloem en ‘hertstonghe’ drinken (592).Hoe men zich voor besmetting kan behoeden vindt men in 593.Zie ook gezwellen.

Pokken

Tegen deze ziekte wordt aangeraden 't sap van ‘tghasere’ en ‘morelle’ te drinken endaarna een bad te nemen (58). Is de ziekte nog in haar beginstadium dan drinke mensap van ‘polioene’ en van reinvaan (59).Cf. DE VREESE:De volgende middeltjes komen voor: insmeren met olie van smeerwortels (195),

eten van ‘raepkine’ met goede ‘petauwijn’ en eieren (391), sap van ‘morelle’ of sapvan ‘polioene’ en van reinvaan (505).

‘Rudicheit’

De volgende middelen worden aanbevolen tegen deze huidziekte; zalf van peper,wierook, vet, zwavel en kwikzilver (49), zalf van wil-


106

geschors, boter, honig en kwikzilver (298), ‘aqua petralis’ (362) ‘aqua saluea’ (388),‘sperma rute’ (403), zalf van ‘rubria’, aloë en olie van ‘bayen’ (413), zalf van ‘lapatiacuti’, notenolie, pik en wijnsteen (451), een pleister van esbladeren (533), van eenrode slak (534) of van eikebladeren (535), zalf van ‘elnen’, boter, vet, zwavel enkwikzilver (578), zalf van ‘ziluer scumen’, zwavel, azijn en notenolie (631) of ditlaatste met ‘picula’ (632), zalf van meel van ‘dolke’, zwavel en azijn (698), zalf vanwortels van ‘portellen’, spaansgroen, zwavel en vet (896), sap van ‘grissconte’ (990),zalf van kwikzilver, ‘paley’, loodwit, mirre en vet (1206).Zie ook drope, huidziekten en pokken.

Seksuele potentie

Om veel ‘naturen’ te hebben kan men ‘aqua yrundinea’ (367), sap van wedewinde(444), van vlierbloemen (445) drinken, of anijs eten (1306). Als mannen ‘haer craftvan naturen verloren hebben’ geve men ze salviawater met ‘sijndauwe’ te drinkenof ‘acoley zaet’ te eten (436). Is een man betoverd zodat hij niet kan coïteren, hij zalnegen dagen lang elke dag drie bijen eten (460).Wie wilgebloemen eet zal nooit lust hebben ‘te bruden’ (922).Cf. DE VREESE:Om ‘veel naturen’ te hebben drinke men sap van ‘kamillen’ (180); om ‘wel te

wesene’ met vrouwen ete men de as van ‘den vede ende de cullen van den mol’(150).Zie ook geslachtsorganen.

Slapen, slapeloosheid, dromen

Tegen vermoeidheid zal men ‘arthimesia’ en ‘vrinam canis’ bij zich dragen (114).Wanneer een persoon luidop droomt zal men hem sap van ‘auerone’ met wijn

(152) of rozenzaad in wijwater of nog ‘anbustannium’ met azijn, of ‘amentillen’(153) laten drinken.Middelen om goed te slapen zijn: ‘aqua yrundinea’ met hysop drinken (369),

‘duplicatum’ (384), ‘seriseyt’ (468), ‘witte meencop’ (704), gal van een haas (904),sap van moerbeien drinken en de schors op het hoofd leggen (918) en ten slotte ooknog dille gekookt in olie op de slaap smeren (998).Tegen slapeloosheid zijn eveneens allerlei middeltjes goed: sap van ‘wit mancop

saet’, anijszaad en ‘vennecoel saet’ drinken (1045), wijn gemengd met sap vanbilzekruid of -zaad (1046 en 1080), een afkooksel van slazaad (1198), het hoofdwassen met een afkooksel van de wortels van ‘witten mancop’ (1258), de voeten,het voor-


107

hoofd en de slaap wassen met sap van ‘billen’ of er een pleister van maken samenmet vrouwenmelk, eiwit en azijn (1277). Bilzekruid wordt ook aangeprezen in 1298en 1375.Cf. DE VREESE:Om te doen slapen: een siroop innemen (54), ‘basmana’ drinken (124), een drank

bereid uit opium, sap van ‘bellen’, ‘mecoppen’, ‘ijfte’, moerbeien en slazaad (242),de voeten insmeren met eiwit (282), sap van dille (344), gal van de haas (510), sapvan ‘apie’, ‘drage’ of ‘mandragen’, rozenolie en sap van ‘witten wulghen’ (576), eenpleister op de slapen binden van zaad van ‘macoppine’, vrouwenmelk en eiwit (577).Zie ook p. 116.Tegen ‘onruste van slapene’ drinke men sap van alsem of legge men een pleister

ervan op het hoofd (152).Om iemand in zijn slaap te doen vertellen ‘dat hi wakende hevet ghesien’, geve

men hem driemaal ‘rosaet’ in wijwater met mirre en aluin met azijn of ‘amacillam’te drinken (494). Om te doen ‘doelen ende slapen’ geve men te eten: zaad van‘jusquiami’, atrament, zaad van ‘caerden’ en van ‘dolke’ (511); om te doen ‘doelenende werden al dul’ geve men zaad van ‘morellen’ te eten (513). Opdat iemand‘droomt dat hi wille’, legt men onder zijn hoofd de bek van de arend (563).Om uit de slaap te wekken zal men azijn in de neus of de oren gieten (510), of

azijn of vrouwenmelk op de slaap wrijven (576).

Spijsvertering

Om de spijsvertering te bevorderen kan men sap van ‘centaurea’ en ‘betonie’ (157en 158) of ‘polioen’ met wijn (159) drinken, ‘senwer’ eten (940), ‘aqua yrundinea’(369) of water van ‘speder colle’ drinken (382). Goed zijn ook ‘galiga’ (1060) en‘wermoet’ (1353).De verteerbaarheid van allerlei voedingsmiddelen (vlees, vis, melk, etc.) vindt

men opgesomd in nummers 713 tot 729.Wie wijnbessen eet, moet de pitten uitspuwenwant zij zijn ‘quaet te verduwen’ (1259).Cf. DE VREESE:Tegen flauwte en gebrek aan eetlust geve men ‘win bastaert’, ‘romenie’ of

‘malveseie’ te drinken (360) of poeder van ‘zeduwaere’ (361), ‘pepercorne’ (362),gember en zout te eten (363); wie ‘walgt van enechere spise’ drinke sap van‘centauream’, van betonie of van ‘diosius’ (495); tegen de hik of oprispingen etemen een vers ei met salie en azijn (284). Om de spijsvertering te bevorde-


108

ren zijn goed: ‘basmana’ (124) of ‘epatica’ (142). Om ‘winden’ te verdrijven wordensiroop van ‘calamento’ (55), ‘nigella’ (146) en sap van venkel (464) aangewend.Tegen een ‘bant’ in het lichaam drinke men gember met wijn (92).Zie ook maag.

Steen

Demeer dan dertig recepten tegen deze in demiddeleeuwen blijkbaar sterk verspreidekwaal, prijzen voor het grootste gedeelte sap van allerlei planten aan. Volgens 1329onderscheidde men ‘den grawen steene’, ‘roet steen’ en ‘limich steen’; van deze driewerd de eerstgenoemde soort ongeneeslijk geacht.De andere soorten kan men genezen met sap van look (80) te drinken of look te

eten (492), met pillen van ‘therte vander ertvelde’ (81) of het zaad ervan samen metpeterselie van Alexandrië en wilde kervel (82) of met een pulver van achtverschillende kruiden (83); men kan ook look en mostaard eten (84) of de pitten vanbierkersstenen eten en het sap drinken van vijf verschillende planten met wijn (85).Een aparte plaats nemen vijf recepten in die dierlijke bestanddelen aanbevelen: hetdrinken van de ‘blase vanden beer’ en het bloed van een ‘bilc’ (86), de as vanhazebloed (87), pulver van ‘die croppe van ionghen kieckene’ (89), sap van levende‘creueiten’ gepulverd (90) of de urine van een bok (92).Nog andere recepten met plantaardige ingrediënten zijn: drinken van sap van

peterselie samen met ‘ghremil’ en ‘brunette’ (88), van ‘aqua dulcedinis oculorum’(360), ‘aqua petralis’ (361), ‘sauiwater’ met ‘salgeytte’ (435), tarwewater (443),‘seriseyt’ (468), gestampt zaad van vijf verschillende planten gemengd met melk enwijn (477), ‘camamille’ (491), eten van ‘ysembere’ of ditzelfde sap drinken (681),eten van hennep (734), zaad van ‘peelkens cruit’ of ‘coningennepoder’ (737a), of deas van de brem met wijn (764) of sap van vijf soorten zaden (957 en 1130) drinken;men kan ook sap van ‘malue’ (997) of van ‘albeen’ (1105) drinken, of nog: ‘senpoer’(1220), betonie (1232), peterselie (1309) eten of het zaad ervan samen met nog zesandere soorten en atrament, suiker en daarna een afkooksel van ‘fumus terre’ drinken(1329), pulver van veertien verschillende kruiden eten (1351) of alleen het pulvervan ‘averute’ met gerstemeel (1356).Een drankje waarvan de onvolledig bewaarde tekst de precieze samenstelling

verzwijgt, komt voor in 1211.Een aparte plaats nemen de dieetvoorschriften voor lijders aan


109

de steen in; ze komen voor in 1329 waar benevens wat verboden is, ook de toegelatenspijzen vermeld worden.Cf. DE VREESE:Tegen steen of ‘graveel’ zijn goed: een aftreksel van acht verschillende zaden of

pitten van vruchten (94), sap van ‘basmana’ (124), sap van reinvaan en ‘pedersil vanalexandere’ (131), een aftreksel van enkele ‘crevetse’ (157), een pleister van moesvan ‘polioen’ op de onderbuik (358) of sap van ‘dilsaet’ drinken (590).Ook zijn goed tegen steen in de blaas: sap van zaad van ‘masedonie’, ‘genst’,

‘clessen’ ‘gramil’ en ‘poligrecum’ (130), urine van een bok (132), as van een haasin water of wijn drinken (134), sap van ‘hijft’, peterselie van Alexandrië en kervel(179), betoniewater (371) of pulver van de nieren van een dier (583).

Stem

Tegen ‘heesche kele’ zal men gember in de mond houden (3 en 488), zuringwaterdrinken (752), look met melk en kaas eten (1040) of gemalen peper drinken (1041).Om de ‘steffene’ te klaren: pulver van vlierbloemen en ‘seniclen’ in wijn drinken

(134), hysopwater drinken (135), sap van venkelwortels drinken of look eten (136),sap van acht verschillende kruiden drinken (774), peper in de mond houden, look ofsalie eten (775), muntsap en saliesap drinken (1319).Wie de ‘sprake heuet verloren’ drinke aloë met water (147), sap van ‘zauelboem’,

bladeren van ‘pijnboem’, ‘pionie’ en peper (148), sap van netels, ‘plantaginis’ en‘morelle’ (149), sap van ‘polioen’ (150) of dit met azijn opsnuiven (151), binde eppeonder de voeten (455), drinke alsemsap (895), gepulverd ‘corael’ met vloeistof (908),gorgele met aluin in water of in wijn (917) of ete een electuarium van achtverschillende kruiden (1318).Cf. DE VREESE:Tegen ‘stommede’ en ‘verloren sprake’: met water aangelengde aluin in de mond

gieten (490), sap van wortels van ‘roeden netelen’, ‘plantaine’ en ‘morelle’ drinken(491), sap van ‘polioen’ met azijn opsnuiven (170 en 492). Om de spraak te benemendrinke men sap van ‘adec’ of van ‘crimel’ (552).Zie ook keel.

Tanden

Tandpijn wordt genezenmet ‘honts rebbe’ op de tand te leggen (192) of ‘yifte bladere’in de mond te houden (193); olie van ‘gheslegher apolo’ helpt binnen drie dagengenezen (398). Tarwe-


110

water (441), gestampt ‘biesloec’, verbena of de wortels van ‘ostrissien’ (456),‘scelworte’ (494) of ‘bertram’ (537), nogmaals ‘bieslooc’ (538), gekerfde peterselievan Alexandrië (539) en hennep (735) worden ervoor aanbevolen. In 865 wordenverscheidene kruiden als geneesmiddel vermeld: zoethout, verbena, gerwe, ‘vijfblade’,agrimonie, munt; daarnaast ook twee magische middelen waarbij woorden op hetvoorhoofd geschreven dienen te worden. Pulver van hertshoorn in de mond gehoudenkomt voor in 186, 899 en 914. Gekauwde ‘porloec’ op de arm gebonden (927), peperin water gekookt (739) of het drinken van brandewijn (746), ruit gekookt met wijn(992 en 1052), ‘Vquefolium’ in de mond gehouden (1002) doen de pijn vlugverdwijnen. Dit gebeurt eveneens bij het drinken van warme ‘eselmelc’ (1096),‘bi(e)sloec’ op het tandvlees gelegd (1103 en 1159), de wortel van ‘weechbrede’ inwater gekookt (1313) en wit of zwart ‘billenzaet’ op de tand gelegd (1375). Kan dezieke het verdragen dat men op zijn hoofd een hazelnoot stuk slaat, dan zal zijntandpijn wel genezen (740).

Wormen in de tanden worden gedood met verbena en gerwe, samen met azijngestampt en in de mond gehouden (756, 1003 en 1175), met een pleister van verbenaop de wang te binden (757) of azijn alleen in de mond te houden (1065 en 1182).

Om een tand te doen uitvallen zal men er de schors op leggen van ‘moerboem’ inwijn getrokken (926) of de tand aanraken met de ‘wormkine’ die men op het zaadvan wilde distels vindt (687).De hete damp van alsem, polei en komijn, in water gekookt, ‘beneemt roke van

quaden tanden’ (469).

Om tanden wit en rein te maken worden aanbevolen: pulver van gerst, ‘gorsenseil’en perkament samen verbrand (187), tarwewater (441), een mengsel van zout, azijnen vrouwenmelk, of de as van hertshoorn (773), verbrande wijngaardranken (915),gerstemeel gekookt met zout, honig en water (1165) en ten slotte ook de lange‘hoelwortel’ (1314).

Cf. DE VREESE:Wanneer men een tand aanraakt met een stro waaraan vet van een ‘haselpuut’

gestreken is, valt hij dadelijk uit (6). Tegen tandpijn wordt aanbevolen: een pleistervan ruit (7 en 347), het sap van wijnazijn, ‘driaclen’ en negen bladeren van salie inde mond houden (233) of sap van ‘hertshorne’ gekookt met water (281), zalf van‘helsenscursen’ op de wang (366), een mengsel van ‘vlaemseem’ en wijnazijn in demond houden (367), sap van ‘drasenen’, weegbree en ‘asscaden’ drinken (547) eneen pleister van


111

wierook, was en boter op de wang (586). Om tanden wit te maken poetse men zemet water van salpeter en salmiak (330).Zie ook wormen.

Tekenen van de dood

Als in het gelaten bloed een witte druppel in het midden aangetroffen wordt, is diteen teken dat de dood nabij is (1066). Om te weten of een zieke zal sterven kan mende netelproef toepassen of met spek over de voeten wrijven en dit spek aan een hondgeven: eet hij het niet, dan zal de zieke sterven (1126).Cf. DE VREESE:Bepaalde tekenen kan men opmaken uit de urinoscopie (pp. 115-116).Zie ook wonden.

Tering

Tegen ‘tisike’ legt men op de buik een pleister van gekookt jong vlas, het vet vaneen kip en gekookte eieren; daarna drinke men sap van munt, pulver van komijn,‘mastic’ en witte ‘marobie’, hysop en ‘licorissien’ (76). Eenvoudiger is het ‘aquayrundinea’ te drinken (367).

Tong

Hoe men ‘die tongriem’ zal snijden wordt uiteengezet in 750. Het enig ander receptdat op de tong betrekking heeft, handelt over ‘yicht in die tonghe’: om dit te genezenlegt men ‘zaet van kersen’ onder de tong (511).Zie ook stem.

‘Treit’

Men kan ‘treit’, d.i. een trekpleister maken van hars, schape- en varkensvet (472).Ook worden recepten gegeven om ‘droeghe trarten’ (586) en om ‘treyt doeke’ (587)te maken, en nog twee manieren om ‘treyt’ te maken (960 en 1294).Cf. DE VREESE:Twee recepten komen hier voor: om ‘treitdouken’ (407) en om ‘drooch treite’

(406) te maken.

Urine


Tegen ‘bloet pissen’ worden verscheidene dranken aangeprezen; water van look(95), van ‘malue’ (96), as van het hart van de hert


112

in melk (324 en 1158), drie kruiden gekookt in melk (737c), ‘clofloec’ in wijn of inwater (920).Talrijker zijn de recepten tegen ‘coude pisse’: sap van ‘collumbine’ met wijn

drinken (98), look eten (492), urineren op gloeiende kolen en de damp inademen(765), wijnazijn en zout op de navel binden, munt, ‘bakelaer’ eten of, in toepassingvan het principe idem per idem, in koud water zitten (890); dit laatste middel komtook voor in 937 waar als alternatief ook het drinken van sap van gerwe genoemdwordt. Men kan ten slotte ook nog sap van komijn met hete witte wijn drinken (1028),‘senpoer’ eten (1220) of het pulver van ‘averute’ met gerstemeel gemengd (1356).Wanneer een mens ‘niet en mach orine maken’ zal hij de as van bereklauwen met

vloeistof innemen (93), venkel, ‘ache’, ‘grote causse’ en ‘marcuriael’ koken in vet(252), ‘aqua yrundinea’ (369), ‘geru’ en azijn (808, 1000 en 1208), brandewijn (746),sap van verschillende kruiden drinken of gekookte gerwe op de navel binden (885),sap van kervel en ‘alexandrie’ (919 en 1157) of van ‘malue’ (997) drinken, eennetelpleister op de lendenen leggen (979), zuring eten (1022), pulver van komijn insaffraanwijn (1348 en 1362) of water uit een ‘ceghen blase’ (1365) drinken.Als men integendeel ‘sine orine niet en mach onthouden’, drinke men de hersenen

van een haas met wijn of de teelballen met anijszaad (94), as van slazaad (640 en911) of sap van ‘laghen saet’ (887).Pijnlijk urineren zal men verhelpen met as van een geiteblaas (646) of een mengsel

van atrament en wijn (1156) te drinken.Een beknopte leer van de urinoscopie wordt gegeven in 1112. Ook in 1322 en

1326 vindt men er gedeelten van terug.Hierbij kan ten slotte ook nog de vermelding van ‘centorie’ als een goed midel

voor de nieren (495) ondergebracht worden.Cf. DE VREESE:Wanneer een mens zijn ‘orine’ niet ‘ghehouden en mach’ drinke hij sap van

‘latuwensaet’ (213). Om te urineren zijn goed: ‘polioen’ gekookt in wijn op de blaasleggen (10), sap van gerwe (60 en 372), van ‘basmana’ (124), sap van look en‘maluwe’ (161), sap van leliewortels (209), alsemsap (346), betoniesap (371), as van‘die clauwen van den beer’ met water of wijn (373), sap van peterselie van Alexandriëen ‘ertvelt’ (374), sap van wilgebast (375), verbenawater (411), water van‘termentille’, ‘cremorse’ of ‘groet duvelsbete’ (416), ‘savel’ (566). Tegen ‘coudepisse’ smeert men de ‘manlichede’ in met sap van ‘averoene’ (100),


113

steekt zout in de navel (101), of drinkt as van een geiteblaas of van hazehersenen(370). Over de urinoscopie zie pp. 114-116.Zie ook blaas.

Verbrandheid

Men kan op de verbrande plaatsen gebluste houtskool (van linden) smeren (562 en1149), as van eidooier (563) of huislook, rozenolie en was (630). In 856 worden vijfmiddeltjes opgesomd: een blad van weegbree, of rapen, besmeerd met ‘oli rosaet’,of met olie van hennepzaad, vet van bilzezaad, van eidooier, of raapolie met rauweeidooiers.Cf. DE VREESE:Als het ‘lijf ... bescout es’ smere men het in met olie van hardgekookte eieren

(461). Wie ‘verbernet’ is, gebruike ‘aqua verbena’ (411), zalf van smout en eiwit(446) of pulver van eiwit (447).

Vergift en vergiftiging

Tegen vergift of ‘venijn’ kan men ‘trifolium’ drinken met ‘wijfs orine’ en daarnadrie kervelplanten en ezelinnemelk of pulver van ‘dragante’ (104), ‘lauessche’,‘andre’ en anijs gestampt (105), geitemelk met hennepzaad (106), betoniesap (107en 1311) drinken, of deze plant als preservatief bij zich dragen (109), ‘aqua dulcedinisoculorum’ (354), ‘sperma rute’ (400, 402 en 1316) drinken, look (492), ‘witworte’(497), reinvaan (678) gebruiken, boter en honig (730), gerwesapmet wijnazijn drinken(913), ‘radic’ (968), look of bakelaar (1237), of hazelnoten (1267) eten.

Verstoptheid

Om het lichaam te ‘bestoppen’ worden aanbevolen: hars (700), moerbeien (701),‘dmarc van duuen’ (728), mispels (1263), hazelnoten (1267) enmuskaatnoten (1299).Tegen verstoptheid drinkt men betoniewater (108), alsem- en ruitsap (175), sap

van vijfblad (176), eet eiwit met ‘scamonien’, gal en wijn (177), een ‘pulment’ vanvenkel, ‘ache’, grote ‘causse’ en ‘marcuriael’ (252), legt ‘mirradic’ en ‘gladie’ (644en 1009), of sap van ‘cauwoerden’, ‘melloet zaet’ en ‘portseline zaet’ met koegal opde navel (311), drinkt ‘aqua yrundinea’ (369), eet look (492), drinkt sap van ‘alant’(674), of brandewijn (746), sap van vlierbloemen (898), sap van hysopmet ‘occimelle’(996), sap van ‘malue’ (997), steekt in het ‘fondament’ een waskaars (811 en 1030),drinkt sap van vlierbast (1031), legt op de buik een pleister


114

van lijnzaad (948 en 1032) of van weegbree met vet (1034). Men kan ook gepulverdkrijt eten (1033), sap van zwarte munt drinken (1122), de gal van een stier met wolop de navel leggen (1192), saffraan met vleesnat drinken (1297), erwten eten gekooktmet spek of ‘poplen’, ‘weegbree’ en peterselie met vet (1347).Cf. DE VREESE:Om het lichaam ‘los’ te maken: ‘benedictum’ en ‘passe avant’ (3), een

suppositorium van zout, boter en honig (4), lijnzaad gekookt met honig op de navelleggen (32 en 69), een siroop innemen (54), alsemwijn drinken (57), drank van‘cartapuds’, aluin en honig (86), ‘basmana’ met hysop eten (126), een stuk van ‘rapenvan over zee’ eten (136), ‘cuscuta’ innemen (140), ‘hermodactili’ (144), sap van‘coriandre’ en look (163), sap van ‘meede, savelboem, gladie, lovesse’ (208), sapvan ‘griseconten’, ‘bornagen’, ‘papencrude’ en ‘consouden’ (310), zaad van‘kataputie’ met ‘casewey’ drinken (318), witte hondsdrek met ‘kasewey’ (319), eenappel met ‘testimonien’ koken en opeten (326), bremwater drinken (369), water van‘termentille’, ‘cremorse’ of ‘groet duvelsbete’ (416) of fonteinwater drinken (546),‘scameneide’ eten (559) of ‘cassia fistula’ (572). Om verstoptheid te bevorderen issiroop van ‘calamento’ goed (55).Zie ook diarree.

Vinger

Waar de ‘fijt’ en de ‘aer’ gelocalizeerd zijn vindt men aangegeven in 741 en 742.Tegen beide nauw verwante ongemakken wordt aangeraden brandewijn te drinken(746); als de nagels uitvallen zal men er een pleister van stukgewreven tarwe en eiwitopleggen (1162).Cf. DE VREESE:Tegen de ‘fike’ zijn goed: sap van netels, ‘plantayn’ en alsem (470); tegen

‘nagelswere’ en uitvallende nagels gebruikt men een pleister van stukgewreven tarween eiwit (504).

Voet

Wanneer iemand ‘sijn voete ueden wt wassen’ zal men op deze uitwassen schijfjesvan ‘queden’ leggen (1338). Likdoorns zal men als volgt behandelen: de voet wordtlange tijd in heet water gehouden, daarna snijdt men de likdoorn met een scheermesweg en legt er gestampte ‘pionyblaere’ op (812).Gezwollen voeten: men zal er een pleister van ‘nasschade’ met broodkruim en

wijn op leggen (44), er een zalf van ‘aurone’


115

en vet op smeren (46), ze wassen met netelwater (452), er gestampte verbena enweegbree op leggen (970) of een mengsel van ruit en olie (1048), een zalf vanreinvaanwortels en boomolie (1241). Een voorbehoedmiddel tegen wintervoeten isde voeten warm houden; zijn ze toch vervroren, dan legt men er heelzalf op (946).Cf. DE VREESE:Om warme voeten te hebben zal men ze bestrijken met pulver van peper gemengd

met olie (22); likdoorns geneest men met zalf van rode slakken (97), met de nierenvan een otter (151) of met notebolsters (185). Op pijnlijke voeten legge men verbena(265), of men hangt een steen die men vindt in de maag van een dier of het hart ervanaan de hals (581).

Vreemd voorwerp in het lichaam

De meest voorkomende vreemde voorwerpen die in de recepten ter sprake komenzijn volgens 213: ‘yser oft houdt, scicht oft doren’. In dit nummer wordt aanbevolenop de wonde een pleister van agrimonie, rietwortel, ‘polipodium’, ‘dyptanum’ of hetsap van groene kool met was te leggen. Andere middeltjes zijn: zalf van ‘polioen’met honig (214), sap van ‘diptannus’ drinken (215 en 1199), sap van ‘witworte’ en‘gagel’ negen dagen lang drinken (216), een zalf van as van zwaluwen erop leggen(217), ‘witworte’ eten (497), een pleister van jonge hazelaarbladeren en was (585)of van verbena en zout (822) erop leggen; in 855 worden vijf middelen opgesomdom een ‘yser wt den liue’ te trekken; verder is er nog een pleister van ‘polipodium’(974 en 1196) en een zalf van sap van rozewortels en honig, van klaver of van verbena(1349).Als ‘vreemd’ voorwerp kan men ook de beensplinters in wonden beschouwen:

men zal er moes van viooltjesbladeren opleggen (577).Cf. DE VREESE:Om ‘dorne of hout’ te verwijderen legt men op die plaats een pleister van jonge

‘haselblaedere’ met was (68 en 294).

Vrouwenongemakken en verwante zaken

Baarmoeder: om de ‘matrice’ te zuiveren is ‘scelworte’ goed (494); ook kan meneen drankje van hysop gekookt met vijgen drinken (996); om de baarmoeder teopenen gebruike men een pessarium van sap van ‘auerute’ en mirre (1356).

Mastitis: De borsten kan men bedekken met wortels van ‘witten hemst’ in melkgekookt (737f), men kan ze insmeren met ‘weyten mele’ en ruitsap (1056 en 1250),men kan er een pleister van bonenmeel op leggen (1254) of sap van ‘satureyam’drinken (1363).


116

Om menstruatie te bevorderen kan men zich wassen met ‘tremor, papen cruud,bonghe’ (297), sap van netelwortels en ‘corne bayen’ drinken (322), ‘aqua draca’(374) of ‘sauien water’ (434) drinken, look eten (492), sap van ‘witworte’ drinken(497), ‘mistworte’ en eieren eten (516), moes van ruit op de navel binden (517), sapvan betonie, agrimonie en eswortel drinken (518), een pleister erop leggen van koolsapmet kruim van wittebrood en wijn (519), een doek met kriekenwater en huislook ophet hoofd leggen (429). Het te vele ‘bloyen’ zal men doen ophouden met sap van‘confilie’, de wortel van ‘wolfsworten’ en van verbena (520); bij de eerste menstruatiezal men koolsap, sap van ‘matre’ en van bijvoet doen drinken (525) of sap van ‘zeuenboom’ (675), of anijs eten (1306), of nog peterselie (1309), ‘celtica’ (1352) of ‘aurine’(1371).

Ziekten: tegen ‘tvernoy van wijfs’ gebruikt men een zalf van lijnzaad en eiwit ofdrinke sap van ‘andren’ en van nachtschade (51), een pleister van sap van ‘maluwen’en agrimonie in zwarte wol (52); ‘gebortheit der herten’ geneest men met damp vanvijf kruiden (688).Zie ook water.Zwangerschap: tegen ‘buuceuel in kints bedde’ zal men bijvoet op de navel binden

(329); ‘pijst soe oec bloet’, dan zal de vrouw betoniesap met melk drinken (330).Zwangere vrouwen zullen geen ‘aqua yrundinea’ (368) of ‘aqua draca’ (374) drinken,maar wel ‘camamille’ eten (491). Om een vrouw in het kinderbed te vrijwaren voor‘quaet ghespaente’ zal men bijvoet onder en boven het bed leggen (514). Om vaneen dood kind te ‘genesen’ zal men sap van ‘witworte’ drinken (497), kaneelwijn(521), gemalen rozebladeren (524), sap van ‘alant’ (672 en 1239), sap van ‘zeuenboom’ (675), van betonie (888), van hysop (921 en 1068) drinken.Een vrouw in barensweeën drinke ‘wijfs melc’ (515) of binde ‘scorleye’ op de

navel (1069 en 1207); vier goede recepten vindt men samen in 888. Een zwangerevrouw zal peterselie eten om het kind te zuiveren van ‘ongansede’ (733). Tegen‘quetsinghe van kinde’ is een zalf van ruitsap, zout en honig goed (522 en 589) ofmoes van bijvoet (523 en 590). Zodra een kind geboren is zal men het wassen metwijn (1178). Een vrouw die een kind wil ontvangen ‘onderroere’ haar met gerstemeel,mirre en wierook (696 en 1253). Om melk in de borsten te vermeerderen wordt heteten van anijs aanbevolen (1306); heeft een vrouw haar melk verloren, men zal zebetoniesap en sap van ‘saelye’ (686) of ‘cristal met


117

borne’ (897) te drinken geven. Kinderen die te veel schreien zal men ‘herts merch’op de slaap leggen (281 en 1160).Cf. DE VREESE:Baarmoeder: om de baarmoeder te zuiveren drinke men ‘fessiaet’ met kaneel,

‘asa fetida’ en ‘castorie’ (115), sap van alsem samen met dat van bijvoet en‘glorifilaet’ (340) of alsem alleen (346). Om de b. te openen zijn goed: siroop van‘calamento’ (55), sap van ‘gladie’ (118) of van ‘meede, savelboem, gladie’ en‘lovesse’ (208); om ze te regelen: alsemwijn (57). Voor de urinoscopie bij pijn in de‘matrice’ zie p. 116.

Mastitis geneest men met op de borsten olie van ‘kamille’ en een ‘crudeken’ teleggen (74), met een zalf van ‘cleen saelge’, ‘bakenspec’, vrouwenmelk en honig(359) of met water van ‘termentille’, ‘cremorse’ of ‘groet duvelsbete’ (416).Ommenstruatie te krijgen zijn goed: sap van ‘tryfere’, ‘savelboem’, diptam, bijvoet

en alsem drinken (109), ‘armoniacum’ met wijn (110), ‘zavelboem’ met wijn (119en 566); wanneer de m. niet ‘vulcommen comt’ drinke men sap van venkel,peterseliewortels en bijvoet en ete menmet alle spijzen ‘comijn’ (108). Tegen pijnlijkemaandstonden is het laatstgenoemde ook goed. Tegen witte m. berookt men de‘wijffelichede’ met damp van gekookt varkensvet (111).

Ziekten: tegen de ‘vul(l)evrauwe’, een catarrhale uterusaandoening, drinke mensap van rabarber, ‘ganciane’ en saffraan in bier (259), of sap van gerst, saffraan,‘kalissiehout’ en muskaatnoot (380); tegen ‘dwitte van vrauwen’, geve mengeroosterde peterselie (120) of ‘coste’ met eieren (121), of eierenmet ‘wilde reinvaen’waarna men op de ‘wijflichede’ zalf van lijnzaadolie en ‘witte maluwe’ legt (122);‘pelarum fe dedarum’ kan men eten (323). Tegen een ziekte ‘omtrent haerwijffelecheit’ gebruike men een pleister van moes van ‘celidoni’ (397).

Zwangerschap:middelen om te ‘bekennen’ of een jongen of eenmeisje zal geborenworden, zijn: een druppel van de melk van de zwangere in water doen (465 en 466),de vrouw doen zitten en zien welke hand ze op haar knie legt (467). Een vaste borstis een kenmerk van een goede dracht (440). Om het baren te bevorderen:‘armoniacum’ drinken (114), sap van ‘anetum’ drinken (116) of sap van venkel,kaneel, gember en alsem (533). Om niet bevrucht te worden: een hazelnoot volkwikzilver onder de linker arm dragen (564) of een blad van ‘hertstonghe’ (574).Om een dode vrucht ‘quite te wesen’: een suppositorium vanmirre, ‘elbori oppoponac’en ossegal (113), sap van ‘armoniacum’ (114), sap van ruit, bij-


118

voet, ‘saturien’ en dille drinken (117), sap van ‘zavelboem’ (119) sap van ‘ghaladien’(345), sap van brem (369) of van hysop (469). Opdat een zogende vrouw veel melkzou hebben zal ze dille eten of het sap ervan drinken (344).

Vuur

Op ‘quade vier’ zal men ruit- en muntsap met olie en azijn smeren (314 en 600),tegen ‘thelsche vier’ gebruike men ‘aqua dulcedinis’ (357) of negen waters (393);men kan er ook witte ‘honds quade’ met azijn en ‘centaurea’ op leggen (576). Ophet ‘wilde vier’ legt men een pleister van ‘albatum’ (379); het ‘springet vier’, ookde ‘ommeloep’ genoemd, bestrijdt men met er ‘mel rosaet’ op te leggen (780) ofrozebladeren op te binden (1222).Om te weten of iemand ‘quaden viere’ heeft zal men er een koekje van ongezouten

boter opleggen: smelt het, dan ‘is hijs niet sonder’ (1179).Om ontstekingen te verkoelen raadt men het gebruik aan van een pleister van

madeliefjes en huislook gemengd met honig en gerstemeel (857) of een verrot ei,‘wit hons quaet’ en ‘sentauria’ in wijnazijn of een pleister van boter, pik en gember(858).Cf. DE VREESE:Op deze kwaal legt men moes van ‘cossouden’ en van betonie (23), beenderas

met azijn (24) of populierzalf (65 en 190).

Waanzin

Tegen ‘frenesie’ zal men zaad van ruit in azijn en het sap in de neusgaten doen (73),ditzelfde zaad met ruitsap drinken (74), gestampte haringkoppen in wijn (75), of‘aqua yrundinea’ drinken (367), betoniewater en ‘aplompwater’ op het hoofd smeren(422), de hersenen van drie ‘boxhornen’ in bier drinken of de voeten in koud waterwassen en zout op de voetzolen binden (423), look eten (492) en goudsbloemen en‘aueroene’ in wijn drinken (548).Cf. DE VREESE:Goed zijn de volgende middelen: sap van ‘averone’ drinken (493) of een aftreksel

van venkel (513). Die ‘sijn ontkent van sinne’ geve men sap van ‘abrotanum’ en‘saelie’ te drinken (521).

Water en waterzucht

Men onderscheidde gewoonlijk drie soorten water (hydrops): wit, rood en zwart; hetlaatste kan men niet genezen (249). Eenmaal is er ook sprake van ‘gheel’ water (763).Tegen wit zowel als rood water drinke men ‘aqua dulcedinis oculo-


119

rum’ (356), ‘aqua lasida’ (372) of ‘sperma rute’ (404). Tegen witte water alleen: sapvan wit ‘polioen’, wilde ‘berewond’, brionia en eppe (250), sap van ‘scelleworte’,kervel en eppe (255), ‘aqua yrundinea’ (368) of sap van vlierbloemen (445). Ookeen pleister van netelen wordt aanbevolen (979). Tegen rood water gebruike menhetzelfde als in 250 doch met weglating van brionia (251).Tegen waterzucht of ‘ydropike’ gebruike men venkel, ‘ache’, grote ‘causse’ en

‘marcuriael’ gekookt in vet (252), sap van salie en alsem (253), sap van bijvoet,‘muer’ ‘beliouwe’ en ‘caliouwe’ (254), een pleister van alsem, ruit, roggemeel enazijn (310), saviewater (438), ‘ostrissie’ gekookt in wijn (464), look (492), as vanbrem (764), roggemeel in wijn (886), sap van ‘grissconte’ (990), sap van groenehysop met ‘occimelle’ (996), peterselie (1309), ‘zedeware’ (1312), of sap van achtverschillende kruiden (1341).Cf. DE VREESE:Tegen ‘witte watere’ zijn goed: witte ‘hontsstront’ drinken met karnemelk en

‘gorte’ (155 en 325) of sap van tien verschillende kruiden (306).Tegen waterzucht drinke men sap van ‘roeder docken’ (87), een aftreksel van

‘gheinstasschen’, gember, ‘galigaen’, ‘zedewaere’, muskaatnoot, ‘greinen’ en‘groffelnagle’ (95), of looksap (165).

Waters

Naast een manier omwater van ‘arguel’ te bereiden (174) en om rozenwater te maken(1235), komt in de verzameling een aaneengesloten collectie recepten voor waarinde bereiding en de eigenschappen van verscheidene waters behandeld worden. Eenopsomming ervan moge hier volgen:

: bereiding (347) en gebruik (348 tot 352)aqua philosophorum

: bereiding (353) en gebruik (354 tot 358).aqua dulcedinis oculorum

: bereiding (359) en gebruik (360 tot 364)aqua petralis

: bereiding (365) en gebruik (366 tot 369)aqua yrundinea

: gebruik (370, en 374 tot 376)aqua draca

: bereiding (371) en gebruik (372, 373 en377)

aqua lasida

: bereiding (378) en gebruik (379 tot 381)albatum

: bereiding (382) en gebruik (383)conseruatum

: gebruik (384 en 385)duplicatum

: gebruik (386 tot 389)aqua saluie

: gebruik (390 tot 393)negen waters

: bereiding (394)aqua facta of aqua stelle


120

Cf. DE VREESE:In deze verzameling komen de volgende waters voor: de bereiding van een drank

van ‘liekerke’ (189), een kruidenaftreksel ‘ter menigher siecheit’ (364), saliewater(234 en 413), betoniewater (412), water van ‘consolidemajoris’ (415), ‘scapiosawater’(410), water van ‘termentille’, ‘cremorse’ of ‘groet duvelsbete’ (416).

Weersvoorspelling en verwante zaken

De volgende middelen komen voor: gegevens over het lengen van de dagen (743 en744), om te weten welke dag van de week de eerste meidag valt (779), het aantaluren maneschijn (799) en de duur van de maancyclus (800 en 801), voorspelling vanvriesweer (803, 805, 943 en 944), van regen en wind (804) en van dooi (807).

Winden

Men verdrijft wind uit het lichaammet gember (490), anijs (1079), ‘sedevair’ (1082)en peterselie (1309).Cf. DE VREESE:Om winden te verdrijven uit het lichaam gebruike men siroop van ‘calamento’

(55), sap van ‘nigella’ (146) of ook venkelsap (464).

Wolf

Tegen deze ulcererende ziekte van de huid of van de slijmvliezen die men volgens552 herkent aan de kleur die ‘coel brun root’ is, wordt aangeraden er een pleister opte leggen van as van gerst en honig na vooraf de zieke plaats gewassen te hebbenmet azijn (333 en 556). Men kan er ook een pleister op leggen van ‘albatum’ metaloë en ‘calamine’ (380) of negen waters te drinken geven (393).Cf. DE VREESE:Op de ‘wolf’ legt men negen dagen lang ‘zwerte padden’ of ‘pude of rigael’ (335).

Wonden

Om wonden te genezen wordt aanbevolen salie (118) of look te eten (492); ‘duuelsbeet’ is ook goed (766) of een koek van ‘asule’ met azijn (973); men kan er ookspinnewebben op leggen (1074), sap van de wortels van witte ‘fiolen’ drinken (1217)of ‘hoelwortel’ (1314) en ‘aurine’ (1371).Bijzonder talrijk zijn de pleisters die men op wonden kan leggen: ‘caprifolium’,

honig en rogge (56), sap van ‘malue’ en ‘wedren roete’ (226), sap van ‘plantaginis’


en ‘lanceleye’ in een doek (277), pik met was, vet, wierook, ‘mastic’ en boter (231),tarwe-


121

bloem met wijn en honig (239), tarwewater (441), netelwater (452) of ‘ostrissie’(463), betonie (572), spek met honig en eiwit (573), reinvaan met wit brood en vet(679), lijnzaad, kamillebloemen en alsemzaad (788), eidooier met tarwemeel enhonig (817), ‘merre’, agrimonie, honig en gerstemeel (818), moes van ‘sauina’ (819),moes van agrimonie (820 en 1010), ‘cruus cruut’ met vet (821), gemalen eikeschors,‘vnguentum album’, ‘arteminus’ met vet (860), honig samen met zout en olijfolie(959), bijvoet samen met vet en azijn (971), netelmoes (979), kruim van tarwebroodgekookt in wijn (1027), spek, ‘clareyt’, honig en eiwit (1147), sap van ‘selue’ metwijn (1189), preisap met honig en roggemeel (1293).Bijna even talrijk en niet steeds gemakkelijk van de vorige groep te onderscheiden

zijn dewondzalven: als ingrediënten gebruikt men sap van rode kolen (222), eidooiersmet boter (223), vrouwenmelk met honig (224), sap van vijf verschillende kruidenmet eiwit, ‘wit rasins’ en roggemeel (225), sap van eenentwintig verschillende kruidenmet boter, was en wierook (230), sap van vijf verschillende kruiden (471), sap vanalsem en vet (473 en 1071), sap van ‘nasscaden’, eppe, ‘senicle’, ‘glorifilaet’ enviooltjes (553, 1011 en 1013), populierzalf (565), ‘marobie’ (590), sap van zevenverschillende kruiden (610), gestampte ‘ghenst blomen’, hysop, vet, was en hars(616), reinvaan en boomolie (680), ‘vngentum rubeum’met ‘artement’ en ‘beuersijn’(786), eidooier, rozenolie en terpentijn (790), zes verschillende kruiden met azijn enzes andere stoffen (813), vijf verschillende kruiden (814), vier kruiden (815) of nogvier andere (816), bonensap en schapevet (965), dille gekookt in olie (998), moesvan betonie (1170), een varkensblaas met de urine erin (1174), gal van een stier(1184), sap van populier-bladeren (1238), moes van reinvaan en vet (1240), moesvan heemstwortel met honig (1280) en ‘oliwit’ met rozenwater (1355).

Wonddranken: sap van ‘senicle’ (117), van dertien verschillende kruiden (237),‘sperma rute’ (402), sap van rode kool, hennep, reinvaan en mede (484 en 629), sapvan de wortel van ‘centorie’ (495), sap van ‘buggla’ samen met vier andere kruiden(624), ‘walscot’ of ‘cassia fistel’ of gerstewater (786), pulver van muskaatnoot metwijn (907), ‘confelie de greine’ en bladeren van de pruimeboom (962), sap van‘yserne’ (991), sap van ‘buglen’, ‘sinkelen’, ‘oruaels’, ‘hontsribbe’ en weegbree(1205) of nog sap van ‘celtica’ (1352).Middeltjes om te weten of een gewonde zal genezen of niet:men zal hem sap van

madeliefjes en ‘bucghele’ te drinken geven; spuwt


122

hij het uit, dan zal hij sterven (228). Geeft men sap van ‘pimpernelle’ te drinken enhet komt langs de wonde uit, hij zal sterven (229 en 235). Aan de in de vorige receptengenoemde kruiden kan men ook nog kervelsap toevoegen (234), en ook slasap (236)en waterkerssap (668) kunnen voor hetzelfde doel aangewend worden.Om wonden open te maken gebruikt men sap van ‘maluwen’ (218), legt men er

agrimonie op (244, 564, 1010 en 1193), of steekt er een wiek in van brionia,‘ganciaen’, of pit van vlier (854).Om bloed te trekken uit een wonde wordt het gebruik aanbevolen van het sap van

‘calmenten’ samen met pulver van brionia (219), van een pleister van ‘polipodium’(220) of van as van ‘herts horen’ met wijn (221).

Dood vlees kan men uit de wonde verwijderen door er moes van netels, pulvervan aluin of ‘duust’ (591), of netelmoes met zout, ‘plumen van aluunne’, ‘calmie’en ‘dust’ (976) op te leggen, door te wassen met de eigen urine (1014), of doorkoekoekslook en viooltjesbladeren (1016) of gepulverd ‘menschen quaet’ erop teleggen (1125).Om goed vlees in de wonde te doen wassen, kan men gemalen wierook of grote

‘centauria’, as van ‘werken’ en beenderen, wit ‘ceruse’ en gal, of netelmoes eropbinden (861).Een kwetsuur binnen in het lichaam zal men behandelen met een bad van sap van

heemst, ‘brunelle’, ‘confilie’ en ‘primulaueris’ (1005), men zal wortels van‘oermonden’ eten met melk (1006), of er wit hars en schapevet samen gesmolten,op leggen (1167).Op een prik van een naald of een els legge men een stukje perkament dat in eiwit

nat gemaakt werd (1050).Ten slotte zijn er ook nog de volgende wondmiddelen: wassen met ‘aqua

philosophorum’ (352), sap van venkel, eppe, peterselie en ‘centorie’ erop sprenkelen(496), een mengsel van aluin en ‘bolus armenicus’ erop spuiten (789), netelsap eropsprenkelen (993), er het ‘ina(n)der’ van een kip of de long van een schaap op leggen(557, het eerste ook in 1146, het tweede in 1138), er as van padden op strooien (905),drogen met ‘sinnewaers’ en er daarna ‘carpy’ op leggen en gebrande aluin in strooien(945).Cf. DE VREESE:Omwonden te genezen worden aanbevolen: ‘agrimonia magna’ (138), ‘buglossa’

(139), bijvoetsap in de wonde gieten of het kruid errond leggen (210), of hetzelfdedoenmet netelen (211 en 354) of met ‘brunelle’ (243), sap van brionia drinken (305),‘herba robert’ (350), weegbree (351 en 352), ‘coppenghespin’ (353), betonie engerwe (355), verbena of ‘senicle’ of ‘bivoet’


123

(356), de pols insmeren met kwikzilver, aloë en ‘olie van baien’ (?) (589).Wondpleisters: pleister van Jeruzalem (47), een pleister van lijnzaad, ‘venigriec’

en olijfolie (84), of van ‘dassensmout’ (199).Wondzalven: zalf van ‘die coninc van aragoene’ (183), populierzalf (36 en 400),

een zalf bereid uit nachtschade, ‘apien’, ‘seniclen’, ‘glorifielaten’ en viooltjes (37,200 en 403), een zalf op basis van ‘wedrinroete’, hars, was, saffraan, wortels van‘docken’, bloesem van brem, wierook en ‘mastix’ (205), zalf van honig en olijfolie(246), een zalf van ingewikkelde samenstelling waarin geen enkel kruid voorkomt(334), smeer van een beer dat in de blaas ervan met urine een half jaar in de rookgehangen heeft (377), een zalf bereid uit zestien ingrediënten (588).Wonddranken: een drank bereid uit gember, wierook, zwavel, koperrood,

muskaatnoot, ‘bayen’ en ‘radeheele’ (177), een drank uit sap van ‘glorifilaten’,‘dorghinghe’, alsem en ‘herba roberte’ (193) ‘aqua scapiosa’ (410), ‘aqua verbena’(411), ‘aqua betonie’ (412), ‘aqua consolide majoris’ (415), water van ‘termentille’,‘cremorse’ of ‘groet duvelsbete’ (416), sap van ‘plantain’, ‘lantsailie’ en ‘aggrimonie’(439).Om dood vlees uit de wonden te verwijderen gebruikt men netelmoes met zout en

pulver van ‘alune’ of ‘calmijn’, of nog: ‘duust dat wast int riet’ (304).Zie ook aders, bloed en kin.

Wormen

Tegen wormen in het algemeen zal men ‘culrage’ drinken of een pleister ervan samenmet brionie erop leggen (115); ‘dragontes’ doodt ze (idem), gepulverd hertshoorn inazijn drinken (179, 180 en 1161), ‘herbam porcini’ en alsem (181) of ‘aqua draca’(375) drinken; populierzalf (599), ‘draghendra’ (967), hysop (996) en zuring (1022)zijn er ook goed voor, evenals het sap van ‘sammium’ (1283) of van ‘auerute’ (1356)drinken.Wanneer de wormen in 't ‘fundament’ huizen, drinke men sap van ‘gagel’,

‘dreeseme’ en reinvaan (315) of smere de bewuste plaats in met honig enmelk (1047).Uit maag en buik worden ze verdreven door het sap van de schors van perzikbomente drinken (325), look te eten (492), ‘centorie’ (495), geitebloed of sap van alsem(954), het sap van ruit (992), ‘atrament’ in wijn (1155) of sap van munt (1245) tedrinken.Wormen in de tanden doodt men met sap van ‘yserne’ (331, 1003 en 1004) te

drinken, of een pleister ervan op de wang te leg-


124

gen (332), ‘apolo’ in olie gekookt te drinken (398), of as van eidooier (541), of schorsvan vlier erop te leggen (542).Wanneer de wormen in het hoofd zijn zal men sap van ‘serminium’ drinken (602),

zijn ze in de benen dan is sap van leliewortels erop gesmeerd (794) aangewezen; inde oren worden ze gedood met sap van alsem (930) en in vrouwenborsten door moesvan munt erop te leggen (1247).Cf. DE VREESE:Om ‘den pierworme’ te doden, drinke men alsemwijn (57); om wormen te doden:

sap van look (162). Tegen wormen zijn ook goed: sap van netels, ‘plantayn’ en alsem(470), pulver van ‘hertine perarcos’ en eieren, of huislook, ruit en ‘nesmoede’ (475),tarwebrood met water van alsem (476). Om een worm die ‘heet qualster’ uit hetlichaam te verdrijven, drinke men ‘twitte van dine quade’ (474).Zie ook beet van dieren, kin, maag, oren en tanden.

Wratten

Slechts zes nummers die middelen aangeven tegen deze pijnloze doch ontsierendeuitwassen op de huid komen in de verzameling voor. Om ze te doen verdwijnen kanmen ze inwrijven met bloed van een veulen en wanneer dit droog is er ander bloedop wrijven (101), goudsbloemenmet zout kauwen en het mengsel erop leggen (102),agrimonie met honig (103 en 547), het slijm van rode slakken (936) of een mengselvan olie en gal (1128) zijn er eveneens goed voor.Cf. DE VREESE:Op de wratten kan men sap van brionia smeren (305) of vet van een rode slak

(314).

Zalven

Een van de populairste zalven was in de middeleeuwen de ‘popelioensalue’, bereidop basis van de botten van de populier; er zijn vijf recepten die de bereiding ervanaangeven: 238, 485, 486, 599 en 841. Verder zijn er recepten voor wondzalf op basisvan rode kool (222), zalf tegen ‘trawonkel’ (201), zalf te gebruiken na het bad (257),zalf tegen alle kwalen, bereid op basis van vijf verschillende kruiden (274), tegen‘rude’ met de schors van wilgen als hoofdbestanddeel (298), ‘drooghe zalue’ (420),een ‘vngent’ dat ‘consolideert’ (421), zalf tegen ‘alrehande quetsinghe’ (471), ‘goedezalue’ (580), ‘dorgaende’ zalf uit negen verschillende kruiden (582), ‘natuerlike’zalf tegen allerlei kwalen (604) en ‘te


125

quaden hoofden’, met als ingrediënten van deze laatste: ‘senicle’, ‘cossoude’, ‘radeel’en ‘sperworte’ (605), ‘goede zalue’ op basis van ‘senicle’, betonie, ‘hondert blade’,‘hons rebbe’ en meiboter (623), ‘heete zalue’ (626); verscheidene zalven tegenallerhande ‘seer’ en sterk verschillende in samenstelling komen voor in 823 tot enmet 828. Een andere ‘goede salue’, geheten ‘mercatio’ (842) is gevolgd door debereidingswijze van ‘vngentum album’ (843). Ten slotte is er nog een eenvoudigrecept op basis van ‘saluien wortelen’ (1343).Cf. DE VREESE:De volgende zalven komen voor: ‘balsema factum’ (256), populierzalf (12, 65,

190, 194, 404, 408), rode zalf (169), zalf van ‘die coninc van aragoene’ (183) enSarrasijnzalf (402).Zie ook wonden.

Zenuwen

Een pleister om ‘ghesneden’ zenuwen te helen wordt samengesteld met ‘grondeswile’ wierook en eiwit (258) of met vet, ruit en weegbree (558). Zijn de zenuwen‘ghescrepeld’ dan is een pleister op basis van pik, dierlijk vet en was (259)aangewezen, zijn ze ‘ontcrompen’, dan zal men een zalf van ‘eyloef’ met hondevetgebruiken (909).Om de zenuwen te versterken wordt ‘aqua petralis’ met ‘castorie’ (364), ‘aqua

yrundinea’ (367), ‘candida’ (409), salie (994), of sap van wortels van ‘vennecoel’in wijn gekookt (1090) aanbevolen. Olie van ‘bakelaer’ (941) of ‘elencampana’ isook een geschikt middel, dit laatste vooral dan voor ‘vercouthede van senuuen’ (989).Cf. DE VREESE:Tegen zieke zenuwen is goed olie van rosmarijn (30); zijn ze ‘vercrompen’, dan

legge men er versgebakken gerstebrood op (35) of een afkooksel van een ‘mushont’en olie van olijven (573). Om zenuwen te ‘vergaderen’, legge men er een pleistervan ‘dassensmout’ op (199).

Zijde

Tegen ‘tvernoy vanden siden’ raadt men aan er een pleister op te leggen van as van‘coelstocken’ en wijngaardranken (264) of moes van ‘gaerwe’ (265); wanneer iemand‘die weet’ in de zijde heeft, staan hem vijf middelen ter beschikking (875); ook‘sailge’ wordt aanbevolen (994). Tegen ‘sijdeuel’ gebruike men sap van ‘rokelen’(1361).


126

Cf. DE VREESE:Tegen pijn in de ‘siden’ zal men look met azijn eten (162).

Zwangerschap


Zweren

Op zweren zal men moes van ‘paerts hoeue’ leggen (301), een pleister van ‘droghezalue’ (420), sap van ‘synsvvn’, huislook en ‘hondert blader’ met vet (583), een zalfvan tarwemeel gekookt in olijfolie met ‘wijfs melke’ (596), bonenen gerstemeelsamen gekookt (607), een pleister van ‘fenigriec’ met eidooiers (633), met terpentijn(634), of met ‘malua uisca’ (635), een pleister van ‘picula’, was en rozenolie (636),een pleister van gerstemeel met azijn al dan niet samen met eiwit (637), meel van‘weit’ gekookt in olie (691 en 1248), vier verschillende pleisters (852) of vier anderemiddeltjes (853), moes van ‘malue’ (997) of van dille (998), tarwemeel met olie(1084). Wanneer iemand een zweer heeft zal men uit het urineonderzoek kunnenopmaken of ze al dan niet geneesbaar is (1114 en 1335). Op zweren kan men ookeen eidooier gemengdmet een andere stof leggen (1136), een pleister van roggemeel,zout en wijn (1173), een zalf van gerookt ganzevet (1203), een pleister van honig entarwemeel (1204), moes van leliebladeren (1213), gekauwde ‘coren van weyten’(1252), gekookte heemst-wortel met reuzel (1281), moes van peterselie (1309), moesvan leliewortels of een pleister van ‘poplen’, gerstemeel en honig (1350), een zalfvan ‘yewen loef’, ‘poplen blade’, vet en hars (1376). Enkele dieetvoorschriften vindtmen in 1335.Op een zweer, geheten ‘nolimetanghere’ legge men ‘albatum’ met was (379) of

een pleister van ‘malue’ met ‘galbanum’ en ‘pimpernelle’, waarna men het pulvervan vier verschillende kruiden ete (555). Wanneer men op een zweer ‘seluete’ legt,maakt dit een gat (594).Cf. DE VREESE:Om ‘harde zweeren te done sittene’ legge men er een pleister van tarwemeel, olie

en ‘wijfsmelc’ op (77) of lijnzaad met olijfolie en ‘venigriec’ (84). Om zweren ‘teslane’ worden aanbevolen huislook en vet (78), sap van ‘agrimonia magna’ (138),populierzalf (191), zalf van ‘wedrinroete’, hars, was, saffraan, wortels van ‘docken’en brembloesem (205); om ‘apostemen’ te genezen zijn goed: ‘aqua scapiosa’ (410)en ‘aqua verbena’ (411). Op ‘heete zweren’ legt men moes van ‘maluwe’ (343).Tegen ‘claporen’


127

gebruikt men een pleister van lijnzaad, olijfolie en ‘venigriec’ (84) of ‘aqua verbena’(411).Zie ook gezwellen.

Zweten

Om te doen zweten wordt aangeraden sap van venkelwortels te drinken (5), hetzelfdete doen met eppe, peterselie, ‘centorien’ en ‘suiker’ (496) of sap van netels inboomolie gekookt (979); de borst kan men insmeren met huislook gekookt in vet(1061), of men kan ook sap van ‘venne coels wortelen’ (1093) drinken. De gevolgenvan het drinken als men bezweet is, worden besproken in 1325.Cf. DE VREESE:Om te doen zweten geve men sap van venkelwortels gekookt in wijn te drinken

(85).


129

TekstNOTA: De hiernavolgende teksten zijn een zo getrouw mogelijke weergave van dievan de onderscheiden handschriften. Toch werd het noodzakelijk geacht de volgendewijzigingen aan te brengen:De recepten werden doorlopend genummerd. De opschriften van de recepten staan

in het Hs. soms op een afzonderlijke regel, doch waar dit niet het geval is, werdenze toch op een afzonderlijke regel geplaatst. Afkortingen werden opgelost engecursiveerd. Wat in het Hs. boven de regel toegevoegd werd, staat in de uitgavetussen \ /; wat tussen [ ] is geplaatst, werd door mij toegevoegd.Om de leesbaarheid te bevorderen werden leestekens in de teksten aangebracht.

Bij het begin van elk recept en van een nieuwe zin werd steeds een hoofdlettergebruikt, alhoewel dit in het Hs. niet overal het geval is.


131

[Recepten uit Hs. 1272 U.B. Gent (no 1-737)]

[fol. 136v] 1. Wiltu goet ersatere sijn. aant.

So saltu1 inden meye lesen dijn crude: eppe, polioen, wilde mente, scarleie, neppe.Want eppe es der longhene goed, polioen den houede ende der borst, Neppe denhersene, wilde mente den buuc euele, scarleye der siecker leuere ende die lenderen.

2. Wiltu latuarie leeren maken oft syrope Of platere, so volge desboecs leeringhe: aant.

Teersten saltu nemen zuker ende heuestu dies niet, soe neemt wit honich, dat saltuzieden ende zeere scumen ende2 sydent doer een lijnen cleet.

3. ¶ Jeghen die heesche keele.

Ghinghebeere3 gheconfijt es goet jeghen die4 heessche keele; dat saltu langhe houdenin dinen mont jeghen alrehande dinc dat di mach wassen inden mont.

4. ¶ Omme sproeten af te doene.

Omme sproeten af te doene, nemt5 olie van noten, biest ende wijn, ende ziedet tegadere. Ende dwaeter mede v aensichte auonts ende morghens, ghi wort verloe\e/st.

5. ¶ Die zweeten wille. aant.

[fol. 137r] Nemt sap van venkele wortele, ende drincke dat nuchteren, ende deckehem waerme:hij sal zweeten.

6. Jeghen terwonkel ende qu\a/et gezwel. aant.

Neemt .ij. scotelen vol gruus, ende alsoe vele wilts lijnzaets, ende siedet in aysine,ende doet ter toe .ij. eniune ofte .iij. cleene ghecapt ende scaperroet ende maecter af.j. plaester ende legghet dair vp; dits gheproeft.

7. ¶ Te vernoye vanden houede. aant.

Siedet polioen in aysine, ende doet in die noselocken soe dat ghij gheuoelet den roke,ende maect vanden polione .j. crone, ende croent v houet met.

1 Na saltu staat in het Hs. lesen.2 Na ende staat in het Hs. d doorstreept.3 Ghinghebeere] de eerste h is verbeterd uit?4 die] boven de i staat in het Hs. r; deze letter werd door de scribent doorstreept.5 nemt] in het Hs. staat Nemt.


132

8.

Neemt een hantvol ruten, ende ene andre vol ertuelde, ende derdendeel bladere vanlauwer boeme ende bare noten, ende al dit salmen zieden in water of in wine euenvele; daer mede salmen thoeft zaluen dicke.

9. ¶ Item ten zeluen. aant.

Nemt rute ende venkel ende ziedet wel in water ende dwaeter thoeft mede.

10. ¶ Jeghen tveniin vanden houede. aant.

¶ Nemt aueronte ghestampt met honighe ende met aysine ende drinct dat nuchterendicke.

11. ¶ Noch6 aant.

Stampt7 rute met olien ende salfter mede den slaep.

12. Noch. aant.

Stampt die galle vanden haze ende honich euen vele te gader soe dat schinet van erevaerwen, ende dair mede zaluet al thoeft8 en[de] den slaep, ende al fernoy sal vergaen,want9 hets presioes10 zalue.

13. ¶ Item. aant.

Polioen met siere bloemen ghestampt ende ghedroncken11 nuchtren met waermenwatere es goet, ende onthout v van etene toeter noenen, dits goet ieghen tvertiinvanden houede.

14. Noch. aant.

¶ Rute ghestampt ende sout ende honich, ende dair af .j. plaester ghemaect endegheleit vp thoeft, het helpt herde wel jeghen tvertiin sonder twiuel.

6 Noch] in het Hs. staat Nocht met de t doorstreept.7 stampt staat in het Hs. boven het doorstreepte neemt.8 al thoeft] het Hs. heeft altoest.9 want] a verbeterd uit e.10 hets presioes] hets pre- is in het Hs. moeilijk leesbaar wegens een vlek op die plaats.11 ghedroncken] het woord is in het Hs. moeilijk leesbaar wegens een vlek.


133

15. ¶ Jeghen bogen her\sen/becken. aant.

¶ Siedet die baerde van agrimonien ende lect dairof .j. plaester vp v hoeft, het ghenesetsonder twiuel.

16. aant.

¶ Stampt rute wel ende legse in stercken aysine ende salfter mede thoeft.

17. ¶ Item. aant.

Neemt roede beete ende stampse wel ende neemt tsop ende salfter mede thoeft endeden slaep.

18. ¶ Item ten seluen. aant.

¶ Neemt betonie, verbena, alsene, celidonie, plantaginis, adec, rute, saelie, die scorsevanden vliedre ende .viij. coerne pepers; stampt dit te gadre ende siedet wel in wineende drinckes elx daghes nuchtren ende wacht v van etene toter noenen.

19. ¶ Jegen tvertijn. aant.

¶ Doet scheren thoeft ende maect een plaester van comijne, van mastic ende vantettinen smeere ende legghet hem op thoeft ende [fol. 137v] neemt betonie ende sietsein stelle biere ende maket loeghe van betonien ende dware mede thoeft dicke, datsgoet.

20. ¶ Item.

Nempt neppe ende stampse sonde[r] water ende drinct tsap.

21. Item. aant.

Neemt meteliue bloemen ende stampse ende drincket tsap ende doet v laten in beedeuwe arme die hoeft adren, euen vele.

22. ¶ Item ten seluen.

Nemt erdbesie cruud metten wortelen ende metten bladeren. Ende stamppe endedrincket, ghi sult ghenesen tselues daghes.

23. ¶ Om te purgieren thoeft.

Nemt rosen, violetten, camomille, ysope, marcuriale, ende zietse in .j. pot endestoptene wel.


24. ¶ Jeghen tfelle dat bi boetsen comt.

¶ Stampt weghebrede ende drinket tsap ende legges cruud dair vp, ghestampt als eenplaester.


134

25. Noch ten zeluen.

¶ Nemt meteliue cruut ende breket tusschen .ij. steene ende bindet vp deuel met almetten sape, ende het sal staphans breken ende ghenesen.

26. ¶ Item tfelke.

Drinct morelle12, ekine scorse ende honds rebbe met watre, ghi sult ghenesen.

27. Jeghen tfelle dat altoes vtebreect.

¶ Nemt betonie, brunette, erdbesie cruud, scolopendria, venkel, brucgle, agrimonia,andria, polipodium, die middelste scorse vanden vlieder, fumus terre: dese crudesalmen gadren ende legghene ter zonnen ende ziedense in water toten derdendeleende elx daghes drincken, hi sal ghenesen.

28. ¶ Item.

Nemtwortele vanden clessen cruud ende een enioen endemenghetmetmelke, stampetende drincket tsop, ende tpast doet binden .j. pape plaesterwiis vpt deuel driewaeruen,ghi sult ghenesen.

29. Te verkeerden hersenen. aant.

Wriuet sauine ende abrotanummet wine, met pepere, endemet .j. lettel honich, endedrinckes vroech ende spade. Es hij ontkeert van sinne, drincken .vij. daghe goedcruud abrotanum ende saelie13 met wine ghestamp[t], hi sal ghenesen.

30. Jeghen den reume ende tvernoy vander borst. Item.

Neemt ache, persijn, ekelscorsse, sanctorie, witte marterne, pers hoeuen, elc euenvele. Ende nemt scapine botere ende doetse in een panne wel na vol ende smeltseende doet vte tsmout ende dan doeter in dere crude ende wallet wel ende niet te veleende dan wringhet doer .j. cleet ende doet in .j. bosse ende als ghi wilt nutten, sonemt ysope ende zietse in water ende in dat water soe doet enen lepel vol vandermedicinen ende supet heet als ghi slapen [fol. 138r] gaet, ghi selt ghenesen.

12 morelle] het Hs. heeft morclle.13 saelie] het Hs. heeft sacke.


135

31. ¶ Noch ten seluen.

Neemt .iij. bayen ende zietse in wine ende in honeghe ende drinct dat als ghi slapengaet, ghi sult ghenesen.

32. ¶ Omme die borst te purgierne ende jegen alle euel vander borst.aant.

Leest prumekine in bussche ende doetse in .j. sterc vat ende stampse ende nemt bieralsoe saen als het es ghesoden endeminghet met den prumen ende doet in .j. nieuwenpot in .j. put onder derde ende set dairin den pot ende decket metter eerden ende latendaerin staen .ix. daghe ende na drinckes een napkijn smorgens cout ende nauondsheet ende dat14 doet tijs ghi sijt ghenesen ende dit es .j. vraie medicine gheproeft.

33. ¶ Jegen droghe hoeste. aant.

¶ Nemt tsaet van achen ende van anise ende stampet wel te gader ende ziedet dat siwel dicke ende doeter toe .j. groet deel wijns ende seems ende alst wel ghesoden es,soe doet in bossen ende dan etes .iij. lepel vol nauonts ende nuchtens tote dat ghi sijtghenesen. Ende dit zelue es goet te ziecheit vanden longeren.

34. aant.

Drie crudde salmen nuthten ter borst: alsene, witte marterne ende ysope.

35. Jeghen die borst ende hoeste.

Minghet rute, marterne, ysope ende genitonie ende coeyen botre ghesoden, elcs euenghewichtich ende ziedet in wine oft in stellen biere ende drinct dairof nuchten coutende auonts heet.

36. Noch.

Nempt lijnzaet ende droghet ende maket te puluere ende minghet met honeghe welghesoden tes het sij latuarie, ghingebeere ende licorisse minghet dairmede, endenuttet met broede ende met andere spisen.

37. Jeghen die hoeste. aant.

Neemt sa\e/lie ende sietse in wine ende drinckes elx daghes, ghi sult ghenesen.

14 dat] het Hs. heeft dan.


136

38. ¶ Jegen beengheswel15. aant.

¶Maect een plaaster vanmaluwen een lettel ghestampt, met euenenmele ende heeffelvan biere, ende legghet dairvp .ij. daghe of drie ende emmer houdt die plaester varsch.

39. ¶ Jeghen tvernoy vanden dien.

Nemt scaeps cotele in aysine ghesoden ende salfter tseer mede.

40. ¶ Jeghen ghezwelne16 vanden dien of dat wte es tebroken. aant.

Drinct adec ghestampt in biere .ix. daghe, ghi sult ghenesen.

41. ¶ Jegen been die ioecken ende zwellen ende daer water wte loept.aant.

¶ Salue met ouden smeere ghestan met sulfere endemet quicseluere ende dan neemtden wortel vande adeke ende vanden frugeren ende stampse ende nemtter of tsopende maecter of .j. plaester met [fol. 138v] rugghen bloemen ende met bier heffenende legghent dairvp eens, ghi gheneset.

42. Item.

Wijnt .ij. eyere in deghe ende wijntse in .j. cleet ende braedtse in een vier. Ende danstampse met honighe ende legghet die plaester vp deuel.

43. ¶ Jeghen been die sijn bevlegen.

¶ Maect .j. plaester van sape van naschaden, van plantaginis, van alsene ende vancrumen van terwen broede17 ende vanden witten vanden eye ghestampt te gader alsodicke als deech ende legghet dairvp, ghi sult ghenesen.

44. ¶ Jeghen ghezwel vanden voeten, handen.

¶ Stampt nasschade wel ende die crumen vanwitten broede ende temperse met oudenwine ende maect een plaester ende legghet dervp.

45. ¶ Jeghen ghezwel van handen of van voeten.

¶ Siedet tquade vander gaend in aysine ende legghet dairvp, hi sal ghenesen.

15 Na beengheswel volgt in het Hs. ende rudichedenwelkewoorden doorstreept en geëxpungeerdzijn.

16 ghezwelne] het Hs. heeft ghezwolne.17 Na terwen staat in het Hs. bl doorstreept.


137

46. Jeghen voeten die siin tezwollen van gaene.

¶ Stampt aurone met zwinen smoute ende salfter mede den voet.

47. ¶ Jeghen vernoy vanden kinnen. aant.

¶ Stampt groene rute ende een lettel souds ende honich endemaecter of een plaesterende legghet vp die kinne, dij wert bet.

48. ¶ Jeghen alle manieren van rudicheden.

¶ Nemt sulfer ende quicseluer ende out smere ende temperet met aysine in een panne.

49. ¶ Item. Jeghen drope ende wulheit van lichame of te doene enderude. aant.

Neemt een hantvol pepers ende also vele wits wieroecs ende maecter puluer of, elcbij hem, minghet met berghenen smoute ende sulfer mede18 dat .v. deel, endequicseluer een holwert.

50.

Wit blanket es goet jeghen droghen hande.

51. ¶ Jeghen tvernoy van wijfs, wijf die boetse19 heeft, ghetrawonkel.

¶ Nemt lijnsaet ende twitte van den eye, ende stampet te gader ende legghet dairvpende maect .j. dranc van andren ende van nasschaden ende drincke ende20 heeft soverloren hare melc, drincke betonie ende saelye daervp.

52. ¶ Noch.

Stampt wortel van maluwen ende leggetse dairop ende zwerte wlle dairbouen, oflegter vp agrimonie.

53. Jeghen den canker.

Of botre ende honich, of netele ghestampt met soute, of wo\r/tel van beluen endeberghine smoute, of quinque folium, of hasen niere ghestampt met honighe. Of neemttsap van weghebreden21 ende honich ende dodre vanden eye ende legghet dervp, ofsiet wel lijnsaet in ghetene melc ende legghet dairvp al heet.

18 mede] het Hs. heeft emede; de eerste e staat echter doorstreept.19 boetse] het Hs. heeft boeste.20 Na ende heeft het Hs. drinckene ende.21 weghebreden] g verbeterd uit l.


138

54. ¶ Jeghen tvernoy van smans ende dat es ghedrawonkel.

Neemt nasschade ende donderbaer ende stampt te gader [fol. 139r], ende wringhetvte dat sop ende doeter [toe] honich ende roet van castris ende mele, netelzade endeaysijn ende roeret al te gader in een panne ende bindet dairvp, heet sal ghenesen,ende eist bevleghen ende heuet huut, so neemt honich ende rugghenmele ende legghettusschen vel ende vleesch tes het sij ghenesen, dat es goet.

55. ¶ Item.

Siet lijnzaet wel in watre ende legghet dairvp tes het si ghenesen. Ende maect .j.plaester vanden zade vander roeder netelen ende van betonien euen vele, ende rugghenmele ende legghet vpt ghezwel, het sal ghenesen.

56. Jeghen ghequets ledt van slaghen off ghewont off sonder wonde.

Maect .j. plaester van zade van caprifolium ende van honich euen uele ende vanmeele van puren rugghe ende legghet dairvp.

57. Om ceter of te doene.

Neemt een groene roede van codren ende verwaermse tote datter sap vte comt endemetten sape22 saluet ceter. Wrif ceter tote datter bloet vte gaet .iij. daghe, hi gheneset.

58. Jegen die pocken. aant.

Neemt tghasere ende morelle ende drinctse ende daernae bade, hi sal ghenesen.

59. ¶ Jeghen pocken alsi beghinnen wassen. aant.

¶ Neemt tsap van polioene ende van reiuanen .j. napkijn vol ende gheuet hemdrincken, ende oft te starc es dat hijt niet en mach ghedrincken, soe temperret metwine ende gheuet hem drincken.

60. ¶ Jeghen clieren.

Maect asschen van coelstocken ende temperse met honich ende saluetter mede dieclieren.

61. ¶ Jeghen die crampe.

Neemt den peserijc vanden stier ende bertene in .j. nieuwen pot ende doetten hemeten dat hijs niet en weet.

22 sape] p verbeterd uit l.


139

62. ¶ Jeghen verhitte leuere.

¶ Saluese met popelioene ende gheuet hem zuker rosaet tetene ende doeten laten indie leuer adre, hi sal ghenesen sonder twiuel.

63. ¶ Jeghen die heetheit vander leuer. aant.

¶ Neemt alsene ende wringhet vte tsop ende minghet met aysine ende drincketnuchtene. Ende derna maect .j. plaester vanden crude ende minghet met honigheende legghet vp die leuere, v wort bet.

64. ¶ Item.

Siet alsene in wine ende esscine wortelen ende drinct die wine, off etet agrimoniemet uwer spisen.

65.

Siet wilghine blader in .j. nieuwen pot in wine. Ende nuttens nuchteren ende liggetonder die side daer ghi hebt zeert.

66. Noch.

Neemt dodren, camomillen, agrimonie, alsene, bladre van ertuelle, maluwe, comijn,anijs, ende stampt al dit te gader endemaecter [fol. 139v] of een plaester ende legghetvp die leuere.

67. ¶ Omme die leuere te verwaermene.

¶ Neemt alsene, mente, visschemente, euen vele ende dan roeret in wedren roeteende dan legghet vp die leuere in die rechterside ende vernieuwet die plaester .ix.daghe, ghi sult ghenesen.

68. ¶ Siecheit van herten te veriaghene.

¶ Pimpernelle die veriaghet alle die ziecheide die sijn omtrent therte.

69. ¶ Jegen tvernoy vanden lendenen.

¶ Nemt den wortel vanden cles crude ende stampse met biere of met wine endedrinckes auonts ende nuchteren.

70. ¶ Item ten zeluen.

¶ Drinct sentorie in couden borne nuchteren, of drinct agrimonie ende betonie inwine of in watre of nemt tsop van betonien, vol enen eydop, ende alsoe vele honichs


ende ziedet te gader tes het dicke si, ende legghet in een sackelkijn ende plattet23 welmet uwen handen ende legghet alsoe vp v lendenen.

23 plattet] boven dit woord werd tt herhaald daar de dubbele t ineengevloeid is.


140

71. ¶ Jeghen tvernoy vanden lancken.

¶ Nemt gherstin heffele, een scotel vol, ende alsoe vele honichs, ende ziedet te gadertes het si al dicke, ende legghet in .j. sackelkijn ende plattet wel met uwen handenende snachts legghet dobbel vp die lancken, ende derna doet vten sackelkine endelegghet die plaester vpt tbloete lijf.

72. ¶ Noch ten zeluen.

¶ Nemt sout, honich, terwen semelen euen vele, ende siedet tes het si dicke endemaket plat als een coeke ende legghet vp die lanke also heet als hijt ghedoghenmach,hi sal ghenesen.

73. ¶ Jeghen dat die sieke verliest sinen siin ende calt.

¶ Gheuet hem drincken zaet van ruten ghetempert met aysine ende ghiet hem vandensope in die noeslocken.

74. ¶ Item.

¶ Nemt celidonie ende saet van ruten ghetempert met aysine ende gheuet den ziekendrincken.

75. ¶ Jeghen frenesie.

¶ Nemt .iij. droghe houede van haringhe ende stampse in .j. mortier ende tempersemet eenighe24 wijns ofte waters ende gheuet den zieken drincken, hi sal ghenesen vpden zeluen dach.

76. ¶ Jeghen tisike25.

Nemt ionc vlas ende wallet wel ende maecter off waermoes. Ende dan nemt smoutoft smere van hoenderen ende cappet int waermoes, ende dan nemt een hinne endezietse in water ende in dat zelue water maect dat waermoes, met .iiij. bladeren vanmenten ende een lettel comijns. Ende dan nemt .j. witte hinne ende doese bradenende onthout tsmout ende doet int waermoes. Alse die hinne wel si ghebraden endeclene ghehouwen26, doese int waermoes ende of ghi en hebt gheen vlas, also nemtcomijn ende doet alse van vlasse ende dan nemt [fol. 140r] eyer ghebraden int damerenende maecter of .j. plaester ende legghet vp den buuc, ende derna roest wit broetende

24 eenighe] vermoedelijke lezing: er is een vlek op deze plaats, die het woord zeer onduidelijkmaakt.

25 tisike] boven dit woord heeft een 16de-eeuwse hand toegevoegd: vtdroocht.26 Na ghehouwen staat in het Hs. ende.


141

nettet int sop van menten, ende werpter vp puluer van comijne ende van mastic, endedoet maken enen dranck van witten marobien ende van ysopen, van liscorissienghesoden in stellen biere, ende alle dinghen die versche sijn sijn goet ter leuerenende versche spise ghebraden tote hi si laxatijf, ende als hi es bekeert int ghenesen,soe sied men hom sine spise in water.

77. ¶ Jeghen ghescoerde te ghenesen sonder sniden.

Nemt was ende pec rosijn, ende maecter of een plaester ende bindet wel vaste vptgat. Ende als die bodelinghe sijn vp ghesteken, dan nemt omoede ende grote confirieende gheefse hem drincken ende consoude.


Nemt sulfer ende out smere endemaecter of .j. plaester27 ende legghet vp die wondevp .j. dinne vellekijn ende dair na doetene baden. Ende als hij es ghebaed, maect hemeen dranck van consouden, van omoeden, van confilie, ende gheeftene hem drincken.

79. ¶ Jeghen tghescoerde vande contradren.

¶ Neemt die cotele vanden ram ende maecter of .j. poelment ende met melke welghesoden in water ende gheuet den zieken drincken, hi sal ghenesen; [hi] drinckeomoede ende consoude ende confilie tote hi ghenesen es.

80. ¶ Medicine ieghen den steen.

Siet in water thoeft van den locke ende thaer vanden locke ende gheuet den zieckendrincken.

81. ¶ Jeghen tvernoy vanden lendinen ende graueel. aant.

Nemt therte vander ertvelde ende maecter of .iij. pillen alsoe groet als bonen endenetse in honich ende gheefse den zieken te zwelghene onghecuwet soe dat si dentanden niet en ghenaken; dat nemt28 tvernoy vanden lendinen ende vander ...29 endebreect den steen.

82. Ten zeluen. aant.

¶ Neemt tsaet vander ertuelde ende persijn van alexandre ende wilde keruele endetempert met wine ende doet drincken gheuen den

27 Na plaester staat in het Hs. vp die.28 nemt] het Hs. heeft ment.29 Een enkel woord is onleesbaar wegens een vlek op die plaats.


142

ziecken .ix. daghe, die steen sal breken. Ende doet hem die orine maken in .j. becken,so suldi zien oft hi es te broken ende sultene sien comen vte in stickelkine.

83. ¶ Noch. aant.

¶ Nemt ache, persijn, quinque folium, erdbesie cruudt, saxifraga, elc .j. hantvol,grimil, keruekere, keruellen ende honich ende puluer ghebernt van hasen bloede,maect van allen dien clene puluer ghetempert met occumelle of met andren latuarienende gheuet hem tetene ende wachte hem van onganser spisen ende van hem tesadene. Ende nemt hi dese medicine in een stoue of in .j. bad alsoe vele30 [fol. 140v]eist te beter ende of ghi dit wilt proeuen, doet .j. steen in enen ghelesen viole endedien steen doet vanden puluer ghetempert .j. lepel vol een nacht ende smorghenssuldi sien dien steen ghesmolten31.

84. ¶ Jeghen den steen vanden lendren.

¶ Neemt mostaert ende looc dats dicke gheproeft dat wel helpt.

85. ¶ Item. aant.

¶Men sal eten die kernen vanden bierker steene ende smorghens int bad ende sauontssonder bad, allexandre, eppe, persijn, tzaet van breme ende den stocke van agrimonien,alle dese dinghen ghetempert in wine.


¶ Nemt die blase vanden beer ende doeter in bloet van .j. bilc ende na .iij. daghe sodrinct dies in .j. bad, so breect die steen.

87. ¶ Item. aant.

¶ Hasen bloet ghtempert, bernet vp .j. witte tegle ende dat puluer dair of ghemaectbrect den steen.

88. ¶ Item.

¶ Persijn, ghremil32, brunette, sied in wine ende drinckes, die steen sal breken.

30 In de onderrand van het blad heeft een 16de-eeuwse hand de volgende nota toegevoegd:Emplastrum contra airpineam (?) loto ceram et picis et resinam.

31 ghesmolten] het Hs. heeft ghebroken smolten met broken doorstreept en geëxpungeerd.32 ghremil] r verbeterd uit c; boven de regel werd nog een r toegevoegd.


143

89. ¶ Item.

¶ Nemt die croppe van ionghen kieckene ende puluerse ende gheuese den ziekendrincken in sinen dranck, die steen sal breken.

90. ¶ Item \noch/ ten seluen. aant.

¶ Neemt c33 creueiten ende stampse al leuende ende minghese met witten wine endegheuet drinckene, die steen sal breken.

91. ¶ Jegen ghescoerde ghemachte ende te zwollen.

¶ Nemt thaer vanden hase ende vergadert alsoe groet alse een bone ende net39 endewind in honich ende zwelghet, ghi sult ghenesen.

92. ¶ Jeghen den steen. aant.

Gheuet den zieken drinken orine van een buc dat hijs niet en weet .j. lepel vol, hi salghenesen.

93. ¶ Jeghen dat die mensche niet en mach orine maken.

¶ Nemt die clawen vanden beere ende bernese te puluere ende gheefse den ziekente drinckene in sinen dranck.

94. ¶ Jeghen dat die mensche sine orine niet en mach onthouden.

¶ Nemt die hersene vanden hase ende stampse met wine ende drinct af die cullenvanden hase of tsaet van anise ghestampt met watre, dat es goet.

95. ¶ Jegen dat die mensche pijst bloet.

¶ Siet in water thoeft vanden locke metten wortelen ende gheuet hem drincken.

96.

¶ Siet wel in goeden wine of in aysine malue toten derdendeel ende gheuet hemdrincken dicke.

97. Item ten seluen.

Neemt .iiij. ofte .vj. houede loox, ende siede met wine .ij. lepel

33 c] in het Hs. staat cc maar de tweede c werd doorstreept. Ook de eerste c schijnt verbeterdte zijn uit i (?).

39 net] het Hs. heeft not.


144

vol toten derden deele35, ende drinckes, ghij sult ghenesen binnen .iij. daghe.

98. ¶ Jeghen die coude pisse.

Collumbine ghesoden in wine ende dat ghedroncken, gheneset die coude pisse.

99. ¶ Jegen heimelike ghezwel.

¶ Nemt die stoten bonen van ghersten, ende zietse wel, [fol. 141r] ende legghe vpghezwel al heet bi nachte.

100. ¶ Jeghen strael van horselen.

¶ Stampt malue, ende legse dair vp, dat help[t].

101. Omme worten of te doene.

¶ Nemt heet bloet van een vole, ende wrijft die worten metten bloede met uwenvinghere, ende alsi droghe sijn, noopse met andren bloede, si sullen vergaen.

102. Noch ten seluen.

Nemt goudbloemen, ende couwetse met soute, endewrijfte[r] mede worten, si sullenvergaen.

103. Ten seluen. aant.

Agrimonie gheminghet met honighe veriaghet werten.

104. Jeghen vergeffenesse. aant.

¶ Neemt cruut datmen heet trifolium, ende nemt dair of tghewichte van .j. peninghe,ende tempert met wijfs orine, ende doet hem drincken, hi sal vte spuwen dat venijn.Ende dan ete dair na .iij. plan[t]kine van keruelen, ende drincke eseline melc, of nemtden wortel van dragante, ende snijtse wel clene, ende droghese ter sonnen, endemaecter of puluer, ende nemt dair of tghewichte van .v. đ., ende legghet in lauwenborne, ende latet dair in wesen al .j. nacht, des morghens doet vtenwatre, ende doettertoe wijn, ende ziedet wel, ende doet hem drincken lau, hij sal ghenesen.

105. Item.

¶ Nemt lauessche, ende andre, ende anijs, ende stampet te gader, ende gheuet hemdrincken alsoe heet als hi mach ghedoghen, hi sal spuwen al tvenijn.

35 deele] l verbeterd uit c.


145

106. ¶ Jeghen vergeffenesse ende ieghen venijn.

¶ Siet ghetene melc met canepzade toten derden deele ende drincter of .iij. daghe,hem en es ghene soe goede medicine dair ieghen sonder triakele.

107.

Jeghen venijn drinct betonie off saet dair of.

108.

Omme te purgerene den lichame, drinct betonie.

109.

Die betonie ouer hem draghet, hi en wort niet vergheuen.

110. Jegen beten van coppen.

Maect asschen van den wilghebome ende saluanam gheminghet met wine of metaysine ende legghet in olien ende zaluet daermede die beten.

111. ¶ Jeghen beten [van] serpenten.

¶ Stampt sentorie ende gheuet tsap den zieken, hi sal ghenesen.

112. Noch.

¶ Stampt groene rute ende venkel ende siese ende gheues hem drincken.

113.

¶ Agrimonie ghedroncken met wine gheneset die beten van serpenten ende soeveriaghet tvernoye vanden lichame ende benemt die mensche die rupseninghe endealse mense tempert met aysine, so gheneest soe wonden ende ontdoet apostomenende gheneest.

114. Jeghen beten endemoetheide.

¶ Die draghet arthimesia met hem ende vrinam canis, gheen serpent sal hem bitenende hi en wort niet moede in gheenen wech.

[fol. 141v] 115. ¶ Jeghen worme.

¶ Drincke culrage. Dien si buten eten, make .j. plaester van brionien ende van culrage;dragontes met berghinen smere verslaet die worme.


146

116. ¶ Jegen cnauinge36 inden lichame.

¶ Dranc van lauasschen, van andren, van eppen, gheneest cnauinghe of drawonkelbinnen.

117. Wonden dranck.

Jeghen wonden inden lichame, drinct37 senicle, soe doet ghenesen die es ghewont inthouet.

118.

¶ Saelye elc daghes38 gheten, veriaghet die doet.

119. ¶ Jegen dat die mensche heuet quaet bloet.

¶ Nemt fumus terre of van witten doorne, stampt, of van eken of van orabele vanderzee, ende tempert met ghetine melke ende drinct dat, ghi sult ghenesen.

120. ¶ Jeghen luse ende neten.

¶ Maect asschen van wilden anise ende doetter toe gansen smout ende quicseluerende saluetter v dicke mede.

121. aant.

Nemt rute ende stampse ende zaluer v metten sape, dat veriaget luse ende neten.

122.

Of nemt honich ende quicseluer ende minghet te gader ende salueter v mede.

123. ¶ Item.

Neemt cattijn smere endewieroeck ende .j. deel quiczeluers ende alsene ende stamptdat te gadere ende maect zalue ende doese in bussen ende zalueter v mede ende enet gheen looc, ten ware in sause.

124. ¶ Jegen tfondament dat vte gaet.

Nemt roet ertuelt ende doet in .j. niewen pot ende siedet toten derden deele endedrinckes sauonts heet ende smorghens cout ende dan nemt die blade van der erreghesoden ende bindet vpt euel.

36 cnauinghe] het Hs. heeft scauuinghe.37 drinct] het Hs. heeft Drinct.38 daghes] na de s staat in het Hs. li doorstreept.


147

125. ¶ Item.

Nemt seniele ende violetten ende reineuane ende canp ende biuoet ende ziedet inbiere van mente ende drincket heet.

126. ¶ Jeghen die hoeste. Ende purgacie vander herten. aant.

¶ Nemt lijsaet ende wriuet wel te puluer ende honich ende ziedet wel ende scumetwel ende nemt enulam ende droget die wortele endemaecter of puluer endeminghette gader ende nuttes .j. lepel vol elx daghes, hets wonderlike goet.

127. ¶ Item.

¶ Puluer van betonie gheten met honighe ghesoden es goet ieghen die hoeste.

128. Jeghen die hoeste nat ende cout. aant.

Sal men nutten latuarie, dya ysope ende dya penidium te gadre, ende ysope ghesodenmet vleesche tsop, es goet ghesopen der jeghen.

129. Item. Jeghen kindre hoeste die niet en eten. aant.

Nemt honich ende botre ende minghet te gadre ende doet dicke in haren mont.

130. ¶ Jeghen die vreselike hoesten.

¶ Drinct water vanden venkele in witten wine nuchteren .ix. daghe, hi sal ghenesensonder waen.

131. ¶ Ter borst ende te steffenen te clarene.

¶ Nemt dese dinghen te gadere inwine wel ghesoden toten derden dele: gladie, ysope,rosen, lelien, marubium, wit polioen; dit es gheproeft.

132. ¶ Jeghen verstopte borst van couden of van andren saken. aant.

Nemt [fol. 142r] sop van witten marubien ende honich in watre ende siedet wel inwatre ende nuttet also heet als ghi ghedoghen moghet als ghi slapen gaet.

133. Jeghen tvernoy vander borst ende vandermaghe.

¶ Satureye ghestampt met wine heet ende met botren drinct sauonts na etene, ghigheneest. Satureye ghedroncken met heeten watre worpt vte die droechte die es indie lichame doot.


148

134. ¶ Omme die steffene te cla\e/rene. aant.

¶ Nemt bloemen vanden vliedere ende van seniclen ghedroghet ter zonnen endewacht datter niet vp en reine. Ende daer of puluer ghemaect ende ghetempert metwine ende drinckes sauonts ende nuchtren.

135.

¶ Nemt ysope ende sietse in watre ende drincket dat caut.

136. ¶ Item.

¶ Die wortel van venkel ghesoden in wine ende nuchtren39 ghedroncken, dat claertdie sinne ende betert die steffene ende et looc in ghesoden honighe.

137. ¶ Item. aant.

¶ Nemt sentorie, ysope, origanum, ache, roede marubium, ende zie dat in biere in .j.nieuwen pot ende als es ghesoden, soe doet in dat sap licorissie, caneele, groffelsnagle, endewalse in dat sap ende stouet v metter roeder marubie, senicle op .j. roedeteghele. Ende dair na40 drinckes .ix. daghe ghi sult zekerlike ghenesen ende singhenclaer.

138. ¶ Jeghen stinckende noselocken dat comt vten hersenen.

¶ Nemt sop van menten ende van ruten ende minghet te gadre ende doet dicke in dienoselocken, het sal betren.


¶ Nemt tsap van eppen of dragate of stampt rosen ende sietse wel in wine ende ineen lettel honichs ende minghet dore .j. cleet ende doet in die noselocken.

140. ¶ Jeghen stinckende mont.

¶ Heet droghe polioen ende dwaet uwen mont wel met aysine ende drinct polioenghetempert met wine achter etene41, dit doet dicke, het sal v benemen den stanc endedoen hebben goeden adem.

39 Na nuchtren staat in het Hs. ende doorstreept.40 dair na] na dair- staat in het Hs. d doorstreept.41 etene] het Hs. heeft Etene.


149

141.

Of tempert peper met witten wine ende houdet heet in uwen mont: dese medicinesal benemen den stanck.

142. Jeghen den mont die es gheheuen42.

¶ Siet rosen in wine ende hout den wijn al heet in uwen mont, dit sal v purgierenthoeft van quade humoren.

143. Item.

¶ Stampt bloemen van prumerolen ende doet tsap in uwen nose met ere pipen, hetsal v purgieren ende maken gans.

144. ¶ Omme bloet te stremmene van sinen lopene vte wonden endevter nese.

¶ Neemt leem van enen ouene dair .j. clocke in ghegoten was, breket ontween endeminghet [fol. 142v] metten witten vanden eye. Ende bindet vp tvoerhoeft ende vpden slaep.

145. Jeghen tbloeden ter nose. aant.

¶ Nemt puluer van ruten ende blaset hem in die noselocken met .j. pipen.

146. aant.

¶ Nemt zwijns mes dat gras weedet ende houdet hem voer den nose, hi sal stelpen.

147. ¶ Jeghen die sprake heuet verloren in ziechede. aant.

¶ Nemt aloe ende ghietet hem in sinen mont met water ghetempert.

148.

Of tempert zauelboem of blader van pijnbo \e/ me ende pionie ende peper endeminghet alte gader ende doet hem drincken.

149. Item ten zeluen. aant.

¶ Nemt wortelen van roeden netelen ende van plantaginis ende morelle ende doethem drincken, hi sal ghenesen ende spreken.

150. Noch ten zeluen. aant.

42 Het Hs. heeft dittografie van Jeghen den mont die es gheheuen.


¶ Nemt polioen dat was ghelesen inden cinxendaghe of in sent Jans daghe endelegghet in wallende watere ende gheuet hem drincken, hi sal ghenesen.


150

151. ¶ Item. aant.

¶ Nemt polioen te sticken ghewreuen .ij. nappe vol met lauwen aysine in .j. linnencleet ende houdet den sieken voir sinen nose, hi sal staphans spreken.

[fol. 143r] 152. Die callet als hi slaept. aant.

Tempert auerone met wine ende drincse.

153. Item. aant.

¶ Die slapende vertellet dat hem dages ouergaet drincke .iij. nachte cruud rommatikedats rosen saet in wijwater ende niet meer, ende drincke anbustannium met aysineof met amentillen.

154. Dranck43 jeghen quade humoren die sonderlinghe es.

¶ Nemt .ij. hantvol van wortelen vanden venkele ende wortele van apien, wortelenvan persinen, wortelen van pasternaken ende stampse ende sietse in biere of in wittenwine ende drinct desen dranck, hi tempert den lichame ende hi beneemt roede colereende zwerte coll[er]e ende hi benemt hitten van binnen ende alle quade humoren.

155. Item.

¶ In meye vp den e\e/rsten donre dach drinct .j. toghe van puren sope van betonien.Ende in dat jaer suldi quite wesen van migerone ende van allen vledersine.

156.

¶ Dranck ieghen tvledersijn waer dat es, van biuoete, van netelen ende van alsenenende drinct des dicke.

157. ¶ Jegen walghinghe. aant.

¶ Die walghet van enigher spisen, drincke centaurea .iij. daghe met couden watre ofbetonie in waermen watre met .j. lettel wijns. Ende centaurea met couden waterghedroncken betert oec tvernoy vanden lendinen.

158. Jegen therte euel dat die mensche niet en mach eten ende allespisen sijn hem ieghen. aant.

¶ Siet centaurea zeere in stelle biere of in wine ende alsoe zere

43 Dranck] het Hs. heeft dittografie van dranc.


151

es ghesoden, soe doese vten potte ende stampse wel ende doese weder in den potende laetse wel zieden. Ende dan sijt doer .j. cleet ende dan neemt tweedeel sapsende terdendeel honich ghesoden ende ghescumet ende ghesijt doer .j. cleet endedoet wallen te gader tes het si wel dicke ende dan doet in een scone bosse ende gheueden zieken tetene elcs daghes .iij. lepel vol. Ende dat sal hem benemen die wlheidevander herten ende doen hem hebben goeden lust tetene ende te drinckene.

159. Item. aant.

¶ Jeghen alle ziecheit van der herten es goet polioen met wine ghesoden endeghedroncken.

160. Jegen tvernoy dermaghen oft elre inden lichame. aant.

¶ Neme venkel ende ziedene langhe in watere ende drincke dat sop soe hij heetsmach, hi sal ghenesen.

161. Jegen spuwen ende dat die mensche niet mach onthouden sinespise. aant.

¶ Neme tweedeel vanden sape van venkele ende terdendeel van honighe ende ziedettes het si wel dicke ende gheuet den zieken drincken sauonts ende morghens, hi salghenesen.

162. Jegen dat die mensche spuwet bloet. aant.

Drincke saluine nuchtere ghesoden in wijn44.

[fol. 143v] 163. Omme den mensche te doen spuwen. aant.

¶ Neme die scorse vander ruten, van nokernoten boeme ende doet of die vterstescortse ende stampse wel ende zietse in biere ende alsoe es wel ghesoden, so doetoff den pot ende laetene staen wel ghedeckt .j. nacht ende sanderdaghes so gheuetden ghenen die spuwen wille, hi sal spuwen ghenoech ende als hi nemmeer spuwenwille, so ete vander roeder keruelen, so houd vp spuwen.

164. Omme haer of te doene. aant.

¶ Nemt .j. deel operiments ende tweedeel van leuende calke endemaecter of puluerende tempert met watre of met aysine tes het si alsoe dicke als honich ende zaluetermede die stede ende latet droghen ende scuddet of dair na: al thaer sal vallen.

44 Het Hs. heeft dittografie van Drincke saluine nuchteren ghesoden in wine.


152

165. Noch ten seluen.

¶ Nemt saet van netelen ende wriuet met aysine met watere, ende ziede ende saluetmede die stede.

166.

Salft die stede met teuen melke.

167. Die thaer heuet verloren. aant.

¶ Neme agrimonie te sticken ghewreuen. Endeminghet met ghetine melc ende lecsevp die stede, het doet haer wassen.

168. Omme haer te doen dickene.

¶ Neemt wilghen bladere ende sietse in borne ende dwaet thoeft daermede45.

169. Omme of te doene smetten vanden ansichte ende vanden lichameende vandenmensche. Ende iegen gotte al gure.

¶ Nemt versch berghin smere ende legghet .iij. daghe ende .iij. nachte in witten wineende dan nemt vrayen wieroeck ende botre van amandren ende stampet zeere in .j.mortier tes het si wel cleene ende dair na doetter toe smere ende stampet wel al tegader. Ende dan nemt vanden scume ende doese bi hare ende dan nemt quiczeluerende stampet metten andre dinghen ende zalueter mede die euele voirs. Ende dairna, alst es verhardt, doetter toe vanden scumen voirs.

170. ¶ Jeghen sproeten int aensichte.

Saluet v dicke met hasen bloede, het [bloet] van .j. stier, het sal veriaghen alle smette.

171. Omme goede vaerwe te hebbene int ansichte.

¶ Maect puluer van caneele, of ghi wilt zeere ghevaerwet sijn, so tempert met wineende dwaetter v ansichte mede, ende wildi te maten ghevarwet sijn, so tempert metwatre.

172. Jeghen roede ansichte in welken spotten vp heuen, bliken als ofhi ware lazers. aant.

Bernet muse ende maecter of puluer ende tempert met olien ende salueter mede vaensichte.

45 Na daermede staat in het Hs. dat.


153

173. ¶ Omme46 daensichte te makene versch ende schone.

¶ Nemt targuel ende maecter of water ende net .j. lijnen cleet dair in ende legghetvp v ansichte alden nacht.

174. Omme water te makene.

[fol. 144r] Nemt arguel ende doet in .j. linen sac ende hanghet in47 .j. tonne wijnsende latet dat daer toter verscheit vte comt, bedi die wijn varschet bi naturen targuel,bedi arguel es effel van wine.

175. Jegen die herthede vanden lichame. aant.

¶ Nemt .iij. hantvol van alsenen ende .j. van ruten ende gheuesse den zieken drincken.

176. Alse die mensche es seere verhardt in sinen lichame.

¶ Nemt .iij. lepel vol vanden sape van quinque folium ende gheuet den ziekendrincken.

177. Alse die mensche es seere verhardt in sinen lichame. aant.

Neme twitte van .v. eyeren ende tghewichte van .j. ø scamonien, galle ende wittenwijn endeminghet al te gadere endemaecter of .j. candeel ende doet den zieken eten,hi sal ghenesen.

178. Jeghen zw[e]l datmen wille vte doen breken.

¶ Men sal nemen comijn ende ziedent in versche botre ende maker of .j. plaesterende le\g/ghet dair vp also heet als men mach ghedoghen.

179. Jeghen die worme inden lichame. aant.

¶ Bernet dien herts hoeren te puluere ende tempert met aysine ende drinct dat dicke,dat doot die worme.

180. aant.

Off minghet puluer vanden herts home met honighe ende drincket met waermenwatre, hi sal ghenesen sonder twiuel.

46 Na omme staat in het Hs. danch doorstreept.47 in] het Hs. heeft an.


154

181. ¶ Jeghen die worme die de herte dore eten. aant.

¶ Nemt herbam porcini ende alsene ende etesse te gader in vele daghen, ghi sultghenesen.

182. Ten oghen. aant.

Nemt betonie nuchtren met watre, het sal vte trecken bloet dat die oghen verdonckert.

183. Item. aant.

¶ Tsap van verbenen, van venkele, wortelen van ruten ende van esschen ende honichwel ghescumet ende al desen crude elcs euen vele gheminghet te gadere dat es eneharde goet colium ten oghen.

184. Colium. aant.

¶ Jeghen alle euele van oghen. Ende ieghen euele die toe te commen sijn als48 twitte,tbrune ende alle blentheide, die ganset thant; hets gheproeuet dat die mensche die.x. Jaer blent ghesijn hadde wertert mede sienden binnen .xl. daghen; soe die colerieverscher es, so soe beter es ende eer gheneest.

185. aant.

¶ Nemt tsap van desen cruden: van eppen, van ruten, van vencle, van verbenen, vanbetonien, van agrimonien, van biuoete, ende glorifilaet, ende amandren49, vanpimpernellen, van yfragien, van saelyen, van centorien, van celidonen, van ertveldeende wriuet te gadere, elc euen vele, metter orinen van enen kinde ende .vij. cornepepers ende .ij. lepel vol honichs so dat claer worde ende auonts endemorghens doetin uwe oghen.

186. Jeghen tvernoy van tanden. aant.

Scauet den herts horen ende dat ghire of scauet [fol. 144v] ziedet in wine oft in watre,ende supet also heet als hi50 ghedoghenmach ende houden in sinen mont tes cout es,ende51 spuwet vte, ende supet also .iij. waeruen, ende alsoe doet ties ghi sijt ghenesen.

187. Omme tande wit te makene.

¶ Nemt gherste ende gorsenseil ende doet in percamente ende

48 als] het Hs. heeft Als.49 amandren] het Hs. heeft amamdren.50 hi] het Hs. heeft ghi.51 Na ende staat in het Hs. supet doorstreept.


155

bernet te puluer, ende metten puluer wriuet uwe tande, si zullen wit worden.

188. Jeghen tvernoy vanden oren.

¶ Nemt sap52 van menten ende verwaermet laeu ende doet in doeren, het sal vhaestelike betren.

189.

¶ Of nemt tsap van donrebaerde ende smout van groten paeldinghe ende drupet indoren.

190.

Of nemt waerm bloet van groten paeldinghe ende smout ende doet in doren.

191.

Of nemt die galle vanden wedre ende tempert in siere orinen of met wiues melck,ende doet in die oren, dat ganset die doef wordt gheboren.

192. Jeghen die tant zweere.

Neemt honts rebbe ende wrijftse ontween ende legghe omtrent den tandt; diezweringhe vergaet cortelike53.

193. Item.

Stampt yifte bladere ende tempert sap vpmet goeden rijnsche wine aysine endemaectdat sap heet in een pot ghestopt ende dan supet ende houdet in uwen mont alsoe heetals ghi moghet ghedoghen ende spuwet dan vte: die tantzweere sal vergaen, ende esdie tant vurt oft quaet in die wortel die tant sal met allen vallen.

194. Jeghen die hoeftzweere commende vtermaghen. aant.

¶ Hi sal drincken betonie in borne of in wine waerm, dat socht die mage.

195. Jegen trawonkel.

Nemt die crumen van terwen broede ende stampse met watre ende

52 sap] p verbeterd uit l.53 cortelike] het Hs. heeft haestelike; dit woord is geheel doorstreept doch alleen haeste- is ook

geëxpungeerd. Boven haeste- heeft de scribent corte toevoegd.


156

metten witten van eye. Ende legghet dair vp als een plaester of nemt alsene endereineuane ende stampet ende legghet dair vp met honighe.

196. Jeghen drawonkel van smans cullen en bloet.

¶ Siet pasternaken in watre ende legghet dair v[p].

197. Drawonkel van bloetlatene.

Nemt coelbladere ende ca\e/npijn laken ghenet in watre, ende legghet dair vp.

198. Drawonkel van mans cullen.

¶ Maelt harde bonen ende tempert met wijn aysine ende legghese dair vp ende sijnsi versch, soe [fol. 145v] tempert met honighe ende legse dair vp, dits oec goet jeghentrawonkel vander borst.

199. Jeghen trawonkel van binnen in den lichame.

Neemt die grane van geneuere endewalse in witten wijn ende drinckets sauonts heetende smorghens coud.

200. Item.

¶ Nemt honds rebbe ende zietse in biere in .j. niewen pot ende dectene wel dattergheen waessem vte en slaet ende drincket sauons heet ende smorgens cout.

201. Precioes zalue jeghen trawonkel. aant.

¶ Nemt tsap van diptanum, van donrebarde, van weghebreden, van lanceneye, vanmetelieuen, van garwen, vandermiddelster scorse van ertuelde, vanwitten wieroeck,effen, .j. rosine, .S. van puren magheden wasse, .j. van arden smere ende stamptal dit in .j. motalen mortier ende siedet in witten wine ende dair na laten staen .iij.daghe coelen; sderden daghes ziedet in ene erdinne panne ende siet dor een cleet in.j. erijn vat ende latet staen coelen ende dan verghietet al weder in witten wine endewriuet in een mortier ende houdet in .j. vadt.

202. Item. aant.

¶ Siet euene in wine ende legse dair vp.

203. Omme apostemen te doene brekene an smensche[n] lichame.

¶ Neemt eertvelt ende out berghin zmere ende stampet te gadere ende legghet vpdeuel, het sal vte breken sonder twiuel.


157

204. Omme tfelloen vte te doene brekene.

Soe nemt die dodre vanden eye ende alsoe vele souts ende stampet te gadre endebindet vp deuel ende binder die bladre van selfelen ende laetse dair vp ligghen tiesvte breket.

205. Jeghen tfelloen dat wast an den mensche bi boetschen.

Neemt plantein ende maecter of plaester ende legghet daer vp ende drinct morelle.

206. Jegen gezwel dat comt van bloede te latene.

¶ Nemt eppe, plantaginis, alsene, alexandre, dese .iiij. stampet euen vele te gadremet puren rugghenenmele endemet wedren roete met wasse met honighe in .j. panneghesoden ende maecter of54 plaester ende legget vp ghezwel. Ende dan wallet .j.blaeu cleet in wine ende legghet vp die wonde ende latet dair tote sander daghes vpligghen, het en sal niet zwillen meer sonder twiuel.

207. Omme tfondament weder in te doene ende vast te makene alsetvte gaet.

Neemt eppe ende zietse in water ende dwaeder tfondament [mede] ende tempert dieslecke met haren husekine in .j. nieuwen pot ende bernese ende maecter of clenepuluer ende legghet dat puluer in .j. linen cleet ende doet wel behendelike intfondament ende dit salmen dicwijle doen ties nem [fol. 145v] meer vte en gaet.

208. Item, tmenisoen. aant.

¶ Soe nemt gerwe ende stampet55 ties hire sop vte hebt. Ende dan nemt terwen meleende maecter of een coeke in dameren ende hettene heet.

209.

¶ Nemt ghewichte van .j. đ56 van sade van hoofkarsen ende etet .ix. daghen; sidi inpointe van ghenesene, ghi sult ghense[n] ende stelpen.

210. Jeghen menisoen van bloede ende ieghen alle menisoen. Siethier medicine geproeft57.

54 of] f verbeterd uit o.55 stampet] ta verbeterd uit cu.56 đ] door de d staat in het Hs. een schuin streepje, wellicht ten onrechte.57 Het Hs. heeft dittografie van Siet hier medicine gheproeft.


158

¶ Nemt plantaginis die es gheheel soe dat die blade niet en sijn ontgonnen. Endestampse wel ende houdet tsap ende nemt tcruut ende roestet in smoute oft in botreende legghet wel heet vpt fondament van den zieken ende alse hi wille drincken tsap,dan als die hitte vanden cruude ende tsap ouer een comen, ende58 ondermoeten, soesal hi ghenesen.


¶ Neemt thoeft vanden snoeke in .j. scerf ende bernet te puluere ende nemt tpuluerende nuttet met soeter melc, tmenisoen sal stelpen. Dit es gheproeft waer.

212. Oft ghi wilt weten vanden mensche die tmenisoen heuet of hisal moghen ghenesen.

Ete elcs daghes ghewichte van .j. đ vanden sade van der hofkarsen ende dat doet .iij.daghe ende nemmermeer, ende dair na drincke een toghe laeus bornes of wijns, stelpt,hi sal ghenesen, ende stelpt hij niet, hi sal steruen.

213. Omme yser oft houdt, scicht oft doren dat es int tlijf wt te doene.

¶ Nemt agrimonie ende den wortel vanden riede ende polipodium ende honich endewijn die oudt es ende dyptanum ende maecter of .j. plaester ende legghet dair op,ende legter dan vp sop van groene coelen beloken in wasse.

214. Item. Om yser wt te doene.

Nemt polioen ende stotent ontwee ende minghet met .j. lettel honichs, dat es goet.

215. Item. aant.

Diptannus es goet yser vte te doene comene: die ghescoten es, gheeft hem dit cruutdrincken met wine, het gheet vte.

216. Noch. ¶ om59 yser vte te doene comene.

Nemt wit worte ende gagel ende sietse in witten wijn ende drinct dat .ix. dage lanck,dair sal dat yser vte comen sonder hant ane te doene.

58 ende] het Hs. heeft Ende.59 om] het Hs. heeft Om.


159

217. Item.

Nemt die zwalue metten60 plumen ende draghese in .j. niewen pot ende maecter ofpuluer ende dat puluer minghet met aysine ende legghet vp die wonde.

218. Omme wonden open te makene.

Drinct sap van maluwen ende legget die plaester dair vp.

219. Omme bloet te treckene vten wonden datter in es bleuen. aant.

Drincke dicke sap van calmenten groene, endemaecter [fol. 146r] puluer van brionienende drinct met wine.


¶ Nemt polipodium ende wriuet te sticken ende minghet met ouden smere ende[legget] dair vp, het sal vte comen; diet oec dander side dair jeghen leede, het soudedair vte comen61.

221. Jeghen flux van wonden.

Berne herts horen ende maker of puluer ende gheuet den ghewonden te drinckenemet couden wine ende met soute.

222. Salue tallen wonden, jonghe ende oude.

¶ Neemt die roede cole metten stocken ende zietse wel in water ende zaluetter mededie wonde, hets harde goede medicine.

223. Omme wonden te gansene.

Nemt .j. groet deel eye ende zietse hardt ende dan nemt drie dodren ende roes[t]sein .j. panne ende doet vte dolie ende dan nemt meysche botre ende roe[s]tse endescumese dicke ende doet vte deffe, ende doet die botre ende die olie vanden eyerente gadere ende siet dore een cleet, ende dat doet in bossen, ende dan so nemt van deneye ende scumet wel ende netter in die wieke ende legtse in die wonde. Ende zaluetdie wonde bouen der wieken, so sal ghenesen.

224.

Wijfsmelc gheminghet met honige ganst wonden ende zweeren.

225. Item omme alle wonden te gansene.

60 Na metten staat in het Hs. metter.61 Het Hs. heeft dittografie van Jeghen leede heet soude dervte comen.


¶ Neemt sa\e/lye, betonie, netelen, bucgele, senikele, elc euen


160

vele ende doet vte tsap ende alsoe vele wits van de .j wits rasins ende rugghenbloeme ende dan vullet elx daghes eenwaerf die wonde ties [si] sijn ghenesen, endeessere adre of zenuwe in ghesneden, nemt62 metelieue, omonde, conferie, meede,comijn, roede colen, nettelen, betonie, kerspe, malue, lanceneye, plantaginis endeziedet te gadre in stelle biere ende latet zieden toten derdendeele ende dan doettertoe also vele honichs dat zoete si, ende dan so gheuet hem drincken .iij. waeruensdaghes, hi sal ghenesen. Ende essi ghewont int thooft, so en gheuet hem niet drincken.

226. Ghezwel van wonden.

Neemt malue ende stampse met wedren roete ende bindet heet vp ghezwel.

227. Jeghen wonden van ysere.

¶ Neemt plantaginis, lanceleye, ende stampet, ende net werck int sop, ende legghetin die wonde ende dan legghet tcruudt vp die wonde.

228. Dranck ten wonden. aant.

Gheuet den ghewonden drincken sop van metelieuen, bucghele ende honich endemet wine ghetempert, spuwet hi, dan hi sal steruen.

229. Item dranck ten wonden. aant.

¶ Gheuet den ghewonden drincken pimpernelle ghetempert [fol. 146v] met watre.Ende gaet dan ter wonden wt, hi sal ghenesen.

230. Omtrent ten wonden.

¶ Nemt senikele, bucghele, metelieue, agrimonie, pimpernelle, pigle, ache, quinquefolium, clauere, superrude, broeme, coden, verueine, keruele, honds rebbe, peruinke,glorifilaet, arthimesie cruut, smeer worte, omoede, blade van porretten, alle desecrude neemt elx euen vele, stampse ende roestse wel in meyscher botre endewringhettsop dore .j. cleet ende doet sop weder in die panne ende doeter toe witten wieroeckende maghedijn was ende wallet te gader ende latet coelen ende dan doet in bossenende saluettermede alle wonden, alle zeere, alle drawonkel, si sullen ghenesen sondertwiuel. Ende dese crude moettmen lesen in meye.

231.

¶ Nemt pec ende was ende oudt smere ende wieroec ende mastic

62 nemt] het Hs. heeft Nemt.


161

ende botre ende doet in .j. panne ende wallet wel te gadre ende dan wringhet doereen cleet ende doet in .j. bosse ende als ghijt doet vp die wonde, soe legghet vp vlasse.Ende dan legter bouen ache ende honich [of] ache ende terwen bloeme.

232. Jeghen euel dat open es ende niet en mach ghenesen.

¶ Neemt edelen wieroeck ende aterment ende minghet wel te gadre ende legghet vpdie gate.

233. ¶ Omme te makene stritorie.

¶ Neemt edele wieroec ende maeltene wel cleene ende dan nemt twitte vanden eyeende minghet wel te gadre.

234. Oft ghi wilt weten vanden ghewondenmensche of hu mach[ghenesen].

Gheuet hem drincken keruele, en spuwet hi niet, hi sal ghenesen. Ende dair na gheuethem drincken elkes daghes .iij. crude ghetempert met biere oft met watre dats tewetene pimpernelle ende senicle, bucghele. Ende als hise heuet ghedroncken sullensi hem vte commen ten wonden ende hij sal gansen die wonden. Ende si zullenghenesen. Echter nemt metelieue ende gheuetse den ghewonden drincken ghestampt.Ende spuwet hise binder nacht, hi sal steruen, ende spuwet hise niet, hi sal ghenesen.

235. Item. aant.

Oft gheuet hem drincken pimpernelle met wine ende met soute: gaet hi ter wondenvte, hi sal steruen.

236.

Oft gheuet hem sap van latuen nuchteren met wine: spuwet hi, [hi] sal steruen.

237. Dranck ten wonden.

¶ Neemt plantaginis, lanceneye, bucghele, senicle, pimpernelle, violette cruut,agrimonie, betonie, ertbesi cruut, ache, reyneuaen, roede coelen, mede. Ende vanallen desen cruuden nempt tsap van elx euen vele ende doet in .j. nieuwen pot endedan neemt camp zaet alsoe vele als tsap63 van .j. crude ende stampet wel [fol. 147r]in64

63 tsap] het Hs. heeft tsapt.64 in] n verbeterd uit m.


162

.j. mortier ende doet in een scotele65 ende doet vte die66 polen ende dan doetter toepuer honich alsoe uele als saps van .j. crude ende dan nemt wijn ende wallet dair inalte gader ende gheuet den ghewonden drincken nuchtren.

238. Omme poplioen te makene. aant.

¶ Nemt die bladre van clescrude ende senicle ende die botten vanden popliere elceuen uele ende berghen smere na die grote vanden crude, ende stampt al te gader in.j. mortier, ende maecter of .j. ronden coeke, ende legtene in .j. versche stede .iij.weken, ende dair na neemt den coeke ende waltene in aysine ende dan perstene doer.j. cleet ende latene alsoe staen .j. dach ende sanderdaghes neemt datter bouen vlietende wriuet wel cleene ende doet in bossen, dats poplioen.

239. Honds bete. Jeghen honds bete oft ieghen wonden.

Neemt terwen bloeme, wijn ende honich ende maecter of .j. plaester ende dwaedtdie wonde met wine ende dan legt vp die wonde tplaester tweeweruen daghes. Endeesser in gat, net .j. lettel wercs in honich ende legghet vpt gadt.

240. ¶ Jeghen beten vanden verwoeden hondt. aant.

Neemt vander ruten67 tghewichte vanden inghelschen đ ende stampt wel ende tempertmet witten wine ende drinckes, ghi sult ghenesen.

241.

Oft men sal nemen thaer vanden voirs. hondt ende legget vp die bete.

242.

Oft nemt die leuere van dien zeluen hond ende gheuetse den zieken tetene die ghewontes.

243. Jegen quade gate in been of in andre lede. aant.

¶ Neemt stof van euennenmele ter quaerne ghemalen, ende stampet van donrebaerdeende zeem elc euen vele ende tempert dair mede

65 scotele] c verbeterd uit t, met een tweede c boven de regel duidelijkheidshalve toegevoegd.66 die] het Hs. heeft dien met de n doorstreept.67 ruten] r verbeterd uit c, met een tweede r duidelijkheidshalve boven de regel.


163

coekelkijn ende legghet vp die gate; elcs daghes vernieuwet die plaester een waerfof .ij. Ende dit es oec goet ieghen den canker.

244. Jegen wonden die te vaerinc heel sijn. aant.

¶ Neemt agrimonie ende leggetse dair vp, dan ontdoet die wonde weder.

245. Jegen led dat es versteuet.

¶ Sied werc ende soudt in een lettel aysins ende bindet vp tled.

246. Jegen juchtichede.

¶ Neemt brionie .ij. deel, omonden68 een deel, ende stampet ende tempert met winedie starc es, ende gheuet den zieken drincken tes hi gheneest.

247. Item.

¶ Saluia, contorium, lauendula, primulaueris, nasturcium, amancia, curant paraliticamembra69.


¶ Columbina ende oclerata ende alsene ende rute, dese crude euen uele ghenomenmet wine of met ouden biere ghesoden als .j. scapijn vleesch ende ghedroncken datsap helpt ieghen iuchticheit van allen leden endemakes quite ende gans. Dese salmendrincken sauonts ende smorghens heet; die gans sijn crancken hem niet.

[fol. 147v] 249.70 ¶ Jeghen alle maniere van watre.

Deen es wit. Dander drait int roede. Ende derde drait ten zwerten wert, ende tzwerteen mach men niet ghenesen.

250. ¶ Jeghen dat witte water.

Nemt wit polioen ende wilde berewond .j. hand vol ende .j. andre hant vol vanderwortelen van brionien endewilde eppe71, ende stampsemet witten wine of met clarenbiere ende drinckes tes ghi sijt ghenesen.

68 Na omonden staat in het Hs. ende.69 membra] het Hs. heeft menbra.70 Het eerste woord van fol. 147v is purgacien. Blijkbaar is hier door de scribent een deel

overgeslagen.71 eppe] boven de laatste e staat een afkortingsteken voor n: een fout van de scribent.


164

251. [Jeghen dat roede water].

Nemt also als vanden witten, maer latet achter die brionie.

252. Pulment ¶ jeghen72 ydropike ende jeghen den steen ende dat diemensche niet mach maken sine roine ende jeghen dat hi es bestoptbeneden.

¶ Nemt venkel73 ende ache euen vele ende grote causse endemarcuriael, ende ziedentin smout.

253. Item. ¶ Dranck den ydropijck.

¶ Nemt saelie ende alsene ghesoden in watre ende gheuet den zieken drinckennuchtren al heet ende hi moet ligghen ouer die side. Ende ghauement .j. zwine heet,het verloren sijn leuen in derden daghe.

254. Omme scoen te makene jegen ydropike.

¶ Nemt .j. cruut dat heet byuote endemuer ende stampet te gadere. Ende dair na nemtbeliouwe endemaectse wel heet in .j. cupe ende legse vp den bodem in .j. bedde vanden crude ende dair na die heete caliouwe ende dair noch .j. nader bedde van crudeende .j. stoel in die cupe ende doettene dair vp sitten ende gheeft hem drincken vandendrancke ende vanden pulmente tetene.

255. Jeghen twitte water.

¶ Nemt scelleworte, keruele ende eppe, elx euen vele, ende stampse te gadere endetempert met aysine ende drinckes .ix. daghe nuchteren, hets hulpelijc.

256. ¶ Omme scoen\e/ te makene ieghen fledersijn oft ieghen salsefleume.

¶ Nemt alsene, sinte Jans cruud, herbam roberti, persijn, lauessche, bucghele, wittemarterne, auanche, venckel ende agrimonie.

257. Omme zalue te makene na die stoue.

¶ Nemt berghijn smere ende versche botre ende merch van bramen ende merch vanroeden coelen endewallet te gadre ende siet doer .j. cleet ende doetter toe maghedij[n]was ende edelen wieroeck ende wallet te gadre ende siet doer .j. cleet ende doet inbossen.

72 In het Hs. is jeghen voorafgegaan door een paragraafteken.73 Na venkel staat in het Hs. euen doorstreept.


165

258. Jeghen ghesneden zenuwen.

¶ Nemt grondes wile ende wieroec ende siedet te gadere ende stampet metten wittenvanden eye ghetempert ende dan bindet dair vp ende ontbindes niet voer die zenuwensijn gheheelt, ende dan bindet dair weder vp.

259. ¶ Jegen ghescrepelde zenuwen.

Nemt pec ende was ende roete ende minghet te gadre ende legghet dair vp.

260. Jeghen been of arm te broken.

¶ Bindet in spelken [fol. 148r] ende gheuet hem drincken confirie, dair na neemt rodeerde van .j. ouene of vanden herde dairmen vier vp bernet ende cattijn smoud endewijn ende honich ende aysijn ende rugghen mele, elc euen vele, ende maecter af .j.plaester ende legghet heet omtrent die spelken tes hi si ghenesen.

261. ¶ Jeghen been die sijn te broken int hooft.

Drinct violette cruud, tsap dair of.

262. Jeghen been die sijn ghescofiert.

¶ Nemt omonde ende stampse in wine ende in water ende gheefse hem drincken.Ende ware die wonde langhen gheheelt, die starcheide soudse doen ontdoen endesetten tbeen te pointe, het sal ghenesen, dit es gheproeft.

263. ¶ Jeghen tscoffierde been.

Nemt cliistren locke ende zietse in aysine ende nemt zwerte wlle ende zietse in olienvan oliuen; de cli\i/stren, als si sijn ghesoden, soe roostmense in olien74 ende danlegtmense daer vp metter olien, het sal sochten die zwere. Ende [es] tbeen te cnopene,drinct metelieue ende confirie, het sal ghenesen.

264. Jeghen tvernoy vanden siden.

¶ Neemt coelstocken ende die rijs vanden wijngaerde euen vele ende maecter afasschen, ende mingetse met berghinen smoute, ende bintse dair vp .iij. nachte.

265. Item.

¶ Nemt oudt berghijn smere ende gaerwe, ende stampse te gadere, ende verwaermetin .j. panne, ende legget dair vp.

74 Na olien staat in het Hs. d doorstreept.


166

266. Jegen corrupcie vanden lichame.

¶ Stampt pulegium, anijs, centorie, rute, saluie, zaet van brionien, omonde, metelieuen,elc euen vele, met wine of met ouden biere, ende drincket nuchtre.

267. Jegen fistel.

¶ Nemt .j. visch, heet bliec, ende bertene te puluere al leuende in .j. niewen pot endemaecter af puluer ende nemet tsap van auanschen ende ghietet in tgat, ende doet dat[tes] tgat ghedroghet si ende die wonde gheheelt75, ende die wile dat ghijt doet, gheefthem drincken tsap van76 auansche.

268. ¶ Jeghen festele deen es heet ende dander es caudt. ¶ Jeghencoude fistele die maken clene gate.

¶ Nemt sap lanceleyen. ¶ Ende twitte vanden eye euen vele ende rugghene bloemeendemaecter of .j. deech endemaecter of plaester ende legget vp[t] euel ende binderbouen .j. cleet ende latet daer vp tijs vallet van seluen ende dan doetter vp .j. anderetote het es ghenesen.

269. Plaester herde goede iegen festele. aant.

¶ Neemt douerste scortse vander wilder appeltre ende doe in .j. niewen pot endewllet den pot met watre ende latet toter helt in zieden, ende dan nemt vte die scortseende stampse herde cleene, ende doese weder in den pot ende laetse weder in ziedentoter helt, ende dan sietse doer .j. cleet, ende doet sap inden pot ende latet zieden[fol. 148v] ties si dicke ende maecter of .j. plaester te gorten en-[de] te fistelen.

270. Jeghen lopenden fistele.

¶ Nemt roede bramen, omonde ende alsene ende oudt berghijn ende legget dair vpplaester wijs.

271. aant.

Of nemt agrimonie ende berghijn smere ende stampet te gadre ende legget dair vp.j. plaester, so moghedijt doen vte breken dair wonde heuet gheweest.

75 Na gheheelt staat in het Hs. si doorstreept.76 van] v verbeterd uit?


167

272. Jeghen fledersijn.

¶ Nemt venkel wortele, ende pershoeue, .j. cruud, ende siedet te gader ende gheuethem drincken ende siedet gherstijn stroo in watre ende dwaed hem dair mede sinevoete.

273.

Of wriuet netelen wel ende legghet dair vp [dair] v deuel nopet.

274. Salue preciose77 tallen fledersine ende tallen vernoye. aant.

Neemt euen vele van desen .v. cruden: vander wortelen van clenen netelen, vanwatercarssen, van viautima, radix satureya, van keruelen, de blaedre de cicuteclenclata, ende euen vele van ouden smere van buckenen roete, was, wit pec, soud,botre ende honich endewriuet te gadre ende siedet in .j. panne ende salueter v mede.

275. Jegen tfallende fledersijn.

¶ Nemt ionc vanden roec al leuende in haren nest, ende wacht dat si niet ghenakender eerden ende dat sij niet comen in gheen huus, ende bernetse in .j. nieuwen potende maecter of puluer, ende gheuet den zieken drincken in wijwatre, ende bidergracien van gode hi sal ghenesen.

276. Item.

¶ Nemt die scortse vanden coelstocke ende stampse ende nemt tsap van waterkerssenende aysine, ende minghet te gadre ende gheuet den zieken drincken .ix. daghenuchterne, bider gracien van gode hi sal ghenesen.

277.

¶ Neemt bloet van zwaluen, ende wieroec metter herten al versch vander zwaluenghenomen, ende doet hem zwelghen of drincken linguam canis.

278.

¶ Nemt den mol leuende of doot, ende bertene te puluer ende gheuetse den ziekendrinken, hi geneest.

77 Na preciose staat in het Hs. ieghen doorstreept.


168

279. Item.

¶ Als die zieke vallet, legt hem voer den noese galbanum. Soe dat hi gheuoele denroeken, hi sal ghenesen ende vp staen, dits gheproeft.

[fol. 149r] 280. Jeghen dat euel.

Nemt die herte vanden odeuare ende gheefse den zieken tetene, also es in borneghesoden, ende gheeften tborne te drincken, hi sal ghenesen.

281. Jegen kindre die te vele screien. aant.

Nemt herts merch ende zaluer mede haren slaep.

282. Jegen gheluheit. aant.

Nemt celidonie ende stampse ende drinct dat sap .ix. dage elcs morghens .j. toghe,ghi sult ghenesen.

283. Item ter gheelsucht buten ende binnen.

¶ Nemt sauine, pionie, leuessche, ache, rute, celidonie, .j. hant vol saelien, andre,organum, ysope, al euen vele, ende stampse te gadre ende zietse in verschen bierende drinket sauonts heet ende smorghens coudt .xiiij. dage, ghi sult ghenesen.

284.

Of nemt melc also weerm also comt vander coe, ende gherwe, ende gheefse hemdrinken.

285. Jeghen tracheide. aant.

Nemt .iij. blaedere vanweghebreden achter die scintere vander sonnen ende segt .v.pater noster als ghise leest ende stampse ende drincket tsap met wijwatre, ghi sultghenesen.

286. Jegen quaerteine. aant.

¶ Nemt .iij. hant vol ruten ende sietse in .iij. vierendeel wijns toten derdendeele; indie wile dat die corts comt, so gheuet hem drinken, hi sal ghenesen.

287. Item. aant.

¶ Nemt sap van arthimesien ende maket laeu ende minghet met olien ende saluetermede uwen lichame, ghi sult ghenesen.


169

288. Item ten seluen. aant.

¶ Nemtmerch vanden hert ende tempert in waermenwater ende gheuet hem drinckendat veriaghet corts als ypocras seit.

289. Ten seluen. aant.

Neemt wilde latuwe ende stampse endewringet tsap wt ende ziedet toten derdendeeleende siet doer .j. linen cleet ende drincket, ghi sult ghenesen.

290. Jeghen allen maniere van cortse. aant.

¶ Neemt die herte van .j. hase ende bernet te puluer ende tempert met watere endedrincket, ghij sult ghenesen.

291. Jeghen drope.

Nemt nasschade, craeyen bec, eeider netelen, gaud bloeme blader, honts rebbe,censuum78, van desen crude maect zalue ende wrijfter tseer mede, het sal ghenesen.

292.

Neemt campernoele ende wrijfter tser mede, hets goet.

293. aant.

Nemt wortelen van roeden pertiken ende wortelen van hemense ende wortelen vanconfirien ende sietse ende pelse ende senicle ende koccuucs looc ende quicseluerende wijfs melc ende ouerja\e/rich berghijn smere in aysine gheleit .iij. daghe tetemperne ende dan minghet alte gader, dits goede zalue jeghen alrehande zeer.

294. Jeghen den huuf79.

¶ Salmen nemen die scorse vanden appele van ghernaten. Ende die salmen malenherde cleene in .j. mortier ende dan salmene temperen in sterken witten [fol. 149v]asine endemet watre elc euen vele ende dit salmen nemen inden mont ende houdentdair in ende dan salmen gorgelen metter kele. Ende dan salment werpen vten mondeende dit doet alsoe dicke als ghi wilt ties ghij ghenesen sijt.

295.

Nemt wortele van alsene ende weghebrede ende scenie ende se-

78 censuun] c verbeterd uit t; boven de regel werd duidelijkheidshalve door de scribent eentweede c toegevoegd.

79 huuf] f verbeterd uit c?


170

nicle, dese crude stampt ende wringhet tsop ende minghet met berghinen smouteende salueter mede tled, hets goet.

296.

¶ Noch salmen nemen peper ende wriuent ontwee ende minghet .j. lettel soudsdaermede ende dan salmen nemen .j. stoctelkijn ende lecgent dat peper ende datsoud te gader gheminghet metten stoctelkijn ouer den huuf elcs daghes nuchtere, ghisult ghenesen, dits gheproeft.

297. Jegen die bloeme die es ghesteken ende dan weder zweert.

¶ Nemt tremor, papen cruud, bonghe, ende ziet dat wel, ende dair in salmen tseerbayen met wine.

298. Een harde goede salue jegen rude.

Nemt donderste scortse vanden wilghebome ende die salmen wel zieden in wine.Ende dan salmen nemen80 meysche botere ende honich ende werpent dair int honichterdendeel ende doent wallen te gadre ende dan setment of vanden viere. Ende dansalmen nemen quicseluer in .j. linen doekelkijn ende stroyent hier en dare ende roerentherde wel ende langhe ende dan doent in bossen.

299. Jegen quade humoren.

Nemt int ingande vanden meye grise ende cranen bec die wast vp droge cante endestampet wel te gadre in .j. mortier ende tempert met wine, wringhet doer .j. cleet,het sal v helpen, drincket .ix. daghe nuchteren.

300. Jeghen die zware hoest.

¶ Nemt balseme ende stampse herde zeere ende dan neemt waerme melc alsoe soecoemt vander coe ende tempert dair mede ende siet doir .j. linen cleet ende drinckentnuchteren, ghi sult ghenesen.

301. Jegen sweeren ende clapporen.

¶ Neemt cruudt dat heet paerts hoeue ende legghet vp tseer, het sal vte breken.

302. Jeghen ghezwel.

¶ Neemt blader van witten prumeren ende zietse ende legghetse dair vp, het salghenesen.

80 Na nemen staat in het Hs. b doorstreept.


171

303. Jeghen squinandien.

¶ Nemt wilde carden ende weghebrede ende metelieue cruud, ende stampet altegadere ende legghet vp tseer vanden euele, hi sal cortelike vte breken, dits dickegheproeft.

304. Pro[e]ft welc sente loyseuel es.

¶ Neemt oruale ende stampse, ende legghese vpt euel, eist sente loys euel, hi en saeltniet ghedoghen moghen in gheere maniere; eist deuel sente loys niet, hi saeltghedogen.

305. Jeghen den cancker.

¶ Neemt plantaginis ende stampse wel ende wringhet vte tsap, dan neemt terdendeelseems endewallet also langhe datmen .ij. pater noster mach segghen, dan latet coelenende dan neemt .j. vedre ende bestriket [fol. 150r] tseer daer mede ende dan nemtaterment ende breket clene ende doet daervp, hij sal ghenesen.

306. Jeghen ghezwel van adren. aant.

¶ Neemt confirie ende sietse in aysine ende nemt was ende leem ende stampet tegadere vele wel ende tempert metter confirie endemetten aysine endemaecter of .j.plaester ende leghet vp .j. campijn cleet ende dan legghet vp[t] zeer.

307. Jeghen spenen.

¶ Nemt coperoet ende aterment ende peper endemaelt dat te gader ende tempert metzwinen smoute endemaecter of .j. plaester ende le\g/ghet vp die stede, hi sal ghenesen.


¶ Nemt puluer van antimonij ende temperet metten sape van wolline; hierin salmenminghen cauton ende legghent vp die spenen, sij selen v droeghen.

309. Jeghen oren die luden alse clocken.

¶ Neemt .j. groenen esschenen stoc ende vanden witten dorne ende legghetse vp tfierende dwater dat ten eynde vte gaet dat vanghet in .j. viole elc euen vele ende alsovele saeps van hofmenten ende .j. lettel comijns endeminghet al te gadre ende laewet.j. lettel ouer tvier ende doent alsoe laeu in doeren.

310. Jeghen dwater.

¶ Nemt alsene, mente, ruggen mele, ende doet te gadre, ziedet in


172

aysine ende alsoe heet alsmen mach ghedoghen soe legment vp den crop vandermaghen.

311. ¶ Om den lichame te makene vredinc sonder vreese.

¶ Neemt tsap vander cauwoerden, endemelloet zaet, van portseline zaet, ende elkendesen .iij. zaden euen vele, ende stampet wel ende tempert met coegallen, endelegghet vp die nauel.

312. Jegen slapende lede.

¶ Neemt esschen bladere, alsene, biuoet, water karsse, ende ziedet alte gadre in watreende in dat water salmen bayen dat ledt ende alst es ghebayt, dan neemt .j. cleet endelegghet in water met81wine endewindet led daerin ende dat salmen doen .iij. waruendaghes toter wile dat es ghenesen.

313. Jegen alrehande gheswel. aant.

¶ Nemt papple endewortele van appelboemen, lijzaet, ende fenigrieck, ende stampetclene ende ziedet met scapenen roete endemaecter of plaester ende legghet vp tseer.

314. Omme quaet vier te blusschen. aant.

¶ Nemt sap van ruten ende van menten, olie ende aysijn, endeminghet te gadre endedoet vp tfier.

315. Jeghen die worme die wassen int fundament.

¶ Neemt gagel of tzaet ende dreeseme ende reineuane ende dat ziet in .j. nieuwenpot met watre of met wine ende dat sal hi drincken sauonts vp sine bedde.

316. Jeghen ghezwollen leden van couden.

¶ Nemt saelye ende sietse in wine wel ende nemt wlle metter yecke, ende dan salmennemen die saelye ende legghense vp die wlle als .j. plaester ende legghet vp die zeerelede also waerm [fol. 150v] als men mach ghedoghen.

317. Item. aant.

¶ Neemt herbam roberti ende papple ende saelie ende olibaye ende stampet desecrude alte gadre wel ende zietse metter olien ende doeter

81 met] het Hs. heeft men.


173

carstaengien ende beuers cullen82 [toe] endemaecter of zalue ende doeter toe smout,marmoeten of honden smere, ende zaluetter mede die sieke lede.

318. Jegen die sijn seere vercoudt.

¶ Neemt salie ende groffels nagle, greine de paradijs, ghinghebeere, wieroeck endecastorie, ende stampet also cleene als ghi moghet, dat salmenminghenmet olie bayenof met berghine smoute ende dair mede salmen zaluen die zieke lede.

319. Jeghen fisteleringhe.

¶ Nemt lijsaet van83 den crop, ende den roeden coelen ende meede, euen vele, endeal dit salmen stampen ende ghieter vp goeden wijn ende laten staen .j. nacht, endedan salment gheuen den zieken drinken.

320. Jeghen den kancker inden mont.

¶ Nemt singultere ende blader vander wiilghen of die middelste scorse, ende stamptdat te gader, ende minghet met aysine ende houdet langhe inden mont, ende dwaetden mont dair mede ende die tande.

321. Dranck ten kancker ende tallen wonden te ghenesene.

¶ Neemt den crop vander roeder coele84 ende den crop vanden vliedre, ende den cropvanden canepe, ende den crop vanden broeme, glorifilaet endemeede, also vele alseder andre crude, ja vpwaert gaende ende nederwert gaende alsoe vele van vliedereals al der andre, ende daer vp ghieten goeden wijn; dien drinct smorghens vroe endesauonts spade .ij. lepel vol ofte .iij. na dat hi es starc ende cracht heuet van hemseluen.

322. Jeghen tbloenden van vrouwen.

¶ Men sal nemen die wortele vander groter netelen ende .xxvj. corne bayen endestampet dit te gader ende temperent met wine ende gheuent den zieken drincken.

82 beuerscullen] het Hs. heeft beuerscul'.83 van] het Hs. heeft ende.84 coele] het Hs. heeft coeke.


174

323. Jeghen die dranck \noch/85 aet en mach onthouden. aant.

¶ Neemt gerwe ende vrijfse ontwee ende drincse met laeuwen wine.

324. Jeghen dat een bloet pijst86. aant.

Hi neme die herte vanden hert, ende bernese te puluere, ende drincke dat puluer inmelke.

325. Jeghen alrehande worme in die maghe ende inden buuck.

¶ Neemt .j. hant vol scorsen vanden perseke boeme bider eerden ende zietse endewrijfse te sticken, ende minghet met ghetine melke ende drincket al gader in.

326. Jeghen den kancker. aant.

¶ Neemt die corne vander wilder haselnoten ende stampse in honich ende minghetouer een, ende legghet die plaester ouer die gate.

327. ¶ Item. aant.

Maect puluer van witten hontsquade, dats goet.

328. Jegen cancker ende fistel. aant.

¶ Neemt tremoors ende dwaet wel ende stampet in .j. zuuer vat, ende drinken vandensape.

329. Jeghen buuceuel [fol. 151r] in kints bedde. aant.

¶ Nemt biuoet ende bindet hem vp hare nauele of vp haere huepe, hare werdt bet.

330. Pijst soe oec bloet in hare kintsbedde.

Drincke melc ende tsap van betonien.

331. Jeghen wee van tanden der worme in sijn. aant.

¶ Neemt yserne ende gerwe ende stampse met aysine ende houtd dat langhe indenmont.


¶ Nemt die wortele van yserne ende zietse met aysine ende maect

85 noch] dit woord staat boven het doorstreepte of.86 een bloet pijst] in het Hs. staat ¶ Een bloet pijst.


175

een plaester dair of ende legghet vp die wanghe welkerhande die ziecheit si, so salvergaen.

333. Jeghen den wulf. aant.

¶ Neemt .j. ghersten ende .j. honichs met .j. hantvvlen caenpijns wercs endebernet te puluer in .j. niewen pot ende dies salmen eenwerff sdaghes daervp leggenende dwaedt dat euel met aysine eerment dair vp leghet aldus soe doet men den wulf.Ende dan gheneest men dat gat also men den cancker gheneest.

334. ¶ Jeghen die hooftwonde.

¶ Nemt betonie ende wrijfse ontwee ende maecter af .j. plaester ende [legt] vp diewonde, ten derden daghe salmen [t]plaester vernieuwen.

335. ¶ Als een been es te braken dies niet gheware en mach werden.

Soe neemt tsaet van geenste ende tempert met wine ende gheuets hem .j. lepel volelkes daghes nuchteren.

336. Als .j. sijn been heeft vten lede. aant.

Men salt weder in trecken met kempinen wercke ende netten inwatre endewringhenvte ende dan salmen netten in twitte vanden eye. Ende stroyen inwardt puluer vanwieroecke ende van mastic ende binden hem die plaester vp die been.

337. Jeghen die spene.

¶ Neemt wulfs worte ende den horen van den buc ende soudt ende bernet te puluerein .j. eykijn vier ende nuttes met wine die es wit, int wanen vander manen, endewachten van onganser spisen.

338. Item. aant.

¶ Bayet die spenen in lawen watre ende dan saluetse met jaerghenen berghiin smeereende dair na wrijftse met atermente ende dan neemt .j. hantvol herwen ende stampseende legghetse dan vp die spene.

339. Plaester ieghen al ghezwel. aant.

¶ Nemt fenigrieck ende lijsaet ende heems wortelen ghesoden ende ghepeelt endestampet te gader met olien van bayen of met olien van oliuen.


176

340. Jeghen spuwen en[de] walghen.

¶ Nemt rosensaet87 ouerjaerghe, ende sietse in witten corten wine ende legtse al heetvp den crop vander maghe, het sal benemen spuwen.

341. aant.

Es dat sake dat hem die mensche doet laten vp den .4. dach vanmerte of vp den .vij.dach inden rechteren aerm, of vp den .vij. dach van aprille in den slinckeren aerm,hi en sal sine licht niet verliesen. Die laet inden [fol 151v] .iiij. daghe wtgaende vanmeye of den .v. in so welken aerm dat hi wille, hi en sal den corts nemmermeerhebben.

342. aant.

Meesters die harde vroet waren leerden dat niemen en soude doen laten in oestmaendeno nemen pusoen, hi en hads zeere te doene ende dan soudt hijt doen te middaghein wanende vandermane ende vanden dage want dan eist tgheluchte zeere gheminget.Men es schuldich te scuwene tlaten .xij. daghe vore den oest. Ende .xv. daghedaerachter want alle dinc die ghevonijnt sijn vlieghen dan ende deren zeere denmensche.

343. aant. aant.

Drie daghe sijn int jaer: Ons vrouwen dach in merte, Sente Jacobs dach apostelssmeeres, ende Sente Andries dach; die hem in die .iij. daghe doet laten, hi sal vp denzeluen dach steruen of varinghe dair na. Ende al neemt hi pusoen, het en88 sal hemniet helpen.

344. aant. aant.

Het sijn daghe van [e]gypten in die welke hem niemen en soude doen laten ommeghene noet. Deerste manendach van aprille. Deerste maendach van den ouste,dachterste van decembre. Die in desen daghen hem doet laten, mensche oft beeste,hi sal vp den zeluen dach steruen, of varinghe daer na. Ende ten sesten daghe en salhi niet moghen comen. Ende die pusoen nemt vp die daghe, hi sal steruen voer .xv.dach. Ende soe wie die wort geboren vp die daghe, hi sal quader doet steruen. Endedie etet gansen vleesch vp die daghe, hi sal steruen voer den .xv. dach.

87 rosensaet] het Hs. heeft rosenraet.88 en] het Hs. heeft hen met een fijn streepje door de h.


177

345. aant. aant.

Elke maent heeft in ij daghe in die welke datmen beghinnet, het sal niet hebbengoeden eynde.¶ In laumaent als die mane es .iij. of .iiij.¶ In sporkelle .v. oft .vij.¶ In merte .v. oft .viij.In april .v. oft .viij.¶ In meye .vj. oft .ix.¶ In Junio .v. oft .xxvj.¶ In Julio .iij. oft .xij.¶ In ouste .viij. oft .xiij.¶ In Septembre .v. oft .viij.¶ In october .v. oft .xxv.¶ In decembre .iij. oft .xiij.

346. aant. aant.

In aprijl89 doet goet laten die middel adre vanden arme jeghen percijn epaticos.¶ In septembre, in nouembre, die hooft adre jeghen90 die hooft zwere ende die

oghen.¶ In sprockille dadre vanden dume want dat rijst al artetike ende91 datter in es.¶ In dander maende en es niet behoeft terlebotenne, het en ware in noode, want

noot en beidt dach no tijt no wile. Sonder vander .vj. van oeste tote nouem vanseptembre, binnen dier tiden neist niet goet laten. Ten ware vander nouem van aprilletoter achterster van Julio [fol. 152r] dan92 eist goet laten want dan wasset tbloet. Neware dair naer moetmen micken vp den loop vander mane. Die mane.v.x.xv.xx.xxv.xxx. In desen en behoeft93 hem niet te doene latene want hets sorghelikete doene. Drie daghe sijn int jaer dats te wetene deerste dach van pietmaent. Endeden eeste94 dach van oeste. Ende die .vj. kalenden95 van april. Ware dat sake dateenich96 kint worde gheboren vp eenich van dien .iij. daghen, als

89 aprijl] a verbeterd uit p.90 Vóór jeghen staat in het Hs. een paragraafteken.91 ende] het Hs. heeft Ende.92 dan] het Hs. heeft Dan.93 Vóór behoeft staat in het Hs. h doorstreept.94 eeste] het Hs. heeft deeste.95 kalenden] het Hs. heeft kl'.96 eenich] het Hs. heeft e = eenich.


178

het ware verstoruen, het soude gheheel bliuen97 tote doemsdage eert versmelte.

347. Dit es grote euel. aant. aant.

98Die dat grote euel wille leeren ghenesen so dat den mensche nemmermeer en deertnoch en porret van soe welker99 naturen dat het sij of welker complexien al waert dat.j. mensche hadde ghehadt .c. jaer, hi soude ghenesen binnen .xl. daghen; ysope endepolioen ende glorifilaet ende siccorie euen vele te gadere ghedaen in eenen clockeouer tfier, dair vte salmen water sublimeren ende ontfaen ende dat water salmenheeten aqua philosophorum. Ende het heuet in hemmeneghe virtute die mach werdengheopenbaert metter examinacien, van hem zeluen ende met andere \mixt\u/re/100.

348. aant. aant.

¶ Beuenelle, rute, petercelie, elx euen zwaer, dat salmen ontwee wriuen ende ziedentalte gader in aqua philosophorum so lange dat derdendeel versoden si; dair na salmentvte doen ende wringhent doer .j. sconen douc ende houden in .j. glasen vat vastebestopt .ix. daghe; dair na salmen gheuen drincken elcs morghens nuchtren denghenen die morbum caducum heuet tote .xl. daghe101 hic est verissima102 medicinaprobata.

349. aant. aant.

¶ Aqua philosophorum nuchtren ghedroncken dat doet alrehande fledersijn vergaenvten leden ende het soetet ende conforteert den menschen zenuwen bouen alle dinc.

350. aant. aant.

¶ Aqua philosophorum met castorien ghesoden ende ghedroncken elcs morghens103nuchtren dats gherechte medicine jeghen alrehande iechte vp dat si niet verstoruenen es inden mensche. Ende doet alrehande vledersijn ghenesen ende104 alrehandedrope.

97 Vóór bliuen staat in het Hs. bl' doorstreept.98 In de kantlijn werd in een 16de-eeuwse hand seanka (?) toegevoegd.99 welker] in het Hs. staat velker.100 mixture] dit woord staat boven het doorstreepte en geëxpungeerde myrtie (of myrtre?).101 daghe] het Hs. heeft d'.102 verissima] het Hs. heeft rerissima.103 morghens] het Hs. heeft mor = morghens.104 ende] het Hs. heeft Ende.


179

351. aant. aant.

¶ Jeghen die fistele saltu maken een plaester van wercke ende nettent in aquaphilosophorum, ende netten dat euel daermede, ende legghent daervp, ende vermaketbis in die. Dan saelt haestelike ghenesen.

352. aant. aant.

¶ Aqua philosophorum es goet jeghen altenijnde105wonden, diese daermedewasschet;die oec nuchtren drinct .ix. morghenstonden, het verdriuet die ghelusucht. Ende oecelken rede wanen dat hi compt of van wat naturen dat hi es vp datmen driewerf drinctin den access.

353. aant. aant.

Ruta, agremonie, [fol. 152v] mandragora manibus testicleris, celidonie, met zukereendemet calemine te gadere ghewreuen ende in .j. clocke ghedaen. Ende water dairaf ghemaect. Dat water heet men aqua dulcedinis106 oculorum. Dat water heuet grote107cracht in hem want ten es gheen euel so fel dat ten oghen te deerne pleghet, en siwarachtighe medicine dair jeghen108, vpdat men dat euel met medicine ghenesenmach.

354. aant. aant.

Aqua dulcedinis oculorum nuchtren ghedroncken \dat/ verdrijft alrehande venijnvte109 des menschen lichame; al waert dat hij vergheffenesse ghedroncken hadde ofgheten, het soudt hem tote sinen110 monde vte gaen.

355. aant. aant.

Dat water nuchtren ghedroncken zuuert den111 lichame van allen quaden humorenende de maghe, diere binnen vergadert moghen werden.

105 altenijnde] op de laatste e staat in het Hs. een afkortingsteken (voor n) dat echter doorstreeptwerd.

106 dulcedinis] het Hs. heeft dulcednis.107 Na grote staat in het Hs. craf doorstreept.108 jeghen] het Hs. heeft Jeghen.109 vte] het Hs. heeft vter met de r doorstreept.110 Na sinen staat in het Hs. j doorstreept.111 den] het Hs. heeft don.


180

356. aant. aant.

Dat water112 nuchteren ghedroncken, maect denmensche quite vanden witten watere.Ende vanden roeden.

357. aant. aant.

Aqua dulcedinis dat blusschet binnen derden daghe thelsche vier als men .j. plaestervan werke in net ende leghet daervp, indien dat si vier van zwerten verwen ende113al omtrent blaeu. Maer waert middent heet ende al omme roet, so en soudmens nietdair vp legghen.

358. aant. aant.

Dit water doodet den cancker ende doet ghenesen diet met aloe minghet ende nettetdair in .j. plaester van werke ende legghetse dair vp ende vermaket bis in die114.

359. aant. aant.

Beuenellen zaet, kempzaet115, petercellen zaet, eppen zaet ende glorifilaet zaet, clessenzaet et mastic, elc euen vele te sticken ghewreuen ende met allettelkijns aysins, dairof salmen water maken dat men heet aqua petralis.

360. aant. aant.

¶ Soe wie dat vanden steene onderhauich es, es hi wit, roet, roeu of slecht, es higeconformeert, drinct hij elx morghens nuchtren van desen watre, hi breket ende116sceedet. Ende gaet vanden mensche alse zandt of graueel.

361. aant. aant.

Aqua petralis nuchtren ghedroncken es rechte medicine jeghen alle graueele. Endedoet den boem bloeyen die verdroghet es ende die te dicke bloyet, het doettene staenverbeiden.

362. aant. aant.

Diemet desen watere scorfde houede dwoghe semel in die, curentur ende soude hemnieu haer wassen. Aqua petralis doet binnen derden daghe rudichede vergaen diesermede wasschet.

112 Het Hs. heeft dittografie van water.113 ende] het Hs. heeft Ende.114 Na die staat in het Hs. C doorstreept.115 kempzaet] het Hs. heeft zempzaet.116 Na ende staat in het Hs. breket doorstreept.


181

363. aant. aant.

Cuique biberit aquam petralem ieiunio stomacho facit bonum sanguinem et coloremin homine117.

364. aant. aant.

Aqua petralis met castorien ghesoden ende ghedroncken bis in die, expellis alrehandeiechte vten mensche vp dat si niet verstoruen en sijn in denmensche. Ende conforteertdie zenuwen ende tempert soe wel bouen allen specien. Dair omme verdriuet dieiechte. Ende al haer gheslachte ende sonderlinghe dat euel dair men af valt.

365. aant. aant.

[fol. 153r] Aqua yrundinea118. Jonghe119 zwaluwen te puluer ghebernt ende metcastorien gheminghet et modica120 aceti. Ende dair af water ghemaect dat salmenheeten aqua yrundinea. Dit water nuchteren ghedroncken es rechte medicine.

366. aant. aant.

Jegenmorbum caducum van wat naturen dat si ende al hadt .j. ghehadt .c. jaer, dronchijs elc daghes .xl. daghe gheduerende hen deerde hem nemmermeer.

367. aant. aant.

Aqua yrundinea nuchtren ghedroncken expellit frenesiam, of die in tysike laghesoude ghenesen binnen .ix. daghe; het maect oec bouen alle dinghen goede hersenenende zuuert die maghe ende soet die borst ende conforteert die zenuwen ende grauetdie wortelen vter iechte endemeerret nature ende verhit die te cout sijn van naturen.

368. aant. aant.

¶ Aqua yrundinea nuchtere[n] ghedroncken met ysopen, verdriuet dat witte water,ende121 den daghelijcs rede. Maer elke vrouwe die kijnt draghet die moet haer wachtendat sijs niet en drincken want die vrucht soude bederuen, waren si sangwinea, colerica,fleumatica.

117 Na homine staat in het Hs. C doorstreept.118 yrundinea] e verbeterd uit c.119 Jonghe] o verbeterd uit e.120 modica] het Hs. heeft madica.121 ende] het Hs. heeft Ende.


182

369. aant. aant.

¶ Aqua yrundinea122 nuchteren ghedronckenmet ysope expellit alrehande hoeftzwere.Ende doet wel slapen ende wel eten ende wel verduwen spise ende doet wel orinemaken ende ter kameren123 gaen.

370. aant. aant.

¶ Aqua draca doet haer af gaen dairment wriuet, ende124 en wast nemmermeer.

371. aant. aant.

¶ Zauelboem, ysope et gladie ende aueronie te gader ghestampt euen vele endewaterdair of ghemaect, dats van starker nature. Ende heet aqua lasida want het verdriuethoeftzwere diet nuttet semel in die ende cortse, weder si sijn caut of heet.

372. aant. aant.

¶ Aqua lasida potata cotidie125 expellit aquam albam et rubeam.

373. aant. aant.

¶ Aqua lasida potata bis in die, stelpt dat roede menisoen ende twitte, ende es goedemedicine jeghen roede bloetsucht.

374. aant. aant. aant.

Aqua draca doet die vrouwen bloyen die verdroghet sijn vpdat si dies drinct endewachte hare wel dat si ghene vrucht en draghe, want si soude daerof bederuen.


¶ Aqua draca es goet ghedroncken jeghen alrehande buuc euel. Ende zuuert diemaghe van quaden humoren die soe binnen heeft ende alrehande worem in denmensche.


¶ Soe wie dat elc smorgens nuchteren droncke, het houtene ghesont ende den lichamegans.

122 yrundinea] a verbeterd uit ?; boven de regel werd nog een a duidelijkheidshalve toegevoegd.123 kameren] het Hs. heeft kam'n.124 ende] het Hs. heeft Ende.125 cotidie] e verbeterd uit a, met boven de regel de e nog eens herhaald.


183

377. aant. aant.

¶ Aqua lasida met castorien ghesoden ende gedroncken expellit alle vledersine indenderden daghe, diet drinct alsoe heet als hijt ghedoghen mach.

378.

¶ Puluer ghebernt vanden mol met celidonie endemet sulphere ghestampt ende waterdaerot ghemaect dat men heet albatum; die daermede .j. beeste van [fol. 153v] zwartenhare dwoeghe, si worden binnen .ix. daghen alsoe wit als snee alsoe verre alsighedweghen werden.

379.

De albatum met wasse ende met aloe gheminghet, verdriuet alle drope, dair mede[ghe]saluet. Ende verdriuet dat euel datmen heet nolimetanghere; diere plaester afmaect ende lectse vp ende so gheneset scorfde houede dieser mede zaluet. Ende hetvetdriuet die gotose, diere plaester af maect ende lectse vp. Ende het verdriuet datwilde vier diet plaester dair vp legt.

380. aant.

¶ De albatummet aloe ende calemine gheplaestert vp den wulf, dat doetene ghenesenals men bis in die vermaect126 ende ment wasschet dair mede.

381.

¶ Dese albatum es127 nutlike te vele zaken van buten te werkene ende van binnenquaet.

382.

Speder colle ghestampt ende water dair af ghemaect heet conseruatum; dat sal dieghene nuchteren drincke[n] die qualike eten mach want het verteert al den wint vtenlichame ende vter maghe ende doet den mensche wel eten ende hongheren endeverduwet128 alrehande spise. Ende es goet met zuckere ghesoden jeghen den hoestende quade borst want het zuuert die borst van allen quaden humoren.

126 vermaect] m verbeterd uit?127 es] het Hs. heeft et.128 verduwet] het Hs. heeft verdwut.


184

383.

¶ Eppen zaet ende wit mencoppijns zaet, zuker ende caneele, elx euen vele, ontweeghewreuen ende dair toe ghedaen conseruatum, ende dat ghedaen in .j. clocke endewater dair af ghemaect dat men heet duplicatum129. Dats gherechte medicine jeghenalrehande borsteuel, diet nuchtren drinct al cout ende sauonts also heet als menmach.

384.

¶ Duplicatum ghedroncken doet den mensche wel slapen ende rusten endeontkommere130 des menschen borst van allen quaden humoren.

385.

Duplicatum met castorien ghesoden ende wel heet ghedroncken dat es zeere goetjeghen morbum caducum. Ende doet alrehande iechte ghenesen in dien dat sij nietverstoruen \en/ sijn. Endemaect alle smenschen \lede/131 sachte ende licht ende ghesontende quite van allen vledersine. Ende van allen onnuttelike humoren ende conforteertthooft ende die hersenen.

386. aant.

¶ Aqua saluie verheet die cout sijn. Saelie ende polioen ghestampt ende water dairaf ghemaect. Dat sal heten aqua saluea dat met castorien ghesoden tociens quociensbibitur jeiunio stomacho al waerm, also meneghen dach langhet een sijn leuen.

387. aant.

Die mensche en mochte niet so vercout sijn, dronchijt .ix. dage nuchteren al wermmet castorien ghesoden, hi en ware al ghenesen.

388. aant.

Aqua saluea nuchteren ghedroncken dat verdrijft ghe[l]suchte, die bloetsucht, diebuucksucht. Ende die macersu\u/cht ende die lanczuucht ende verdriuet alle buuceuele [fol. 154r] ende alle drope ende rudecheit ende maket goet bloet ende goedeverwe int aensicht.

129 duplicatum] het Hs. heeft duplicatinū.130 ontkommere] de beginletter werd verbeterd uit e.131 lede] dit woord staat boven het doorstreepte en geëxpungeerde lichame.


185

389. aant.

¶ Aqua saluea ghedroncken bis in die al werm, verdrijft die kinchoeste binnen tweendaghen.

390.

¶ Van .ix. watren elc euen vele te gader ghesoden met castorien, met rebarben, metzukere ende met ghinbere so langhe dat terdendeel versoden si, dit es warachtighemedicine.

391.

Jeghen alle die euele die noyt worden of ye ghewaren diemen met132 medicinenghenesen mach dat van binnen es te werkene, daertoe salment drinken. Ende dat vanbuten es te werckene daer salment euel mede wasschen ende plaestrent ende nochtandrincken.

392.

¶ Die sente loyseuel heuet ende dat ghenesen wille, neme die maniere van .ix. watrenende wasschet bis in die ende nette .j. plaester van wercke dairin, ende legtse dairvp.

393.

Aldus machmen cancker dooden ende doen ghenesen. Ende die fistele so dat hijnemmermeer en rise133. Alsoe doet die roede mormael, sed contra mortem134 non estremedium nisi deus solus. Maer die wlf wert verdreuenmet desen saken; daerwordtmet ghebluscht thelsche vier ende dat griex vier dat135 ignis zodomorum heet. Dievan desen wateren drinct sauonds al cout het verdriuet leprosia ende al het gheslachte.Ende si verdriuet iechte ende al haer wortele ende vledersijn ende cortse wie dat sisijn ende wanen dat sij sijn. Soe dat euele dat met desermedicinen niet ghenesen enmach en machmen met gheenre medicinen ghenesen.

394.

¶ Sterren ghescot met popilioen ghestampt, elc euen vele in aqua facta dicatur aquastelle, dats also claer als .j. cristael ende edel als .j. ghimme. Die name136 aqua stelle.j. ende quiczeluer .j. ,

132 Na met staat in het Hs. d doorstreept.133 rise] het Hs. heeft riset, met de t doorstreept.134 mortem] het Hs. heeft morten.135 dat] het Hs. heeft Dat.136 Na name staat in het Hs. j doorstreept.


186

ende derdiendeel van ghesleghene goude jeghen dat quiczeluer ende dede dat slutenin .j. yseren vatekine so vaste datter gheen roec vte en mochte; daer\na/ salment laten.j. dach ende .j. nacht wallen137 met groten viere, dat wordt dat fijnste zeluer vanderwerelt.

395.

¶ Sperma sponse solis te puluere ghemalen ende in melke gheleit .ix. daghe of .x.,dair na salmen olie vte maken secundum vsum laycorum. Die olie sal wesengheconformeert van .lxviij. virtuten principalen.

396.

¶ Apollo die de olie sode met gheslegher apolo .j. dach ende daermede wasschet desmenschen haer, dat maket dat haer also scone als goud. Die des menschen aensichtemede wasset ende wriuet, het maect die huut stijf ende claer soe dat hi gheliket eeningel138 bet dan enen mensche; dit moetti .iij. daghe doen al in een, [fol. 154v] soe envergaet hem niet binnen .j. jaer139.

397.

Dese medicine maket des menschen oghen claer ende doe[t]se ghenesen van wateuele dat sij ziec sijn, sij ghenesen binnen .ix. daghen in dien dat si den oghe appelhebben behouden.

398.

Dese medicine doet alrehande tantzweere ghenesen binnen .iij. daghen, die dattantuleesch dair mede scuerde, al ware[n] worme in, si souden steruen ende vallenvte.

399.

Ende al ware[n] si oec zieck van vledersine, si souden binnen .iij. daghen ghenesen.Die van desen medicine droncke .ix. daghe, hi soude ghenesen vanden vledersinevan wat naturen dat het ware; al haddijt ghedreghe[n] .xl. jaer in sine lede, hi soudeghenesen.

400. aant.

¶ Sperma140 rute in puluer\e/ gheleit ende met apollo gheminghet

137 Na wallen staat in het Hs. i.138 ingel] i verbeterd uit J.139 jaer] het Hs. heeft Jaer.140 Na Sperma staat in het Hs. ru doorstreept.


187

ende met aysine gheweket ende weder in die zonne ghedroghet ende olie dervteghesleghen secundum vsum laycorum. Dese olie es gheheten sperma rute. Soe esedel141 ende preciose bouen allen dinghen. Al ware dat zake dat een hadde ghedronkenof gheten venijn, dronck hi sperma rute, tvenijn soude ten monde wt comen. Endewaert dat hijt anderweruen droncke, hi soude alle die quade humoren vte keeren[ende] van dien venijne ghepurgeret werden. Ende dronchijt derde weruen, hi soudegans worden als .j. visch.

401.

¶ Die sperma rute maket alrehande zeer oghen claer ende ghesont so van wat eueledat si siec sijn vp dat142 si den oghen appel hebben ende die zie, alsmense dair medewasschet bis in die .ij. daghe ende ment dair in drupet.

402. aant.

Die sperma rute nuchteren drinc[t], gheen venijn machem deeren binnen dien dage.Al ontfijnghe hij doot wonden binnen dien daghe, dronc hij sperma rute, hi en soudeniet of steruen, hem en mach oec gheene quale deeren binnen dien daghe.

403.

Sperma rute nuchteren ghedroncken dat verdriuet alle drope ende alle rudecheit.

404.

Die oec vanden witten watre of vanden roden watre onderhauich ware, dronchi .xl.daghe lanc elcs daghes sperma rute, hi worde binnen .ix. daghen al ghesont so dathem nemmermeer en deerde.

405.

Sperma rute verdriuet coudt vledersijn ende verwecket slapende lede.

406.

¶ Candida maket scone verwe. Zuker143 in quicseluer gheleit .ix. dage of .x; daersalmen olie vte slaen secundum vsum laycorum; die

141 edel] het Hs. heeft edele, met de laatste e doorstreept.142 Na vp dat staat in het Hs. d doorstreept.143 zuker] het Hs. heeft zukeic.


188

olie es gheheeten candida, si es herde goet, diese hadde in .j. glasine viole, si soudebij nachte lichten ghelijc den viere.

407.

Die droncke alle daghe nuchteren, al [fol. 155r] waer hi .c. jaer oudt, sine verweverionge ende alle sine lede verlichten hem, ende hi en ware nemmermeer so droeue,hi en soude verbliden no soe moede hi soude gherust sijn, dronchi candida, noch sijnhoeft en mochte hem niet so zwere[n]144, dronc hij candida, hi worde ghenesen.

408.

Contra caducum morbum. Candida bibita expellit per dies .xl.

409.

Candida conforteert die zenuwen bouen alle specie. Candidamet castorien gheminghetende ghenut expellit alle lamheit inden mensche vte145 sinen leden ende doet die ledebecomen die slapende sijn ende sonderlinghe ieghen iecht die niet verstoruen en es.

410. ¶ Jeghen zeer oghen. aant.

Die candida in die oghen drupet mane146, so maect die oghen so claer dat wonderlijcte segghen es.

411. Jegen lazerscap.

Candijs, quiczeluer, ghesleghen goud, perlen van orienten, reubarbarum ende candida,elc euen vele, alte gader ontwee ghewreuen dat salmen elcs smorghens nuchtrennutten, dat doet den ghenen ghesont werden die lazers es ende weder gans verweontfaen in sine ansichte, maer hi en mach anders niet dan goeden wijn drincken tiesdat hij wel ghenesen es.

412. aant.

¶ Rubria, dat zaet vander roeder perdeken, salmen in aysine weeken ende weder indie sonne droghen; dair na salmen olie daervte slaen secundum vsum laycorum; dieolie heet men rubria, diese minghet met aloe ende metten coelen van materenghestampt ende ghedroncken, dat verdriuet die cortse dat es vp dat hijs drinct, ter inaccessu.

144 zweren] het Hs. heeft zw're.145 vte] het Hs. heeft vter met de r doorstreept.146 mane] Lat.: 's morgens.


189

413.

¶ Rubria gheminghet met aloe endemet olie van bayen dats goed147 jeghen alrehanderudecheit ende alrehande drope, dieser mede saluet.

414. aant.

¶ Rubria met olie van oliuen endemet petercellen ghesoden, ende dat gheten quoslibetdies ten eersten gherechte, dat doet den ghenen ghenesen die ghescuert sijn in denlichame ende conforteert.

415.

¶ Rubria met tisanen ghedroncken verdrieft die hoef\t/zwere ende es goet ieghen diebloetzucht. Ende stelpt bloet ten fondamente ende vercoelt heeten bloet wal.

416.

¶ Rubria met sulphere ghesoden verdriuet alle drope dieser mede saluet.

417.

[fol. 156r] Die boete wille hebben jeghen alle cortse sonder den vierden dach, doehem laten vp die hant naest den cleenen vinghere ter maghe adren, inden tijt dat hemdie hitte comt ende148 coude wech es, ende ete fine drieakele149 .iij. werf nuchteren,hi sal ghenesen.

418.

Die boete wille hebben vanden witten watre.Die neme enen witten hons stront ende wriuene ontwee als hi droghe es, ende

nemene ende doene in kerrende melcke ende met gurtte ghewallen, het sal hem tenfundamente vte loepen.

[fol. 156v] 419. Dit es goet tallen zeeren dat ghequets es [in] gheheelderhuut.

¶ Recipe fenigreci semen lini ana quartum .j. furfures tritici ana .4. radices bismalue.quartam .j. anxum grecia porcis . Ende dat salmen zieden al te gader, ende alstwel ghesoden es, soe maecter

147 goed] het Hs. heeft goede.148 ende] het Hs. heeft Ende.149 drieakele] het Hs. heeft drieakeke.


190

af een plaester ende legghet vp dat zeer: het sal ghenesen. Probatum est.

420. Dit es herde droghe zalue. aant.

¶ Recipemelle .j. aceti . . floris eris . .j. aluins . . . coquatur ad ignem donecspiscentur et rubeum efficiatur, ende dit salmen zieden tote dat die aysijn versodensijn, ende doeter in riti floris eris ende doet af ende doet in bossen. Deze zalue esgoet zweeren mede te helene ende ander dinghen. Probatum est.

421. Een vngent dat consolideert bouen maten. aant.

Recipe sentaurea minoris, lingue canis, lanceolate, piliselle, selgij, consolige maioriset minoris, ana marca .j., vermium t[er]restrium150 β, oli .j., vini .j. et βpiscentur simul et nutrientur. Ita per .7. dies deinde pi[s]centur cum eis ceperi arietismundati .j., picis nigre, resine ana quercis .j. armoniaci galbani appoponacisdissolutis in aceto ana .3.v. bulliantis modicum quousque vinum et acetum sint [fol.157r] consumpta et colentur. Et postquam erit quasi infrigidatum addantis terebentinequartis thuris, masticis, sarcocolle ana .3.iij. cera .3.ij. ducendo cum spatula fiatvngentum.

422.

¶ Betonien water ende aplomp water151 elc euen vele om dat hoet ghestreken, colt vthitten alle vrenisie.

423. ¶ Als een mensche ierst in vrenisien valt.

So salmen nemen die herzenen van .iij. boxhornen ende vriuense met biere endegheuense hem drincken; ende men sal nemen cout water ende wasschen hem ondersine voete, ende binden hem sout onder sine voete, rechte onder die plante, ende datvernuwen dicke.

424.

¶ Die qualijc hoerde dat hem die hersenen voir die oren ghesoncken waren in hetenonghemaken, dien soudemen nemen bonen ende siedense datse pelden als amandelenende dan die scalen af doen ende stotense cleine; ende dan soude nemen wijn edichendemenghent als wellinch ende latent zieden tot dat dicke wort, ende dan legghentop enen doec al[s] plaester, ende dan op die monde vanden hoede des auens alsmenslapen gaet al werm tot smorghens.

150 terrestrium] het Hs. heeft trestiium.151 Na water staat in het Hs. colt vt hitten geëxpungeerd en doorstreept.


191

425.

¶ Als ene vrouwe des roespt te vele hadde, soe soudemen nemen crieke water endesap van donderbaerde die .ij. deel donderbart ende derdendeel crieke water; dairsoudemen enen doeck nat in maken ende legghen op die monde van haren hoede;dit soudemen doen dicke.

426.

¶ Heet si dat enich mensche wort gheport in enigher manieren, datmen gheuoelt dataen hem dat hi beroert wert van sinte cornelijs onghemake, dien salmen gheuen vandesen watre.

427.

¶ Crieke water des morghens in die oghen ghedaen benemt alle demsterheit die daervp wast ende houtse ewelich claer.

428.

¶ Agremonie ghesoden met [crieke water] ende dat sauons ghedroncken, doet zelue.

429.

¶ Oec is crieke water goet den ghenen die bloet wal toecomt haestelike, dien salmentgheuen te drinckene ende haer borst mede bestriken.

430.

¶ Een sauien blat onder die tonghe gheleyt, stelpt alle bloeden ter nose.

431. aant.

¶ Men sal nemen die wortelen van grote152 netelen ende stampense cleine endebindense vp den slaep; dat stelpt oec bloeden ter nosen.

432.

¶ Sauie water es goet ghenut alle den ghenen die onder hauich sijn binnen van yichte,want het maect goede hitte ende tempereert alle coude; daeromme ist goet vele werfghenomen het si met wine of hoemen wille.

152 grote] het Hs. heeft grotē, met het afkortingsteken doorstreept.


192

433.

¶ Sauien water es oeck goet wie dat enighemaniere van vledersine [fol. 157v] gheuoeltbuten in sine lede, die salre sine lede mede bestriken .iij. werf of .iiij. werf des daechs,maer bleue dat vledersijn liggende houelen te enegher stede, so soudemen nemenhede netelen endewriuense ontwee ende legghense dair vp. Alsoe soument verdriuenvan daert laghe, ende dan soudement bestriken met sape van gonderauen warm endedaerna met saui watere.

434.

¶ Sauien water es goet ghenut met beuersine des smorghens den vrouwen haer dinchwel te doen comene; dies niet en hebben die sullent nutten met eenre volre mane,maer diet qualijc hebben die sullent alssi syet vermaninchen vernemen. Oech ist goet,twater allene ghenut, den vrouwen die dat witte hebben, want het maect goede hitteende starckt lendene ende rugghe.

435.

¶ Saui watermet salgeytte ghemenght ende ghenut des auons, benemt alle gaderinghevan steene inder blasen, maer des smorghens en salment niet nemen of te noenen ofghenen tijt dan sauons .ij. werff of .iij. werf.

436.

¶ Sauien water es153 goet ghemaect met sijndauwe ende dat ouerstroeit met wine endegheuen den mannen, die haer craft van naturen verloren hebben, of die te vele metvrouwen gheweest hebben, of die quade hostte hebben, of die haer nature ontgaet,of oech cnechtkenne of mannen dair men manieren van quaden onghemaken ansage154, dien soudemen gheuen acoley zaet tetene ende daervp dit water te supenedicwile.

437.

¶ Sauien water es oec goet den ghenen die vervorsen sijn155 int hoet, dair met bestreken\ende/ ghenut.

438.

¶ Het es oec goet den ghenen die duchten van watre.

153 es] het Hs. heeft dittografie van es.154 an sage] het Hs. heeft onsage.155 sijn] het Hs. heeft dittografie van sijn.


193

439.

¶ Sauien water met beuersijne ghenut es goet den ghenen die ghezwllen sijn in haerkele of omtrent haer herte.

440.

¶ Sauie ghenut dicke maect goet bloet.

441. aant.

¶ Tarwe water ende dat vanden blomen ghemaect, es goet in[t] ansichte des auonsghestreken, datmen des ander daghes sachthudech ende scone wille hebben. Endehet maect schone huut lanch durrende, ende het es goet wonden die ghesneden sijnmet [werke] op156 ghedaen. Ende het es goet jeghen die tande die zeer sijn, indenmont ghehouden. Ende het es goet den mont mede ghewasschen om scone tandeende scone in den mont te sine; dit soude sijn vanden bloemen.

442.

¶ Tarwe cruut157, water af ghemaect met wine, es goet den ghenen die haer adrenverstopt sijn, die sullens .iij. lepel vol nuchteren nemen rechte [fol. 158r] ouer taflealsmen eten sal gaen. Ende het es goet den ghenen die groete drope hebben, dickeghenut .ij. lepel vol met haren drancke.

443.

¶ Tarwe water es oec goet den ghenen die onder hauich sijn vanden steene, want hetontsluut die blase.

444.

¶ Custos silue dats wedewinde; water daer af ghemaect vanden bloemen, beneemtbullen of houele of sproten int ansichte of vlecken, datment daer des morghens indoet sonder enich nat. Oec es dat water goet ghedaen in oghen die tranen of dereneghene maniere van sneuelten of van wormen158 in sijn. Het es oec [goet] omstercken van naturen want het sterct den lichame ende maecten verschs.

156 op] het Hs. heeft dittografie van op. Vóór op is door de scribent wellicht iets overgeslagen.157 tarwe cruut] het Hs. heeft tarwer cruut met de r doorstreept.158 wormen] het Hs. heeft vormen.


194

445.

¶Water van vlieder bloemen es goet den ghenen die ycht in haer darme hebben endedes morghens ghenomen nuchtere; ende het es oec goet den ghenen die wee in haerlede hebben van buten. Maer sijn alder edelste es datment vrouwen gheeft die datwitte hebben ende dat sijt dicke nutten; ende die mestere tughen159 van naturen, datdie manne die hare nature slapende of wakende ontgaet, dat sijt oec dicke sullennutten: het betert hem hoet sijt nutten.

446.

¶ Venkel water es goet die in sochte ligghen, want het maect ouertullige coude;daeromme verbiedent die meestere yement te nutten van binnen, hij en ligh inouertolleghe hitte. Het es oec goet den ghenen die haer hoet zwert van hitten of vanhumoren die vpwart slaen, maer daer moet polleie toe ghedaen sijn. Oeck es datwater goet in die oghen dair alle maniere van zeere in comt want het es160 cout. Endeoec es het goet den ghenen die quade borst hebben daer si groete [seer] in hebben,mede bestreken.

447.

¶ Naescade water es goet den ghenen die in hitte ligghen wanen si comen, medebestreken. Het es oec goet den ghenen die zeere bloeden ter nosen of waert es.

448.

¶ Andiuien water es goet, sonder lancheter ter leueren. Men sal nemen enen doecende maken daerin nat ende legghen vp die leuere; die die leuere quaet heeft diensalmen andiui water [geven] endemakent lau ende doen dair in zuker een goet deel,des sal sijn enen goeden toghe, dit salmen drincken des morghens nuchteren .ix.daghe.

449.

¶ Dien sijn hoet plecht te zweeren, die sal nemen senie ende leg-[fol. 158v] ghensein loeghe ende dwaen daer mede thoet.

450.

¶ Die groet wee in sinen lichame heeft, dien salmen alsene heet

159 tughen] het Hs. heeft tugher.160 Na es staat in het Hs. de.


195

maken in ene panne sonder nat, ende legghent al heet vp sinen lichame, ende d[o]etdicke.

451. Jeghen crauwen.

¶ Nemt dat sap van lapati acuti quartum .j. ende olie van noten ende vloyende pec;dit ziedet te gadere ouer tvier ende siet doir .j. cleet, ende doeter in ghemalen wijnsteen ende soet vanden ketele, soe werdet zalue, jegen alderhande rudicheit goet.

452.

¶ Netel water es goet des winters hande of voete, mede bestreken, daer men groetecoude in gheuoelt des auens alsmen slapen ende smorghens alsmen vp staet. Oechplecht ment wel te drinckene metwine, die ghene die zeere vercoudt sijn dicke. Mensalre oec mede bestriken slaep ende kele, den ghenen die zeere bloeden ter nose ofter kele. Ende oech eest den ghenen goet die ghewont sijn ende zeere bloeden, meteenen doecke dair in nat ghemaect.

453. aant.

¶ Rute water es goet den ghenen die quade oghen hebben, want het claert al te zeeredie zie; men salt in die oghen doen. Het es goet den ghenen die ycht hebben, salmendie lede daermede bestriken, ende si sullent oec nutten met wine. Het es oec goetden ghenen die int hoet vervorsen sijn, die sullent druperen in haer nose.

454. ¶ Die den rede heeft.

Die sal nemen .ix. daghe .ix. bladre garwen; die salmen of stroeke[n] ende etensenuchteren.

455.

¶ Die onsprekende ligghen van groeter ziecten, dien salmen eppe onder haer voetebinden.

456.

¶ Men sal nemen biesloec ende stampent ontwee, ende legghent vp dat tantvleeschsdie die tande zweren. Off men neme verbena ende ziedtse met wine ende legtse dairvp dicke. Oech men neme \die wortele van/ ostrissien ende legghe dair vp.


196

457. ¶ Soe die wille161 moedich sijn ende blide van herten. aant.

Die sal nemen folgen ende etense des smorghens nuchteren ende supen dair vp driewerf een luttel wijn asijns. Ich hebbe wel ghesien als heren souden tornieren of infeesten sijn, datmen hem gaf tetene folgen ende dervp aysijn te drinckene, als siwarm worden, dat hem dlijf vol moeds was.

458.

¶ Het sijn eenrehande menschen die die cramp pleecht te treckenne. [fol. 159r] Siselen nemen gonderaue ende wriuense ontwee ende wriuen dan daer hem die cranptrecht, het vergaet hem.

459. ¶ Jeghen scorfde hande.

Nemt die wortelle van venkele, ende die wortele van louesscen, ende alsene, endealowe, elcs euen vele sonders alowes, ende dat salmen zieden elcs toten helfs, endedair mede salmen die hande dwaen sauons ende smorghens; dit es dicke te doen.

460. aant.

¶ Ware een mensche betouert dat hi met vrouwen niet en mochte sijn, dien salmen.ix. daghe .iij. bien [doen] eten nuchteren162, hi sal ghenesen.

461. aant.

¶ Want [als] ghi dair buten woent ende dair die puden v ghebuer sijn, als ghi wilt somoechdise doen singhen. Nemt sout ende sparset [int] water dair si lighen, si sullenalle singhen.

462.

¶ Sauie, rute163, ende byuoet164, ende tydelose165, dese .iiij. crude seldi zieden in v selfsvrine ene goede wijle; ende als si ghesoden es, soe seldij v striken waer ghi enechwee hebt van vledersine of van ychte; dat seldi dicke doen ende bleue dat wee ijwersligghende, soe soudemen dat cruut dair vp binden.

161 wille] het Hs. heeft dittografie van wille.162 nuchteren] het Hs. heeft nuchte'en.163 rute] het Hs. heeft Rute.164 byuoet] het Hs. heeft Byuoet.165 tydelose] het Hs. heeft Tydelose.


197

463.

¶ Osstrissie ghesodenmet wine es goet ghedroncken bouen alle drancke den ghenendie water laden of dies hem ontsien. Osstrissie es goet als een ghequetst es, altehantghesoden met berghenen smeere ende daerop gheleit.

464.

¶ Olie van rosen ende olie van camillen es goet met wollen metter yeken vp dieleuere wanen haer zeer comt, dair vp gheleit.

465.

¶ Oriwael es goet ghebroken ende vp den pols gheleyt jeghen den rede, als hij beghintte comene.

466.

¶ Groff rogghen broet in edeche geleyt ende des smorghens gheten, es goet jegenquaden adem ende opent die maghe.

467. ¶ Wildi altoes goeden lichame hebben.

Soe nemt des auons tarwen broet met allen ghebacken, alsoe groet als .ij. eyre, endecrumet cleine in ene scalle; ende dan nemt water dat vpt sieden es, ende doet dairvp, niet te vele, dat rechte nat166 es, ende latet staen hefen alden nacht. Smorghensseldi nemen also groet wits ginbars als ene haselnote, ende scarfene vp dat broet platte stuckene, ende dan ghieter rijnschen wijn vp ende dan ruert vp ende neder, endedat et als ghij een wijlken vp gheweest hebt, ende vaster167 ener wijle na.

468.

[fol. 159v] ¶ Seriseyt es een gracioes dra[n]ch allen den ghenen die van heeten bloedesijn of die bloets te vele hebben ende hi es den ghenen goet die duchten dat hemenich dra[n]ch mes comen sal. Het es goet des auons ghedroncken, als men slapengaet, den ghenen die168 onderhauich sijn van den stene. Des winters ghedroncken alsmen slapen gaet omme te verwarmen. Dese seriseyt salmen zoeten met zeeme endesalre in hanghen enen sach met crude; des crude selen sijn: galigaen ende nagle,gingghebare, note muscaten, greyne paredijs.

166 Na nat staat in het Hs. si doorstreept.167 Vóór vaster staat in het Hs. w doorstreept.168 die] het Hs. heeft dittografie van die.


198

469. Mer169 desen seriseyt maectmen met wine.

Alsene, ende poleye, ende comijn, in wijn ende in water ghesoden ene wijle endeden mont daer ouer ghehouden dicke, doet wel smaken ende beneemt roke vanquaden tanden.

470. aant.

¶ Des morghens sal een vp staen in die dagheraet ende gaen onsprekende op eenloepende water; dat alre yerste cruut of gras datmen daer groene vint, daer af salmennemen ende bindent vp den rechteren pols drie daghe.

[fol. 160r] 471. Salue jeghen alrehande quetsinghe.

Nem .i. hant uol nasschaden, ende .i. hant vol eppen, ende .i. hant vol seniclen, ende.i. hant vol glorifilaten [fol. 160v] ende .i. hant vol violetten, ende stampt dit ouereen .S. vierendeel was ende .i.S. barghijns smouts ende siet ouer een, ende wringtdoer enen doeck.

472. Treyt. aant.

Nem hars ende scapijn roet ende bargijn smout, dit smelt ouer een.

473. Een wondekijn datmen saen heel hebben wille. aant.

Nem alse ghestampt ende met ouden barghinen smoute ghestampt.

474. Wonden die te saen heel sijn.

Men salre vp legghen bladen van agrimonien en[de] si ontdoet alleene, sonder sniden.

475.

Olie van rosen met aysine ghemingt maect zoete, wonden die onzuuer sijn.

476. Die een versche wonde wille droghen.

Hij neme lelyen zap ende azijn, ende vijften deel honichs, ende ziede dat ouer .i.,ende dwa\e/se daer mede.

169 Mer] een vlek maakt dit woord moeilijk leesbaar.


199

477.

Ieghen den steen es goet saet van petercelien van macedonien, ende tsaet van genste,ende tsaet van clissen, ende grimel, ende venegriek; alle dese sade stampt endemenghe met soeter melke ende met wine, ende ghef dit drincken.

478. Ieghen den seerenmont vanden cankere.

Men sal nemen poreiden stroe ende bernent te puluere, ende dat puluer salmen doeninden mont ende daerna dwaen met azine.

479. Ter milten ende ter leueren quale.

Nemt gaut blo\e/men, rute, kersse, witten wijn; dit es goet hier toe.

480. Ten hoeft zweere. aant.

Nem betonie, ende agrimonie, die blade van witten prumeren; dit wrijf te stickenende siet in witten wine ende drinct, ende bint hem vanden crude op sijn hoeft.

481.

Die niet houden mach in die maghe, legghe enen rowen appel onder den putte vansiere herten.

482. Ter verhitter leueren.

Nem170 nasscade, donderbaert, dit salmen stampen endewringhent doer .j. linijn cleet,ende doet daer toe azijn, ende nettet in .i. kempijn cleet, ende legghent vp sine leuere.

483. Ter borst. aant.

Stampt kerse endemenghe tzap met gheitinenmelke. Item \rute/171 endewine. ¶ Itemsalie in wine ghesoden es goet der borst. Ende ter ycht wrijftmen die lede daer mede.

484. Wonden dranck. aant.

Nem den crop vander roder colen, ende alsoe vanden kempe, ende vander reynevaneende alsoe vele wortelen van meeden, dit salmen stampen he\r/de172 cleene ende doentin enen nieuwen erdinen pot met wine ende stoppent wel vaste. Ende sanderdaghessalment drin-

170 Na Nem staat in het Hs. j doorstreept.171 rute] is in het Hs. duidelijkheidshalve geschreven boven het ineengelopen woord rute.172 Het Hs. heeft heide met de r boven de i.


200

cken alsmen vermaect nuchteren, telken enen ey dop vol, ende boven der wondenende der wieken bintmen .j. root coelblat, ende daer ane vint men den drancktsmorghens, diemen173 sauonts dranck, ende es daer enich [fol. 161r] been in, dat salter wonden vte comen sonder174 helpe van ysere, ende telken datmen vermaect salmendie wonde dwaen met desen drancke, ende die wieke oec dair in ghenet telkendatmense vermaect. Oec es goet tote desen drancke die crop vanden biuoete. Endemetelieuen metter wortele. Ende hons ribbe ende garwe ende brunelle ende wondencruut.

485. Te popelioene. aant.

Nem die spruten vanden popeliere ende stampse herde cleene ende temperense metwine. Ende dair na salmense wringhen wt ende doenre toe meysche bo\e/tre; ditsalmen sieden in ene panne. Ende alst es vercout salmen dat vet af doen.

486. aant.

¶ Item salmen nemen popelier botten, confilie ende betonie ende berghijn smout,ende olie van coelsade, tweedeel berghijns smouts: dit salmen doen te gader in eenpanne. Ende doen dair toe mirre ende wieroec. Dit sietmen te gader in .j. pot endewringhent doer een linen doec, dit es goede zalue ieghen alle quetsinghe.

487. Dien die maghe vercout es. aant.

Neme musscaten, ende175 alsoe vele galigaens, ende alsoe zwaer cubeben, ende alsoezwaer geroffels naghe. Ende die wortele vanmirra die ghepelt [sijn] vanden vtersten.Ende cloefse ende werp therte dair wt. Ende nem alsoe zwaer mirradic alse vandermusscaten, alsoe bereit die wortele vander eppen, ende die wortele vander petercelien,ende176 die wortele van177 venkelen; alle dese crude salmen tsamen in .j. doekelkijnwinden cleene ghestoten endemen sal nemen ene pinte zeems ende een pinte ayzijns,ende doent in .j. nieuwe potkijn. Ende deckent nauwe ende latent verzieden toterhelft. Dan siet doer .j. sackelkijn dat effene es, ende droppet mede .i. droppelkijn vpuwen naghel; bredet hem, soe eist te lettel ghesoden. Bliuet staende, soe eest genoech.Dit gheeftmen hem drincken

173 diemen] het Hs. heeft Diemen.174 sonder] het Hs. heeft Sonder.175 ende] het Hs. heeft Ende.176 ende] het Hs. heeft Ende.177 van] het Hs. heeft vandē, met dē geëxpungeerd.


201

elc smorghens nuchtren euen vele; na den dranck sal hi desmorghens nutten beuenelle.

488.

Genghebere conditum dats goet ieghen heesche kelen; dat saltu langhe in dinen monthouden voir alle die ziecheit die in dien mont of in die kele wesen mach.

489.

Olie van belseme es goet die ghene mede te zaluene die de yicht hebben, ende oeces si goet ieghen al onghemack van buten mede te zaluene.Maer men salse eten nochdrincken. Want alsoe doet sij die lede rasen.

490. aant.

Ghenghebere verdrijft den hoest, hi zuuert die borst ende die maghe, [fol. 161v] hiverdrijft wint, hi doet mynnen, hi es goet ieghen venijn, hi verdrijft hoeft zwere, hiverdrijft stanc vanden monde alse men nut.

491.

Camamille178 es goet ghenut vrouwen die in arbeide \sijn/179 ende den ghenen die densteen hebben.

492. aant.

Looc es quaet ende goet: quaet want het turbeert den lichame ende beroert, het quetstvleisch daer[t] bi leeght. Nemes te vele, het verdroeght ende verhit den lichame, hetbringht lazerye, het verwect frenesie, het deert den colerien, want het rode coleryevoedt endemeert. Goet es looc, want het helpt zeere den fleumaet ende den vercouden,het teerdt wel ende ombint den lichame, het verdrijft venijn, ende al dat ghevenijndtes, daer bij heetment der dorpers triacle; het mach wel vp doen, sceeden, af snidenende verteeren groue humoren. Dair om eest goet die den steen hebben ende coudepisse180, het trect voort menstrua. Looc ghestampt met soute ende met noten endemet ruten, es goet gheleeght op beete van enen ver-

178 Camamille] de rubricator heeft vergeten de hoofdletter C in te vullen; er staat wel een kleinerepresentant.

179 Het Hs. heeft gaen dat echter doorstreept en geëxpungeerd is. Boven de regel werd sijntoegevoegd.

180 pisse] het Hs. heeft spise.


202

woeden hont; het doot worme in den buuc. Dat salmen eten, ghewreuenmet mentenzap, met pepere, met aysine endemet soute; looc es goet ieghen .i. onghemack, heetmorphea. Het es goet ieghen water, als hi ghedweghen es salmen wriuen metghestampten looke. Het verteert humoere ende gheswel tusschen vel ende vleesch.Loock ghebornt te puluere, dat puluer ghestroyt op vule wonden, gheneest diewonden. Looc ghesoden in fonteyne verdrijft smerte ende ghezwel.

493.

Leuere vander paertrisen, ghedroeght ende wel ghewreuen ende ghedroncken, esgoet ieghen epylencie.

494.

Scelwortemach ontbinden, verteeren, toetrecken quade humoren. Si saecht tantsweere.Si verlicht hooft zwere. Si zuuert matrice. Si gheneest fistel vanden monde endecancker.

495.

Centorie es heet ende droeghe. Si es tweerhande, groete ende cleene. Die grote esbeter dan die cleene. Die blade181 vander grootere ende die blomen sijn goet inmedicina. Si mach hert maken milte ende nieren; ghesoden met wine ende gheten,geneest si die yicht; met zeeme gheten doot si die worme inden buuc. Die wortelesterct wonden.

496. Te verherdene milte endemaghe.

Nemwortele van venclen, van eppen, van petercelien, zap van centorien, ende zuker,ende stampt wel te samene ende ziedet, ende dat gheeft drincken den zieken. Dit esoec goet ieghen lanc euel, ende ieghen yicht; tzap ghesterect wonden dair inghespringht; ghesoden in wine ende ghedroncken, doet [fol. 162r] wel zweeten. Maerwachti dattuus niet te vele en drincs, want het droeght te zeere die boorst, ende desendranck es beter inden winter dan inden zomer.

497.

Witworte ontbint ende ontrect venijn; ieghen hontsbeten es si goet, ghedronckenende dair vp gheleeght. Si bringt vte menstrua ende sedine ende doode dracht; metrute zape ghemenght es si goet iegen epylencie ende ieghen yicht; die hinde soekenwitteworte om dat si te lichtere ghenesen vander dracht, ende alsi ghescoten sijn etensi witworte ende tyser comt vte alleene.

181 blade] het Hs. heeft blader met de r doorstreept.


203

498. Wieroock.

Nem claer ende wit, wrijft dat te puluere, dat es goet ieghen zeere borst.

499.

Was vten raten ghenomen, botre versch sonder sout, ende wieroock saltu doen in .j.vat ende smeltent te samen ant vier, ende dat laet coelen. Dair na settet weder antvier des het moru es, ende dat smere ane een scaeps vel ane die vleeschside, datgheneest [seer] in die boorst182.

500.

Alvvn met eere nater spoengien ghedaen in die oghen verteert ouertollich vleisch indie oghe brauwen.

501.

Spaensche groene ghesmonten ende met .j. spongen in die oghe ghedaen verteertouertollich vleisch vanden oge brauwen.

502. Ten varenden.

Nem puluer van netelen, ende van dille, ende menghe dat te gader met honeghe,ende zalue daer mede dat varende.

503. ¶ Item ten183 seluen.

Nem dille ende netel zaet, endemaect dair af .i. plaester, ende legghet dair vp. Endevloeyen die varende, so doe dair puluer alleene toe. Sijn die adren vol gheheuen, somenghe dat puluer met honeghe endemet witten vanden eye, ende dit salmen legghenvpten fijc int ersgat.

504. Te letaergyen.

Lech galbanum vp die colen ende die zieke zal ontfaen den rooc. Galbanum machtoetrecken, ontbinden, sachten ende rijpen.

505.

Saet van kerssen ghepuluerizeert184 ende in die nustren gheblasen, doet wel niesen.

182 boorst] de tweede o verbeterd uit e (of omgekeerd?).183 ten] n verbeterd uit m.184 ghepuluerizeert] het Hs. heeft ghepuluecizeert.


204

506. Te ephylencien.

Nem die leuere vander partrisen wel [cleine]185 ghewreuen ende drinc dat.

507.

¶ Item haren cullen ghedroncken met watre ghenesen ephylencie, vp dat hij hemwachte .ix. daghe van wine.

508.

¶ Item odevaerts misch ghedroncken met watre ganst epylencye.

509.

¶ Item puluer van witteworten ende puluer van beuersine ende rute zap te gaderghemenght, dat salmen zyen ende ghyetent inden mont ende in die nustren.

510.

Item zalue des zieken rigghe met olien van juniuere.

511. V[o]er yicht in die tonghe.

Saltu menghen [fol. 162v] zaet van kersen ende legghen onder die tonghe.

512. V[o]er yicht in ander lede.

Saltu doen kersen zaet in .i. sacskijn ende ziedent in wine ende legghent vpt let dairdie yicht in es.

513.

¶ Item kerse ghesoden met vleische es goet ter yicht. Dit zelue es goet ieghen lanceuel.

514. Die vrouwe die leeght in kints bedde. aant.

Die sal nemen biuoet ende legghen onder har bedde, ende stekene boue[n] hare, endehanghen die wortele om haren hals iegen quaet ghespaente ende ieghen alrehandegrodroch ende ieghen quaet ghespaente186. Soe es hij zekerlike bewaert; hi iaecht187oec den duuel vanden mensche.

185 Na wel staat in het Hs. g, onduidelijk geschreven.186 ghespaente] het Hs. heeft ghespoente.187 iaecht] a verbeterd uit o, met nog een a duidelijkheidshalve boven de regel herhaald.


205

515. ¶ Item vrouwe die in pinen gaet met kinde.

Men gheue haer drincken wijfs melc, eist kint leuende of doot, si sal saen ghenesen.

516. Te hebbene menstrua.

Nemmistworte ende stampse, dan nem eyer endemaec .i. vette pasteide ende ghefsehaer tetene.

517. Jeghen dat menstruum onder blijft van kinde.

Nem rute ghestampt ende bint vp haren nauel, het sal sinken nederwert.

518. Om vrouwen te doen vloeyen.

Nem betonie ende agrimonie ende wortele van esschen, ende stampt dat te gaderende temper dat met zeeme endemet witten wine ende gheeft der vrouwen drinckennuchteren, elkes daeghes .j. lepel vol.

519.

¶ Item nem colne ende stampse, endewrinc dat zap in die crumen van witten broede,ende dan doe wijn in ene panne, endemaec daer af ene plaestre, ende legghet vp diestede al warm, ende alst vercoelt soe hebt .j. ander bereyt.

520. Aldus salmen vrouwen stempen die te vele bloyen.

Men sal zieden die wortele van confilie in reyn water ende die wortel van wolfsworten, ende die wortel van yserne, ende weghebreede in witten wine, ende dat saldie vrouwe drincken.

521. Alst kint doot es inder vrouwen lichame.

Nem caneel ende stampen cleene ende geffen der vrouwen drincken in warmenwine,si salre af sceeden.

522. Jeghen quetsinghe van kinde. aant.

Stamp groene rute ende dair toe zout ende zeem, ende legghet dair vp.

523. Jeghen quetsinghe van vrouwen. aant.

Stamp biuoet ende tempert met vlaghen, ende legghet dair vp met azine ghemenght188.

188 ghemenght] het Hs. heeft ghetempertmet -tempert doorstreept en geëxpungeerd; hierna volgtmenght.


206

524.

Vrouwe189 die in190 arbeide gaet van kinde, sal drincke[n] ghemalen rose blade in harepinen, haer wart bat.

525. Alse een ionghen wiue haer stonde onstaet.

Soe salmen nemen matre, biuoet, ende colne, ende stotent te samen, ende nemen datsap ende wijn heffen, ende ziedent ende gheuent haere [fol. 163r] drincken.

526. Die sijn hooft wee doet.

Hi sal nemen scarleye ende sout, ende stampent te samen ende legghen dat vp sinedinghen, ende dwaen sijn hooft achter met edike, hem wort bat.

527. Noch die dat hoeft wee doet.

Die sal nemen ambrosiam ende doense in enen pot, ende191 vullen den pot met watredat hi niet en bliue mee[r] dan terdendeel ende dwa dijn hoeft dair mede, het vergaetdi.

528. ¶ Item iegen hooft zwere.

Nem groene menten ende asijn te gadere ende wrijuet thooft daer mede.

529.

¶ Item ziede polion met azine, ende zalue dair mede dat voirhooft ende den slaep.

530.

¶ Pusoen, daer toe betonie, verbene, allcene, cardemonie, weghebrede, zauelboem,scorse van \den/ vliedere, honich, ende peper ghesoden in goeden wijn es goet dairtoe.

531.

¶ Item betonie, agrimonie192, blader van witten primeren inden193 zomer, ende in denwinter die scorse, wriuet te sticken ende ziedet in wijn, ende gheuet hem drincken,ende bint hem dat ander vpt thooft.

189 Vrouwe] het Hs. heeft Vrouwen.190 Na in staat in het Hs. een schuin streepje, met rood doorstreept.191 ende] het Hs. heeft Ende.192 agrimonie] het Hs. heeft Agrimonie.193 inden] de laatste n is verbeterd uit m.


207

532. ¶ Ieghen drayinghe vanden hoofde. aant.

Salmen drincken .iij. daghe poeder van saelien ghetimpert met zeme endemet watreende dat al laeu, ende nuchteren spoelen den mont daer mede ende duwent vte.

533. Jeghen scorfthede.

Nem blader van esschen ende wrijfse te stucken, ende tempert met asinen. Endemaect een plaestere, ende leght dair vp.

534. ¶ Item.

Nem .j. roede slecke in .j. coperijn vat ende wijn ende stopt, ende laetse dairin .ix.daghe: met diere zalue zalue dinen scorfden hals.

535. ¶ Item.

Nem blade van eyken ende wrijfse te sticken, ende temperse met asine, ende maecteen plaester, ende legghet dair vp.

536. Die haer memorie hebben verloren. aant.

Ghef hem drincken .v. daghe achter een goutblome, aueroene, salie, wel ghetempertmet wine ende te gader ghestampt.

537. ¶ Jeghen tantzwere.

Nem bertram ende legghen vp dinen tant.

538. ¶ Item.

Nem bieslooc ende wrijft te sticken ende leght daer vp.

539. ¶ Item.

Nem petre van allexandrien ende cloeft ontwee ende legghet vp dijn tant vleesch.

540. ¶ Dien die nese bloet. aant.

Neme eppe, ende stampse, ende drincke dat zap, dat bloeden vergaet hem.

541. Ieghen worme in die tande.

Nem den dooder van een nieleiden eye, ende alsoe vele zouts, ende berne dat tepuluere vp .j. nieuwe tegle, ende dat puluer lech al warm vp den tant: es dair enichworm in, hi sal vte vallen.


208

542. ¶ Item.

Nem die middel scorsse vanden [fol. 163v] vliedere, ende alsoe vele zouts, endelegghet vp den tant.

543. Te roden oghen. aant.

Nem warm duuen bloet, ende droop dat in die oghen.

544. Ieghen tranende oghen.

Salmen eten betonie, soe sal die scarpen.

545. Ieghen194 ghedrawonkelde oghen. aant.

Nem zap van ruten ende honech, ende doe dat te gadere, ende zalue dair mede dineoghen.

546. Dien die oghen zeer sijn van wakene of van winde of van hitten.

Neme betonie ende scelse. Ende neme dat cruut met allen alse hi slapen gaet, endebintse vp die oghen.

547. Ieghen werten. aant.

Nem tsap van agrimonien metten crude, ende legghet op die werten. Si selen te nieutewerden.

548. Ieghen frenesie.

Nem gout bloemen cruut ende aueroene sonder wortele met starken wine ghemenght,ende ghef drincken: die in frenesien sijn, drincke, \men/195 salre bi genesen.

549. Ieghen rode gutte.

Nem nasscade, weghebrede, donrebaert196, ende siet in ene panne met zwinen smoute,endewringht doer enen doeck ende laet couden. Dan salmentmenghenmet quicsiluereharde seere, dan salmen daer mede zaluen die stede dicwile, het sal vergaen, so dickerghesalft, soe betere.

194 Ieghen] de rubricator is vergeten de hoofdletter I in te vullen; er staat alleen een kleinerepresentant.

195 Het woord men staat in het Hs. boven het doorstreepte hi.196 donrebaert] het Hs. heeft Donrebaert.


209

550. Te makene tansichte claer ende scone.

Nem puluer van ghelase, ende menght met zeeme, ende strijct vp dijn anschijn.

551. ¶ Item. aant.

Nem die wortele van serpentinen, ende snijtse in cleenen sticken, ende laet die stickendroeghen ane die sonne. Ende alsi droeghe sijn, so wrijfse te puluere. Ende dat puluersaltu menghen met rose watere, ende settent ane die zonne .ij. daghe oft drie. Dandoe dair toe derdendeel aplompwaters, ende alsoe vele rose waters, ende settet wederane die zonne, ende syet dore met rose watere. Dair mede strijct tanschijn, het wortsoe doer claer ende blickende dat men die hoeft doeke af leyt.

552. Die starcke euele saltu kinnen, hoe si ghedaen sijn.

Sente vincentius euel es blaue ende root. Sente quintijns euel es schier ende graeu.Sente loys euel es wit ende tranende. Sconincs euel es zwert ende biden rieme vpwaert.Die wolf es coel brun root.

553. Dit es zalue ieghen alrehande quetsinghe. aant.

Nem .i. hant vol nasscaden, .j. hant vol eppen, .j. hant vol seniclen, .j. hant volglorifilaet, ende alsoe vele violetten. Dit stampt ouer een ende .S. was ende .S. .bar[fol. 164r]ghijns smouts; dat siet alsoe langhe alse wermoes. Ende dan wringhetdoer .j. kempen cleet. Dits greine van alre zalue.

554. Ieghen den kancker. aant.

Nem kerle vander hazelnoten wilt, ende stampse met rowen honeghe, ende legghetop tgat dat die kancker gheten heeft.

555. Ieghen noli me tangere.

Nemwitte malue oft .j. man es, ende zwerte oft .j. wijff es, ende nem galbanum endepi[m]pernelle ende ziedet in goeden claren wijn ende in stercken, ende roert wel,ende wascht dair mede .iiij. daghe oft viue achter een. Ende dan maect .i. plaestervan desen crude ende wrijft te gadre metten plaecstren, ende bint dair vp. Ende danmoet hi ligghen vp .j. bedde ende sweeten ende moet nutten vanden puluere vandesen cruude; hier na nem weghebreede, ende gerwe ende ghenghebere, endezedeware. Dit es goet ende wrijft dit te sticken ende stroyet op die spise die hi et.


210

556. Ieghen den wolf. aant.

Nem .j. . ghersten ende .j. . honichs, ende .j. hantvol kempens wercs. Ende bornedat te puluere in enen nieuwen pot, ende dit salmen .ij. werff elx daghes dair oplegghen, ende dwaen dat euel met asine eer197 ment dair op leeght, aldus dootmenden wolff. Ende dan gheneest dat gat alsoe men den kancker gheneest.

557. Alse .j. ghewonden darme wt hanghen. aant.

Men sal dair op legghen inander van .j. kiekine al warm; alse die wonde blaset, mensal dair op legghen die longe198 vanden scape al warm.

558. Als die zenuwen ghewont sijn.

Nem out berghijn smeer, rute, ende weghebreede, ende maect .j. plaester ende leghtvp die wonde.

559. Als een been es vten leden. aant.

Men saelt weder in trecken. Ende nemen kempen werck ende nettent in water, endewringhen dwater wt. Ende dan salment nemen ende netten int witte vanden eye. Endestroyen int werck puluer van wieroke, ende van mastike, ende bindent op sijn been.

560. Ieghen te broken been, ofte ander let. aant.

Nem duuen mesch ende scapenmisch, ende zoet, ende zout, endemaect .j. plaestereende legse dair op, ende spalc dair op ende ouer .iij. daghe vermaect.

561. Die ghesleghen es in die oghen.

Hi neme blader van agrimonien ende twitte vanden eye ende maect een plaestereende legse vp dat oghe.

562. Die verbrant es. aant.

Hij neme leuende hout colen ende blussche die met wine, ende wrijfse te stickenende strijcse dair vp ende el niet.

563. ¶ Item.

Nem eyer ghesoden ende born [fol. 164v] den doder in ene panne ende wachte datsmout nauwe ende zalft daer mede oghen.

197 eer] het Hs. heeft Eer.198 longe] het Hs. heeft logne.


t.o. 210

Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 1272, fol. 164r.


211

564. Wonden die te saen gheheelt. aant.

Nem blader van agremonien ende legse op die wonde, dan ontdoet sij wijde.

565. Salue ieghen wonden. aant.

Nem die botte van popeliere ghelesen in meye ende ghesoden in botre soe langhedat si groene wert.

566. Ieghen fistel.

Nem maluwe ende wilde rapen in den zomer, ende inden winter van andren rapen,ende zieden dat te gader ende legghent dair op.

567. Item. aant.

Men vint inden appel vander huppel bramenwormkine dier nuut men .ix. daghe deniersten dach .25.199 ende den andren dach .15., den derden dach [...]200 ende alsoe voorttote .ix. daghen toe.

568. Puluer ieghen fistel.

Nem thooft vanden loke, ende atriment ende bonen, ende berne dat te puluere.

569. Salue ieghen fistel. aant.

Nem wortele van201 heemse, ende wortele van confilien, ende siet wel in wine, endescelt wel vander scorsen. Ende dan nem fenigrieck, ende .j. vierendeel lijnsaeds, ditstamp in enen mortier dair nie looc in quam, ende202 siet al in .j.[...]203 bae[r]ghijnsmout.

570. Dranc ieghen fistel.

.ij. onsen meeden enre .ij. kempsaeds, ende204 alsoe vele rodere colen, ende205 alsovele reineuaens, ende .j. seniclen, ende206 .j. violetten cruudts, ende .j. orualem,ende also vele scotelinghe van

199 Het getal is niet heel zeker: het tweede cijfer is zeker 5, maar het cijfer der tientallen is minderduidelijk leesbaar.

200 Na dach is door de scribent een getal overgeslagen.201 van] n verbeterd uit m.202 ende] het Hs. heeft Ende.203 Na .j. is door de scribent wellicht iets overgeslagen.204 ende] het Hs. heeft Ende.205 ende] het Hs. heeft Ende.206 ende] het Hs. heeft Ende.


212

witten dorne, ende also vele confilien, ende207 alsoe vele geruwen, ende alsoe velepellelewen, ende208 alsoe vele heder netelen, ende .j. pinte zeems; dat stampt al tegadere, ende doet dair toe .ij. stope wijns, ende versiet dat derdendeel, ende wringhtdor .j. scone cleet, ende stopt vaste in enen pot ende hier aff drincke die es ghefisteleert.iij. lepel vol smarghens, .iij. te noenen, ende .iij. sauonts.

571. Eenrehande fistel es daer men niet af en mach ghenesen. aant.

Dat proeft men met .i. witten linen cleede, of hi ghenesen sal. Men binde dat cleetop dat gat, soe dat vule wort vanden ettere, ende dan dwaet men weder dat cleet:mach hi ghenesen, soe wordet scone, ende bliuet vul, soe moet hij steruen.

572. Ieghen die hooft wonde.

Salmen nemen betonie ende wriuense ontwee, ende maken .j. plaestere, endelegghense dair vp, ende ten derden daghe salmen die plaester vernuwen.

573. Jeghen ghedrawonkelde wonden.

Men sal nemen spec ende smeltent, ende clarent, ende honech ende ziedent ouer een,endemenghent met witten vanden eye, alst cout es, endemaken hier af een plaester,ende leggent op die wonde.

[fol. 165r] 574. Alse dat been enen te broken es, des men buten nietghemercken en kan.

Nem zaet van genste, ende tempert met wine, ende ghef hem .j. lepel vol elx daghsnuchtren, hi sal ghenesen.

575. Ieghen dan cancker ende fistel. aant.

Mac witten honds quade, dats goet ieghen den cancker ende ieghen fistel.

576. Thelsche vier blusschen. aant.

Nem .i. ey vol azijns, ende dat witte van honds quade, endemenghet met asine endetempert ouer een, ende nem puluer van centaurea, dan saelt ghenesen.

207 ende] het Hs. heeft Ende.208 ende] het Hs. heeft Ende.


213

577. Wonden dair beenre in sijn bleuen.

Stamp violette blader ende legse op die wonde, si sal die beene vte trecken, endezuueren die wonde.

578. Salue ter ruden.

Nem van elnen ghesoden ende ghestampt, ende met verscher bo\e/tren ghemenght,of met ouden zwinen smoute, ende een deel ghemalen209 sulfer, ende .j. lettelquicsiluers. Dats zalue iegen die rude.

579. Teghen been dat vten lede es. aant.

Eest .j. man, soe nem sap van roden byuoete, ende menght met olyen rosaet, endezaluet daer mede.

580. Van desen crude machmen maken goede zalue.

Senicle, betonie, hondert blade, honds ribbe, met meysscher boetren.

581.

Van heemse, van barghinen smoute, van zeme, maectmen plaestere ieghen ghezwel.

582. Dorgaende zalue.

Nem radeel, omoede, papencrvut, honds ribbe, weghebreede, cossouden, garwe,senicle, betonie, berghijn smout.

583. Om zweren te slane eer si rijpe sijn worden.

Nem synsvvn, donrebaert, hondert blader, ouer jarich barghijn smout, ende legghetdair op gestampt: al eest vol zweren, hets goet dair toe.

584. Wiltu oec ghezwel slaen van wonden ofte ander sins ane beenofte ane ansichte ofte ane andren steden.

Soe siet heems, ende pappe, ende bint dair op vten watere al laeu.

585. Of scot of splenter in dine liue es ghegaen, datmen niet sien enmach.

Nem zap van ionghen210 hazel bladen, ende menght met wasse, ende leght daer op.

209 Na ghemalen staat in het Hs. puluer doorstreept.210 ionghen] het Hs. heeft dittografie van ionghen.


214

586. Wiltu maken droeghe trarten. aant.

Nem wieroock, terebentinum, commijn, ende galbanum, ende stamp dit ouer een,ende dan smelt scapen ruet, ende olye van olyuen, ende dat voirseide puluer dat doedair in.

587. Wiltu maken treyt doeke211. aant.

Nemwierooc, comijn, ende scapen ruet, was, van olie van oliuen, ende alst ghesodenes, dan nem puluer ghemenght met wierooke, ende van comijne212 ende dan213 laet .j.lettel coelen, ende alst beghint te storkene, soe nem linine doeke ende stecse daerinende trecse weder vte ende laetse worden stide.

[fol. 165v] 588. Ieghen quetsinghe van kinde. aant.

Stamp groene rute ende dair toe zout ende zeem ende legghet dair vp.

589. Ieghen quetsinghe van vrouwen. aant.

Stamp byuoet ende tempert met vlaghen, ende legghet dair vp met asine ghemenght.

590.

Marobie ghemenght met zoute ende met wasse, al warm gheleit vp die wonden,sluutse toe ende heelse214.

591. Doot vleesch te doene vten wonden.

Nem netelen ghestampt met zoute. ¶ Item puluer van alune. ¶ Item duust dat wastint riet, dat es sachte.

592. Die in gheheelre huut wille maken brant off gat.

Stampe goutworte ende temperse met asine, ende leght daer hijt hebben wille binnenenen vingherline van de\e/ghe ghemaect; alst .j. bleine es salmen daer op legghen .j.ballekijn van wasse, vander grooten dat es die bleine, so wordet een gat.

593. Item

Wolfs melc ghestampt doet dat zelue.

211 treyt doeke] het Hs. heeft treyt deeke.212 comijne] het Hs. heeft conijne.213 dan] het Hs. heeft dand met de laatste letter doorstreept.214 heelse] het Hs. heeft heelsel met de laatste letter doorstreept.


215

594. ¶ Item.

Seluete vp een zwere gheleit maect .j. gat.

595. Iegen quaden mont. aant.

Nem weghebreede ende honds ribbe, ende stampt, ende dan hout dat zap in dinenmont.

596. Ieghen herden zweeren te doene sitten. aant.

Nem mele van terwen ghesoden in olie van oliuen, ende met wijfs melke dair vpghebonden, doet.

597. Ieghen tseter.

Nem .i. ey ende legt in sterken aysine dat die scalen af rotten, ende dwa dat seterdair mede.

598. Iegen die rose.

Nem .j. mertsch hoen, ghesoden ende ghestampt ende vte ghewronghen, ende nemwierooc, alsene, ende wit van spaengien, ende quicziluer, ende wrijft \wel/ cleene,ende tempert met dien voirseiden smoute, ende met witten asine, ende dan saluermede die rose.

599. Ieghen die snufflen215 in dien velle ende ouer al tlijf. aant.

Nem in meye botten van popeliere ende stampse wel cleene in enen onlokeghenmortier, ende puluer van sulfere, ende ouerjarich barghijn smout. Ende siet alte gader,ende dwt doer enen doeck van kempe, ende laet vercolen: dats .j. nutte zalue ieghenalle worme inden velle.

600. Ieghen tquade vier. aant.

Nem zap van ruten ende vanmenten, ende olien ende azijn, endemenghe dat te gaderende leght vpt zeer.

601. Ieghen ghezwel in adren. aant.

Nem confilie ende zietse in azine, ende nemwas ende zeem, ende stamp dat te gader,ende tempert metter confilien ende metten azine, ende maecter af .j. plaester, endeleght vp enen kempinen doec, ende bint al daer vp.

215 snufflen] l verbeterd uit e.


216

602. Die den worm heeft int hooft, oft in sinen liue.

Neme serminium dat wast an die winden, ende heeft blomen alse216 bekerkine, datsalmen stampen [fol. 166r] met edike, endewringhen doer enen doec, ende drinckendat, soe sterft die worm ende valt vter wonden.

603. Diet fundament vte gaet.

Nememispil blade, corael, endeweghebreede, rode rose blade, puluer van rampnumviride, ende queret217 vermium, ende al dat ghesoden te gader, ende badet int zop,ende dan maect .j. sackelkijn, ende nayt al daerin, ende doe den zieken al warm dickedaervp sitten ende vernuwet dicke.

604. Natuerlike zalue ieghen alrehande onghemack.

Nem omoede, radeel, sarrachine, peperworte, cossoude, senicle, buggle, confilie,meysche botre, was, ende ziede dat ouer een, ende dan stamp dat cruut alte sticken,ende dan maect dair of zalue metter botren ende was, ende om den goeden roekenem218 venigriec ende rode varuwe een lettelkijn.

605. Natuerlike zalue te quaden hoofden.

Nem berghijn smout, senicle, cossoude, radeel, ende spereworte, dit zietmen ouer.j. ende stampt, ende wringt ende smeert thooft daermede.

606. Vledersijn zalue.

Nem aterment, quicsiluer, barghijn smout, bockijn roet219, dit siet men ouer een endestampt ende wringgt.

607. Die zweren heeft die buten root sijn.

Die sal nemenmele van bonen, ende van ghersten, ende ziede dat te gader endemakedaeraf .j. plaester, ende legghent vpten zwere, thant wert hem bat.

608. Ieghen swel te slane.

Nem papen cruut, cossouden metter wortelen, ende stampt ouer

216 Het Hs. heeft dittografie van alse.217 queret] het Hs. heeft qu' .218 nem] het Hs. heeft Nem.219 bockijn roet] het Hs. heeft bockijn root.


217

.j., ende dan siedet in wine ofte in watre ende baeter tevel mede; dit zelue es goet tewonden.

609. Salue jeghen drope. aant.

Nem wortele vander roder parteken, ende die wortele van hems, ende die wortelevan confilien, ende sietse ende pelse, nem senicle, ende coccox looc, ende wijfsmelck, ende ouerjarich barghijn smere, ende220 onghesmonten botre, eer si in bornecomt, daer toe salmen doen dat ghestampte cruut.

610. Salue te wonden.

Nem donrebaert, weghebrede, hons ribbe, garwe, papencruut, metelieuen, endevioletten, ende stampse cleene. Ende men sal smelten barghijn zmout, endeonghezouten botre, eer si in borne quam, ende daertoe salmen doen dat ghestamptecruut, ende .j. lettel wieroox: dese zalue hoort toe tallen gaten die heet sijn.

611. Drope zalue.

Die heeft .j. gheclouen drope sal221 nemen olie van coolzade, ende niew was, endesmelten dat te222 zamene, ende doenre toe myrre ende wieroock.

612. Die heeft .j. lopende drope.

Hi sal nemen eykine scorsse alsoe groene vanden bome, ende eykene bladere, endeelsene scorsse, ende elsene bladere al groene vanden bome, endeweghebreede, endekalmijnsteen, dat sietmen al te gadre, dair mede bayt men die been: hij gheneest alhadde hij [fol. 166v] .xx. jaer ghedreghen dat zeer.

613. ¶ Item ten drope.

Nem versch gansijn smout, ende stampt met kersen, ende dair mede zalue die stedevoer tfier.

614. ¶ Item ieghen223 lopen[de] drope.

Nem bonen ende zietse in borne tote dat si gapen, ende nem tsap, ende worp atrimentdair toe, ende baye dan die lede.

220 ende] het Hs. heeft Ende.221 sal] het Hs. heeft Sal.222 Na te staat in het Hs. gader doorstreept.223 ieghen] het Hs. heeft eieghen met de beginletter doorstreept.


218


Nem meede zap, ende baye die lede dair in.

616. Ieghen alrehande quetsinghe dyalteyt.

Nem ghenst blomen ende stampse ende ysope ende barghijn smout, ende gelu was,ende hars, dit laet zieden ouer een ende wringht doer .j. linen cleet.

617. Ieghen zeer veeden.

So nem rode wijn droesen, ende tfierendeel min zouts, ende bernt vp .j. heete tegle,ende dat heete puluer lech vp die gate.

618. Item.

Hasel blade, ende barghijn smout, ende weghebreede te gader ghestampt, ende dairop gheleit.

619. Item. aant.

Nem tremoers ende dwase wel ende drinc vanden zape ende lech dat cruut vp tseer.

620. ¶ Item.

Nemwilde rapen ende stampse met barghine smoute, ende lech die plaester daer vp.

621. Ieghen ghezwollen cullen.

Nem eppe, ende sietse met boenen mele, ende dair na stampt ende legghet dair op,ende die zieke moetter toe legghen.

622. ¶ Item.

Nem orine van .j. k\n/apelijn kinde beneden .vij. jaren, ende honech, ende bonenmele, euen vele te gadere, ende lech dair vp, ende dwa dat euel onder tiden met sijnselfs orinen.

623. Van viere crude maectmen goede zalue.

Senicle, betonie, hondert blade, hons rebbe, in meyscher botren.

624.

Van .i. crude buggla maectmen wonden dranc ende met desen .iiij. cruden: betonia,senicle, media, horedia; dese tempre224 .ij. deel wijns ende .j. deel sap.224 tempre] r verbeterd uit z.


219

625. Ieghen alrehande yser of splenter dat gescoten es of ghestekenes in des menschen liue datmen225 niet ghesien en mach, vte teghewinnen. aant.

Nem witte worte, ende gagel, ende siet in witten wine, ende gheeft den ghewonden.ix. daghe te drinckene nuchtren, het sal zeker226 vte comen bi hem zeluen sonderhant toe te doene.

626. Heete zalue \saltu/227 aldusmaken.

Nem .j. catte ende ville die, ende vulle die met alrehande cruden, die van heeternaturen sijn, ende steecse ane enen spet, ende braetse als .j. haze ende ontfanc datsmout dat dair vte loopt, dair mede zalue alrehande sochte die van heeter naturensijn alse yicht of rede of haere ghelike. Dese zalue heet dyacatrinium, spreectGalienus.

627. ¶ Item.

Nem tsop van jonghen hazelbladen, ende menght met wasse, ende leght daerop.

628. ¶ Item.

Nem polipodium, ende stampt met ouden vlaghen, ende leeght daer vp.

629. Dranck te wonden. aant.

Nem rode colen, ende kempzaet, ende reynevane, ende roede meede, elc euen vele,ende ghiet goeden wijn vp die ander crude. Ende [fol. 167r] menght wel, ende gheeftdrincken den ghewonden, hij salre bij ghenesen, men mach ghene betre maken.

630. Ieghen brant met watre of met viere.

Nem semper viua, ende olie van rosen, ende was, ende maect daeraf zalue, maerbinnen den yersten .iij. daghen salture niet op legghen dan was, dair binnen sal diebrant vte slaen ende vercoelen, ende omtrent saltu striken zeepen; na den derdendach saltuut bestriken metter voirseider zaluen.

631. Ieghen scorfde.

Nem ziluer scumen, ende puluer van sulfre wel ghewreuen, soe saltuut menghenmetasine, ende met olie van noeten.

225 datmen] het Hs. heeft Datmen.226 zeker] het Hs. heeft dittografie van dit woord (gespeld seker).227 saltu] het Hs. heeft maectmen doorstreept met erboven saltu.


220

632. ¶ Ten zeluen.

Nem smeltende pec dat men heet picula, ende menghe dat met olye van noeten.

633. Swere te doene ripen. aant.

Nemmelc van fenigriec, endemenght met dooder vanden eye, endemaect .j. plaesterende leght dair op.

634. Sweren te doene ripen ende vte breken. aant.

Maect een plaestere van venigrieke, ende van teribintine228 ende leght dair vp.

635. Sweren in spiritualibus vte doen breken. aant.

Nem mele van fenigrieke met malua uisca, doet in .i. sackelkijn, ende siet in watre,ende leght daervp.

636. Ter milten ende te couden zweren.

Maect .j. plaestre van picula, van wasse, van olien van rosen, ende legghet daervp.

637. Hete zweren te doene sitten. aant.

Maect .j. plaester van gherstinen mele, ende van asine, ende legghet dair vp, endewiltu die zweeren vte doen gaen, soe doet229 daer toe witte vanden eye.

638. Ieghen menisoen. aant.

Nem sleen ghesoeden in reyn watre, ende etse, ende heefstu dorst, drinc vandenwater.

639. Ieghen dat buuc euel.

Nem weghebreede, ende stamp die met azine of met biere of met wine, ende drincdat.

640. Ieghen die bloetsocht.

Nem bloemen van terwen, endemaecht .i. cop alse .i. pasteyde, ende vult met blomen,ende deckent oft .i. ander pasteyde ware, ende dan backen alsoe langhe als menpleghet huus backen broot, ende dan neemt die blomen, ende maect een pap vanvrouwen melke

228 teribintine] het Hs. heeft teribinime.229 doet] het Hs. heeft doch.


221

ende vanden dooder van .i. eye, ende ghef den zieken dat tetene .ij. werf of .iij. werf.

641. Die sine orine niet behoudenmach. aant.

Die sal nemen latuwe zaet, ende stoeten dat te puluere, endemenghen dat met wine.

642. Ieghen dat roode buuc euel. aant.

Nem wilde sleen230, ende231 borne die te pulu[er]e ende gheef dat tetene.

643. Dien die buuc screet, ende dat ghemuede bose es.

Die neme zwerte mente, ende stampe die, ende drinckemet ouden biere, sijn ghewadewert reyne ende sijn buuc sacht hem.

644. ¶ Item. aant.

Mirradic, ende die wortele van gladien metten zape vp den nauel gheleit, maect denlichame licht.

[fol. 167v] 645. Jeghen spenen. aant.

Baye dat euel met lawen watre, ende dan zaluet met ouer iareghen barghine smoute,ende daerna wrijf met atrimente, ende dan nem .i. hant vol gerwen, ende stampse,ende leghtse daervp.

646. Die met pinen sine orine maect. aant.

Nem die blase van .j. geit, ende bornse, ende drinc dat puluer met borne.

647. Jeghen tfarende.

Nem puluer van vilinghe van ysere wel ghepulueert, endemenghen dat metten zapevan tapa barbati, ende232 met dair in boomwolle, ende leght vpt zeer.

648. Jeghen gheelsocht.

Ziet die wortele van surcle met cicer rubeum, ende drinc dat nuchtren.

230 sleen] het Hs. heeft steen.231 ende] het Hs. heeft Ende.232 ende] het Hs. heeft Ende.


222

649. ¶ Item.

Nem tflies van .j. scaep alsoe warm als ment ghevilt heeft, ende winder hem in almoedernaect op sijn bedde, ende zweeter in, hi sal thant ghenesen.

650. ¶ Item.

Gout bloemen gheten in alle dinghen ende soffraen.

651. Dien [den] leuere heet es [ende] swelt. aant.

Die sal nemen scaerleye, ende stampen die, ende drincken dat met edike nuchtren,ende legghent ieghen auont op die leuere.

652. Jeghen den hoest vander leueren.

Salmen nemen selue, ende zieden die met watre, ende drincken dat water, te hantwort hem bat.

653. Jeghen den hoest vander borst.

Nem haghe stekel wortele, ende drincke die met watre of met wine, hets goet terborst.

654. Jeghen hoest vander longhenen.

Nem beuenelle, ende stamp die metten edike, ende drincke dat dicke, soe wert dibat.

655. Jeghen die borst ende fosen233 adem. aant.

Nem ysope ende wijn ende siet dat te samen, soe dat vierendeel wijns si versoden,ende drincke dat, hem wert bat.

656. Jeghen thooft van vorste.

Nem merre ende blokene .j. lettel, ende legghene onder dine tonghe.

657. Die sijn borst wille goet maken. aant.

Nem eppen zap, ende honech, ende ziede dat te gader, ende drincke dat nuchtren, hiwert ghesont.

658. Item.

Rute zap met wine ghedroncken es daer goet toe.233 fosen] het Hs. heeft sosen.


223

659. ¶ Item wien die borst wee doet. aant.

Neme kersse, ende gheytine melc, ende van den zape ende vander melc euen vele,ende drinc dat.

660. ¶ Item dien therte ende die borst wee es. aant.

Nem poleye, ende nutte die nuchtren.

661. Jeghen bloet spuwen. aant.

Nem .v. hoofde cnofloex metter wortelen ende234 ziede dat in een pot, ende drinckedat zap, te hant vergaet hem dan dat235 spuwen.

662. ¶ Item.

Nem alant, ende gherwe, valdriaen, ende centaurea, ende stamp dat met .j. lettelwijns, ende wrinct doer enen doec, ende drinct: di wert bet.

663. Die altoos bloet spuut dat comet vanden vreiseme.

Hij sal nemen poleye ende stoten die met watre, ende drinct dat: di wert bet.

664. Die bloet spwt.

Neme die herte van .j. hert, ende bernse, ende drincke [fol. 168r] dat puluer metmelke.

665. Ieghen bloetsocht.

Die opperste cure es datmen neme reynevane met rosen watre, ende weghebredenzap, ende rosen sap, dat salmen al syen doer .j. scone cleet, ende gheuent den ziekendrincken.


Nem gerwe, ende weghebrede, van elken euen vele, soe236 dattu dat vierendeel vaneere pinten zaeps heues; ghef dat .iij. werf drincken nuchtens ende auens, hi salghenesen.

234 Na ende staat in het Hs. d doorstreept.235 dat] het Hs. heeft dan met de n doorstreept en met t boven de regel toegevoegd.236 soe] het Hs. heeft Soe.


224

667. Jeghen237 menisoen. aant.

Nem gerwe, ende stampse, ende dan nem tsap, endemenght met bloemen van terwen,ende bac .i. coeke, ende gheuen hem tetene alsoe warm.

668. Oftu wilt weten of hi steruen sal. aant.

Ghef hem drinken in wermen wine .iij. daghe water kersse dat ghewichte van eenvlaemschen, hi salre binnen keern, ter doot sal hi steruen.

669. Die den lichame verdich wille maken.

Make .j. plaester van zeeme, ende van mastike tusschen .ij. ghezoden, ende bint opden nauele.

670. ¶ Item.

Nem papple, ende steenvaren, ende nutte dat te samen.

671. Ieghen den hoest.

Nem die wortele vanden alant, ende maecse te puluere, ende doe honech dair toe,dats goet den ghenen die zeere hoest.

672. Ieghen die ghescort sijn.

Nem dat zap vanden alant, ende dat zap vander ruten te samen ghemenght, dats goetghedroncken die gescoert sijn.

673. Die vrouwe die doot kint draeght, ende dat sterft binnen hare.aant.

Drinct si dat zap van alant, si gheneest des doots kint.

674. Ieghen die verstopt es.

Dat zelue zap ghedroncken, maect weec den lichame die verstopt es.

675. Ieghen doot kint.

Die zeuen boom es heet ende droeghe inden derden graet, wert hi ghestoeden endeghedroncken met wine, hi doet den vrouwen haer stonde comen, ende die vrouwe238die kint draeght ghenesen.

237 Jeghen] de rubricator is vergeten de hoofdletter in te vullen. Er staat alleen een kleinerepresentant.

238 vrouwe] het Hs. heeft vrouwen.


225

676. Ieghen den hoeft zwere.

Ziet den zeuen boom in wine of in watre, ende dwa des gheens hooft dien thooftzweert, ende dicke zwindelt, ende nem den zeuen boom al ghesoden ende bindenvoort hooft, ende op den slaep, dat doet hem ghenesen vanden euele.

677. Ieghen die coude.

Die zalue diemen vanden zauen bome maect, die es helpich ieghen alrehande eueldatten mensche ane comt van couden.

678. Ieghen venijn.

Reynevane es van heeter naturen, die wortel dair af helpt den ghenen die venijnghenuut hebben, es si ghenut met wine.

679. Ieghen wonden.

Nem die blade of dat zaet of die blomen van reynvanen, ende witbroot, ende oudenreesel, ende stotense te samen, ende legghen dat in die wonde, die zuueretse welende doetse zaen heelen.

680. Salue te wonden.

Nem die blade van reynvane, ende van [fol 168v] boem olien zalue ghemaect, si helptwel den ghene[n] die vercout sijn, ende den ghenen die de voete dicke zwellen.

681. Jeghen den steen.

Ysembere es van heeter naturen die ghene die ziec es vanden steene, drinct hiseghesoden of et hise, si verlicht hem sijn euel.

682. Jeghen ghesproetech ansichte.

Yzombre ghestoten ende ghebonden opt ansichte dat sproetich es, zuueret vel vansprueten.

683. ¶ Item tgroote euel.

Castorie es heet ende droeghe inden yersten grade ende droeghe inden andren; castorieghestoten ende zap van ruten, die sijn goet ghedroncken ieghen epylencie.

684. Jeghen die yicht.

Nem castorie, sauie, ende rute, ende ziede die te samen met wine, ende gheue datzap te drinckene den ghenen die yechtech es. Dat helpt hem ieghen dat euel.


226

685. Letargie comt enen ane in slape, ende dat en machmen nietghewachten.

Nem castorie, mente, ende rute, ende ziet dat te samene ende ghiet dat zap doer dienustren in sijn hooft.

686. Die verherde melc in die borst heeft.

Stote mente ende bintse op die mamme.

687. Ten tanden.

Nem wilde distelen, ende soec bouen aent zaet die wormkine, ende knoepse in enennieuwen doeck, ende houtse .iij. daghe, ten vierden daghe nutte die wormkine, enderoere den tant die di zweert, soe valt hi te hant; wachti oec dattu ghenen andren enroers, hi soude vallen alte hant.

688. Jeghen die ghebortheit der herten.

Nem byuoet, poleye, millefolium, agrimonie, ende astrice, stote dit te samen, endenem .i. lettel wijns, ende doet in .j. pot, ende set opt vier, ende laet te samen wallen;dan set vanden viere, ende wrijf castorie te puluer, ende stroye dat puluer opt cruutalse men peper doet, dan set den pot weder opt vier, ende laet echt te samen wallen,dair na laet coelen, ende gheuet drincken der vrouwen die die ziecheit heeft; dan saldie vrouwe sitten op enen stoel met cleedren om hanghen, dat haer gheen wint toeen come, ende set den pot onder den stoel dat239 die wasem sla in haren buuc, dancomt haer stonde te rechte, ende ouer den pot sal si sitten alsoe langhe alsi mach.

689.

Die weyt es heet inden yersten grade; weytijn broet es .j. graet240 heeter, die weyt esbeter dan .j. enich coren, weyt zaecht ende zuuert.

690.

Tyseyne daer af ghemaect als van ghersten, zaecht ende zuuert die borst ende dielongne, si es goet die hoest ende bloet spwt.

239 dat] het Hs. heeft Dat.240 graet] het Hs. heeft groet.


227

691. aant.

Mele van weyte gesoden in olie ende ghebonden op he\r/de zweren, vergaet te hant.

692. aant.

Mele241 van [fol. 169r] weyte ghetempert met zape van billen, .i. plaester dair afghemaect, ghebonden op zeere scenen, hoetse datter gheen euel toe en mach vallen.

693.

Stof van bonen ende stof van weytinen mele, dat siet, ende drinct ieghen diebloetsocht, ende ieghen die bloet spwt.

694. aant.

Gherste es cout ende droeghe inden iersten grade.

695. Tyseyne van gherstenmaectmen aldus. aant.

Stoete die gherste alsoe langhe dat die dop aff gaet, dan nem .iij. werf also vele watersalse der ghersten, ende ziet dat so langhe te samen dat wert euen dicke, dan claertdoer .j. doeck, ende laet wel coelen ende dan ghedroncken242 eest goet ieghen diesucht, het voet wel den zieken ende vercoelt sine groete hitte.

696. Die kint wille draghen. aant.

Neme gherstijn meele, mirre, ende wieroock, ende lecht te samen in .j. lettel viers,ende onder roere haer dair mede, sij ontfaet te bat.

697.

Dolc die wast in coren in groter hitten en onghetemperden tide, daer om es hij ongans.

698. ¶ Ter ruden. aant.

Mele van dolke ghemenght met zwauele ende met edike ende zalue dair mede dierude.

699. Ten anebeye. aant.

Dolken met wine ghesoden, ende met lijnsade, ende missche vanden ezel, ende eenplaester ghemaect, ende ghebonden dair op.

241 Mele] de rubricator is vergeten de hoofdletter in te vullen; er staat alleen een kleinerepresentant.

242 ghedroncken] ck verbeterd uit g.


228

700.

¶ Hars es [.i.] cruut, cout inden iersten grade, ende droge inden andren, bestopt denlichame, maect lettel bloets ende dat zelue [en es] niet goet.

701.

Bonen sijn cout ende nat inden iersten grade; die out sijn ende langhe ghehoudensijn243 caut ende droeghe inden andren grade. Si maken groten wint, si voeden batdan gherste; die bonen wel ghestoeten ende tsap af ghedaen, soe sijn si vele beter teverduwene, si rumen die borst des gheens die den hoest heeft.

702.

Bonen mele salmen menghen met watre oft in loghe, daer men haer mede dwaet,maket tanschijn claer, ende beneemt vele sproeten int ansichte.

703. aant.

Bonen in edic ghesoden metten doppen ende ontwee ghestoten euen dicke, bestoptdat buuc euel.

704. aant.

Witte meencop es cout ende nat inden andren grade, ende es beter te nuttene dan diezwerte, want die zwerte es cout ende droeghe inden derden grade, ende bedroeft244des menschen sin. Sine blade ende sine wortele ghestoten in wine ende ghedweghensijn hooft, die die sucht heeft, doet zachten ende slapen.

705.

Vighen sijn heet inden yersten grade, si maken beter bloet dan enich oeft. Die ripe245sijn ganser dan die groene.

706.

¶ Kersen ende prumen [fol. 169v] sijn van harder naturen, cout ende nat inden yerstengrade; die zoete ende ripe sijn den lichame ganser dan die zuere.

243 sijn] het Hs. heeft Sijn.244 bedroeft] d verbeterd uit e.245 ripe] het Hs. heeft rike.


229

707. aant.

¶ Wijn b\e/esyen die niet rijpe en sijn [sijn] cout inden andren grade ende indenderden; als du wijn beesien ets, spuwe vut den dop ende die stene, want si sijn quaette verduwene.

708. aant.

Apple en sijn niet goet die hebben coude maghe, maer246 den ghenen diese heethebben.

709. aant.

¶ Die peren die zoete sijn ende rijpe, die247 sijn te maten heet ende te maten cout, sisijn goet die [die] maghe cout ende droeghe heeft.

710.

Castaengen sijn hart ende droghe inden iersten grade, ende droghe inden andren, sisijn ongans vele ende dicke gheten.

711. aant.

¶Moer besyen rijpe, sijn cout inden iersten grade ende inden andren, si verschen denlichame, die ripe sijn drogher dan die onrijpe, dair om stoppen si; men salse nuchtreneten.

712. aant.

Die noten sijn heet ende droghe inden andren grade, te vele gheten doen si thooftzweren ende zeere hoesten.

713. aant.

Hasel noten sijn heet ende droghe inden iersten grade ende si sijn quaet te verduwene.

714. aant.

Swinijn vleesch es te maten nat ende te maten cout, het voet wel, ende hets goet teverduwene, het maect goet bloet.

715.

246 maer] het Hs. heeftMaer.247 die] het Hs. heeft Die.


Lam vleesch ende gheytijn vleesch es beter ende naturliker dan zwinen vleisch, hetmaect dilder bloet.


230

716.

Runt vleesch248 es droghe ende quaet te verduwene, hen si arbeyders ende voetgangers.

717.

Herten vleesch ende hasen vleesch es goet, alsi sijn jarech, soe sijn si alre best.

718.

Alle .iiij. voete beesten sijn beter van enen jare dan249 die ouder of jongher sijn.

719. aant.

Al vleesch vander gans ende vander enden es heet ende nat, endemaect quaet bloet.

720.

Die duuen sijn van heeter naturen ende nat, die ionghe sijn beter dan die oude.

721.

Alle cleene vogle sijn heet, in watre ghesoden, begoetenmet edike endemet caneele,becomen si den zieken ende doen eten.

722.

Des hoens leuere es goet ende bequame die250 maghe, maect cout bloet ende sij eshart te verduwene, die tonghe es goet ende bequame metten pepere, die voete sijnbeter te ersatrien dan ter spisen, si sijn goet ieghen die bloetsucht, ten buuceuele,ende ter borst.

723. aant.

Alle grote vissche sijn cout ende nat; die in lopende water woenen sijn beter dan dieint stille woenen251.

248 Runtvleesch] het Hs. heeft Tuntvleesch.249 dan] het Hs. heeft Dan.250 die] het Hs. heeft Die.251 woenen] het Hs. heeft loepen.


231

724. aant.

¶ Soete vissche sijn heet ende droghe, ende bequameliker dan die cout sijn endedroeghe, op dat niet te dicke no te vele en etet252.

725. aant.

[fol. 170r] Alle melc es cout ende droeghe; die suere es couder ende drogher dan diezoete.

726. aant.

¶ Gheytine melc es beter dan die scapine. Ende die scapine es beter dan die coyne.

727. aant.

Melc niemolken, ghewallen in .i. yserine panne, ofte in .j. steenijn vat, es goet ieghenbuuc euel ende iegen bloetsocht.

728.

Dmarc vten duuen es heet ende droge inden derden graet, si ontstopt den lichame eshi besopt, ende bestopt den lichame253 es hi ontstopt. Sij trect ongansheit vten hoefde,vten lichame, ter maghe.

729. aant.

Case es ongans ende quaet te verduwene, soe hi groenre es, soe hi beter est.

730. aant.

Botre es wel ghetempert van heeten ende van naten. Si es goet die siec sijn ter borst.Si es goet ghenut met honeghe ieghen vergheffenisse.

731. aant.

Eyer254 so si ouder sijn, so si arger sijn; hennen eyer ende paertrisen eyere sijn ganserdan van andren voglen.

252 etet] het Hs. heeft eten met de laatste letter doorstreept. Boven de regel is boven de n een ttoegevoegd.

253 Na lichame staat in het Hs. ende doorstreept.254 Eyer] de rubricator is vergeten de hoofdletter in te vullen; er staat alleen een kleine

representant.


232

732. aant.

Honech es heet ende droghe inden andren graet, hets goet ouden lieden, ende dieouder ende van nater naturen sijn, het es onganser ionghen lieden dan ouden, endedie van heete ende drogher naturen sijn, hen si der ersatrie.

733. aant.

Petercelie es heet ende droghe inden andren graet, si es goet ter leueren, ter lancken,ten steene, ende zuuert tkint van ongansede inder moeder lichame.

734.

Henp es heet ende droeghe in den vierden graet. Pytagoras prijst kenp voir andercruut, kenp zuuert, gheten zuuert den sin, helpt ieghen den steen, ende coude pisse.

735.

¶ Wortele ende blade des kenps255 ghestoten, ende tsap in die zonne ghedroecht, esgoet iegen tantzwere.

736. aant.

Comijn es heet ende droghe inden andren grade, het verdwt harde wel dranck endespise, dair hi mede es ghenut. Hij verdrijft buuc euel, ghedroncken met wine. Hij esgoet die slanghe of adre of douende hont ghebeten heeft. Die comijn dicke et es bleicvan veruwen.

737.

Marobie es heet ende droghe256.

[fol. 170v] 737a. Segen den steen257.

Peelkens cruit saet oft coningennepoier.

737b. aant.

[...]258 ende haut hertstonge, ende vlier groen, ende ruit, ende

255 kenps] n verbeterd uit m.256 Het Hs. houdt midden in de zin op; de rest van het blad, ongeveer een derde, is blank.257 Rechts, naast het recept, staat de titel: om te pissen of segen den steen.258 Het begin van dit recept ontbreekt.


233

averoen, ende witte malewe wortelen, ende eedel saue, peecelle massidonie, endewijn asijn: pint te samen [d]or enen doeck segen die haesticheijt259.

737c. Om pissen.

Segen ene adren geborsten, die bloet piest, nemp maeechden cruet, ende nempweegebreet cruet, ende nemt borssesneijder cruet, ende siedet te samen in milckke,soete melcke260.

737d. Om perden te genesen die gequest sijn.

Nemp nettelen die niet en netelen, die witte blomkens dragen [...]261.

737e. Crausalue262.

Salue: ongepijnt was, ende termathijn, ende witte serusse, ende raepsmout [...]263.

737f.

Witten hemst wortelen gescrapt ende in soete meelck gesoden, ende op quade borstengeleit, dat geneest.

737g. aant.

Een deel naeij hooeij, en ende een deel wilde gesoden ijsoepe, ende dat rooesel daerouer gestoft vanden asem.

737h. Tot ten ogen schellen te verdrijue[n].

Nempt een luttel saferraen, ende luttel meersvijn, ende wit vanden eij, te samenghevreuen.

259 Rechts, naast het recept, staat het woord pestelensie.260 Na melcke staat het woord soet, blijkbaar bedoeld om vóór milckke ingelast te worden. Het

teken voor deze inlassing ontbreekt echter.261 Dit recept is onvolledig overgeleverd.262 Dit woord staat achter aan het recept.263 Het recept is blijkbaar onvolledig. Na raepsmout wordt ende raerptsmout herhaald.


234

[Recepten uit Hs. 8216 Arsenal, Parijs (no

738-988)]

[fol. 1v] 738. Cvllen.Item om te ghenesen eenmans blaes die gheswollen es also grof alstwee vuysten of wat meerre, het is alleens j man of j knecht of j kiintwiet heit. Probatum est. aant.

Men sal nemen roe boenen ende drogen die in die sonne, ende dan sal mense stotenal cleyn ende suftense doer j sef, ende nemenmede swynenbergen smout endemengetonder malcander ende latet sieden op dat vier ende legget op dat seer. Certum.

739. Item jegen den tantsweer1. aant.

Ghi selt nemen S loet pepers ende 3 lepel vol waters, ende siedet mit malcander opttvier ende legget dan op die side daer het seer is al heet, het sal betren rechte uöirt.Probatum est.

740. Item raet tegen den tantsweer.

Mer men moet een hasel noet op syn hooft ontwee smiten met j hamer; mach hi datlien, so salt betren. Certum.

741. aant.

2 Item j vijt die comt teyen an die vinger ende is j lastich seer. Certum.

742.

Item j aer die comt tuschen die vinger ende is j lastich seer. Certum.

743. aant.

Item te vrou lichtmis sijn die daech j vir langet dat ment wel siet. Certum; sochtensende sauonts een vir, dat syn twee vren. Certum, probatum est3.

744. aant.

Item als die daech langen, so langen sy alle drie weeken j vir, Ende als sy corten, socorten sy alle drie weeken j vir sochtens4 ende sauonts j S vir. Certum.

1 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: tansver.2 In de kantlijn, in een andere, latere hand: viet.3 In het Hs. staat probatum est tussen sauonts en een.4 Na sochtens staat in het Hs. een S vir.


235

745. aant.

Itemmalevesey is goet ghedroncken of gegeten met backen scoen broot op die colenghebacket al root, ende dan ghebrocket ende dan gegeten, is goet die niet eten enmach of die syn maech veruult is, mer men moets niet vuel eten of drincken, het isniet goet, hets quaet. Probatum est.

746. aant.

Item bernende wyn is goet ghedroncken niet veel dan j pennic wert voer j quademaech of die niet verduwen en mach of die niet eten en mach. Probatum est. Item.Om te ghenesen j seer keel. Om te ghenesen j mans blaes. Om te ghenesen die synwater nietmaken [m]ach. Item. Om te ghenesen den tantsweer. Om te ghenesen dengichtloept. Om te genesen die saecht. Item. Om te ghenesen die butse clier. Om teghenesen j clapoer butse. Item. Om te ghenesen die niet kackenmach. Om te genesendie negen oech. Om te genesen den huuch. Item. Om te genesen die vijt. Om tegenesen den aer. Om te genesen die synnansium.

747. Die sijn oer after smert of seer is5.

Die selder opleggen natte doecgen eens of 2 werfs daechs. Certum.

748. Item die syn oer after smert of seer is.

Die selt wasschen met andiuie watergen eens of 2 werfs daechs. Certum.

749. Item die syn oer after smert of seer is.

Die selder op leggen j heelplaester ende graeu salf bouen op. Certum.

750. Item. Om die tongriem te sniden6. aant.

Ghi selt nemen een scaer ende knippen het riemgen of onder die tonge; het is gelikenj seengen of het is geliken een ander dinc, ghi seltet doen knippen, isset soe anders,ende genesent. Certum.

751. Item. Een mensch die siec leit of ghesont is ende die niet vijstenen mach.

Die sel eten venecoel saet, hi salder wel of vijsten; mer luttel moet hijt eten of hetis also bitter ja. Certum.

5 In de kantlijn, in een andere, latere hand: our smertet.6 In de kantlijn, in een andere, latere hand: tonge. In de rechterrand van het blad staat

gedeeltelijk onleesbaar: de to[nge]?


236

752. Item. Een mensch die de saech heeft.

Die sel drincgen met sukergen daerin ghedaen suerinc water of. Certum.

753. Item. aant.

Ghenut in sterften een boen groet driekels, alle auont ende ochtent, is goet voer diequade lucht. Certum.

754. Item. aant.

Dit is goet voer die ogen: roes watergen of oech watergen. Certum.

755. Item.

Dit is [niet] goet voer die ogen, lange te waken of te lesen lange. Certum.

[fol. 2r] 756. Item tegen den tant sweer. aant.

Die de tande wee doen daer die worm in is, hi neme verbena ende garwe, endestampse met aziin, ende houtet in uwe mont ter tiit toe dat ghi slaept.

757.

Of stoet die wortel van verbena ende sietse met azijn ende maect een plaester daerof, ende legtet op die wange; van wat euel dattet is, die tantsweer sel vergaen.

758. Item tegen den hoeft sweer. aant.

Neemt die wortelen van wegebrede ende hangetse an uwen hals.

759. Item.

Of men sel nemen alsen ende byuoet, die salmen sieden mit water ende stouendaerover, ende maken een roeskoec nat daerin, ende leggen dien opt hoeft.

760. Item tegen doefheit der oren7.

Item ghi selt nemen twe hant vol alsen ende twee hantvol wiinrute, ende een pintewaters, ende siedent op die helft, ende doenre in iii lepel vol ongepiint honichs endecleynsent dan doer enen sconen wollen doeck ende doent dan al laeu int oer twe ofdrie dropel van

7 In de kantlijn, in een andere, latere hand: dof es.


237

desen water ende stoppent mit wat boem wolle ende maken dat oer telken scoenbinnen mit een oer lepeltgen ende dit moet veruolcht wesen so selt wel helpen.

761. Item die geelsucht8. aant.

Item ghi selt nemen sterekers saet ende besigent dicwiil smargens nuchteren mitbarnenden wiin.

762. Item tegen dat lanc euel.

Item neemt denuo ende bakelaer ende besigt dat ende nuttet al bi wilen. Ende voertso seldi nemen piericsteen corlen ende brem saet ende coninginnepoeder ende besigendat al bi wilen. Ende wildiit ewich quiit wesen, so9 neemt ongepiint honich ende diebloemen van bonenmeel ende maect een plaester daer of ende legtse also heet als hidogen mach op die stede daert hem wee doet.

763. Item tegen die gycht10.

Item neemt versch swinen smeer van een berch ende doetet in enen niewen aerdenpot ende doeter toe versch toert van een voel paert ende menget dat mit dat heeteswinenberch smeer ende rueret wel ende dan maecter een plaester of ende legtet alsoheet op sijn lenden als hiit dogen mach ende houten al warm leggen rustende intbedde een goe wile.

764. Item tegen die watersucht, tsi gheel of roet of wit of denbrekenden steen ende tlanc euel11.

Item. Neemt brem ende berntse tot aschen op een scoen heete tegel ende besicht dieasch ix ochtent lanc mit goeden wiin het sel v wel helpen.

765. Item tegen die coude pisse.

Itemmaect v water op een hete glae coel ende ontfanct die lucht in v keel, tsel beteren.

766. Item tegen alle sericheit dat men hebbenmach.

So is duuels beet dat is cruus wortel, die is seer goet tot allen seren ende quetsinge.

8 In de kantlijn, in een andere, latere hand: gelsochs.9 so] het Hs. heeft So.10 In de kantlijn, in een andere, latere hand: geechtet.11 In de kantlijn, in een andere, latere hand: vatersocht.


238

767. Item tegen geswollen veden12.

Neemt swinenbergen smeer ende sietet mit roggen meel ende legtet al heet op dievede.

[fol. 2v] 768. Gebrocken benen.

Jegen gesproken beenen of gebroken armen: alset terstont gedaen is, so se[l]diitwerm laten houden thent ghi v reescap gemaect hebt dat ghi daertoe besigen selt.Ende dan so seldi nemen roes oly ende bestriken tbeen of den arm mitter olyen alsoverre als [ghi] die ey plaester leggen selt. Ende dan so suldi nemen twe of iii eyerendemengense mit poluer of bloem van runne tot die dicte vanre saluen ende leggendie plaester op die broke ende spalkent wel mit eere spalken ende latent so achtedagen leggen ende tenden den achte dagen so suldi die ey plaester ofnemen endesmerent been of den arm wel ende leggen daerop een plaester van cheronium of vanoxirocroceum dat beter is ende vervolcht so vi weken lanc eer ghi die spalke of doetthentet al genesen is.

769. Jegens reuma int hooft.

Die neme sulpher ende nettense in asiin. Endewerpent in vier ende ontfan den roeck;of in werme13 leuende water ende snoffent in die nese wt ende in, dat is tbest.

770. Die siin mont of adem stincket.

Die sel eten veel marck saet.

771. aant.

Item geeft hem te nuttigen leuenden water mit canfer, het vergaet.

772. Item die siin lippen clouen14.

Die besmeerse mit osse smeer.

773. Item die siin tanden wit wil maken.

Die neme sout, ende aziin, ende vrouwen melc, ende wriifse hier mede of wriifse inaschen van harts hoern.

12 In de kantlijn, in een andere, latere hand: sovlen zer; dit is wellicht een verschrijving voorsvolen zer d.i. (ge)-swollen zeer.

13 werme] het woord is sterk verbleekt; de lezing is niet geheel zeker.14 In de kantlijn, in een andere, latere hand: lipen klofen.


239

774. Item wiltu dine stemme claer maken.

So neemt confecti, ende garalodie, ende dat drinct mit laeuwenwiin; of drinct mentensap.

775. Item die haesch is in die kele15.

Die houde peper in sinen mont, of hi eet loec, of hi swelge saly in.

776. Item die den crop vandermage quaet is so dat hi die spise nietverduwen en mach. aant.

Die drincke geyten melc daer liin saet in gesoden is.

777. Item die siin nese verstoppet is.

Hi sel nemen tsap vander bete ende snoffent wt ende in der nesen.

778. Item die doncker ogen heeft. aant.

Die sal nemen die galle van een hoen ende van een16 ael ende honich wel gesuuert.Ende dat gemenct mit claren water, ende doen dat int oge des auonts ende desmorgens: hi sel binnen negen dagen also claer sien dat hi te middage die sterrenaenden hemel sien sal, seit Ypocras.

779.

Item wair sinte steuens dach op is dair is altoes op meyedach17. Certum. Van sintesteuen tot meye is xviij weeken. Probatum est. Certum nota.

780.

Het springet vier hiet den ommeloep: quamet om den hals, eenminsch soude steruen.Men lecter op mel rosaet, [het] doetet dragen ende genesen. Certum.

781. Die synmont stinct of syn adem.

Die sel eten pijp kaneel, mer eerst sel hi siin mont 3 werf spoelen met scoen waterende dan sel hi eten18 gengebaer19. Certum probatum nota.

15 In de kantlijn, in een andere, latere hand: hos in de kel.16 Na een staat in het Hs. h doorstreept.17 Na meyedach staat in het Hs. nog eens op.18 Het Hs. heeft dittografie van eten.19 gengebaer] het Hs. heeft gengenaer.


240

[fol. 4r] 782. Om quaet haer vut te winnen ende van scorftheiden.

Recipe harse, ende pec, ende terre, elcs euen vele, ende smeltet ouer tvier mit soetenvire, ende dan nem een luttel tarwen bloemen, ende temperse mit wat waters ghelijceen wellinghe, ende doet totten voersten dinghen, ende latet sieden ghelijc eenresaluen, ende salue daer mede dat quade seer ende haer, ende des anderen daghestrecket af teghen stroems, ende daer soe salt vut gaenmitten plaester, ende dan salmenthoeft dwaen mit water daer sout in is ghesoden, ende dat maect den gront scoenende claer, ende dan soe maect dese salue daer toe, ende heilet daer mede, aldusghemaket:Recipe ceruse, ende litargium, wel ghepuluert in een mortier, ende dan soe nem

raep oly, endemeysche botter, ende smeltse ouer tvier mit soeten vire ende doet denpoder daermals cerusse, ende litarginum, ende een luttel was doet daer toe ende eenluttel tarwen blomen ende roerent te samen vanden viere ende maken daer af eensalue, ende daer mede soe saluet dat hoeft ende die scorftheide, ende het sal helenende gans werden.

[fol. 50r] 783. Een medicyn yeghen den vede.

Item nem runne van leer, ende sietse \mit wijn/ in enen nywen eerden pot, ende stoefdidaer ouer. En helpt dat niet, so nem zwinen smeer ende rogghen meel, ende maecdaer of een plaester, ende legt daer op.

784. Een ander.

Nem beuerzwijn, ende honich, ende drop van wijn, ende siede dat te gader in enennywen aerden pot, ende een weinich betonye20: betten daer mede ochtens ende auonts.

785. Pillen epestencialis. aant.

Item aloe cicotrinum21, marra, eliam, bolus arminacus, gepoluert ende gemenget mitaqua emelissa, of mit roden wiin.

786. Item wondendranc.

Item walscot gedroncken. Item cassia fistel. Item gerst water gedroncken. Itemvngentum rubeum, aterme[n]t22, beuersijn, gesoden mit meysche botter.

20 betonye] het woord is moeilijk leesbaar en de gegeven lezing niet geheel zeker.21 cicotrinum] het Hs. heeft c'cot'm.22 aterment] het Hs. heeft artenet.


241

787. Item. Een vlijm die mitten eersten nv ghecoft is. aant.

Die salmen slipen wonderlike dun eerst. Ende dair so selmense treckenmet een loet.Ende dan so selmense an wetten. Ende laten daer mede vrilic. Certum.

[fol. 50v] 788. Item om een wonde te doen dragen.

Men sel maken een resoledatum, ende dat sel menmaken dus: men sel nemen liinsaet,ende bloemen van camillen, ende alsen saet, ende stoten dat te gader, elx euen veel,ende sieden dat mit witten wiin, ende leggent bouen op die pleyster.

789. Item om een wonde binnen te suueren ende te reynen.

Men sel nemen een S pinte waters, ende also veel wiins, ende doen daertoe een loetaluuns, ende een S loet bolus arminicus \gestoten/, ende een grote lepel S vol seems,ende sieden dat; ende alst beghint te sieden, so suldijt wel scumen, ende dan so seldidat gesodenmediciin nemen ende spoytenmet eenre spoyt in die wonde eens of tweweruen, als ghi di wonde vermaect, went ghi siet dattet claer ende scoen is dat wtdie wonde weder wt coemt, als ghi daerin spoyt mit deser voerseider medicinen.

790. Item eenmitificatum.

Nem een raeu doer van enen eye, ende also veel olyen van23 rosen, ende met al alsoveel terpentia, ende slaet dat seer te gader mit een teut yser, ende dese voerseidemitificatum saft seer, ende doet een wonde wel dragen ende suueren.

791. Item tegen tknechtkens seer.

Item men selt stouen met runne ende na mit selue smeren ende met popeljoenschesalue.

792. Tegen quade ogen.

Neemt doer van eye met hoppe te gader gemenget, ende dit sel men smeren butenom die ogen. Ende men sel nemen wingaerts water, ende doender toe wat cabuys,ende hoelwortel, ende drupent in die ogen.

23 Na van staat in het Hs. S doorstreept.


242

793. Item.

Die ionge kinder die suken, die selmen dit voirseide water laten drupen in die ogendes morgens ende sauonts.

794. Item tegen die wormen an die been.

Men sel nemen laylien wortelen, ende stotense met wiin aziin ende mit ongepiinthonich, ende mit roes oly, ende leggent daerop.

795. Item tegen die quade keel.

Item neemt24 ongepiint honich, ende wijn aziin, ende roes water, ende hoelwortel,ende siet dit te gader, ende besiget dan ende spoelt v mont daermede. Ende men selnemen betonye saet, bier ende ongepiint honich, ende sieden dat ende alst gesodenis, so sel ment drincken ochtens ende auonts.

796. Item tegen diet quaet om therte hebben.

Neemt wijn rude, auerude, ende scarleye, ende sietet met wiin ende drinctet ochtensende auonts.Endemen sel oec nemen ysoep wiin, ende suker, ende siedent, ende drincken dat.

797. Noch tegen diet quaet om [t]herte hebben.

Neemt een korste roggen broet gewarmt in wiin aziin, ende die al warm voer thertegeleyt, ende dan voer therte gesmeert met dyalte.Ende men sel nemen weyten broet, ende25 witten ayvn, ende witten gengebaer,

ende brocken dit in wiin aziin, ende nutten dit des morgens alsmen op staet.

[fol. 74r]798. Item als j man seer ogen heeft. aant.

So sal hyt mit roes watergen wasschen of met oech water, het sal beteren endeghenesen, alle daech eens of 2 werf, sochtes et sauonts.

799. Item.

Als die maen ontfanct ende dan daerna scynt, soe scyntse van 5 tot 7 tot 8 tot 9 tot10 tot 11 tot 12 so voirt26. Certum probatum est.

24 neemt] het Hs. heeft Neemt.25 ende] het Hs. heeft Ende.26 voirt] het Hs. heeft voiict met boven ic een r.


t.o. 242

Parijs, Bibliothèque de l'Arsenal, Ms. 8216, fol. 50v.


243

800. Item.

Als die maen 2 weken out is of verstennicht out is, dan is sy vol, dan gaetse nv tauontte 6 op, morgen te 7, ouermorgen te 8, daer naest te 9 soe voirt certum, tot 12 vvrentoe. Probatum est.

801. Item.

Die maen en duert niet veel meer dan j maent, dats 4 weken; vertennicht scynt syvoir, te vertennichter is sy vol of ront af, dan gaetse daerna vertennichten te vier,dats als sy niet meer ghesien en wil wesen dan gaetsi alle auont een vvre later op.Certum.

802. Item.

j mensch die syn aensicht veel wasschet, die criicht een outdachtich aensicht daerof,met water gewaschet.

803. Item. aant.

Als die lucht claer is ende die maen, soe willet vriesen. Certum.

804. Item. aant.

Als die maene scynt, soe siet offer j rant omme gaet om dye maen; het moet wesenals die maen int wassen is; isser een groten rant omme dat beduut wijnt of regenen.Probatum est.

805. Item. aant.

Als die maen scynt als sy in dat wassen is ende heeft die maen j claren rinck om, datbeduut vriesen. Of is die hemel claer als cristal jnden winter, dat beduut vriesen,anders niet. Certum.

806. Item. Eenmensch die ghequetst is opt hooft.

Daer 2 gaten jnt hooft oft int vel syn, daer salmen opleggen of jnsteken 2 wieken jnroes oli ghenet, ende smerent met roes oly om ende tomme; ende leggen daer j deelwercs op ende j doecgen boert op ende biindet so vast toe ende als ghiit reynnigenwilt, so selt ghii nemen een tent, daer teyen werc an, ende steket in die wonde endereiniget so, ende houdet al werm. Probatum est certum.

807. Item.

Als het inden winter ghevroren heeft medallen seer, ende als dat roet valt dan sowillet dan doyen, als jn die scoersteen dat roet valt herde seer. Probatum est certum.


244

808. Item aldus so salmen een ey plaester maken.

Men sal het wit vanden ey nemen ende bloem ende sniitet wat met eenmes in stucken,dan salment op wat wercs leggen, dits een ey plaester; hiermede strympmen dat bloet,mede dat niet gesteymt en wil wesen of dat seer bloet. Op een versche wonde solegmen dese ey plaesters dat terstont gequest is. Probatum est.

809. Item tegen die niet pissen en mogen27. aant.

Die neem geru ende stoetet ontwee ende wringettet wt met wynasyn; dat sal mendrincken sochtens ende sauonts, het sal betren ende genesen. Probatum est certum.

810. Item teghen een seer keel28.

Die sal nemen 2 deel waters ende terdendeel wyn asyn, endemenget ondermalcander,dat sal een mensch nemen jn syn mont ende gorgelen ende rotten daer mede; als hidaermede gegorgelt heeft, soe sal hiit wt spuwen, ende die meister sal een subtilicstocgen maken, ende daer teynden een saft doecgen aen, daermede so sal hi die keelmede scoen maken met dat stocgen, ende hi sel mit dat watergen syn mont spoelen2 werfs daechs ende alst ghespoelt is, soe sel die meister nemen barnde aluyn endedoen dat after in syn keel al wriuende, also lange alst geneest, het sal beteren endeghenesen rechte voirt. Certum.

811. Item tegen die niet cacken en mogen29. aant.

Die sel maken pillen after jn te steken; dese pillen die make men daer:Ghi selt nemen 2 deel honich, terdendeel sout ende latet sieden jn een pannekijn

also lange als het dicke wert, dan salmen een bort nemen endemakense daerop enderollense heen30 weer, cort ende dick alset verdragen mogen ende stekense after jn,het sal genesen. Certum.

812. Item jegens die acxteroech of die lichtdoern.

Ghi selt jon voet setten jn heet werm water, dan sa[l]t ghij nemen

27 In de kantlijn, in een andere, latere hand: pessen mach.28 In de kantlijn, in een andere, latere hand: ser keil.29 In de kantlijn, in een andere, latere hand: kacken.30 heen] het Hs. heeft gheen.


245

een scaermes ende sniense guud31 het oechgen of, het sal vergaen endewech scalien;of lecter piony bla[er]e op gestoten, het sal ghenesen ende beteren rechte uoirt.Certum.

[fol. 75r] 813. Dit32 is een salue alle wonden mede te helen.

Nem een moer met roden bloemen, betony, yserne, weghenbrede, scarley, saniculij,elc euen vele, ende stoet in enenmortier, ende sietet met wijn edic, ende dan so persetwt, ende dan neemt dat sap ende doetet weder te vier, ende doeter in harse .i. pont,nye was .i. ons, spaens wit ende latet te gader sieden seer; daer na doeter in wittenwieroec ghemalen .i. ons, mastic .i. ons, olibanum .i. ons, ende dit te samen ghemalen.Ende ten lesten een vierendeel ponts therebinthijn, ende dan en latet niet te langhersieden dan die therebinthijn ghesmonten es. Ende dan settet of. Ende roertet endelatet couden ende doetset in bussen; dese zalue hiet gratia dei.

814. Item salue te wonden.

Nem die wortel van consouden, ende yserne, ende agremonia, betonia, ende sanicula,elx een hant vol, ende stote dit, ende siedet met groenen swinensmoute, ende danperset wt, ende doet weder te viere. Ende doeter in nye was, ende latet daer medesieden, ende roeret, ende doetet of.

815. Item een ander salue ten wonden.

Nem grenseric, ende cleynen bernende netel, ende goutwort, ende papen cruut, tesamen ghestoten. Ende soden mit smoute, ende mit was als voer ghescreuen is.

816. Item, ten saluen. aant.

Nem venca33, brune aschaden, beuenella, lunaria, te samen ghestoten, ende ghesodenmet scmoute ende met was et ut. £.

817. Item dit purgeert wonden.

Nem ey doren hart ghebraden, ende bloemen van tarwenmele, ende seem welgheschuumt, ende van desen een plaester op die wonden ghedaen, die purgeert zeer.

31 Na guud staat in het Hs. of.32 Dit] de hoofdletter D, in rubriek en veel groter dan de rest, is gedeeltelijk uitgewist.33 venca] het Hs. heeft vonca.


246

818. Item ten saluen.

Nem merre, ende agremonia, ende seem, bloem van ghersten meel, van desen eenplaester ghemaket, purgeert seer.

819. Dit verdriuet die weet van wonden.

Nem sauina, ende stotet, ende menghet met wijn, ende legghet op die wonde, endeoec heeltet wel wonden.

820. Dit doet een wonde op gaen die toe is. aant.

Nem aggremonia, ende stoetse, ende legse op die wonde, si opentse ende breket.

821. Ten saluen.

Nem een cruut, heet cruus cruut, ende groen swinen smout, ende maec een plaester,ende legghe op die wonde.

822. Dit doet een yser wtgaen.

Verbena ghemalen ende met soute ghemenghet op die wonde ghebonden, dat doeteen yser wtgaen.

823. Een maniere van salue tot seren.

Nem betony, yserne, eppe, goutwort, elx een hant vol, wieroec, een vierendeel ponts,ghemalen mastic, also stampen onghel of oueriarich smeer, ende doet als voer34gheseit is.

824. Een ander maniere van saluen.

Nem vlotich pee, ende wijnnedic op calc ghesoden, ende latet staen claren, ende datclaer of ghegoten ende in een panne ouer dat vier, ende daer toe oly van oliuen endevlotich pec, ende latet wel sieden, ende roertet wentet cout is.

825. Een ander salue tot seren.

Nem sulfur ende malet cleyn, ende menghet met swinen smeer al cout, ende striicdaer mede dat seer.


34 Na voer staat in het Hs. t doorstreept.


Nem portelle, ende adic wortel, ende ghalant wortelen, ende stoetse wale, ende gietop [fol. 75v] wijnnedic, ende latet staen dach ende nacht ripen, ende dan bestrijctermede dat seer.


247


Nem brem bloemen, ende papen cruut, ende genseric, ende swinen smout, endemaecteen salue als men salue pleghet te maken.

828. Een salue alle sere mede te ghenesen.

Nem die wortele van serpentijn, van adic, die wortel van portellen, ende alganda,elsena, weghebreden, wit van spaengen, holwort, wieroec35, endemastic, hars36, endewas, ende die wortele ende dat cruut ghestoten, ende bucken roet of wederen daerop37 siedende ghegoten, ende die wieroec endemastic et holwort ghemalen, ende ditte gader soden. Ende daer of een salue purgeert.

829. Dit is een salue den canker mede te helen38.

Nem arsenicum, ende goutwort, ende ey doderen, ende seem, ende hennen smout ofgansen. Ende make daer af een salue.


Nem hontsribbe, gout wert, lanaira, alcene, wiroec, ende mastic, cleyn39 ghemalen,ende seem, ende scapen roet, ende daer of ghemaket ene zalue.


Nem atriment, et arcenicum, et sulfur, et soudema, ende doet in enen nieen pot, endestoppet den pot datter gheen adem wt en mach, ende puluerizeer dat, ende legghetop den canker.


Nem spaens groen, ende poeder van lomisade, ende seem ghescumet, ende buckenroet of wederen, ende daer of een salue ghemaket, ende op een plaester, endeghebonden op den canker.

833. Item ten saluen ende ten fistelen40.

Nem spaens groen .i. ons, ende een S ons souts, ende dit cleyne ghemalen, endegroen swinensmeer, ende hier of een zalue ghemaket al cout.

35 wieroec] het Hs. heeft vieroec.36 hars] het Hs. heeft hals.37 daer op] het Hs. heeft daer of.38 In de kantlijn staat in een andere, latere hand: kanker.39 cleyn] na de y staat in het Hs. e doorstreept.40 In de kantlijn staat in een andere, latere hand: fistel.


248


Nem scapen onghel, ende so vele was, ende herpoes, ende weec pec, oly van oliuenalso vele als al dat anders, ende make een salue als men salue te maken pleghet.


Nem die corle van der haselnoet, ende zeem, endewiroec te gadere wel cleyne, endemenghet, ende leg op den canker41.

836. Dit doet den canker wtbreken.

Nem balsem, ende bladeren van consouden, ende oueriarich smeer, et seem, endestoet dat cruut, ende siedet dan te gader, ende legghet dan op dat seer.


Nem den doder van den eye, ende sout, ende cleyn sauia, ende stotet te gader alruerende42, legghet op dat onghemac des daghes .iij. weruen.

838. Dit is een salue die fistelen mede te helen.

Nem ghedodet realgher ende wijn te gader ghemenghet ende in die fiistele ghedaen.

839. Aldus doet men realghe43.

Nem een breet yser, endemaket wel heet, ende legghe die realghe daer op, ende laetdie reghalghe gloeyen, ende legghetse dan in wijnnedic, ende dus doetet drie weruen.

840. Salue ten fistelen ende ten kenker.

Nem spaens groen .i. ons, ende netel saet, ende sout een S ons, ende dit te gader [fol.76r] ghemalen cleyn, ende dan ghemenghet met swinen smout, ende niet heetghemenghet met den smoute.

841. Aldus maket men popelioen salue44. aant.

Nem die spruten van popel bloemen, sy wt laten .i. in enen nyen pot, ende groenswinen smout, cleyn ghesceruet, onghesmonten,

41 canker] het Hs. heeft canken.42 ruerende] het Hs. heeft ruer.43 In de kantlijn staat in een andere, latere hand: realgar gedutet.44 In de kantlijn staat in een andere, latere hand: poppejon.


249

ende doet inden pot te gader, ende latet staen .iiij. daghe, ende dan stotet te gaderwel cleyn, ende dan nem bladen van mandragora, ende ole, ende vermiculaer, endelatuwe, ende nasscaden, ende donres waert, ende violetten, van allen cruden so nem45

euen vele46. Ende dan nem .iij. swinen smout, ende dese crude stote met den swinensmout wel cleyn, ende met[e]en stoter den popelioen met den cruden, ende alstghestoten is, so nem alle dese dinghe endemenghet; nem den popelioen in enen ketelende latet staen47 .ix. daghe, ende daer na so sietet te gader met wijnnedic, ende danperset doer een linen cleet: so hebdj popelioen fijn.

842. Eene goede salue48 die orberlic is.

Dese salue is goet ten aderen die vercrompen sijn49 ende gheswollen, dese salue heetmercatio. Ende es goet ter rechter couder maghe buten te saluen, ten50 hoef sweer,ter borst, ten51 lanken, ten sweren die hart zijn, ter milten, ter leueren, ter hopen diegheswollen siin, ende dese al buten der mede saluet, ende si es goet tot allen coudenwee52. Ende aldus sel mense maken:Nem niy was, ende oly van oliuen, die bladeren van lauwerboem, ende van

sarenboem, van ruten, van balsem, van wilder scerley, van mente, van biuoet, vangalante, van goutwort, van pupenellen, van agremonien, van vliederen, van gherwen,van donres baerde, van quinque folium, van donres beerde; dese crude .iiij. oncienelkes cruuts ghenomen. Item die wortel ghenomen van ifschen, ende vanmerra, euenveel, elc i S ons. Item venegriec ons een ende een S. Item violetten i53 ons. Item rodenola, sanikela, portella, weghewijnde, herstonghe, kerspella, van desen cruden so nymelc euen veel. Item nem hennen smout, ende swinen smout ende onghesouten bottereen S ons. Item dat selmen alte gader wel cleyn stoden, ende dan legghen in wijnvier daghe, ende dan sieden seer ende wale, ende al siedende daer in doen poedervan wiroec, ende poeder van mastic,

45 nem] de n is verbeterd uit m.46 vele] het Hs. heeft weten.47 Voor staen staat in het Hs. fa.48 salue] het Hs. heeft salie.49 Na sijn staat in het Hs. sr doorstreept.50 Na ten staat in het Hs. hoeffe doorstreept.51 Na ten staat in het Hs. kanker doorstreept.52 wee] verbeterd uit swee.53 Na i staat in het Hs ee doorstreept.


250

elc een .S. ons. Item .ij. dragmer alijs verdini. Item .ij. nyes was. Item dit salmenalte gader sieden ende roerent altoes went dat al ghesmonten is, ende roert went dattetcout is, so hebdy salue marcaton goet.

843. Item vnguenteum album maket men aldus54.

Nem .i. oliuen ende wit van spaengen, ij oncien wiroec, ende litargirium iij.dragmer, mastic ij. dragmer ende dese elc bi hem seluen ghepulueriseert; dat wit vanspaengen salmen tempereren mit allona, ende dan tempert met55 liegiriomina endedoetet daerin, poeder maec van wiroec ende van mastic ende altoes roeren, ende alsdie salue beghinnet te dicken, so sal men daerin doen rose water ende een luttel olyen,ende sieden noch te dicke noch te dunne, so hebs du die salue goet.

844. Item oly rosaet maketmen dus56.

Nem .ij. olyen, ende doe daer toe rosen bladeren i S al groene, ende dit eenluttel ghestoten, ende dan salment menghen te gader in een ketel57 al [fol. 76v] volwaters ouer dat vier, ende siedent die drie deel af ende dan wringhet doer een linnencleet den oly, ende laten couden.Aldus maectmen oly violaet of oly van allen wilden bloemen als men oly rosaet

maect.

845. Aldus salmen die oly dwaen.

Nem water ende oly euen veel, ende wermet wel ouer dat vier te gadere wael heet,ende dan ghietet in een pot daer cout water in is, ende roeret wel went dat cout is,ende dan doet den oly of, ende dan weder den oly met den water, also noch eens alsvoer daen is, ende dan ist ghenoech.

846. Aldus maectmen oleum benedictum.

Nem nye teghelen ende breecse in cleynen stucken, ende daer na so legse in een vierende laetse wale gloeyen, ende werpse heet in oly van olyuen, ende dan nemetse wtende stoetse te poeder, ende disteleerse in een alambic, ende die oli [die] daer wt gatdat is oleum benedictum.

54 In de kantlijn staat in een andere, latere hand: ongentum ilbum.55 Vóór met staat in het Hs. h doorstreept.56 In de kantlijn staat in een andere, latere hand: ole rosum.57 ketel] het Hs. heeft kekel.


251

847. Djt heilet dat ghescoert is van binnen. aant.

Nem agremonia, linaria, yserne, betony, eppe, sentauria, muer met roden bloemen,die cleyne bernende netel, ende dese crude alle wel cleyne stoten, ende te gader waelghemenghet, ende dan daer op gheghoten siedende bocken smeer of hamelen, endelatet staen .xv. daghe, ende dan sieden niet te vele, ende wtpersen, ende met desersalue selmen zaluen, endemen zal nemen twalef menghelen waters, ende verbernenmet gloeyenden yser op .ij. quaerten, ende dat salmen drinken des daghes iij. werue,ende stouen58 in een droghe cuup, ende dese voerscreuen sal hi orbaren, ende dieweke ij. weruen stouen als voerseit is. Ende die plaester59 van iherusalem daeropgheleit; ende ist ghescoert dat die darme neder sijn, so selmense weder in doen endeverbindent met een gordel daer toe ghemaket, alzo wale dat die darme ny wederneder en vallen mer bouen bliuen.

848. Dit doet swellen slinken ende driuet wech. aant.

Nem oly rosaet ende bestrijc. Item met oly violaet bestrijc oec. Item popelioen60

verdriuet oec gheswel61. Item een plaester van des donres baerde ende twitte vandeney daer toe ghemenghetmet witten wijnnedic. Item polipodiummet wijnnedic. Itembloemen van coel ende wijnnedic. Item reg bloemen ende edic. Item aertbeyen endewijnnedic. Item een cruut ghescepen als billen mer62 ten bloeyt nyet, dat verdriuetgheswel bouen al. Item honich ghescuumt al siedendewael reyn ende daer in ghesodengrof ende comijn verdriuet gheswel63. Item cipres appel ende endiui endeweghewise.endewijnnedic te gader verdriuet gheswel. Item rose water verdriuet oec. Itemmannesorine seer ghesoden ende daer in ghenettet enen witten wollen doec, ende op gheswelgheleit, verdriuet wel of het doet wtbreken. Itemweghebrede ghesodenmet wijnnedic,ende die gheleit op een clier, doetse veruaren.

849. Dat swarte gheswel verdriuen. aant.

Nemnie was ende comine ghemalen ende sweer te gader verdriuet dat swarte gheswel.Item donres baert ende seem oec also. Item

58 stouen] u verbeterd uit t.59 plaester] het Hs. heeft paester.60 Voor popelioen staat in het Hs. pole doorstreept.61 gheswel] het Hs. heeft ghesuuel, waarin uu de waarde heeft van w.62 mer] het Hs heeft met.63 Vóór gheswel staat in het Hs. ghj doorstreept.


252

cemp saet ende seem ghemalen oec also. Item witte seep, ende witte vanden ey,verdriuet oec gheswel.

850. Item dit verdriuet dat coude gheswel. aant.

[fol. 77r] Nem eltena ende roden coel ende cipres appel.

851. Item ten seluen. aant.

Dat witte vanden eye ende oli rosaet, wel ghetempert, heilet ende doet ontswellen.

852. Dit doet alle sweren wt breken. aant.

Nem camamilla, ende mellilotum, ende eppe, ende stotet, ende dan sietet metghesmonten smere dat out is, endemaec een plaester, ende leg daerop. Nem aueronde,ende bernende netel, ende elcken oueriarich smeer, ende maec een plaester. Nemconsouden bladen64, ende galant, ende roden coel, ende out smeer, ende maec eenplaester. Nem ey doren raeu, ende clene sauia, ende sout, ende stoet dit te samenende legghet daer op. Nem die bloemen van tarwenmeel, ende groen swinen smout,ende zeem, hier of een plaester ghemaket ende daer op gheleit.

853. Dit doet een swerende onghemac wt gaen ende doer eten.

Nem een goutworm ende bijnten op dat onghemac. Item nem sulfur ende daer opghebonden. Item root operment ende daer op [ghebonden]. Item nem leuende calcende bijnten daer op. Item dat pit van esken hout daer op ghebonden.

854. Dit doet een wonde widen.

Nem die wortel van brionien ende make een wieke. Item nem ganciaen ende maeceen wieke. Item pit van vliederen dat droghe is ende [maec] daer of een wieke endestecse in die wonde of in dat seer, dat is dat gat te enc is, ende dus doetet van alleden anderen.

855. Dit doet een yser wt den liue gaen. aant.

Nem die wortel van gaghel, ende sieten met wine, ende legten op dat gat. Item nemdie wortel van rite ende ghesoden met senie, daer op gheleit. Item nem een steenende hiet [...] ende bijnten op dat gat: dat yser sel wt comen binnen drien daghen.Item nem dat

64 consouden bladen] vóór bladen staat in het Hs. een p doorstreept.


253

smout vanden hase ende bijntet op dat ghat. Item nem een stront van een ganta endebijntet op dat gat.

856. Dit heilet dat verbarnt is of verscoert. aant.

Nem oli rosaet ende bestriket, ende legghet op een bredeweghen blat of een raepblat. Item smout van bilsen sade65. Item smout van ey doderen. Item raep oly enderaeu ey doren, dat te samen ghemenghet, ende daer mede bestreken, ende doetet alsvoer staet. Item oli van canpsaet daer mede bestreken ende daer op een raep blat ofeen bredeweghen blat.

857. Dit lesket dat ontfoncken is.

Nem matelieuen66, huusloec, ghestoten te samen, ghemenghet met honich, endemetgherstenmeel, ende [maec] daer af een plaester, ende op dat seer ghebonden.


Nem een verrot ey, ende wit hons quaet, ende sentauria, ende wit wijnnedic, endesietet te gader ende leg daer op. Item onghesouten boter, endeweec pec, endemenghette gader ende dan breidet op een plaester, ende stroeyt die plaester al vol witsghenghebaers67 ghemalen, ende dan leg die plaester op dat onghemac.

859. Item dit heilet eens mans vede.

Nem bloemen van tarwen mele, ende seem, ende swinen smout, ende maec hier ofeen deech ende leg daer op68, ende baten des daghes ij. weruen inwermen wine. Itemnem een cruut ende heet hellenbellen ende is scerlinc, [fol. 77v] ende wortel vanportellen, ende ysschen wortelen, ende stoet te samen ende sietet met wijnnedic endemet swinen smout, ende maec een salue, ende legse daerop ende69 badet met lawenwijn.

860. Dit doet wonden droghen ende alle seer.

Den bast van eyke ghemalen, vnguentum album, ende arteminus70

65 Vóór bilsen sade staat in het Hs. vo. bib. doorstreept.66 matelieuen] het Hs. heeft matelieuem.67 ghenghebaers] het Hs. heeft ghenghenaers.68 daer op] het Hs. heeft daer ap.69 Het Hs. heeft dittografie van ende.70 Vóór arteminus staat in het Hs. een woord doorstreept (onleesbaar).


254

ghesublimeert, leuende sulfur met swinen smout, sulfur met smout ghemalen, endewit wiroec, ende mastic, ghemalen ende daer in ghedaen.

861. Dit doet goet vleisch wassen in wonden

Nem ghemalen wiroec ende wijn, ende menghet te samen ende leg op een plaester.Item nem centauria maior, ende asschen van werken, benen ghebernt, endemenghetmet wine. Item nem wit ceruse, ende galle, ende ghestoten te samen, ghemenghetmet wine. Item nem cleyne bernende netele, ende sout te gader stoten ende daer opghebonden.

862. Dit benemet die hoeftsweer.

Nem scarley ende sout, te samen stoten ende leg op den tempel. Item nem enenwittenwollen doec ende netten in dat sap van elsen hout of in coel sap ende bijndet op dijnhoeft.

863. Item ten71 seluen.

Wriue dijn hoeft met oly violaet anden tempel vore ende achter, of met oly rosaet.Item nem betony, ende sietse, ende bintse om den tempel. Item rute ghesoden metoliuen, ende op den tempel ghebonden. Item nem betonie ende brentse, ende maecdaer of een louge, ende daer mede so wriue dijn hoeft. Item nem dat saet vancoliandere, ende siet met wine, ende hout dat in dinen mont al laeu.

864. Dit heelt dat honde biten.

Nem biuoet, ende die bernende netel, ende linsaet oly, ende maec een zalue endezaluet daermede. Item nem elsen, ende swinen smout ende witten wiroec ghemalen,ende maec een zalue ende saluet daer mede.

865. Dit beneemt den tansweer. aant.

Item nem soete hout, ende wijnten in een linnen doec, ende leg anden cant in dinenmont. Item nem verbena, yserne, ende gherwe te samen stoten, ende wrijf den tantende leg daer op: isser een worm in, hi zal wt gaen. Item nem vijfblade72 ende leganden tant. Item agremonie ghesoden met wijn edic, ende leg anden tant. Item nemwijn edic ende nemten in dinen mont. Item scrijf voer an dijn

71 ten] het Hs. heeft den.72 vijfblade] het Hs. heeft wijfblade.


255

voer hoeft ‘machabeus’ drie weruen. Item an dijn voer hoeft: ‘Job torsan mubiacerobentes Job’, drie weruen.

866. Dit maket goet sien. aant.

Nem sceluort, ende venkel, ende stoet te gader ende doet dertoe drie deel seems,ende laet ripen ende doetet in dijn oghe. Item nem venkel sap, scelwort sap, endevrouwen sponne, elc euen vele, doetet te samen ende laet staen claren ende ghietetof: dat claer laet drupen in dijn oghe. Item nem ruten sap ende wijn edic ende seemelc euen vele te samen ghemenghet, ende doetet in dijn oghe. Item nem sindouwe,ende maec derof water ende doetet in dijn oghe. Nem scapen galle, ende scelwortsap meer dan galle, ende menghet te samen, dat verdriuet die vlec of wit vandenoghe.


Nem vrouwen sponne ende wit vanden ey te gader ghetempert, ende nem dan wolleende netse daerin, ende leg dan die wolle op dat oghe: dat verdriuet die smerte vandenoghen. Item nem ey doren, ende eppe, ende nuterium, ende stoet dit te samen endemaec ene salue, ende zalue daer mede [fol. 78r] dijn oghen als du slapen73 gaes, sovergaet di dat rode vanden oghen die bloedich sijn ende onreine.

868. Item daer vleisch in die oghen wasset. aant.

So nem scapen galle, ende galle vanden ale, ende wijn, ende zeem, euen veel, endedit menghe te samen ende drupet in dijn oghen.

869. Item ten tranenden oghen. aant.

Nem affrasia, ende maec een water, ende doetet in dijn oghe.

870. Item ten roden oghen. aant.

Nem warm duuen bloet ende duwet in dijn oghen.

871. Item ten seluen oghen. aant.

Nem sap van ruten74, ende galle vanden hane, ende menghet te gader, ende duwet indijn oghe. Item die galle vanden velthoen et lignum aloes75, ende tsap van venkel,menghe dit te gader, ende duwet in dijn oghe.

73 slapen] het Hs. heeft slapes.74 Vóór ruten staat in het Hs. rude doorstreept.75 aloes] het Hs. heeft aleas.


256

872. Item dit verdriuet die vlecken vanden oghe.

Nem man stront, ende bernen te puluer, ende [in] die oghen ghedaen, maket claersien. Item nem coper roet, ende braet een76 ey al hart, ende nem dan daer wt die dorenende ley dan die calmie in die cule dattet smelt in dat water, laet drupen in dijn oghen,dat bijt seer mer het is ene goede medicine ten seren oghen die een wringhen, ofspaken, of scelle, of tot allen seren oghen.

873. Item ieghen twit op toghe.

Nem ene leuende swalene, ende saghe haer den hals of met ene sticke glaes, dat datbloet ouer tglas loept, ende smeer daer mede dijn oghen.

874. Die oghen die lopen. aant.

Nem sap vanden wilden caerden, ende doetet dat drie nacht in dijn oghen, ende datsaluet met gans smout. Jeghen den tranenden oghen sal men77 eten betony. Item sapvan venkel, ghemenghet met wiroec op die oghen78 ghebonden, verdriuet twittevanden oghen.

875. Dat verdriuet die weet in die siden.

Nem een vlessche, ende doeter in siedende water, ende wijntse in een linnen cleet,ende leitse in die side. Item nem rogghen meel, ende sout S so veel, ende wijn, endemaec een deech ende backet een luttel ende [ley] op die side. Item nem enen wittenwollen doec, ende ley in roes water, ende ley den doec op die side. Item. Nem groenegherste, ende heetse in ene yserren panne wel sere, ende dan doeter in wijn edic,ende warmtet dat droghe is79, ende ghiet die gherste in linnen sacken, ende doetet alheet op die side. Item doetet den sieken laten op die hant, aenden knokel bouen dencleynen vingher, ter aderen.

876. Dit stempet bloet.

Nem gherwe ende vrijfse ende biintse op een wonde of voer dat voer hoeft, so stemptdie nose. Item [nem] euenen ende barnse sere, ende houtse so warm voer v nose.Item die stront vanden esel bonden op die wonde of voer thoeft, stempet tbloet. Itemdie scorsen vanden

76 Het Hs. heeft dittografie van een.77 men] het Hs. heeft een.78 Na oghen staat in het Hs. gheg.79 Na is staat in het Hs. is doorstreept.


257

vlieder, also eest ter aderen, so bint een peninc op dat gat, eest die wonde, so80 nemhoenre vederen, ende brense, ende stroey die puluer in die wonde. Item nem dieassche vander mosscaten, ende warpse in die wonde. Item equinum dat is een cruut,ende hiet catten staert, dat wriue ende biint op die wonde of voer hoeft. Item nembernende netel ende wrijfse ende doetet als voer staet. Item die wortel van violettencruut ghecuwet dat stempt [fol. 78v] bloet.

877. Ten buuc euel te stempen daer een sijn darm81 after gaet. aant.

Nem herssen leuer ende [nem] die met wine of met ouden biere. Item nem sap vanweghebreden ende drinket met ouden wine of biere of wijn edike. Item nem rodecoel saet, ende brent op een teghel al te assche, ende braet een ey, ende doetet zwertende daer in doet die assche ende suupt dat te gader. Item nem enen doder van eeney dat raeu is ende die crumen van enen sconen brode ende daer maec of een deechvan desen, ende daer bac of een koec, ende al backende bestriken met mey wasseende latet wel daer in drinken, ende ghif den sieken teten.

878. Item ten buuc eu[e]l.

Nem sanguinea, ende weghebreden saet, ghemalen te gader, ende sietet ende driincauo[n]ts endemorghens. Item nem sleden ende sietse met wine ende eetse. Nem diekorle vander haselnote, ende sietse met seme ende eetse. Item nem netel saet, endeweghebreden saet, endemaelt, ende nym eyeren endemeel, ende backe daer of enenkoec ende etet.

879. Item heuet ene vrouwe dat buuc euel in haer kijnder bedde82.

Neme biuoet ende bindet op haren83 nauel.


Nem84 .ij. eyeren ende sietse enen haluen dach, ende ghif den sieken teten.

80 so] het Hs. heeft So.81 darm] het Hs. heeft dram.82 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: buckevel vrav.83 Vóór haren staat in het Hs. haler doorstreept.84 Vóór nem staat in het Hs. neiy doorstreept.


258

881. Dit doet spuwen.

Stec so dijn vingher in dine kele wel diep, so selte spien. Item saet van meldenghesoden in borne, ende drinc dat. Item drink een luttel raep oly, du selte spien.

882. Tieghen den hoest85. aant.

Nem heet water, ende drinket alstu slapen gaes. Ende van couden so nem merra,ende stoten, ende legghen onder dine tonghe, di wort te bet. Est niet van couden, sonem sap van beuenel, ende sap van yserne met een luttel ghescuumt seems, endedriinc, di selt helpen. Item nem yspe ende wijn, ende sietet die 3 deel uf, ende drinctdat; oec helpet den quaden adem endemaecten goed. Item nem eppen saet ghemalen,ende seem, ende siet dit te gader met wine, ende scuumt wel, ende driinc dat nochterendes morghens. Item nemmyrre ende legse onder dine tonghe ende nem gumme serasijende wiin ghemenghet ende driinc, dat helpet bouen al.

883. Dit benemet den rede.

Auerrude ghegheten een vre te voren of .iij. peper coren, doet oec dat selue. Itemieghen86 den couden rede, nem die melc van een vrouwe, ende ghif te supen met enenverschen ey ghebraden den sieken. Item tsap van wilghen bloemen ghedronkenverdriuet den rede. Item breweghe ghedronken87 verdriuet den rede terciaen. Itemalant ghedronken met roden88 wijn benimt den rede terciaen. Item keruel endepieterceli sap ghedronken met ouden bier helpt.

884. Dit maket goede maghe. aant.

Wit ghengheuaer ghegheten nochteren, galiga ghegheten, bakelare oec alzo, mentenochteren gheten. Item borne ghedronken auonts al heet. Item een plaester ghemaketvan wasse ende vanmele, ende dan buten op die maghe ghebonden al heet, verwermetdie maghe. Item gantiane ghemalen ende ghegheten [fol. 79r] of dronken met lawenwiin. Item tsap van sentaurea dronken met wijn.

885. Die niet orynen of pissen en mach89.

Neme peterceli ende steen kerse ghestoten te samen ende warmt dat sap wt endemenghelt te samen met ghesoden mannes orine ende

85 In de kantlijn staat in een andere, latere hand: host.86 ieghen] het Hs. heeft ieghel.87 ghedronken] het Hs. heeft ghedronghen.88 roden] het Hs. heeft soden.89 In de kantlijn staat in een andere, latere hand: de nit orin macht.


259

drinct dat. Item nem wilden scarleyen sap met wine oec also. Item dat sap van cattenstart met wine ghedronken oec90 also. Item tsap van biuoet ende venkel ghedronkente samen oec also. Item nem gherwe91 ende sietse ende dan bintse al heet onder dinennauel j plaester.

886. Dit verdriuet dat water in den liue.

Nem rog bloem ghesoden in wijn dat derden deel of, ende dat soet ghedronken auontsende morghers.

887. Item die sijn orijn niet houden en mach.

Hi neme laghen saet ghemalen ende sietet met wine wale ende drinc dat soet.

888. Dit doet nesen ene vrouwe die in arbeit gaet92.

Nem scarleye ende bintse haer op den nauel. Item nem vencwort ende gheuet haerteten met soute. Item nem sponne van een knapelkijn ende gheuet der vrouwendrinken. Item nem biuoet, ende comijn, ende gheuet haer teten als haer tarbeit anegaet. Item die in arbeyde gaet van een doet kint, stote yserne, verbena, ende drinctsap93 met couden borne, of die poeder van der crude oec also.

889. Dit benemet die ghele verwe94.

Nem rebarba, ende breecse cleyn, ende leyse in borne, ende laet so staen een nachtende een dach, ende dan so drinket. Item nem sofferaen ende eten alle daghe. Itemnem ghenseric, ende gaut wort, te gader ghestoten, ende drinc dat95 sap. Item nemdie wortel van peterceli van ouer zee, ende linaria, ende siedet te samen, ende drincauonts ende morghens. Item nem gherste, ende endiuien, ende hersttonghe, endesietet ende drinc dat warm. Item nem scarley sap, ende driinc dat, ende bintse butenop dijn luer. Item nem briselien hout ghemalen, ende endiuien water ende wijn edicte samen ghemenghet, ende dat ghedronken.

90 Vóór oec staat in het Hs. oec doorstreept.91 Vóór gherwe staat in het Hs. ghel doorstreept.92 In de kantlijn staat in een andere, latere hand: eyn vraw de in arbet gat van k[inde].93 Vóór tsap staat in het Hs. tsp doorstreept.94 In de linkerkantlijn staat in een andere, latere hand: gelsoch. Rechts staat naast het recept in

dezelfde hand: de gelsocht.95 dat] het Hs. heeft dap.


260

890. Dit verdriuet die coude pisse. aant.

Nem wiin edic ende sout op den nauel ghebonden. Item nem mente ende etse. Itembakelaere ghegheten. Item ganc sitten metten liue in cout water.

891. Dit verdriuet die sode96.

Hi ete bakelaer, of drie coren pepers, of berne haer ende riike die lucht, of [e]et mente,dat verdriuet.

892. Dit doet wel horen.

Nem oly violaet ende doet in dijn ore. Item nem peynsternaken wortelen, ende stoetse,ende97 wringhe wt met melke, ende doetet in dijn ore. Item sap van loke ende gansensmout te samen ghemenghet, ende doetet in dijn oren. Item dat sap van elsen, endetsmout vanden ael, doetet in diin oren.

893. Dit benemet die wete in die buke.

[fol. 79v]98Nem peper endewitten ghenghebaer99, endemaec daer af een deech, endesietet met seme dat derden deel of, ende drinc dat met wine. Nem sap van weghebredeende drinc met winnedike. Item dille ghestoten, endemenghet met seme, endemaeceen plaester.

894. Ten gheswolle vander yecht.

Nem edic wortelen, ende bloemen van tarwenmele, ende wijnnedic hier of eenplaester, ende op dat gheswel gheleyt.

895. Die niet spreken en mach100.

Hi drinke dat sap van elsen, het doet die worme in dat hoeft daer ment int ore doet,het maket goede maghe, het verclaret oghen als ment drinct.

896. Dit heilt alle rudicheyt. aant.

Wortelen van portellen, groen van spaengen, sulfur, ende swinen smout, een saluehier af heilt wel rudicheyt.

96 Rechts naast het recept staat in het Hs. in een andere, latere hand: sot ret.97 Het Hs. heeft dittografie van ende.98 Op de witte rand bovenaan de bladzijde staat in een andere, latere hand: de vie hen in den

bock.99 ghenghebaer] het Hs. heeft ghengeuaer.100 In de kantlijn staat in een andere, latere hand: de net spreekken mach.


261

897. Die haer melc verloren heeft.

Si sal [nemen] cristal met borne.

898. Die niet sciten en mach.

Die bloemen van vlieder, met born ghetempert ende ghedronken, doet wel kameren.

899. Voer den tantsweer. aant.

Recipe limaturam coernu cerui, et coque in olla rudi, et ponas in ore ubi est dolor, etcessabat dolor.

900. Een lit dat verstoruen is101.

Nem seni saet, ghesoden in oly van baeyen, ende binter op.

901. Om sproken of te doen ende die rompelen.

Hi neme latarie ende sietse met witten asiin, ende coperroet met borne ghesoden, elcin een sonderlinghe vat ghedaen, ende als men orbaren wil, so giet die twee waterente samen, so wortet melc, ende daer mede bestrijc dijn aensicht.

902. Ten scoerfden hoefden die niet nesen en willen.

Nem die bolster vanden walschen noten, ende doetet der enen groten aerden pot vol,ende maec in den bodem vanden pot .iiij. gateken, ende stoppen bouen vaste toe,ende onder die pot so set enen anderen pot, ende stoppet al omme wel dichte toe,ende settet aldus .ix. daghe of daer bouen, ende dat daer wt drupet, daer smeer datscorfde hoeft mede, het sal nesen.

903. Item salue tot scoerfden hoefden.

Nem alsem, ende ouerjarich smeer van enen swiin, ende quicsuluer, ende seem, endemaec hier of ene salue, ende eer ghiit metter saluen bestrijct, so doet dat kiint laten.Ende nem102 dan poeder die ghemaect is van vorschen, daer seldi thoeft mede wriuen,ende dwaet met asine, of dwatet eens met coe pisse, het sal wel ghenesen.

904. Om enen te doen slapen103. aant.

Nem die galle van den hase, ende ghifse den mensche te drinken,

101 In de kantlijn staat in een andere, latere hand: en let verstorfen is; rechts van het recept staatin dezelfde hand als hierboven: eyn leyt dat vearstorfen is.

102 nem] het Hs. heeft Nem.103 In de kantlijn staat in een andere, latere hand: de net slapen mach.


262

hi sel slapen in doghen; wiltu dat hi wake, so ghiet hem edic in die mont.

905. Om ene wonde haestelike te helen ende droghen.

[fol. 80r] Nem padden104 ende doetse105 in een aerden pot, ende bernse te puluer, endenem die puluer, ende stroeyse in die wonde, ende dan leyder een plaester op vanlode, si sal te hant helen.

906. Een salue die haer wt doet vallen.

Nem bolus armenicus of rode aerde, ende soffraen, ende tarwen bloemen, ende harse,ende tempert te gader met borne oft waerpat, ende smelt die harse eer106 ghise daeran doet107, ende dit is goede salue. Probatum est.

907. Enen108 dranc109 die wont is ende inwert bloet110.

Nem een note moscate, ende pulueriseerse, ende menghet met wat sukers of waermede dattet is dat ment niet en kennet, ende dat111 gheuet hem te drinken in wine,ende doetet in alle sine spise ende sijn dranc, ende dan net een plaester in heten wine,ende leg op die wonde; alst cout is ende droghe, dan vernyet, dat wonden bloet salter wonden weder wtgaen.

908. Die niet spreken en mach van siecten.

selmen gheuen corael ghepuluerizeert te drinken met wine, born of bier, of melc, hisel thant spreken.

909. Senen die ontcrompen siin.

Nem eyloef, ende sietet met smeer van enen honde, ende smeer die senen daer mede.Probatum est.

104 Vóór padden staat in het Hs. bad doorstreept.105 doetse] het Hs. heeft dochse.106 eer] r staat boven een doorstreepte n.107 doet] t staat boven een doorstreepte n.108 Enen] het Hs. heeft Enem.109 Na dranc staat in het Hs. is.110 In de kantlijn staat in een andere, latere hand: vor di uonde in blod.111 Vóór dat staat in het Hs. ghed doorstreept.


263

910. Ten buuc euel.

Nem caerden saet, ende sietet in een panne met suker endemet honich, dat saltu densieken doen eten.

911. Die sijn oriin niet houden en mach. aant.

Nem latuwen saet ende stoot wel te puluer, dan112 drinc dat met wine. Probatum est.

912. Teghen die rommelinghe in die oren.

Nem scaeps oriin, ende doetse al warm in siin oren, ende stoppese toe met boemwolle of met anderen dinghen.

913. Dranc teghen veniin dat een mensche heuet ghenut.

Nem millefolium dat is gherwe, ende stoetse, ende driinc dat sap met wijnnedic, hisel thant dat veniin coren.

914. Ten tansweer. aant.

Nem scauelinghe van113 harts hoern, ende sietse in asiin of in wiin, ende haut in dinenmont also heet [alstu] moghet doghen.

915. Zwarte tanden witte maken.

Nem colen van wingaert ranken114 ende wrijf daer mede diin tanden115.

916. Ten scorfden hoefden.

Nem pec ende atriment, ende siedet te gader, ende legghet al warm op een plaesteropt hoeft, ende doet niet of binnen .iij. daghen.

917. Die niet spreken en mach van siecten. aant.

Nem alune ende temperse in wermen wine of in water, ende doetet den sieken inden mont.

918. Die niet slapen en mach.

Nem moerbeyen ende stampse, ende ghif hem tsap te116 drinken, ende biint hem denbast opt houet, ende hi sel wel slapen.112 dan] het Hs. heeft dat.113 van] het Hs. heeft dittografie van van.114 Vóór ranken staat in het Hs. h doorstreept.115 tanden] het Hs. heeft tanghen.116 Vóór te staat in het Hs. de doorstreept.


264

919. Een wijf die hoer oriin niet maken en mach. aant.

Nem alexandrie, ende keruel, ende stampse, ende drinc auonts ende morghens117.

[fol. 80v] 920. Jeghen die bloet pissen.

Nem clofloec in wine of in borne, ende ghif hem te drinken.

921. Een vrouwe die verledich wil werden vander doder vrucht. aant.

Nem ysope ende ghif haer te drinken met winen water.

922. Die nyet bruden en wil118. aant.

Men seyt so wie dat willeghen bloemen [...] dat hem nemmermeer en lust te bruden.Item tsap van willeghen, daer mede dweghen sine leden, si souden wit werden.

923. Jeghen laserscap119. aant.

Eenen mol te puluer ghebernt, ende ghemenghet met den witte vanden eye, endetaensicht120 daermede ghewreuen, verdrijft laserscap. Item seem ghesmeert opt seer,ende dan cley daer bouen ghestreken.

924. Om haer te doen wassen.

Nem mols bloet ende strijct op caluwe stede, daer sel haer wassen.

925. Jeghen tmenisoen121. aant.

Hasel noten ghesoden in wijn ende driinc. Nem sleden ende sietse, ende drinc tsop.ix. daghe.

926. Ten tantsweer die ghi wt wil hebben.

Nem die scille van een moerboom, ende legse in wiine, dit .ix. daghe of ses daghe,ende scrappe dan122 dat swarte of, ende dat ander

117 Op de onderrand van het blad staat in een andere, latere hand: en vef de net oren machen inmach.

118 Tussen het opschrift en het eigenlijke recept werd door een andere hand toegevoegd: Itemals het waeyt et regent ende snuwet et hagelt alle onghemack ruert dan alst onwer.

119 laserscap] het Hs. heeft lasercap, met de c verbeterd uit s.120 taensicht] de e is verbeterd uit n.121 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: rode menson.122 dan] het Hs. heeft dat.


265

menghe met honich, ende leyt op den tant, die tant sel wt vallen sonder wee doen.

927. Tansweer123.

Nem porloec ende cauwe dat in dinen mont, ende ley dat op diin arme an die selueside daer du den tansweer hebs, op ene sene, ende dat porloec bestulp met eenre124noot scael ende biinter toe, daer sal treken een graeu blader, ende daer sel die tansweerin gaen.

928. Jeghen die gheluwe sucht125.

Nem .iiij. bladeren of .vi. vander gout bloemen126, ende ghif den sieken nuchterenteten.

929. Zwert di din vede127.

Nem lawen wine ende dwachten daer mede, ende so stroeyen daer na met puluer vanmirren; voert so neemt128 out rosel ende doetet in water datter tsout wt gaet in enepanne, met poreiden loec129 ende laet heten, ende dat lech daer op iij weruen of iiijweruen. Item iocket hi di, so nem selue ende rute, ende menghe met wine, endebestrijc130.

930. Jeghen den wormen in die oren te doden131.

Nem tsap van alsen ende ghiet in diin oren. Item tsap van alsen ghedronken, dat doetdie worme in die liue, het purgeert die maghe, ende thoeft daer mede gedwoghen,verdriuet luse ende neten.

931. Djt verdriuet die luse ende die neten132.

Nem quicsulver ende133 knetet in ouden rosel, ende bestrijc diin hoeft daer mede, sosellen si steruen.

123 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: de tan ut falen.124 Voor eenre staat in het Hs. eenre doorstreept.125 In de kantlijn staat in een andere, latere hand: gelsocht.126 goutbloemen] het Hs. heeft goutbloedemen, waarin de de doorstreept is.127 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: sveld der de fede.128 Na neemt staat in het Hs. os doorstreept.129 poreiden loec] het Hs. heeft proeiden loec.130 Na bestrijc staat in het Hs. in een andere, latere hand: jocht din zers.131 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: vormen oren.132 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: det verdrft de losse.133 Het Hs. heeft dittografie van ende.


266

932. Ten hoefsweer. aant.

Nem aziin ende tsap vander meester netel ende sout, dat menghe te gader endewriuedijn hoeft daer mede.

933. Teghen kijnder hoest.

Nem honich ende boter te gader, ende doetet in haren mont.

934. Item ten hoest134. aant.

Nem sali, ende sietse in goeden wiin, ende drinc dat. Of nem water mater ende [fol.81r] sietse in water ende driinc dat.

935. Die bloet ter nesen dat ment niet stempen can135.

Nem ionghe wiingaerts blade, ende droechse, ende pulueriseerse, ende die puluer indie nese ghedaen. Item nem tbloet dat vter nesen loept, ende bernet te puluer, endeblaset in die nese gaten. Item puluer van ruten, ghetempert met azine ende ghedronken,ende den cleynen vingher vast gebonden met enen rieme an die selue zide daer dienose bloet. Item nem enen ketel van wermen water so heet als ghijt doghen moghet,ende settet uwe136 voete in ende [bint] uwe vingher mit enen drade.

936. Om twerten mede of te doen137. aant.

Nem rode slacken, so vele als du wilste, ende doetse138 in enen139 verglaseden pot140,ende maec inden pot .iij. gaten of vier, ende worp daer op also groet141 souts, endelaetse staen rooten want der tijt toe dat de vetheid der wt lopen is, ende onder desenpot set142 een anderen pot, ende dese potten zellen op melcander staen wel toegheliemt, ende als ghijt orbaren wilt, so nem een veder endemaecse daer in nat endebestrijc so die werten drie werue des daghes, ende so sellen die werten te hant ofgaen.

134 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: host.135 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: de blo der nossen.136 Na uwe staat in het Hs. v (?) doorstreept.137 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: varten.138 doetse] het Hs. heeft dochse.139 Na enen staat in het Hs. verghi vergle doorstreept.140 pot] het Hs. heeft pat.141 groet] het Hs. heeft graet.142 set] het Hs. heeft sel.


267

937. Ter couder pisse143. aant.

Nem gherwe, ende stoetse, ende driinc met asine. Item of hi ga met sinen aerse ineen tobbe met couden water sitten.

938. Ten quaden adem ende ten quaden borst. aant.

Nem ysope, ende sietse met wiin, ende driinc des auonts ende des morghens. Itemeppe, ende vencoel, ghestoten te gader ende ghedronken tsauonts, maekt goede borste.Item eppe saet ende honich ghesoden te samen, ende nut dat nochteren, dat maketgoede borste.

939. Ten hoeft zweer. aant.

Nem ambrosiam, ende doetse in enen nyen pot, ende vollen met water, ende laetsieden tot derden deel toe, ende wassche diin hoeft daer mede, du gheneses. Itemstamp scarleye ende sout te gader, ende leg op siin dinniinghe, ende dwa siin houetafter met asine. Item nem groen mente ende asiin te gader, ende wrijfter mede tfoerhoeft, ende andersins canneel. Certum est144.

940145.

Item senwer is goet ghenut: die niet verduwen en can in die maech, senwer sal hieten. Certum.

941.

Item bakelaer daer maectmen of oly van beyen, senwer oly ist.

942.

Item gingiber of gengebaer ghenut of gegeten, dat verdrijft die sode endemaect goethert, cauwen sel hiit an grove stucken, ende latet in gaen. Certum.

943. aant.

Item als die gansen vliegen inden winter, ende screeten, dat beduut vryesen andenhemel, dan vliegen sy, ende maken geluut. Certum.

944. aant.

Item als die catte inden winter by dat vier of op dien haert comen sitten, dat beduutvriesen, het sal seker vrisen. Certum.143 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: coutpes.144 Na dit recept volgt in rubriek: Amen notum.145 Tussen dit recept en het voorgaande staat in een andere, latere hand: fever is got de net

verduuen mach.


268

945. Item. Een mensch die wat seers heeft ende dat ettert altoes.

Dat selmen drugenmit wat sinnewaers, ende dan opleggen carpy of scaffen doec, ofbernenden aluwn in stroyen, dat selt het seer medallen seer drogen ende ghenesen.

946. Item. Een mensch die syn hielen wtbreken inden winter.

Det comt van couwen: hy sal altoes werm metten voeten gaen ende als het wtghebroken is, dan sel hi er opleggen heelsalf, betren selt. Certum.

[fol. 81v] 947. Jegen doefheit.

Neemt runde vander esschen ende smeer vanden honden, met olie van oliuen, endemit den sape alsen: dit siet te samen ende ghiet dan in die oeren.

948. Om den lichame [varingh] te maken. aant.

Neemt seem, ende liin saet146, ende verssche wiin, dit siet te samen, ende maectplaester op den nauel, dat [doet] wel ter camer gaen.

949. Die siin memorie heuet verloren. aant.

Ghif hem drinken .v. daghe aen een goud bloem, ende salie, ghestampt endeghetempert te gader met wine, ende sullen daer bi ghenesen.

950. Jeghens tgroet euel147.

Wanneer die menssche vallet / een hont so sla doot, ende nem die galle daerof, endestoetse ontwe met water, ende gif den sieken drinken, hine salre voer waer niet mervallen, ende gif hem teten therte van enen honde ghesoden.

951. Jeghens draghinghe vanden hoefde. aant.

Nem salie, ende sietse in wine, ende ghif hem drinken drie daghe nochteren148.

146 liin saet] het Hs. heeft liim saet.147 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: grot evel.148 Een gelijktijdige hand heeft hierna drie woorden toegevoegd: dit doet gheringhe.


269

952. Jeghens sericheit vander kelen ende den huuch149.

Nem rose water, endemenghet met honich, endemet water, ende hier gorghelt dickein uwer kelen150, alle morghe nochteren, ende dan sweet wat.

953. Jeghen fisteleringhe in die kele151.

Siet pelen, ende wilde caeskiins met gheiten melc te maten, ende hier mede spoeltv kele.

954. Jegens die worme inden buuc152. aant.

Ghif hem drinken gheiten bloet. Of gif hem drinken tsap van alsen.

955. Wiltu een claer huut maken.

Nem wortelen van vennekole, ende153 sietse met wine, ende daer mede salmenttaensicht dicke dwaen.

956. Jeghen thaer te wassen.

Wriif agrimonie154, ende menghese met155 honts melc, ende legghese opt hoeft, endesiet verbena ende alsen in water, daer mede dwaet v houet.

957. Jeghens den hoeftzweer.

Nem doenre barde, ende stam\p/se me wit mankop zaet, ende met vrouwen melc,ende met rose water, hier of maect156 een plaester, ende legghet op thoeft.

958. Jeghens den steen157.

Nem merkem zaet, peterselien \zaet/, korse zaet, keruel saet, vennecoel zaet, desesade nem elx een deel, ende maecse wel clein te

149 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: kelen.150 kelen] het Hs. heeft keler.151 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: kel.152 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: vormen in den bock.153 Het Hs. heeft dittografie van ende.154 agrimonie] het Hs. heeft agrinomie.155 Het Hs. heeft dittografie van met.156 maect] c verbeterd uit ch.157 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere latere hand: sten.


270

puluer158, ende sietse inden stercsten wiin die ghi viint, ende dit salmen drinkennochteren.

959. Jeghens quetsinghe van vallen of van slaen159 binnen gheheelrehuut.

Nem honich ende also veel souts ende160 een161 deel olien van oliuen ende siet te gaderalso want dicke wordt ende dat leg\g/he op een [fol. 82r] kempen plaester ende biintouer die quetsinghe.

960. Wiltu maken treyt. aant.

Nemwieroec162 endemaecse te puluer ende nem verssche scapen roet endewas endeolie ende siet ouer een ende alst is ghesoden, so nemt van deit viere, ende laet eenluttel colen ende [alst] bicant cout is, so neme een linnen163 doec, ende stecken daerinende trecken cort weder wt ende laet verstiuen.

961. Wiltu maken plaester ieghen zeer benen.

Nem olie van baayen, ende huusloec, ende vrouwen melc, ende wieroec ouer een,ende maect een pleyster.

962. Jeghen quetsinghe inden liue164.

Nem confelie de greine, ende blade van prumen, dit siet met starken wine endedrincken nuchteren.

963. Jeghen quetsinghe anden lichame of van anderen leden.

Nem asule, ende assine, dit stoet ouer een, ende nem bloemen ende maker een koecof, ghetempert met borne, ende siet met botteren, ende maec een bat, ende badedaerin, ende et den koec, der quetsinghe saltu ghenesen.

158 Na puluer staat in het Hs. ende te puluer.159 slaen] het Hs. heeft claen.160 ende] verbeterd uit eeñ.161 een] het Hs. heeft eeen.162 Na wieroec staat in het Hs. wi doorstreept.163 Na linnen staat in het Hs. dū doorstreept.164 Rechts staat naast het recept in een andere, latere hand: gequetz is van bennen.


271

964. Die den crop vander maghe quaet heuet165. aant.

Hi drinke gheyten melc daer linzaet in ghesoden is.

965. Jeghens quetsinghe.

Siet bonen in water ende in wine, dat si breken, ende doe daer toe scapen roet, endeduet doer een cleet, ende legghet op die quetsinghe.

966. Jeghen quetsinghe vander borst.

Latuarien166: marouie, auerunde, isope, elx euen veel, dit wriif te samen met honich,ende nutte daerof.

967.

Draghendra versla die worme inden menschen.

968.

Jeghen alle veniin is radic goet ghegheten167.

969. Jeghen quetsinghe vanden kinnen. aant.

Stampt groen rude, ende sout, ende honich te samen, ende legghet daerop.

970. Jeghen die voet die gheswollen siin van gaen168.

Leit daerop verbena ende weghe blade ghestam\p/t.

971. Jeghen quetsinghe vander169 dien.

Neemt biuoet mit barghen smout, ende mit asine, ende legt daerop.

972. Jeghen die quetsinghe vander borst. aant.

Nutte puluer van isope ende perdike170.

165 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: koden machen.166 Latuarien] verbeterd uit lattuarien.167 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: Suen(?)168 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: fod gesvolen ees van gan.169 Na vander staat in het Hs. borst doorstreept en geëxpungeerd.170 perdike] het Hs. heeft perlike.


272

973. Jeghen die sericheit vander kelen.

Drinct wiin daer in is ghesoden, salue met zeeme.

974. Om doerne ende scut171 wt te trecken sochte.

Stampt polipodium mit ouden swinen smeer, ende legt daerop.

975. Jeghen lopende oghen.

Nem hiifte ende stamptse ende dat tempert mit vrouwen melc dat druct in die oghen,ende etse nochteren teghen witte ende bruun verwe.

[fol. 82v] 976. Om doet vleysche wt te trecken.

Nem172 netelen ghestamt endemet sout, dat leghe daerop; of die plumen van aluunneof van calmie, of dust dat wast int riet dats sochte.

977. Om te breken een he\e/l huut173.

Nem goutworme ghestampt met asine ghetempert ende gheeleit daer op daer menwil.

978. Jeghen die gheswollen lede die oplopen.

Nem netelen ghestampt ende daerop gheleit dan wortet gallen, ende daerop gheleittreiten aldus ghemaecket:Nem was ende wi\e/roec, ende scapen roet, ende daer een luttel olie van oliuen

toe.

979. aant.

Netelen siin goet plaester op die lenden ende doet wel vrine maken, ende is goetieghen coude pledersin ende euel, leit mense daerop ende suuert die borst van flumenende ghenest174 den daghelixen corts ende wit wader ende die ghelsucht175 endewonden, ende stempt bloet176 met witte vanden eye, tsap vanden netel ghesoden inboem olie doet e\e/n menssce sweten als men daer mede smeert. Tsap vanden

171 scut] het Hs. heeft sciit, met twee streepjes op de i's.172 Nem] het Hs. heeft nen.173 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: cantaretes.174 ghenest] het Hs. heeft ghenet.175 ghelsucht] het Hs. heeft ghesucht.176 Na bloet staat in het Hs. met doorstreept en geëxpungeerd.


273

netel inden mont ghehouden droeghet177 die huut ende ghenest178 oec spenen die zinvaringhe ende heeltse.

980.

Neemt179 scellen van apel van garnaten, ende maeck te puluer, dat suuert ended\r/oghet.

981. Wie dat gheswollen is erghent aen sinen leden180. aant.

Nem lin zaet, ende heemse wortel, dit salmen sieden met olie van bayen, hier ofmaect een pleyster ende legt daerop.

982. Een ander. aant.

Nem mos van sledoornen, ende menghet met wollen onghedweghen, ende luttellinzaet, ende een luttel souts, ende dit wellet in witten wiin so langhe dat al dickewort, dan legt opt ghezwelle.

983. Wie dat doef is181.

Hi neme smeer worten ende doenrebaer, ende dat stam\p/t elc bi hem, met dien sapesal hi dwaen siin slae\p/ ende siin mont ende sal oec drinken vanden sape.

984. Jeghen die scelle in die oghen.

Nem ende bern menschen linaet te puluer op een heten steen, stroeit int oghe.

985. Wiltu doden die worme inden oren182.

So nem dat sap vanden henip, ende ghiet in die oren, si steruen.

986. Jeghen die cortelic doef is worden183.

So nem smout van enen ael, ende dat druupt int oer al184 heet.

177 droeghet] in het Hs. doeghetmaar in een nota, toegevoegd in de kantlijn in een andere, laterehand staat: dat drocht.

178 ghenest] het Hs. heeft ghest.179 Neemt] het Hs. heeft Neemtso met door so een fijn streepje.180 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: gesvolen.181 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: dof.182 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: worm.183 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere, latere hand: dof.184 al] dit woord is in het Hs. bijna geheel door waterschade uitgewist.


274

987. Item.

Of nem dat water dat druupt wt enen esken hout185, ende druupt int oer.

988. Item.

Of nemt vrouwen soc mit asiin, ende druupt int oer186.

185 esken hout] de eerste twee letters (es) zijn bijna geheel door waterschade uitgewist.186 Na dit recept staat in een andere, gelijktijdige hand (verschillend van de latere hand die de

marginale notities toegevoegd heeft): deo gratia amen.


275

[Recepten uit Hs. IV 205 K.B. Brussel (no

989-1033)]

[fol. 16r] 9891. aant.

Elencampana es goet jheghen vercouthede van senuuen, ende jheghen vercoudemaghe; hare wortel ghesoden in wine es goet der borst die vercout es, ende jeghende hoeste, ende jeghen corten adem; hare sap met ruten ghedronken es goet denghescorden.

9902. aant.

¶ Grissconte es goet jeghen allerande rudichet; drinct men hare sap3 met waermenborne ende met zukere of met wine; so es oec goet ghedronken jeghen dwater endejegen tfledercijn ende jegen de leuere ende milte die verstopt zijn; so purgie\r/tvervorren colen ende melancolie ende fluemen ende alle quade humueren.

9914.

¶ Tsap van yserne ghehouden in den mont gheneest den mont van allerande euelevan den monde. Ende het heelt versche wonden seere.

9925. aant.

¶ Rute es goet jegen de tant zweere alse mense siet in wine; rute ghestampt endeghedronken op6 de wonde gheleit es goet jegen beten van verwoeden honden of vanvenynden beesten. Item in borne ghesoden endewarem ghedronkenmet wine es goetjegen7 cremminghe in den buuc. So es goet jegen de worme in de daerme.

9938.

¶ Netele ghestampt ende ghew\r/onghen in versche wonden gheneest ende oecghenees[ts]e de spenen opdat mense stampt ende daer vp leit.

994. aant.

¶ Sailge conforteert de sennen bouen allen cruden ende jegen hiechtichede endegheneest aude hoeste ende seerheit van der siden.

1 In de bovenrand van het blad staat in dezelfde hand: vercouthede van zenuwen.2 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: [r]udich.3 Na sap staat in het Hs. met geëxpungeerd.4 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: mont.5 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: tantzwere.6 Het Hs. heeft of.7 Het Hs. heeft ejegen met de eerste e geëxpungeerd.8 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: spenen.


276

995.

¶ Den ghenen die den lachame ghezwollen heeft salmen gheuen drinken de wortelevan eedicke, ende tsap van epplinen, ende doene wandelen daerop.

9969. aant.

¶ Ysope ghesoden in wijn ende met fighen ende ghedronken es goet jegen coudehoeste; ysope met veencul sade ghesoden in wyn es goet jegen de siecheit van dendaermen; ysope groene ghestampt, ende tsap ghedronken met occimelle, gheneestde perse vanden lichame, ende maectene licht, ende purgiert tayhe fluemen, endedoet de worme, ende suuert de moeder, ende jegen dwater ende gheelsocht10.

99711. aant.

¶ Malue maect lichten lachame, ende doet ripen zweeren ende ute breken. Item sogheneest daerme die ghescort zijn ende onstopt orine ende brect12 den steen, metwine ghedronken.

99813. aant.

¶ Dille ghesoden in olie ende ghesaluet op den slaep doe[t] wel slapen, endemueruwetharde zweeren, ende droeghet versche wonden.

[fol. 17v] 999. ¶ Wie dat die borst quaet heeft14. aant.

Die neme eppe sap, ende honich, ende siede dat te gadre, ende drinke dat nuchtren,hi sal ghenesen.

1000. ¶ Die niet pissen en mach15. aant.

Neme gaerwe ende stampse met eysile ende drincse, hi sal pissen.

1001. Die de borst wee doet16. aant.

Die sal nemen kerse, ende stampse, ende minghelse tsap met

9 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: [c]oude hoeste.10 Naast het recept staat in de rechterkantlijn: dwater.11 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: lichten lachame nota.12 Het Hs. heeft trect.13 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: slapen.14 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: borst.15 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: pissen.16 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: borst.


277

gheetinen melc, elcx euen vele, ende drinke dat, hi sal ghenesen. Eppe met eysile esgoet ter borst.

1002. ¶ Jheghen de tant zweere17.

Hout in dinenmont vque folium: eest van hitten of van walghene, hi gheneest of vanbloede.

1003. ¶ Tande daer worme in zijn18. aant.

Die neme yseraerd, ende gherwe, ende stampe dat met aysile, ende houde dat langhein sinen mont jeghen dat hi slapen gaet, so steruet die worme.

1004. ¶ Een ander. aant.

Stamp de wortele van yseraerde, ende sietse met eysile, endemake daer af een plaesterende legse op die wanghe.

1005. ¶ Jeghen quitsinghe van binnen den lachame19.

Hi sal baden ende daer in doen huemst, ende brunelle, ende confilie, endeprimulaueris20, te somer tide, ende te winter tide wortelen van huemste ende vanconfilien ende brunelle, dit zijn de crude mede te badene.


Neempwortele van oermonden, endemaecter af puluer, ende danmelc, ende blommeende maecter af een supin ende supet nuchteren.

1007. ¶ Jeghen de hoeftzweere21. aant.

Neempt groenemunte ende aysil te gader, endewryftermede den slaep ende tforhoeft.Item siet polioen in aysile ende wryfter mede tvorhoeft ende den slaep.

100822. aant.

¶ Ysope es goet der borst. Ende mostaer[t] zaet den hersenen.

17 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: tantzwere.18 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: worme.19 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: quitsinghe.20 Het Hs. heeft permulaueris met p gevolgd door het afkortingsteken voor er.21 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: hoeftzwer.22 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: lichten lachame.


278

1009. aant.

Merradich ende de wortelen van gladien metten sape op den nauele gheleit, maectden lachame licht.

1010. aant.

Jeghen eene wonde die23 te saen heel es, neemt bladere van agremonien daervp24.

1011. ¶ Salue jeghen allerande quitsinghe25. aant.

Neemt .j. hant vvl nachtscaden, ende eppe, ende glorifilate, ende senickele, endevioletten crut, elx .j. hant vol, ende stampet al ouer een, ende .j. verrendeel26 wijns,ende .j. liber bargijns smouts, ende siedet alse een waermoes, ende vringhet dor .j.douc.

1012. ¶ Plaester jeghen alle ghezwelle27. aant.

Neemt lijn zaet28, ende wortelen van huemste ghepelt ende ghesoden, ende datghestampt te gader, ende ghemingetmet olien van oliuen, ende dat al waerem deropgheleit.

[fol. 18r] 1013. ¶ Salue jeghen allerande quetsinghe29. aant.

Men sal nemen veenkel, violette cruut30, eppe, glorifilate, besien van nachtscadewe,van elken .j. hant wl, ende scaruent al te gader ende siedent alse waermoes ende danwringhet dor .j. cleet. Ende dan neempt .j. verrendeel31 ponts maegden was ende .j.verrendeel32 bargin smeers ende smelt dat te gader ende dan doeter toe tsap vanden vorseiden cruden ende eist33 te dicke, so doeter toe noch bargin smout, ende eistte dinne, so doeter toe noch was ende doet dese salue in bossen.

23 Na die staat in het Hs. ta doorstreept.24 daervp staat onder de voorgaande woorden.25 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: salue.26 verrendeel] het Hs. heeft v'r.27 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: plaester.28 lijnzaet] het Hs. heeft lijnzaert.29 In de bovenkantlijn staat in dezelfde hand: salue.30 violette cruut] het Hs. heeft violente cruut.31 verrendeel] het Hs. heeft v'r.32 verrendeel] het Hs. heeft v'r.33 Na eist staat in het Hs. de geëxpungeerd.


t.o. 278

Brussel, Kon. Bibliotheek, Hs. IV 205, fol. 18r.


279

1014. ¶ Jeghen den doeden34.

Neemt vwe orine, ende sout, ende siedet te gadre, ende latet staen coelen, ende dwaterdeuel mede.

1015. ¶ Jeghen allerande curtse35.

Neemt .iij. hoefde loecx ende pelse ende stampse ende temperse met goeden aysile,ende gheeft hem drinken .iij. waerf op den tijt dat de curts hem compt, ende dit doet.iij. waerf.

1016. ¶ Jeghen doet vleesch36.

Neemt cocku[c]x loec37 ende windet in een violette blat, ende legghet op .j. heetenhe\e/rt, so saelt werden alse smout, ende dat bint op doet vleesch. Probatum est.

1017. Jeghen38 dat menisoen39.

Neemt metelieue cruut, ende tormentine, ende boenen, ende stampse ouer een, endemaecter af .j. couke ende tempertenne met goden wine, ende gheeftene den siekentetene tote dat hi ghenesen es.

1018. ¶ Jeghen hiechtichede40.

Neemt ouerjaerich hoy, ende siedet in watre, ende van desen watre maect .j. bat somen heets mach ende daer mede wel zweeten.

101941.

¶ Puluer van der gladien met roese watre es goet jeghen jocte van den oeghen alsemer dwater in druup[t].

102042.

¶ Polioen ghesoden in wijn met fighen es goet jegen coude hoefde.

34 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: doden.35 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: curtse.36 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: doet vleesch.37 cockucx loec] de c (2e) stond bijna zeker in het Hs. Er is een wormgaatje precies op de plaats

van deze letter.38 Na Jeghen staat in het Hs. denu geëxpungeerd.39 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: menisoen.40 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: hiectich.41 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: jocte.42 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: coude hoefde.


280

102143.

¶ Cuelne es goet ghedronken den ghenen die in onmacht vallen.

1022.

¶ Surkele ghenut doet wel orine maken, ende stopt44 den lachame die licht es vanhitten, ende stelpt bloet, ende doet vte de worme.

102345.

Spunne, endewijn, ende olie van oliuen, ofte meysche botre, ende in wijn de crumenvan .j. witten broede, die ghesoden ouer een ende gheleit op .j. cleet al warem, esgoet op al ghezwel ende op alle quitsingen van slaghen.

[fol. 18v] 1024. ¶ Die den vede seer heeft. aant.

Hi neme tremorseke ende stampse ende duatene met den sape ende legter cruut vp.

1025. Item.

Neemt den tsop van den vliendre, ende donderbaer, ende heeder netelen, ende ditstampt in .j. vat daer noyt loec in en quam, ende dat sop doet in niewe panne erdin,met ouerjaerighen smoute bargin, of met vrouwen spunne, ende dwatenemet goedenaysile, ende synre gate in, so neemt smout van dodren van eyeren, ende bestrijct degate altoes in tuusche[n] deke[n]46.

1026. ¶ Om seronen te maken47.

Neemt wieroec ende scapin roete, ende maegden was, ende olie van oliuen, endesmeltet al te gader in eene panne, ende doeter .j. suueren linin cleet in ende dan latetcoelen.

1027. ¶ Alse een mensche ghequets es sonder wonde48.

Salmen nemen de crumen van tarwine broede, ende siedent wel in goeden wine, endemaken daeraf eene plaestre, ende legghet al warem

43 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: onmacht nota.44 stopt] het Hs. heeft onstopt met on geëxpungeerd.45 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: ghezwel.46 tuuschen deken] het Hs. heeft tuusche denke.47 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: seronen.48 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: quetsine.


281

op de quetsure, ende verniewent .iiij. waerf of .v. met wine, ende legghent ter telkenal waerem op, het sal ghenesen. Probatum.

1028. ¶ Jeghen de coude pisse49.

Nem eene hant vvl comijns, ende stampt te puluere, ende drinke dat in heetenwittenwine.

1029.

¶ Nem verbena ende alsene ende maecter poeder af, ende stroyet daer ghi wilt, daeren sullen no meer vloen comen.

1030. Die niet de camere hebben mach.

Hi sal neme[n] eene roetin kerce, ende houdense jeghen tfier een lettelkin, ende dan50

vriuense met soute langhe ende wel, ende dan salmen die kerce alsoe steken in zynfondament, ende al soe sal zijn fundament gheopent werden. Probatum.

1031. ¶ Noch die niet de camere hebben mach51.

Hi sal nemen eenen vlienderinen stoc al groen ende doen dupperste van den scursen\af/ ende dat naest den houte leit dat sal hi nemen, ende legghent in wine, ende datsal hi drinken.

1032. ¶ Noch een ander.

Nem ouerjaerich lijn saet ende siedet langhe, ende dat doet in een sackelkin al waerem,ende legghet den sieken op sinen buuc, hi \sal/ de camere wel hebben. Probatum.

103352.

¶ Neemp crijt ende scauet wel cleene ...

49 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: [cou]de pisse.50 Na dan staat in het Hs. le doorstreept.51 In de linkerkantlijn staat in dezelfde hand: ...(?) camere ...(?) hebben.52 In de linkerkantlijn staat een onleesbare notitie.


282

[Recepten uit Ms. nēerl. 127 Bibl. nat. Parijs (no

1034-1124)]

[fol. 1r] 1034. Item53 ist dat sake dat dijn hoeft sweert vander hettender sonnen.

So dwaet mit rose water of make dijn hoeft cout mit stale of roesco [...]54.

1035. Sweert oec van enigher couder saken.

So dwaet vv hoeft langhe mit warm water, ende55 \couwe/ galiga ende hout onderdijn tonghe, so vergaet vv die hoeft sveer.

1036.

Item sap van alsen, ende mit honich ende mit vrouwenmelc ghemenghet, verdrieftalle siechten vanden oghen.

1037. Item die den mont sti[n]cket.

Die sellen hoir mont spoelen mit asin of edic, tsauens als hij slapen gaet.

1038. Item stincket dijn aedem die wt vv mont gaet. aant.

So siet om enen beker van gueden edic, ende drinct dairof des auonts of dessmorghens, of eet nuchteren polijen of eppe.

1039. aant.

Item neemt atriment ghebernt op eenre leije, ende legghet op die wonde of op dieaderen of op dinen nose, dat bloot vergaet.

1040. Item is dinen kele haes.

So neme loke, ende make dat mit melcke ende met morwe case, ende eet dat.

1041. Item wil ghi dinen keel clair hebben.

So hout ghemalen peper langhe in dinen mont, of als du gaet slapen, so drinctghemalen peper.

53 Na Item staat in het Hs. dit doorstreept.54 roesco...] de rest van het woord werd bij het inbinden weggesneden.55 Na ende staat coude doorstreept; couwewerd in de kantlijn toegevoegdmet verwijzingsteken

in de tekst.


1042. Item biten die siere dinen hande. aant.

So stroyt svavel int vier op die coelen ende van die roeke steruen [fol. 1v] die sieren56.

56 Na sieren staat Item doorstreept.


283

1043. Item die dat rode buuceuel heeft.

Die sel nemen weghe blaen, ende sieden die, ende drincken die nuchteren of eetssenuchteren, altehant vergaet di.

1044. Itemmercke een goet dinc voirden ree.

Dat sop vander alsen, ende van biuoet, ende van selue, ende dat sop vanden verbenen,ende van weghe blae[n] mit oly, ende dat te gader lawe ghemaect, ende ghedronckenalle daghe toten neghende dach toe: met dese dranc sien vele lude sont gheworden.

1045. Itemmoghestu qualicken slapen.

So nem wit mancop saet, ende anijs saet, ende vennecoel saet, vri[ft] dat te samen,ende et dat ende drincket, ende dat is den kinderen sonderling goet.

1046. aant.

Item of wijn ghedroncken dair billen of billen saet in heeft gheleghen drie nacht, doetdat selue.

1047. Item heefstu worm in dijn buuc.

So smere dinen fondament binnen ende buten, mit honich of mit soete melc, socome[n] si dair thant toe.

1048. Item bistu moede inden weghe gheworden.

So neem57 rute mit oly, ende menghet te gader, ende smere dinen voete dair mede.

1049. Item heeft di een hont ghebeten. aant.

So stote honich mit loke, ende legghet dair op.

1050. Item heeft di een elsen of een naelde ghequest.

So neemt parkement, maect nat mit witte vanden eye, ende legt dair op.

[fol. 2r] 1051. Item wil gy vleysch snellike sieden.

So doet in enen pot luttel glas, ende onder den pot barnt wilghen hout, opter stedewert ghenoech.

57 neem] het Hs. heeft neen.


284

1052. Item teghen den tansveer. aant.

Neemt ghesoden rute ende doetse op die tande.

1053. Item wie sijn hoeft ghestoppet is.

Hij neme honich ende bier, [.i.] pint, lieuer meer dan58min, ende scumtet, ende nemeghemale peper dair toe, ende siet dat, ende maket ghelijcken als een lectuarie, endeeet dair enen lepel vol of, niet alle daghe, mar ouer den derden dach.

1054. Item wye sijn buuc hert is.

Hij neem wortel van wegheblaen ende stoetse, ende doet svinen smoet dair toe, endemake59 een pleyster ende legghet op sijn buuch, so sel hij slincken.

1055. Item die dat buuc euel heuet.

Hij neme grensing, ende laet hem braden inden smoute, ende gheuet hem dan tetene.

1056. Item sien die borsten verha[r]t60 vander melc. aant.

So siet weyte mele mit ruten in water, ende saluet dinen borste dair mede, altehantwordse saft ende gheuet melc.

1057.

Item wijt mancop saet, mit honich ende mit suker ghemenghet, is goet teghen dendroghen hoest.

1058.

Item ripen kersen, ende ripen prumen, nuchteren ghegheten, sien der maghen goet;water si ontclaren.

1059. Item als die soete melc is ghemolliken. aant.

So neemt [fol. 2v] een yseren pan ghewellet dair in of in enen stenen, so ist goetteghen dat buuc euel.

1060.

Item galiga doet wel verduen den spise, ende is goet gheroken.

58 dan] het Hs. heeft dat.59 Het Hs. heeft dittografie van ende make.60 verhart] het Hs. heeft verhat.


285

1061. Item diegheen die legghet in suaren61 suchten ende hij nietsveten en can an suchten die hij langhe heeft ghedragen.

Die sel nemen huusloec drie hoefdekijn, ende stoten dat in enen steen, ende doendair toe ghesmo[n]ten resel in eenre panne endemenghet dat, ende smere dair medesijn borst alom sijn herte.

1062. Item teghen den hooftsweer. aant.

Neemt asin of edic, ende dat sap vander meester netel ende sout, ende siet dat tegader,ende dair di dat hoeft sveert62 wrijft dair mede.

1063. Item teghen den quade borst ende quade maghe. aant.

Drinc ysoep mit wine, ende mit warme water, ende mit butter, ende drinct tsauensna den eten.

1064. aant.

Item saly mit water ghesoden is goet teghen den borst.

1065. Item teghen die tansweer. aant.

Hout asine langhe in dinen mont.

1066. Item als die mensche bloet laten heeft. aant.

Ist root bloet ende inden middel witte dropel, dat beteikent dat hem die doot is bi.

1067. aant.

Item dair sien drie daghen int jaer, die dan bloet laet op enighen dach van diendaghe[n], hij sel steruen op dien dach of cortelic dair na [fol. 3r] of nemet hij pisoen,et63 sel hem ni[e]t helpen. Dit sien die daghen; onse vrouwe dach in die marte, sintjacob dach die mere, ende sinte andries dach.

1068. aant.

Item ysop ghedroncken mit warm water, doet thant der doder vrucht ghenesen.

61 Na suaren staat in het Hs. suchten doorstreept.62 Na sveert staat in het Hs. wy doorstreept.63 Na et staat in het Hs. het doorstreept.


286

1069. Item ene vrouwe die in arbeit gaet.

Men sel legghen scorleye op horen nauel, is dat kint leuende of doet, het wortghewonnen.

1070. Item die eten noch drinken onthouden en mach. aant.

Hij neme garwe, ende vrieftse ontwien, ende drincse mit lawe wine.

1071. Item hoe men enen wonde ghenesen [sel]. aant.

Men sel nemen alsen, ende stampse mit oude smere, ende bint dair op.

1072. Item teghen den hoest. aant.

Neemt sali, ende sietse in goede wine, ende drinct heet elckes daghes, of nimmaterne,ende sietse in water, ende drincke als du seer hoestes.

1073. Item teghen die coude maghe.

Neemt honich mit lawe water, ende laet alsoe ingaen, dat suuertsi.

1074. aant.

Item coppen spin gheleit op enen wonde, die en svellet niet.

1075. Item teghen den vloe.

Alsenbladen gheworpen om bedde verdriuet die vloe.

1076.

Item amael is goet die legghen in heter sucht.

1077.

Item die carrelen van kersen sien64 goet der blasen ende der maghen.

[fol. 3v] 1078.

Item vighen die sien quaet onghesonden luden. Item vighen die sijn quaet te verduen,het en \si/ dat mense ete mit ghengheuare.

64 sien] het Hs. heeft siet.


287

1079.

Item anijs is goet den hoeft ende den maghe ende verdriuet den wijnt, ende et is goetden ghenen die qualike hoir vrine maken moghen.

1080. Item die qualiken slapenmach. aant.

Hij neme billen saet, ende legghet op den slaep, so sel hij slapen ghereet.

1081. aant.

Itemwit ghengheuair is goet teghen den couwe borst, ende teghen vercouwe maghe.

1082.

Item sedevair is goet teghen lanc euel ende teghen wint ende teghen steecten die terherten gaen.

1083.

Item witte suker is goet den borst ende teghen versiken ende teghen den hooft sveredie van hetten comt ende teghen besloten lichame.

1084. Item teghen die svere. aant.

Siet tarumeel mit oly ende bint opten svere, altehant vergaet hij.

1085.

Item carstangen dicke ghegheten sien den hoeft quaet.

1086.

Item amael is goet die zerich sien in die borst, in die leuer ende in die milte.

1087.

Item siet selue ende rute in wine, dat is goet ghedroncken teghen die gichte alle tide,ende ghene dinc beter.

1088. Item hebt gy die gicht.

Neemt peonien, endemaect dair puluer of, ende siet dat in wine [fol. 4r], ende drinctdat.

1089. aant.


Item sali mit water ghesoden is goet teghen die borst.


288

1090.

Item wortel vanden vennecoel ghesoden in wine ende nuchteren ghedroncken, datstarket die65 sien.

1091. Item die den nese bloet. aant.

Hij neem eppe, ende stampse, ende drinct dat sop, so vergaet hem.

1092.

Item rute al raeu ghegheten scarpet66 dat tsien.

1093. Item die sveten willen67. aant.

Hij neme dat sop van venne coels wortelen, ende drincket nuchteren, ende deckehem wel, hij sel sveten.

1094. Item die eten noch drincken onthouden en mach. aant.

Hij neme garwe ende wriuese ontwien, ende drincke mit lawe wine.

1095. Item teghen dronckenscop.

Soec rawe appel, of cout water ghegoten op sijn ghemacht is oec goet.

1096.

Item warm esel melc is goet teghen den tansveer.

1097. aant.

Item die wortel vanden wilden rose is goet teghen den beet van enen dollen hont.

1098. aant.

Item een mol te puluer ghebarnt, ende ghemenghet mitten witte vanden eye, endedat aensicht dair mede ghewreuen, verdriuet laserscap.

1099.

Item wijn ruut gesoden in wine, ende dat ghedroncken, dat maect dat hertsen reyn.

65 Na die staat in het Hs. sin doorstreept.66 Na scarpet staat in het Hs. die doorstreept.67 Het Hs. heeft dittografie van willen.


289

1100. aant.

Item saelgen bladen ghesoden in wine, is goet teghen gich[t] ende teghen epilencie.

1101. Item die dat buc euel heeft.

Hij neme weghe blade [fol. 4v], ende stampse mit asine of mit out bier of mit oudewine, ende drinc dat, hem sel te bet wesen.

1102. Item die den maghe vercout is dat hij spuwet.

Hij neme was ende mele, ende maker of een broet68, ende eet dat, hij sel ghenesen.

1103. Item teghen den tansveer69. aant.

Neemt bisloec ende wrijfse te stucken ende legt opt tant vleysch.

1104. Item tegen den gheelsucht.

Neemt sofferaen, ende maect wel cleyne, ende stroyet in des menschen eten of insijn dranc.

1105. Item teghen den brekende stien.

So neemt albeen, ende stamp ontween, ende dan so neemt witte wijn ende doetentoten sope, sops is driewarf meer dan den wijn, ende dan so drincket teghen denbrekende stien.

1106. Item teghen lanc euel.

Neemt een cruut dat wast int coren ende teerst heeftet ghele bloemen, ende heydernetel, ende roe coel, ende wacht datse die wormen niet en hebben ghegheten, endedit sel [men] stoten mit witte wine ende maken dair of enen dranc ende doetet inenen nven aerden pot ende .ij. daghe salmen drincken .S., nuchteren ghenut.

1107. Item die bloet spuet. aant.

Hij neme een hoeft cloefloecs mitter wortele, ende siede dat in enen nuwe pot, endedrinct dat sop, het sel hem vergaen.

1108. Item die sijn borst wee doet. aant.

68 Na broet staat in het Hs. hij doorstreept.69 Na tansveer staat in het Hs. r doorstreept.


Hij neem kerse ende stampe die ende neemt dat sap ende alsoe vele gheytenre melc70ende drinct dat.

70 gheytenre melc] het Hs. heeft gheyntenre melc met de eerste n geëxpungeerd.


290

1109. aant.

Item ruten sop mit wine es oec goet teghen den borst.

[fol. 5r] 1110. aant.

Item sali mit water ghesoden is goet der borst.

1111. Item die sijn herte wee doet ende sijn borst. aant.

Hij71 neme poleye, ende eet die nuchteren.

1112. aant.

Item wijt vrine beteykent langhe siecheit.Item vrine die verwandelt in roetheit groene, die beteikent sucht, ende verwandelt

si niet in ix daghen of in xi ter ghesontheit, so vallet hij in enen anderen siecheit,ende dan in die derde, ende in die vierde so vallet hij in langhe quale die beteykentsteect ende sweet.Item vrine pic svart ende ghelu, die steruet binnen den derde daghe.Item vrine die hevet enen claren rinc ende int midden bouen den clare ringhe

ghelijc is den witte waterenwelcke vrine smorghens roet is ende hare voruue behout,dat is quaet.Item vrine die svart is ende dicke ende scuum heeft, dats quaet.Item vrine die groen is, dats quaet.Item vrine die smorghens svart is, dats quaet.Item clare vrine in den vate mit siechten, die is dodelic.Item vrine mit heffe, dat is goet.Item vrine smorghens wijt ende na den eten claer, die is ghesont.

1113. Item svellen ende bladeren in den halse. aant.

So sel gy win heet maken in enen pot, ende72 dan sel gy langhe in den hals houden,ende niet in laten gaen mar op ende neder in den halse73, hoe dicker hoe beter.

1114. Item isser een mensche die sveer wast in den liue. aant.

So [fol. 5v] comt vanden vleyssom, die mensche legghet in groter crancheit; sowanneer du hem besiet inden glase, is sine net bleec ende heuet si bouen enen rodemane, is si open ende ghele sprenckel-

71 Na hij staat in het Hs. me doorstreept.72 Het Hs. heeft dittografie van ende.73 Na halse staat in het Hs. in den mont doorstreept.


291

achtich, so mach men hem wel helpen; ist die mane besloten, so74 en sel gy hem nietonderwinden, so sel hij hem verenichen mit gode.

1115.

Item ghi sult alle sieken verbieden peper ende alle herde spise, versch swine vleyschis hem goet, ende versch spise, visch, oirriten, loec, roecvleysch, alle droghe vleysch,ghesouten vleysch, ende oec sel ghi verbieden gansen, noten, prumen, peren, eetappel ende honich sel ghi verbieden ende groef broot.

1116. Item een mensch die een blaer oploept anden arme of andenliue of an sijn aensicht. aant.

Die sal hem hoeden dat si niet op75 en brect, breket hij, so is hij doot. Die boete hierteghens: neemt een eys doir ende knedet euen dic mit soute, endemaecht een pleyster,ende legt op die blader, so wort hem raet van ghesontheit.

1117. Item teghens den scorfde hoefde.

Neemt biuoet ende bree bladen vanweghe bladen ende sietse in olye, als ist ghesoden,so laettet coelen .vj. daghen of .vij. of .ix. daghe, ende dan doet weder sieden in denseluen olye, ende laettet efter coelen, ende smeerter dat hoeft mede; du selste ghenesenvander scorftheit sonder dat hair wt te trecken, dit is76 beproeft dattet wair is.

1118. Item den seluen.

Neemt den drec vanden gheite, ende [fol. 6r] menghet mit seem in asin, ende doetdair op, dats goet.

1119. Item teghen clieren wair dat mense heeft.

Neemt warm rogghe broot also heet alset comt vten houen, ende legghet op dieclieren, die nature vanden brode selse doen dwinghen ende alleen tot datsi vergaen,ende dit moetmen doen alle die tijt dat [si]77 niewe sien.

1120. Item teghen den lusen.

Neemt alsen ende sietet in out smeer of in starcker boter, of ghi

74 Na so staat in het Hs. s doorstreept.75 Vóór op staat in het Hs. en.76 Na is staat in het Hs. beproef doorstreept.77 Na dat staat in het Hs. niw doorstreept.


292

moghet maken sonder sieden, ende menghet mit crude ende smeer ende quicsuluertegader, ende nayt dat in enen wollen gordel, ende dreeght dat naest den liue.

1121. Item78 die niet sijn water en mach maken. aant.

Hij neem garwe, ende stamp die mit edic, ende drinct dat.

1122. Item die sijn buuc rommelt ende sijn camerganc quaet is.

Die sel nemen svarte mente ende stampen die, ende dat sop sel hij drincken mit outbier, sijn camerganc sel hem reyn worden, ende sijn buuc slinct hem.

1123. Item ene mensche die sijn maghe verhart is. aant.

Gheeft hij ouer sinen spise ende sijn dranc, dan is hij zeer siec.So wanneer den meester hem besiet inden glase, is sine nette clair als een born of

water, scumet si sere, so is sijn maghe vercout; so sel hij nemen ghengheuair,padiscornes79, sedewair, lorberen, die vier sticken ghelike vele, ende stoten dat tesamen mit puluer, dat sel men sieden, ende so sel hij dat drincken smorghensnuchteren ende des auonts. So wanneer hij niet meer80 nutten en wil, so sel hij nemenwitte [fol. 6v] ghengheuaer dicke. Of du selste nemen alsen of rosen, ende nayen inenen linnen sacgen, ende laetten die in81 edic sieden of in out bier [.i.] pint, ende sosel gy dat sachgen legghen op den maghe also heet als hij doghen mach, ende voirtso selmen [t]sacgen varwarmen82 telliken een atmael in asin, so sel ghi op die maghelegghen ende dese alsen of rosen selmen sien een huer lanc in enen nwen pot.

1124. Item die die gicht heeft in die aderen die gaet hem van lede telede, dat hiet die vlighende gicht.

Die sal cruuswijs anden aderen laten, anden rechter hant ende anden luchteren voet,die aderen twiscken den cleynen vingheren anden lufter hant ende anden rechterenvoet, die aderen tuschen den cleyne vingheren ende die clene teen. Nota.

78 Na Item staat in het Hs. diet doorstreept.79 Na padiscornes staat in het Hs. sedevaer doorstreept.80 Het Hs. heeft dittografie van hij niet meer.81 Na in staat in het Hs. an doorstreept.82 Na varwarmen staat in het Hs. telligh doorstreept.


293

[Recepten uit Hs. II 2106 K.B. Brussel (no

1125-1388)]

[fol. 90r] 1125. Jeghen doot vleesch in wonden.

Salmen1 nemen ghepulfert menschen quaet, daerin gheleecht, dat doet sachtelicwtgaen.

1126. Om te proeuen den sieken. aant.

Om te proeuen of die sieke steruen sal dan niet: men neme syn orijn ende ghietsedes auont op netelen, sijn si daer of ontuarwet, so sterft hi, ende en sijn si nietontuarwet, so blijft hi te liue. Ofmen neme spec ende wriue sijn voete daer mede,ende dan gheuet eenen honde tetene, ende en eet hijs dan niet, so sterft die zieke.

1127. Die den kele siec es.

Die sal laten an beyden armen, ende oec is goet tremoerse ghestampt, ende dat2ghemenghet mit rouie, ende ghewronghen doer een linen cleet, ende dat ghedronken.

1128. Van zeren ende van wratten.

Menghe olye ende galle te gader ende bestriket daer mede.

1129. Van siecheden in die borst of in die kele.

Men sal drinken wijn met clarissien hout ghesoden die van gheenre verwen is, niette cleyne noch niet te groet, die is goet, mer die binnen groen of wit is die is seldengoet.

1130. Vanden steen.

Salmen nemen alsoe groet als een hasel noet [van] desen puluer. Inden eersten eppensaet, een [fol. 90v] vierendeel loots. Item anijs. Item venkel saet, een vieren deel lootsende een half. Item petercelien saet, een vieren deel loots ende een half. Item galigaeneen vieren deel loots. Item van al desenmaectmen een puluer ende van desen puluersalmen des auonts ende des morghens nemen alsoe groet als een hasel noet groet is,op broet ghenut mit wine.

1131. Vanden buuc euel.

1 Salmen] de S in rubriek, een weinig versierd met zwart penwerk.2 dat] het Hs. heeft wt.


Jeghen menisoen3 nem weghebrede blader ende garwe ghestoten, ende wijn daer opghegoten ende nuchteren ghedronken.

3 menisoen] het Hs. heeft orisoen.


294

1132. Vanden spenen.

Jeghen die spenen is goet ghemalen runne ghedaen in een linen sackelkijn, endeghesoden in eenen pot met borne, ende daer op gheleit al soe heet alsment ghedoeghenmach, ende men salt weder wriuen in dat selue sop.

1133.

Jeghen dat selue is goet garwe ghesoden met wine, ende die wine ghedronken, endedat crwt daer op gheleit.

1134.

Jeghen dat selue is goet garwe ghewreuen tusschen die hande ende mitten sape opdie spenen gheleghet.

1135. Vanden spenen.

Jeghen den spenen of vrien die tebroken sijn inden erse salmen nemen wieroec endemastijc euen vele, ende legghent opt tfier, ende daer o[p] salmen sitten ende dienroec laten slae[n op] [fol. 91r] dat seer, dan selmen nemen honich, ende zoete melcvan gheyten of van coyen, een luttel meer dan des honichs, ende siedent te gader,ende smerent dan daer mede.

1136. Sweren wt te doen gaen.

Men neme eenen doder van enen eye ghemingt [...]4.

1137. Jeghen droecheit vander borst.

Nem vorsche meyen botere, ende bestrike daer mede dijn borst ende dinen lichame,ende nem een kempen cleet ghenet in water dat laeu is, ende bint daer op om datsmout niet en raect die cleder.

1138. Van gheheuenen wonden of die gheblasen sijn. aant.

Nem warme longe van eenen scape, ende bijntse daer op.

1139. Jeghen die ioecte.

Nem ledicken ende semelen, ende baet daer in.

1140. Jeghen quade gaten in die been of an anderen leden. aant.

4 Na ghemingt werd in het Hs. blijkbaar een deel van de zin weggelaten.


Salmen nemen haueren meel dat vter quaernen scuuet, ende dat sap van donrebaer,ende zeem, elcs euen vele, ende temperen dat


295

daermede, endemaken daeraf eenen koec, ende legghen op die gate, een luttel brederdan die gate sijn, ende elkes dages salmen enen nyewen daer op legghen.

1141. Jeghen paerden die den mont of den voete te broken hebben.

Salmen nemen atriment, ende [scer]uent5 te stucke, ende stroyent daer op.

1142. Jeghen paerden die te broken sijn opten rugghe.

[fol. 91v] Nemet tsap vander wedewinde die witte bloemen dragen, endewriuet daermede.

1143. Jeghen paerden diet ghemacht gheswollen hebben.

Neemt wt houen leem, ende tempert, ende beslaet daer mede, ende daerna beslaetmit semelen van weite.

1144. Jeghen quetsinghe van paerden.

Nem ghebornt zout ende steect in die gate, nem oec een plaester van ghesodenheemsel, ende zemelen, ende vorsinc smout, endewijn heffen, ende smeltent te gader,ende legghent soe men heetste mach op die quetsinghe.

1145. Jeghen ghequetste voeten van paerden.

Nem ghesoden [...]6 ende boonen7, ende doetter smout in, ende doetse in eenen lederenscoe, ende doet den voet daer in.

1146. Jeghen wonden daer die darme wthanghen. aant.

Nem dan dat inader van eenen kuken, ende legt daer op, so sullen si in gaen.

1147. Jeghen die ghedronten wonden. aant.

Men sal nemen smout van spec, ende clareyt, ende honich, ende siedent ouer een,endemenghent met witte vanden eye al cout, endemaken een plaester, ende legghentdaer op.

5 sceruent] het eerste deel van het woord ontbreekt, de lezing is niet helemaal zeker.6 Na ghesoden werd door de scribent een woord vergeten.7 Na boonen staat in het Hs. smout, met een fijn horizontaal streepje erdoor.


296

1148. Jeghen alre hande gheswel. aant.

Nem een mos van doerne die zwerte vruchten draghen, ende menghent mitonghedwaghender wollen, ende dan nem lijn zaet met een luttel sauts ende siedentin wijn toter tijt toe dat al [dic]ke wort, maect een plaester van al desen, ende [fol.92r] legghet daer op.

1149. Jeghen verberntheit. aant.

Nem leuende coelen van linden, ende legtse in ouden wijn ende wrijftse8 te stucken,ende stryctse op dat verbernde met eenre vederen, ende wacht dat hijs niet anders ensalue.

1150. Jeghen ghebroken let, ist been of arme. aant.

Men sal nemen duuen quaet of scapen quaet, ende zout, ende temperent, endemakendaer af een plaester, ende legghent daer op ende latent daerop legghen twee daghe,ende spalkent.

1151. Jeghen den scorfden hals.

Nem een rode slec, endewijn, ende legse in een coperen vat, ende deckent wel, endelatent daer in .viii. daghe, ende saluen den hals daermede.

1152. Jeghen tranen[de] oghen. aant.

Is goet gheten betonie.

1153. Jeghen den woedende hontsbete. aant.

Nem betonie, ende wrijfse ontween, ende legse opten bete.

1154. Jeghen donker oghen.

Nem rute, ende doetse in een vat met dauwe vander morghen stonde, ende salue daermede die oghen.

1155. Die serpenten of ander worme heeft in sinen buuc.

Die neme dicke atrament met wijn ghemenghet, ende ghedronken.

1156. Jeghen die met pinen sijn orijn maect.

8 wrijftse] het Hs. heeft wrijfste.


Die sal nemen die blase van eenre gheyten, ende bernense, ende drinken dat puluermet wijn, ende oec is9 goet den hersenen van eenen hase, ende sietse, ende wrijfsete stucken, ende drincse met wijn.

9 Na is staat in het Hs. ist geëxpungeerd.


t.o. 296

Brussel, Kon. Bibliotheek, Hs. II 2106, fol. 92r.


297

[fol. 92v] 1157. Jeghen man of wijf die gheen orijn maken en mach.aant.

Die neme petercelie van alexandrien, ende wilden keruel, ende tempert in wittenwijn, ende drinke dat des morghens ende des auonts, soe sal hi ghenesen.

1158. Jeghen dieghene die bloet pissen. aant.

Die sullen nemen therte van enen herte, ende verbernent, ende drinken dat mit melke.

1159. Jeghen die tant zweer. aant.

Salmen nemen biesloec, ende wriuent te stucken, ende legghent op die tande.

1160. Jeghen kinder die te vele screyen. aant.

Salmen nemen herst merch, ende wriuent daermede inden slaep.

1161. Jeghen die wo\r/me heuet binnen. aant.

Die sal nemen hersthoren10, ende bernet te pulueren endemenghet puluer mit honighe,ende drinkent mit warme water.

1162. Als een die naghele afvallen. aant.

Soe salmen nemen tarwe te stucken ghewreuen ende dat witte van eenen eye endelegt daer op, so sullen si weder wassen.

1163. Die spise noch dranc en mach verdraghen. aant.

Die sal nemen garwe te stucken11 ghewreuen, ende drinkent mit lauwen watere.

1164. Die dat wit of die scelle heeft in die oghen.

Sal nemen tsap van venkel, endemenghent mit ghebrokenen wieroec, ende legt daerop.

[fol. 93r] 1165. Die sijn tanden w[i]t wil hebben.

Die sal nemen ghersten meel, ende menghent mit zoute, ende mit honighe, endewriuen dicke sijn tanden daer mede.

10 hersthoren] het Hs. heeft herfsthoren.11 Het Hs. heeft dittografie van te stucken.


298

1166. Jeghen doncker oghen.

Salmen nemen wortel van venkel, ende sietse in water, ende temperse mit wijn, endesaluet die oghen daer mede.

1167. Jeghen quetsinghe sonder wonden.

Salmen nemen een pont wit was, ende een pont hamels roet, ende smeltent te gaderin een panne, ende dan nem een nyewe kempen cleet, ende netten daer in dattet weldoergaet, ende legt op die quetsinghe soe men heetste ghedoeghen mach .ij. weruendes daghes, tot neghen weruen toe, ende daer na saluet mit doergaender saluen.

1168. Die hoeftzweer heeft van couder naturen.

Die sal drinken betoni ghesoden in azijn, coemt hi wtter quader maghen, so salmendrinken betoni mit alsen gemenghet, ende ghesoden in borne, dit salmen drinkenwarm.

1169. Jeghen den dagelixen reden. aant.

Salmen nemen tsap van betonien, ende tsap van brede weghenbreden, ghedronkendes auonts.

1170. Jeghen nyewe wonden.

Salmen nemen betonie, ende stotense mit zoute, ende daer op ghelegt; oec is si goetieghen die geelsucht ende doncker verwe.

1171. Jeghen die dropen vanden oghen.

Salmen nemen een onse12 van witten kaelmie, ende [fol. 93v] twee lepel vol vandroese van witten wine, ende enen stoep borns sieden in eenen nyewen pot tent diehelft versoden es, dander salmen cleesen doer een scoen cleet, ende doent in eenscoen vat, dat is goet den oghen.

1172. Eenre hande fistel is daermen niet af en can ghenesen, dieproeuen wille welc dat si sy. aant.

Men neme een wit linen cleet, ende bint op die gaet, soe salt vul worden, dan salmendat cleet dwaen: wordet wit, soe mach hi ghenesen, ende bliuet vvul13, soe moettisteruen.

12 onse] het Hs. heeft onsi.13 vvul] het Hs. heeft wul.


299

1173. Jeghen sweeren. aant.

Salmen nemen rogghen meel een hant vol, ende sout ende wijn, ende knede dit tegader, ende doen dit daer op.

1174. Jeghen alre hande quetsinghe sonder wonden.

Salmen nemen die blase van eenen bere al metter orinen, ende doch daer in een deelvan sijns selues smere, ende hanc dat een half iaer of een heel inden roec, soe wordetgoede salue daer toe.

1175. Jeghen die tant zwere daer worme in sijn. aant.

Salmen nemen yser hart, ende garwe, ende stampt mit azijn, ende dat hout langhe indinen mont als du slapen gaeste, soe steruen die worme.

1176. Jeghen dit selue.

Nem cruut, heet .v. blader, in dinen mont: is die tant sweer vander jichten of vandenwallende14 bloede, hi gheneest.

1177. Jeghen alre hande euel der oghen.

Salmen nemen scaeps galle, ende alsen, ende scelwor[fol. 94r]tel, tsap euen vele,ende wyn ende honich euen vele, ende een luttel scelwortels zaeps meer dan desanders, dit salmen al menghen te gader, ende doent in die oghen.

1178. Als een kint eerst gheboren wort, eer datter enich nat an comt.

Soe salment dwaen met wijn, soe en mach hem gheen coude deren.

1179. Die proeuen wille of een ontsteken is mitten quaden viere.

Die sal nemen boter daer nye zout an en quam, ende maect een coexken vanderboteren: ist dat si smelt, soe en is hijs niet sonder.

1180. Jeghen gheswel van aderen.

Salmen nemen huysmuer, ende eppe, ende was, ende tarwen meel, ende spec vanenen ver ...15 ende smeltent alte gader alst ghestampt is, ende doet in een cleet, endewint om sine arme.

14 wallende] het Hs. heeft vallende.15 Na ver werd door de scribent plaats opengelaten voor vier of vijf letters.


300

1181. Jeghen hoest ende die quade borst.

Saltu dwaen dijn planten van dinen voete mit wermen water, ende daerna wrijfsewel mit soute biden viere, soe dat si verwermen van binnen, ende dochde draghenop dijn bedde, dat dijn voete der aerden niet en raken.

1182. Jeghen den tant zweer. aant.

Saltu nemen asijn in dine mont, ende houden langhe daer in.

1183. Jeghen quaet gheswel.

Salmen nemen een scotel vol gorts ende een half, ende alsoe vele wils lyzaets, endesiedent in azijn, ende daermede [fol. 94v] .ij. [eniune]16 oft drie cleyn ghescerft, endescapen roet, endemaken van desen enen plaester, ende legghet daer op als ghi heetstemoecht ghedoghen.

1184. Jeghen quetsinghe daer die huut heel of is bleuen of ieghengrote stekinghe.

Salmen nemen galle van enen stiere die ghereden heeft, ende saluent daer mede, issi gheroect, si is te beter.

1185. Die hem onthouden wille van craken.

Die sal nemen betoni, ende siedse in ouden wijn ende drincse .v. dage elcs een werfnuchteren.

1186. Jeghen quade borst ofte maghe. aant.

Salmen nemen ysope of wijn, endewarmwater met boteren, des auonts als du slapengaest na den eten.

1187. Jeghen alre hande siecheit vander herten. aant.

Salmen nemen polidoen, met wijn ende mit honighe ghedronken, is daer tot goet.

1188. Eppe te eten.

Soe wie eppe etet nuchteren, in dien daghe en mach hem spise deren.

16 Na .ij. werd door de scribent een ruimte voor drie of vier letters opengelaten. De emendatiesteunt op recept no 6.


301

1189. Jeghen wonden.

Selue ghestampt mit wijn, ende een plaester daeraf ghemaect, is goet ieghen wonden.

1190. Jeghen lopende oghen. aant.

Nem zaet van venkel ende etet, ende hout uwe hant voer uwe mont so langhe dat dieoghen ontfaen die lucht nuchteren; eet hi oec dit, hi sal sweeten.

[fol. 95r] 1191. Jeghen den hoeft zweere. aant.

Nemet tsap vander meester netelen ende zout, ende menget te gader, ende daer vhoeft zweert, wriuet sere daer mede alst beghint te sweeren; oec ist goet ghewreuenmit groenre netelen ende mit azijn.

1192. Die sinen lichaem weec wil hebben.

Die neme galle van eenen stier ghewonden in wolle, ende legse op sinen nauel.

1193. Jeghen wonden die te scier heel sijn. aant.

Salmen nemen agrimonie, ende legse daer op, soe ondoense hem weder.

1194. Jeghen been of ander lit dat vten lede is. aant.

Dat salmen weder intrecken, ende dan salmen kempen werc netten in water endeweder wt duwen, ende dan salment17 neten in wit vanden eye, ende stroyen dan inwerc puluer van wieroec ende mastijc, ende legghen dat plaester op dat been.

1195. Die sijn haer verloren heeft. aant.

Hi neme agrimonie te stucken ghewreuen, ende ghemenget mit gheiten melke, endelegt op die stede, het sal wassen weder.

1196. Die eenen doren heeft in sijn lijf. aant.

Hi neme polipodium, ende wriuet te stucken, ende menget mit ouden smere, endelegget daer op, die doren sal wtgaen stappans.

[fol. 95v] 1197. Jeghen swimelinghe int hoeft.

Salmen nemen alsen, ende verbena, ende sietse in water, ende dwaet v hoeft dickedaer mede.

17 Na salment staat in het Hs. nemen doorstreept.


302

1198. Jeghen die van siecheden niet slapen en mach.

Hi neme latuwen saet, ende bint in een linen cleet, ende legt in heet water alsoelanghe dattet water daer af eenen smaec heeft ontfaen, en[de] dan suldi dat drinkenalsoe heet.

1199. Diptantina. aant.

Trect yser vten wonden, ende bitet tfenijn vten wonden, ende verkeert alt quaet ingoet.

1200. Jeghen gheswel datmen wt wil doen breken.

Salmen nemen comijn, ende siedenen in verscer boteren, ende maken een plaester,ende leggent op dat gheswel al heet.

1201. Jeghen seer hande.

Salmen nemen perdiken wortel, endewortel vanwitter ledicken, ende dwaense scoen,ende scrappen al dat swert af. Ende doen in eenen heten mortier, elcs euen vele, endestampent wel te stucken, ende temperent wt mit gheuloten rome, ende smeren daermede di hande.

1202. Jeghen gheswel. aant.

Nem enen soffier, ende bestrike dat gheswel daer mede, ende dwaent in melc, endedrinken dat melc.

1203. Jeghen sweeren die node helen.

Salmen nemen smeer van ouden gansen die in den roec ghehanghen hebben een halfiaer.

[fol. 96r] 1204. Jeghen sweren wt doen te breken of ander gheswel.

Is goet een plaester van zeem ende van terwen meel daer op gheleit.

1205. Om wonden dranc te maken.

Salmen nemen een hant uol buglen, dat wonden cruut sinkelen, een hant vol oruaels,twee hant vol meden, ende een hant vol hontsribben, een hant vol weghe blader, ditsalmen stampen al te stucken, ende ghieten daerop witten wijn, ende uriuent wt, endedoen in een glas, ende smere daer mede sijn wonden.

1206. Salue ieghen rudichede.


Nem quiczilver, ende paley, ende wit van loede, ende mirre, ende versinc smout,ende menget te gader.


303

1207. Een vrouwe die van kinde niet ghenesen en can.

Die sal nemen scerley, ende legghense op haren nauel: ist doot of leuende, si gheneest.

1208. Die sijn orijn niet maken en mach. aant.

Sal nemen garwe, ende stampse met azijn, ende drincse al lauwe.

1209. Bloet stolpen.

Men sal nemen wieroec, ende aloe, ende twit van enen eye, ende doent al te samenop die ader of op die won[fol. 96v] de die so sere bloet, soe stelpt dat bloet, endewaer daerop een plaester ghemaect, het soude heilen; men sal oec wieroec cleynwriuen, ende gheuen hem te nutten daer af.

1210. Die sijn mage vercout is ende niet verduwen en mach.

Die sal zieden thout van aloes in wijn, ende drinken den wijn.

1211. Die siec is vanden steen.

Die is goet [...]18 gheminget mit wijn.

1212. Jeghen dat buuc euel.

Is goet dat saet van gagel in water ghesoden, ende daermede die voer hoetghedwoghen, ende die voeten ende die blader ghesoden, doet wel slapen.

1213. Jeghen sweren weec te maken ende wt te doen breken.

Salmen nemen blader van lelyen ghestoten, ende bintse daerop; waer oec die wortelvander lelyen ghesoden, ende daeraf een salue ghemaect, die maect den19 lieden haeraensicht claer.

1214. Jeghen bloet te stempen.

Men sal stoten een cruut, heet hennen kerse, ende nemen dat sap, ende nettent, endewassen20 daermede die nase, ende nemen een ziden doekelkijn, ende nettent daerin,ende stekent daer in.

18 Na goet is in het Hs. plaats voor drie of vier letters opengelaten.19 Na den staat in het Hs. aen doorstreept.20 wassen] het Hs. heeft wassent.


304

1215. Jeghen die bloet spuwet.

Is goet gheten of ghedronken tsap van weghebrede, of ghemengt mit regen water.

1216. Jeghen die quade mage.

[fol. 97r] Salmen nemen cardemonie, ende anijs, euen vele, endemaken puluer, endenuttent mit ander spise.

1217. Jeghen wonden die bloeden ende die niet en stelpen.

Salmen nemen wortel vander fiolen, ende witte bloemen, ende knause onder sijntande, ende swelge dat sap, soe staet21 dat bloet. Oec heet liquirissie die selue machtte stelpen.

1218. Jeghen dat groet ongemac.

Salmen nemen fiolen bloemen die de bloemen draghen van purpur verwen, ghestotenende ghemengt mit watere, ende dan ghedronken, ende dit help[t] best den kinderendie vanden euele siec sien.

1219. Die an sijn lenden siec is of seer sijn22.

Sal nemen die blader vanden alant, ende stotense, ende siedense in wijn, ende dansalmen nemen enen doec, ende bindense op sijn lenden.

1220. Jeghen den steen of coude pisse.

Is goet gheten senpoer, suuert hi den vrouwen als hen haer stonden angaet.

1221. Jeghen die borst, leuer endemilte. aant.

Salmen nemen blader van ruten, gheleyt in azijn enen nacht ende enen dach, endedroec[h]se dan in een panne ouer tfier, endemake daer puluer af; dan salmen nemenghewreuen peper elcs euen vele, ende doet hiertoe honich, ende nutte dat.

1222. Die siec sijn vanden viere.

[fol. 97v] Men sal nemen blader van rosen, ende stotense, ende bintse op dat euel,het wert bete[r], mer dit sal hi dicke doen.

21 staet] het Hs. heeft onstaet.22 Rechts staat, naast de titel in rubriek, in een latere hand het woord amen.


305

1223. Die de gheelsucht heeft.

Siede die wortelen van swardelen in water, ende cleese door enen doec, ende in datselue sop siede een saet dat hiet cyser rubium, ende nut dat.

1224. Jeghen vliesen op die oghen.

Salmen nemen tsap van wortelen van swardelen, ende tsap van venkel, euen vele, ineen copren vat ghedaen, ende een wile in die sonne gheset, ende puluer van aloe, ditalte samen ghewelt in een coperen vat, ende daerin behouden, ende bestrikent miteender vederen in die oghen daer23 die vlies in is.

1225. Jeghen die ghene die doncker oghen heeft. aant.

Hi neme die blader van betonien, ende die blader van ruten, euen vele, ende stoetsete gader, ende drincse mit lauwen water neghen daghe nuchteren.

1226. Jeghen tranende oghen.

Salmen eten dat puluer vander betonien met alre hande spise, dat claert die oghen.

1227. Jeghen die die dicke walghet of spuwet of siec is inder borst.

Hi stote die blader vander betonien, ende siedse mit watere, ende drincke dat sop.

1228. Jeghen der borst.

Die neme blader vander betonien, sijn si groen24 of sijn si ghepuluert, werden sighenut mit honighe, si maken den lichaem weec, ende helpen wale [fol. 98r] dieanden borst siec sijn.

1229. Die den dagelixe reden heeft. aant.

Die sal nemen een ghewicht vanden weech bladeren, ende twee ghewichte vandenbetonien, ende stoten dat te gader, ende drinken dat mit lauwen water eer hi hem aengaet.

1230. Jeghen water blader.

Nem betonien ghesoden, ende doer enen sconen doec ghewronghen,

23 daer] het Hs. heeft daet.24 groen] het Hs. heeft groet.


306

is goet ghedronken, ende en vint hi gheen groen blader, soe nem puluer daer af, endedrinke dat met wijn, ende doet daer toe honich.

1231. Jeghen die qualike horen.

Salmen nemen tsap vander betonien, ende olye van rosen te samen menghen, endelatent vanden vingher in die oghen drupen.

1232. Jeghen den steen.

Salmen betoni nutten inden oext, ende die blader vander betonien salmen winnen,ende droghense, ende makense te puluer ende nuttense des winters.

1233. Die lelike verwe heeft in sijn ansichte.

Sal betonie nutten ende wijn.

1234. Jeghen die den hoeft swere heeft.

Salmen nemen olium rosarum, ende saluen daer mede sijn hoeft; oec helpet weldenghenen die verbrant is met viere, of mit heten watere, wort hi daer mede ghezalft.

1235. Dat water datmen vanden rosen maect.

Dat salmen doen in een glasen vat, ende dat salmen wel bouen bewaren, endebewerken, ende settent inder zonnen .xxx. dage, soe winnet te meer [fol. 98v] crachten,ende het25 blijft te langer goet.

1236. Jeghen die seer hoesten.

Sullen stoten, ende sieden dit voernoemde watere in melc, ende drinckent26 nuchteren.

1237. Jeghen wandelen.

Salmen eten nuchteren loec of bakelaer, soe en mach hem gheen roke deren, endespise noch dranc des venijnds.

1238. So wie hem ghesteken heeft.

Hi neme blader vander poplen, ende stoetse, ende neme tsap daer af, ende bestrikehem daer mede.

1239. Een vrouwe die beuaen is mit enen doden kinde. aant.

25 Het Hs. heeft dittografie van ende het.26 drinckent] het Hs. heeft siedent


307

Die drinc dat water daer alant in ghesoden es, si sal des wel ghenesen.

1240. Jeghen wonden.

Men sal nemen blader of dat zaet of die bloemen vanden reinvaen, ende roden wijn,ende ouden rosel, ende stotent te gader, ende legghent in een wonde: dat suuersewel, ende heelt seer.

1241. Jeghen die de voete swellen.

Nem zalue ghemaect van wortelen van reynvaen, ende van boem olyen, ende saluesijn voete daer mede.

1242. Jeghen seer oren.

Salmen nemen blader van reynvaen, ende blader van rosen, ende stoetse te gader,ende giet dat sap in die oren.

1243. Jeghen sproeten int aensichte.

Salmen nemen zisenbrawe ghestoten, ende bint daerop.

[fol. 99r] 1244. Jeghen ghele verwe.

Nem castorie, ende selue, ende rute, ende froudense te samen in wijn, ende gheuenhem dat sap drinken.

1245. Jeghen die worme in die maghe heeft.

Sal drinken tsap van menten, soe gaen si hen doer.

1246. Jeghen die gichte.

Is goet castorie bouen al.

1247. Jeghen wormen in der borsten.

Salmen nemen mente, ende stotense, ende legghen op die borst.

1248. Jeghen den sweer. aant.

Nem dat meel van weyten, ende siedt mit oliuen, ende bindet op eenen h[er]densweer, hi vergaet.

1249. Jeghen puusten int aensicht. aant.


Salmen nemenweytenmeel, ghemenget mit edicke of mit honighe, dit is goed daeropgh[el]eit.


308

1250. Jeghen die borsten daermel[c] in verhert is. aant.

Salmen nemenweyten meel, ende rute, ende siedent te samen, ende saluen daer mededie borsten.

1251. Jeghen die seer sceenen. aant.

Salmen nemen weyten meel, ende kneden dat mit billen, ende daeraf een plaesterghemaect, ende op die scene ghebonden, dat doet dat daer gheen quaet toe comenen mach.

1252. Jeghen sweren die wassen.

Salmen nemen coren van weyten, ende knauwent onder die tande, ende legghent danop die sweeren; [fol. 99v] dat selue is oec goet ieghen den woedende hontsbete.

1253. Die vrouwe die met kinde wesen wille. aant.

Sullen nemen ghersten meel, ende mirre, ende wieroec, ende legghen dat te gaderop een luttel viers, ende roken haer daer mede, si ontfaen te bat kinder.

1254. Jeghen borsten die sweeren.

Salmen nemen meel van bonen, ende maect daer of een plaester, ende legghen daerop.

1255. Jeghen sproeten.

Salmen nemen sauel meel, ghemengt mit watere of mit loghen, ende wast v ansichtdaer mede.

1256. Jeghen buuc euel. aant.

Is goet bonen ghesoden in edic, ende ghestoten, euen veel ende euen die, ende diegegheten.

1257. Jeghen droghen hoest. aant.

Is goet tsap van witten mancop, ghemenget mit witten zukere, ende met honighe.

1258. Die siec is ende niet slapen en mach. aant.

Sal nemen die wortel van witten mancop, ende siedse in watere, ende dwaet dandaermede sijn hoeft.

1259. So wie wijn beren eten wil. aant.


Hi sal wt spuwen die doppen ende die steen, want si27 sijn quaet te verduwen.

27 Na si staat in het Hs. sijn doorstreept.


309

1260. Perseken.

Salmen nuchteren eten, ende daer goeden wijn op [drincken].

[fol. 100r] 1261. Appelen. aant.

En sijn niet goet gheten denghenen die de maghe cout hebben, mer si sijn goet derheter maghen, want si vercoelen wel, ende sterken wel die hete mage, ende doen dieonganse spise sinken, ende wijnsune appelen sijn die beste.

1262. Peren. aant.

Die soet sijn ende rijp die sijn denghenen goet die de mage cout ende droege hebben,mer peren dicke nuchteren gheten is ongans.

1263. Mispelen.

Sijn cout ende droghe, si sterken die mage, ende stoppen den lichaem; nuchteren sijnsi best gheten.

1264. Moerbesien. aant.

Sijn cout in den eersten grade ende nat inden anderen; alsi wael rijp sijn salmensenuchteren eten, so weiken si den lichaem, ende coelen wel.

1265. Amandelen.

Sijn goet ende wael ghetimpert van hitten ende van couden; si helpen die siec sijnin die borst of inder leueren.

1266. Noten. aant.

Sijn heet ende droghe, eet men diere vele, si doen dat hoeft sweren ende dorsten.

1267. Hasel noten. aant.

Sijn heet ende droge, eetmen diere vele, so sijn si [fol. 100v] quaet te verduwen, endesi stoppen seer; die hasel noten nuchteren etet, met ruten te samen, hi en mach desdaechs niet vergheuen worden.

1268. Swinen vleesch. aant.

Is wel te maten heet, ende cout, ende nat, ende voedet wel, ende is goet te verduwen,ende maect goet bloet.

1269. Dieren die vier voeten hebben. aant.


Sijn beter van eenen iare dan ouder of iongher.


310

1270. Van wilden dieren.

Sijn beter die wilde dan die tamme; dat vleisch dat ghebraden is, [is] heter endedroegher dan dat ghesoden is, ende voedet bat, mer hets quader te verduwen.

1271. Gansen ende enden. aant.

Sijn heet ende nat, ende maken quaet bloet; dat hoen beyde wilt ende tam is beterdan enich vlieghende dier.

1272. Partrisen.

Sijn naest den hoen best ende die ionghe sijn beter dan die oude, die leuer maketgoet bloet, ende voedet wel diese verduwen mach; die hoens leuer is goed endebequamelijc; die mage maket coude bloet, ende is quaet te verduwen; die voet sijngoet die dat buuc euel hebben.

1273. Vorsschen visch.

Is couder ende natter van naturen dan die ghesouten is; die in den rumen water sijn,die sijn beter dan inden stillen water.

[fol. 101r] 1274. Ghesouten vischen.

Sijn heter ende droegher van naturen, ende si sijn bequamelic denghenen die vancouder naturen sijn.

1275. Alrehande melc. aant.

Is cout ende droge van naturen, die scapen melc is beter dan die coyen melc.

127628. aant.

Die bille is heet inden derden grade, ende droeghe inden anderen grade, si isdreerhande, dat salmen anden sade bekennen, die een bringet wit zaet, die ander roet,die derde swert. Die rode hoert toter arsaterien, die swerte of die witte mach gheenman nutten, hi en souder qualic of varen.

1277. Die siec is ende niet slapen en mach. aant.

Die salmen [geuen] die bladeren, ende die wortelen, ende dat zaet vander billen, endesiedent in watere te samen, ende bayt daermede

28 In het Hs. loopt de tekst van het voorgaande recept door. Geen uiterlijke tekens (er is geenopschrift) wijzen erop dat een nieuw onderwerp aangesneden wordt.


311

sijn voeten, ende sijn voerhoeft, ende sinen slaep, ende dan nem allene dat zaetvanden billen, ende stotent cleyne, ende stoet daertoe dat wit van eenen eye, endevrouwen melc, ende een luttel edix, endemaec daeraf een plaester op die voete, endeop dat voer hoeft, ende opten slaep, dat doet den sieken wel rusten.

1278. Jeghen tranende oghen.

Nem dat selue plaester, ende daertoe wieroec wel ghewreuen, ende bint op die oghen,si sullen draghen; dit is te kennen, dat men die wortel noch die bla[fol. 101v]der nieten sal eten mer alleen dat zaet29.


Gaet hem doer, vleesch ende bloet te samen gemingt, dat sinen liue vreeselic is,ieghen dat euel sal men nemen die wortel vanden heemsel, ende siedense in wijn,ende gheuen hem die wijn drinken; dat heeft den menighen gheholpen, den seluenwijn is goet denghenen die bloet spuwet, oec denghenen die den steen heeft.

1280. Op wonden die qualiken gheheelt sijn.

Salmen nemen ende binden wortel van heemsel, ghesoden ende ghestoten, endeghemingt mit honighe, dat doetse sachtelike weder veruerschen; die verbernt is oftverbroit, hem helpt wel zalue van heemsel gemaect.

1281. Jeghen grote sweeren.

Men sal sieden die wortel vanden heemsel, ende doen daer toe out rosel, ende stotendat te gader, ende binden dat op eenen sweer, so wort hi weec ende breect wt.

1282. Die heuet sinte cornelijs euel an sinen liue.

Hi neme hoelwortel, ende stamptse, ende legse opt seer.

1283. Jeghen wormen inden liue.

Men neme sammium, ende stamptse met asijn, ende wringhen doer een linen cleet,ende drinct, soe steruen die wormen, ende vallen vter wonden.

29 In de bovenrand van het blad staat in een 17de-eeuwse hand: Diit nempt dat saep vander.


312

1284. Jeghen die bloet spuut. aant.

Salmen nemen vijf hoet loecs metter wortel, ende sieden dat, ende drinken dat sap,soe vergaet hem dat spu[fol. 102r]wen; toten selue is oec goet alant, ende garwe,ende walbrien, ende centorie, ende stampe dat mit wijn ende wringe dat doer eencleet, ende drinket.

1285. Jeghen geswellen die roet ende wit werden ende alre hande. aant.

Salmen nemen bloemen van terwen, endemeel van ghersten, ende die siede te samen,ende make daer af een plaester, ende legt op dat gheswelle, het betert hem.

1286. Van bloeden ter nasen dat van couden is. aant.

Salmen nemen eppe, ende stampse, ende drinct dat sap, soe vergaet hem dat bloet.

1287. Die den hoest heeft van couden. aant.

Hi neme mirre, ende stoetse, ende legse onder die tonghe.

1288. Jeghen quade borst ende adem.

Salmen nemen ysope, ende wyn, ende sieden dat te gader, dat derden deel op twee,ende drinken dat.

1289. Die syn borst goet wil hebben. aant.

Hi neme eppe zaet, ende honich, ende siede dat te gader, ende drinke dat nuchteren;die dat hert seer doet, ende die borst, hi ete polioen nuchteren.


Nemwechbrede, ende stampse mit azijn, of mit ouden biere, of mit ouden wijn, endedrincse, hem wort te bat.

1291. Die gheen spise inhouden en mach.

Hi neme garwe, ende stampse, ende maec daer of een plaester, ende legghe dat opsinen nauel.

1292. Die bloet spuwet.

[fol. 102v] Sal nemen polioen, ende stotense mit watere, ende drinke dat water.

1293. Plaester ieghen wonden.


Nem honich, ende tsap van poretten, ende elcs euen vele, ende rogghen bloemen,ende tempert, ende legghent op die wonden.


313

1294. Om treit te maken. aant.

Salmen nemen pec, was, wieroec, ende out smaer, endemeysche boter, ende smout,dat in een panne te gader, endewringhet doer een cleet, ende doet in een busse, endeals ghijt doet op een wonde, soe legget op vlas, ende daer toe honich ende tarwenmeel.

1295. Jeghen die paerle op die oghen.

Men neme venkel sap, ende van vlieder, ende stampe te gader, ende siedent, endelegget op die oghen, ende een linen cleet daer tusken.

1296.

Alsen ende out smeer heelt sonderlinge wel.

1297.

Solferaen ghepuluert, ende ghedronken in vetten vleesch sop, ondoet den lichaem.

1298. Die qualike slapen mach. aant.

Neme billen saet of billen blader, ende legse op sinen slaep, hi slaept te bat; mensiede billen zaet, [fol. 103r] ende tarwe te gader, ende doet daer die vogel eten, sisullen daer bliuen slapen; die dat zaet ate, hi bleue doot of in groter noot. Haer olieis goet ieghen den tant sweer, dit gestampt, heilt den spenen wael, gezalft daermede,ende oec doet vergaen luxurie, endemen neme wit mancop zaet, ende vrouwenmelc,ende dat wit vanden eye, ende dit bint opten slaep, het doet wel slapen.

1299. aant.

Mvsscate is heet ende droghe, si maket goet den quaden adem, si sterct den mage,si stopt dat lijf, si verdrijft die quade winde vander leueren, si is ieghen die ioecte,ende ieghen rude goet, ende weder leuer zericheit.

1300. aant.

Mvsscate bloeme is goet ende heet ende droeghe, si sterct die leuer, ende die milte,ende den maghe, ende verdriuet haer wlnesse.

1301. aant.

Naghelen sijn heet ende droeghe, si sterken die mage, ende die leuere, ende alle dincdie inden mensche sijn, si verduwen oec die spise, ende maken sachte roeringhe.


314

1302. aant.

Cobeben sijn goet, si maken bliden moet, si gheuen goede lucht den monde ende denmaghe, si stoppet oec dat weke lijf, si helpen oec alle dinghen die anden menschesijn, si breken den steen.

1303. aant.

Cardimomen sterken den mage, si verduwen die spise, si bewaren dat wedergheuen,diese menget mit rose water [ende] dat drinke, si droeghen die [fol. 103v] quadevuchticheit des hals, ende der borsten, ende der longhen.

1304. aant.

Galigaen is heet ende droghe, hi reyneghet die mage vanden quaden fleuma, hiverduwet wel die spise, hi verdriuet die quade winde ende den colie.

1305. aant.

Latricie is goet getimpert, want si en is heet noch cout, si is goet ieghen den hoest,si reyneget die mage ende borst, den hals ende longhene.

1306. aant.

Anijs is heet ende droege, hi verdriuet die groeue vuchticheit des menschen, endedie quade winden, hi is goet der boser leueren, ende der milte. Ende die vrouwe okethi dat melc, die bloeme der vrouwen, ende die ioecte brinct hi gaende, des menschenlust erwecket31 hi, hi verdriuet die quade vuchticheit die den vrouwen vloyet vandenliue toter moeder.

1307. aant.

Comijn is heet ende droghe, hi verdriuet die quade winde der maghen, hi brenget dieioecte gaende, hi is goet der couder leueren, met gherstenen mele, ende mit olienghemenget.

1308.

Solferaen is heet ende droge, hi verdriuet des menschenmaghen walghen, hi is goetieghen den hoeft swere, hi maket oec den slaep.

31 erwecket] het Hs. heeft erwerket.


315

1309. aant.

Petercelie is heet ende droege; dat seit galienus: so wie heeft bladeren, ofte sweren,ofte sere hoest, die salse stoten, ende legghense daer; haer sap ghedronken brenctdie ioecte gaende32, ende die bloemen; si verdriuet die bose winde des menschen, isgoet gheten [fol. 104r] jeghen33 watersuchtigen lieden, si verdriuet die zeericheit derblasen, si is goet der leueren; haer saet is goet ieghen den steen.

1310. aant.

Ghinghebare is heet ende droeghe, hi is goet te menighen dinghen, hi is goet nuchterengheten ofte sloken, hi is goet tot vinnighen oghen, ghecouwen ende ghestreken opdie leden, hi maect oec weec dat herde vleesch in den potte.

1311. aant.

Zedeware is goet nuchteren gheten den lyeden die yet roes hebben inden mage ofteherde spise gheten, vnde versus: Versus Ante cibum morbum tollit veteratum.Postquam cibum mollit stomachi fastidia tollit34.

1312. aant.

Bethonia35 is heet ende droeghe; met wine ende mit honighe is si goet ghedronkenieghen dat water; een plaester daer af ghemaect is goet den oghen die ghesteken ofgheslaghen sijn; met wine ghedronken is si goet, ende ieghen vergiffenesse.

1313. aant.

Die weechbrede is cout ende droghe, om dat dooget so maect si die vule wondenreyne, si is goet ieghen den bloet ganc. Si is goet den luden die hebben emmeroydes,dat sijn die aderen die someghe tespleten sijn in die heymelike weghe, haer wortelein water ghesoden [is goet] ieghen den tant sweer, haer sap is goet ieghen die bladeredes monts.

32 Het Hs. heeft dittografie van gaende.33 jeghen] het Hs. heeft Jeghen.34 De Latijnse tekst (vanaf Versus) staat in het Hs. met rood onderstreept.35 Het woord Bethonia staat in het Hs. onderstreept met rood; de beginletter staat in rubriek.


316

1314. aant.

Als galienus spreect36: Hoelwortel is tweerehande: lanc ende ront; die lange is goetieghen den [fol. 104v] colterode, ende reyneget menighe vulnisse, si verdrijft oec dievulnisse der wonden, beyde buten ende binnen, si maket oec reyne tande, ende dieaderen der wanghen sterket si. Si is goet, mit water ghedronken, iegen dat vallendeeuel ende weder den rammen.

1315. aant.

Die rose is37 goet, cout ende droghe, si is goet gheroken den lieden die hette hebbenvander leueren ofte vander maghen, ende ieghen dat verbrande bloet, ende ieghendie heette suecte; met wijn ghesoden, ende thoeft daer mede ghedwoghen, verdriuetalrehande seericheit die van hetten coemt, die mont daer mede ghewasschen, reynegetdie quade kenebacken vanden wormen.

1316. aant.

Die Rute is38 heet ende droghe, si verdriuet den sterken hoest, si verdriuet denspelworm ende ander worme vter maghe, met matren sap endemit honighe gemenget,ende oec daer af ghemaect salue, die claert die oghen, si is goet gheten ieghen denwormsteken ende ieghen verghiffenisse.

1317. aant.

Saelge is39 heet ende droghe, si is goet der leueren, ende der longhenen, ende derborst, die haer blader eten. Si maken sachte wedergheise, haer wortel ghestoten, endein botre ghesoden, ende ghewronghen doer eenen doec, dat is goede salue, die datdrinket in warmen biere.

[fol. 105r] 1318. aant.

Die fiole is40 cout ende vuchtich, si verdriuet den quaden colre vander maghen,gheroken help[t] si der quader borst, ende den quaden hoeste daert van hitten weedoet. Suker met fiolen ghemenget, dat heet electuarium karoli magni. Nem galigaen,ghingebaer, Caneel,

36 In het Hs. staat Als galienus spreect onderstreept met rood; de beginletter staat in rubriek.37 is] het Hs. heeft Is.38 is] het Hs. heeft Is.39 is] het Hs. heeft Is.40 is] het Hs. heeft Is.


317

zeduwaer, comijn, Rebarbarum, elcs euen vele, ende langhe peper, ende mostaertzaet, ende doe daertoe honich dat dit zoete worde. Dit electuarium is goet gheten,des morghens ende des auonts, tot der borst, ende ieghen der herten zeerheit, endeder stemmen.

1319.

Soe wie sijn stemme reyn wil behouden, die sal drinken wit menten sap, ende saliensap, met wermen watre ghemenget, dat is goet soe die mees[ter] segghen.

1320.

Soe welc mensche is herder naturen, ende pleget bloet te latene, ende voer gaet deslatens tijt, daer af comt die terciane.

1321. aant.

Soe welc mensche die41 suchte heuet, die sal hem hoeden voer harde spise, hi sal oecvermiden runtvlees ghesouten, eyer ende boter, wijn ende bier, hi sal hem hoedenvoer toren, voer wedermoet, voer baden. Hoet hi hem voer dese dinghen, soe machhem god helpen dat hi der suchten gheneset, ende doet hi des niet, soe moet hi steruen.

1322. aant.

Vander herten der leueren spreectmen alsoe: is [fol. 105v] die orine roet, ende eenezwerte mane is bouen der orinen, is hi open, soe mach die mensche ghenesen, is hibesloten, soe salmen denmensche bewaren, want daer en is gheen lijf an; so wanneer[hi] besiet sijn gelas, soe sal hi hem berichten van alsoe danigher spisen als hem goetis: hi sal hem laten eten groene sulte warm van des swijns voete, ende mandelmoes,ende versch wit broet, ende dunne haueren gorte sere ghesoden, dat is hem goet.

1323. aant.

Wilmen eenen ghesont maken vander siecten, soe nem aurinen, dats sunte auria,ende wermoeden, dat verbenen zaet, droge rosen vele, daertoe die vlieder bloemen,dat saltu zieden in eenen nuwen ardenen pot, daer saltu in ghieten eenen beker waters,dat sal half versieden. So ghiet daer eenen haluen beker waters toe, dan saltu dat siendoer eenen doec in eenen anderen pot, dat sal die zieke warm drinken, des auonsende des morghens; die meester sal spreken

41 die] het Hs. heeft Die.


318

toten sieken, dan salti wachten voer grote [drank]42, ende eten dine spise als hierbouen staet bescreuen, soe machtu ghenesen van dijnre siecten, en doestu des niet,soe moetstu steruen.

1324. aant.

Heuet die mensche die43 siecte langhe ghedreghen, soe is sijn leuere bleec, soe salmennemen hertstonge een half vierdel loets, alsoe vele [fol. 106r] rosen een loet, endefiolen, Cassia fistula, latricien sap, deser .iij. een loet, ysopen eenen haluen vierdinc44,anijs alsoe vele, dragant .S. loet; dese cruden salmen nemen ende sieden in eenenaerdenen pot daer salmen toe ghieten vier beker waters, ende laten dat half versieden.Soe salmen ander werf in ghieten .ij. beker waters, ende latent eenen beker insieden,ende zien dat doer eenen doec in een reynne panne, ende laten dat ouer zieden, endedoe daer toe dat witte van eenen eye, soe luceret; sie die siroep daer toe, doe in .S.marc wit zukers, dat sal die zieke drinken des morghens, des middaechs, ende desauonts, eenen lepel vol te male, die wile dat die syroep waret; daer na sal die menschesijn orijn laten sien, is die orine goudine verwe, soe betert die sieke. Soe segghe hemdat hi hem niet en vercoude. Soe saltu sine orine echter besien, is si luttel claer goutverwe, soe is hi ghenesen, soe saltu hem verbieden dat hi niet te vroech en bade,ende dat hi niet en ete herde spise, ende en drincke ghenen quaden dranc, soe blijfthi ghesont.

1325. aant.

So wanneer een mensche in arbeyt is, soe45 is hem sijn herte moere, endewille ghernedrinken, soe sijn hem sijn aderen open: drinct hi dan inder hitten, soe gaet hem diedranc tusschen vel ende vleesch. Soe bestaet hem daer na een hitten, sweet hi inderhitten, ende laet hem te tide helpen [fol. 106v] soe machmen helpen, ende en doethijsniet, soe valt hi in een querteyne, ende en sweet hi niet inder querteyne, ende en laethi hem niet helpen, soe moet hi steruen vander siecten.

1326. aant.

So wanneer du den mensche besiest inden glase, is sine orine gele

42 Na grote is in het Hs. plaats voor een woord opengelaten. Voor de emendatie zie deaantekening.

43 die] het Hs. heeft Die.44 Na vierdinc staat in het Hs. anijs doorstreept.45 soe] het Hs. heeft Soe.


319

rodelachtich ende open, so onderwindi hem te helpen. Nem elboren, ende houwe datcleyne, ende laet dat droeghen. Soe nem een [...bodem]46 ende maecse nat, endestopse op die aerde, ende maec daer onder een vier vanden elborne datse droeghewerde, soe doese snellike warmen, ende bedecse, ende brenc den sieken daerin, soesiede lorboren ende beuer ghele in ouden biere, dat sal die sieke drinken inden bade,daer nae sal hi sitten in den bodem dat hi wel sweete, soe salmen bewinden in eenwollenen clede, ende bedect wel op een bedde dat hi slapende werde. In desen badesal hi twee werf inder weken baden, ende drinken den dranc die voer screuen is, soemach hi ghenesen; hi sal hem wachten daer na voer groten dranc tot dat hi ghesontis; heuet hi die siecte langhe voer gaen, ende47 is sine orine ghele ende duuster, endedie mane gans bouen, soe en hoert daer gheen raet toe.

1327. aant.

Soe wie dat Spise gheten heeft ende leecht hem in sijn maghe, die sal gansiaen eten:beidt hi te [fol. 107r] langhe, soe en helpt hem dat niet; heeft hijt alte langheghedraghen, soe ne mach hise niet besieten laten. Soe wanneer hi sijn spise nuttetende niet verduwen en mach, die moet hem legghen inden crop der maghen, endewort hem te slime.

1328. aant.

Wie sijn mage te cout is ende sijn spise verlaten, ende gheeft hemweder sinen dranc,dien is sijn lijf slanc; soe wanneer du sijn glas besies, is sine orine claer als een borne,soe is sijn maghe al vercout. Soe nem ghenghebaer, galigaen, paradijs coerne,zeduwaer, lorberen, bakeler, der cruden ghelike vele, ende stote die te puluere, endesiede dat an eenen quartier wijns, ende drinke dat des morghens ende des auonts,ende slinke witten ghenghebaer; hi sal oec neghen rose bladeren in eenen linnen doecbinden, ende sieden die in edeke, ende legghe die op die maghe als hi dat heetsteghedoghen mach, hi sal oec na den eten [nemen] een electuarium dat heit zynziberconditum48. Soe saltune echter besien: is sijn orijn geluaer, soe is hi ghenesen; hi salhem hoeden voer ghebraden spise, voer coude spise, voer runt

46 Na een is in het Hs. plaats voor een twaalftal letters opengelaten; bodem komt verder in hetrecept voor. Vgl. voghe bodene in de Middelnederduitse versie (zie aantekening).

47 ende] het Hs. heeft si.48 zynziber conditum] het Hs. heeft vynriber conductum.


320

vleesch, hi sal dicke baden, ende na den baden sal hi drinken mechtich bier, dats hemgoet.

1329. aant.

49So welc mensche den steen heeft, die is sijn orijn slimich vanden grawen steene,ist een roet steen, soe leghet als root sant opten gronde, eest [fol. 107v] een limichsteen, soe leghet als een limich stuuc opten gronde; tweer hande steen machtu boeten,des grawen steens machtu niet boeten; wiltu twerehande steen boeten, soe nempetercelien zaet, comijn zaet, netelen zaet, weechbrede zaet, steenbrekel zaet, corianderzaet, anijs, elcs euen vele, ende puluere die crude, ende nem creuetes steen, endeberne hoerne. Nem deser stucken euen vele, ende puluere oec atrament alsoe vele,daertoe doe een pont zukers, dat saltu nutten, des morghens ende des auonts, soepuluere fumus terre, siede dat an wine, den wine sal hi drinken naden puluere eenengoeden toghe, soe mach hi deser siecte ghenesen; hi sal scuwen nie bier, gherstenbier, eyer, supen, alre hande droge spise, of zoute spise, vorsch spise is hem goetgheten, soe hi dese dinghen dicker nuttet, so hi eer vander siecten ghenesen sal.

1330. aant.

So wat mensche die den feuer heuet, wanneer du sijn glas besiest, is sijn orine dickeroet als garen loghe, soe saltu nemen aurinen, ende sieden dat in ouden bier, endelaten hem dat drinken drie morghen nuchteren ende drie auonde, hi sal toten drinkeneten comijn zaet.

1331. aant.

Wie so becommert is an sijnre longhene ende sere hoest, die siede licolisie in water,hertstunghe, ysope, dragant, daer sal hi indoen zuker ende drinken dat [fol. 108r] desmorghens ende des auont, daerna sal hi laten op die longhen ader dat is hem goet:heeft hi bloete van den hoefde, soe wert beslimet sijn leuere, sijn longene, ende sijnborst, die mensche sal eten penijt ende d\i/apendium, dats hem goet.

1332.50So welc mensche inder siect leghet soe wanneer du sijn51 glas besies is sijn waterroet daerbi salmen merken datti inder siect leegt,

49 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: soe welc mensche.50 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: soe welc mensche.51 sijn] het Hs. heeft dijn.


321

dien en saltu niet arcedien, mer du selt verbieden dat hem bose is, ende salt hemseggen dat hem goet is: men sal hem niet gheuen drinken van dunnen bier, hi sal oeceten die spise die hier voor vanden seluer siecten bescreuen staen.

1333. aant.

52Soe wie sijn hoet wee doet ende sijn oghen sweren, die sal nemen rute, huusloec,venkels wortel53, elc euen vele, daer sal hi toe doen dat witte van enen eye, dat salhi te gader54 stoten, ende wringhen dat doer eenen doeke. Soe sal hi daer in legghenvlas ende maken een plaester daer af, ende legghen dat op dat voer hoet ende dieoghen.

1334.55So wie siec is voer den oren dat hi niet horen en mach, die sal nemen die besenvander walnot ende sal die stoten ende wringhen dat sap doer eenen doec in eenenbeker, dat sap sal hi doen in die oren, dats hem goet.

1335. aant.

56So wie eenen swere wasset inden liue, dat comt [fol. 108v] vremisenie, soe wanneerdu sijn water besies, is si bleec ende daerbouen een rode mane57 is si open endesprinkelachtich ende ghele, soe machstu hem helpen, ende salt nemen beets wortelen,ghingebaer, ende beuerghele, dit saltu stoten, ende doen daer toe honich, triakel,ende zout, dat sal hi eten nuchteren, soe sal hi drinken water daer daren wort inghesoden is, dat verdelget den swere, hi en sal niet baden noch hem niet vertoernen,want daer af breect die swere, soe moet hi steruen, hi sal vermiden peper ende heetspise.

1336.58So wie den arm sweert vander aderen, die sal een hant vol lijn saets sieden in water,dat euen dicke werde, soe sal hi dat sieden in

52 In de kantlijn staat in een andere hand: soe wie sijn hoet.53 venkels wortel] het Hs. heeft venkels woltel.54 Na te gader staat in het Hs. legghen doorstreept met rood.55 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: Soe wie die.56 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: Soe wie eenen.57 Na mane is in het Hs. het derde deel van een regel blank gelaten.58 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: wie den; voor deze twee woorden werd

waarschijnlijk So weggesneden bij het inbinden.


322

ouden swinen smout, daeraf sal hi een plaester maken opten arm des morghens endedes auonts, soe vergheet hem.

1337.59So wie die varen wt breken, die borne eenen witten worm pulueren in eenen pot,dat sal een mensche nutten vijf dage eer eetene, alsoe vele als op60 eenen penningligghen mach, hi sal oec nemen witte meyden bloemen toten puluere, ende scadendat in die zeericheit, daer na sal hijt wasschen in elrenlo, soe heilet.

1338.61So wie sijn voete uedenwt wassen, die sal queden sniden tot pennighe, ende bradendie, ende legghense op die voete.

1339.

62So wie die gichte heuet inden aderen die hem [fol. 109r] gaet van lede te lede, datbedudet die leuende gicht, die sal an cruces wise laten anden aderen in die vorderhant, ende inden luchter voet, na drie weken daer nae sal hi laten in die luchter hantende inden vorderen voet.

1340.

So wie die kellende gicht heeft die kellet sijn march ende sijn knoken, d[i]e nemebetonie ende brionie63, macedonie, ende sauia media, ghelike vele, ende siede die inwine, ende drinke den wijn des morghens ende des auonds. Soe hi dat dicker doet,soe hem beter is, hi sal braden die wort van billen inder aschen, ende stoten die, endesieden die inden ouden swinen smare, dat sal hi sien doer eenen linen doec in eenbus, ende smerense daer mede.

1341.64So wie dat water heuet, die sal nemen musscaten bloemen naghel-

59 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: wie die; voor deze twee woorden werdwaarschijnlijk So bij het inbinden weggesneden.

60 op] het Hs. heeft os.61 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: ie sijn; ervoor werd waarschijnlijk So w

bij het inbinden weggesneden.62 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: e wie die; ervoor werd waarschijnlijk bij

het inbinden So wi weggesneden.63 brionie] het Hs. heeft blionie.64 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: soe wie d[at wa]ter heuet; de letters tussen

[ ] werden bij het inbinden weggesneden.


323

kine, galigaen, ghinghebaer, zeduwaer, paradijs coerne, cynamomen, anijs, elcs euenvele, een sectim65, ende stote die crude, ende doe daer op blanken wijn, ende bewerkeden pot wel, ende laten staen drie dage, daerna gheeften wijn drinken denwatersuchtighen of hi eene coude mage heeft.

1342.66So wie make[n] wille een volcomen syrop, die neme scolopendiam, hertstunghe Svierdonc, latricien, Criscianen, Cassio fistula, dragant, rosen, fiolen, fu67, distulen,lim wort, deser crude al ghelike vele, dat wortelen hayr68 dat salmen stoten, endedoen daertoe een loet anijs, venkel zaet, acoleyen69 bloemen [fol. 109v] petercelienzaet, deser vier ghelike vele, ende puluere die crude, ende binde dat te samen in eenendoec, ende siede dat in watere tot dat si gout verwe werden, soe wringhe dat doereenen doec in eene panne, daer toe doe S pont zukers, ende laten dat sieden, desesyroep is goet toter leueren, weder die hette, weder die maghe, die longhene, endedie milte; dit drinc des morghens ende des auonts.

1343.70So wie salue maken wille, die neme oude boteren, ende71 smeltse, ende neme saluienwortelen, ende siede die in boteren, ende wringhe dat doer eenen doec in een busse,salmen eenen mensche drinken gheuen in warmen biere die binnen te broken of tespleten is.

1344. aant.

72So wie een swel heuet anden hals, die nemewit hons hor of wit gans hor, dat salmentimperen mit biere, ende gheeft hem dat drinken.

65 sectim] dit woord werd door de scribent verbeterd (uit ?).66 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: soe wie m[aken] wille; de letters tussen [

] werden bij het inbinden weggesneden.67 fu] het Hs. heeft su.68 hayr] r verbeterd uit t.69 Na acoleyen staat in het Hs. ble doorstreept.70 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: wie salue; voor deze woorden werd

waarschijnlijk So weggesneden bij het inbinden.71 Na ende staat in het Hs. wringhe dat doer eenen doec doorstreept.72 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: wie een; voor deze woorden werd

waarschijnlijk So bij het inbinden weggesneden.


324

1345. aant.

73So wie de darme gaen in dat ghemachte, die sal poleyden sien in wijn, poerloec,beuenelle, ende doense daer toe, ende die salue sal hi drinken des auonts ende desmorghens, hi sal oec sieden in wijn sweuel, knofloec, ende huusloec, ende bindendat opt ghemachte, dat is hem goet.

1346. aant.

Wien dat lijf sere dinne is, die sal stoten venkels wortelen, ende drinke dat mit wine,di sal oec nemen lelien bladeren, ende lelien wortelen74 [fol. 110r] ende sieden dat inwatere, ende doen daer toe tsap van weghebreden bladere, ende binden dat te samenop dat lijf, dats hem goet.

1347.75So wien dat lijf bestopt is, die \sal/ eten erweten met specke ghesoden; poplen,weechbreden mit petercelien ende mit smoute ghesoden is oec hem goet.

1348. aant.

76So wie niet pissen en mach, die sal stoten goet comin, ende legghen sofferaen inwijn, ende doen dan daer in dat puluer dat sal hi drinken des auonts ende desmorghens, ende eten comin zaet.

1349. aant.

77So wie een pijl ofte een dorn inden liue heet of steket, die neme die wortel vandenroze, ende stote die, ende daer toe honich, ende strike dat op eenen doec, ende legghedie doec op die wonde daer die pijl ingheghaen is, soe gaet hi wt; dat selue doet dieclauere metter wortel, ghestoten endemet honighe ghemingt. Dat selue doet oec yserhart ende verbena, ghestoten ende daer op gheleyt.

73 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand [w]ie diedaer [m]e gaen; voor deze woordenwerd waarschijnlijk So weggesneden.

74 Onderaan op de bladzijde staat in het Hs. in een andere hand: wien dat lijf sere dinne is.75 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: So wien dat lijf bestopt.76 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: so wie niet p[is]sen en mach; wat tussen [

] staat werd bij het inbinden weggesneden.77 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: So wie een pijl.


325

1350.78Wiltu eenen sweer weken aen dat aensichte oft anden liue, soe stoet lelyen wortele,ende legghe die daer op, daer na make een plaester van poplen, van ghersten mele,ende van honighe, ende legghe dat al warm daer op, soe hijt dicker doet, soe dat beteris.

1351.

[fol. 110v]79 So wie een goet puluer wil maken dat nut si ter borst, ende ter maghe,ende ten steen, die sal nemen latricien, comijn, anijs, venkel saet, petercelien zaet,remilen zaet, milium solis, galigaen, ghingebaer, cinamomum, naghelen, musscaten,merken zaet, mente, der crude euen vele, elcs een loet, dat sal hi stoten cleyne, endedaer toe een loet zukers, dat salmen eten des morghens ende des auonts.

1352. aant.

80Celtica is cruut endewasset opter heyden, dat is ghelijc der hertstunghen, ende dochist minder van bladeren, dat bringhet die bloeme gaende, mit wermoete ghedronken.Si verdriuet oec den bosen wint [fol. 111r] vanden maghe, vander leueren, endevander milte. Si is oec goet ieghen die worm steken, ghedronken is si goet weder dieborst, weder die blase, ende weder die longe, ende weder die wonde.

1353. aant.

81Wermoet82 is heet [ende] droghe, si verdriuet den [slim]83 vander maghen, endevanden aderen die dat bloet gheuen den liue. Si maket oec goede lust toten etene metzuker ghedronken reyneghet si alle dese dinc die hier voer screuen sijn.

1354.84Borayge is heet ende vocht. Si verdriuet den colre roet, si is goet

78 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand:Wiltu eene sweer.79 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand:Wie een goet [p]uluer; de letter tussen [ ]

werd bij het inbinden weggesneden.80 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: Celtica is.81 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand:Wermoet is heet ende.82 wermoet] de rubricator schreef V als beginletter, alhoewel in zwarte inkt de representant w

aangegeven staat.83 Na den werd door de scribent blijkbaar een woord overgeslagen. Het woord slim werd

toegevoegd naar de Nederd. parallel. Zie aantekening bij dit nummer.84 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: Borayge.


326

den luden die een cranc hert hebben, ghestoten ende met wine ghedronken, maketsi den mensche vroe, haer sap mit honighe ghemingt ende ghedronken, dat is goetweder die bose longhene, weder die dorre borst, ende weder die dorre strote. Si isoec goet weder die coude des hoefs.

1355. aant.

85Oliwit is cout ende droghe, ende breket dat bose vleesch vanden wonden, met rosewatre ghemengt eest goede salue ieghen die bladeren die in die wonden opgaenvander hitten, ende toten vliese vanden oghen, want het reyneghet si ende heylt sy,met weytene mele, ende mit weeken peeke gheminghet; het is oec een goet plaesterop die wonden daer die worme in sijn, want het dootse ende heilt die wonde.

1356.86Auerute is warm ende droeghe, der vrouwen moeder openetse, of si binnen isghesworen, dat hey[fol. 111v]let haer; sap mit mirren ghemenget, ende een pessariumdaer af ghemaect, dat brengt der vrouwen moeder gaende. Het droghet oec dievuchticheit der moeder, ende breket den sweere der moeder. Ghepuluert ende mitghersten meel ghemenghet, breket si den steen, ende is ter couder pissen goet, endein ouden bier ghedronken dodet sy die worme.

1357.87So wie becommert \is/ an sijn borst ende an sijnre longene, die sal nemen latricien,ende hertstonghe, huuslooc, eufrasien, ende suker euen vele, dat sal hi sieden inwatere seere, ende drinke dat des morghens ende des auonts warm, ende laten eenluttel inder longhen adere.

1358. aant.

88Heuet een mensche die vloete vanden hoefde, soe wort beslimet sijn borst, sijnleuere, ende longhene, is yet hem te oueruloeych, soe en hoert daer hulpe toe. Endeis hem die siecte cortelike toecomen,

85 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: oliwit.86 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: [au]erute; wat tussen [ ] staat werd bij het

inbinden weggesneden.87 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: so wie becommert is.88 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: heuet een.


327

soe is hem goet te helpen met drien electuarium: dyadragant, dyapenidium89, penijt,dit sal hi nutten.

1359. aant.

90So wie een gesont lijf wil hebben, die sal cuusch wesen, is hi vanden leuene dat hiniet sere en arbeit, soe sal hi hoeden voer ouer dranc ende voer ouer ate, en doet hijsniet, soe moet hi amborstich worden ende ouer gichtich, hi sal dicke laten bloet, hemwort anders die ydrop tusschen vel ende vleesch; is hi oncuusch, hi vercort sijn leuen.xxx. iaer eer sine daghen. Soe wie des dings ouer maten pleget, dien [fol. 113r]werden cranch oghen. Sijn braghen ende sijn cracht die verswijmt hem. Oec vergaenhem sijn aderen, ende hem versteruen sijn sinne. Soe wie des niet ontbaren en mach,die hou mate, het is hem goet.

1360.91So wien een slanghe oft een adere heeft ghebeten, die drinke weghebrede sap, metzoute ende met honighe ghemingt.

1361. aant.

92Toten sijdeuel93 drinc rokelen sap, met wine ghemingt, dat helpet sonder twiuel.

1362. aant.

94So wie met node pisset, die neme comijns, also vele als hi mit drien vingherenhouden mach, ende stote daer toe puluer, ende drinke dien mit wien.

1363. aant.

95Die vrouwe die de borst inden liue ghesworen is of gestoruen, die drinke satureyammit wermen watere.

89 dyapenidium] het Hs. heeft dyape indium.90 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: so wie een ghesont.91 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: so wien.92 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: toten syc.93 sijdeuel] het Hs. heeft sijceuel.94 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: soe wie.95 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: die vrouwe.


328

1364. aant.

96Die de nase gherne bloet, die drinke merken sap.

1365. aant.

97Die niet pissen en mach, die neme eenen ceghen blase, ende ghiete dat vule waterwt ende doen daerin warm water, ende bindense vaste toe, ende hanghense in warmwater, ende laetse een luttel zieden, daer na ghiete dat water vter blasen, ende drinkedat.

1366. aant.

98Die dat hoet wee doet ende hettet, die99 dwa dat voer hoet met couden water, daerna neme hi fecelen watre, ende huusloec sap, daer steke in eene linen doec, endebestrike dat voer hoeft daer mede. Die dat hoet van couden wee doet, die neme poleye,ende lorbe-[fol. 113v]ren, ende laetse langhe sieden in watere ende laet den waesdomvten pot gaen toten hoefde alsoe langhe dat hi zweete, daer na make100 een plaestervanden seluen dinghen.

1367. aant.

101Toten huuch, nem bille wortelen, berne die te puluere, dat legge met eenen lepeleopten huuch.

1368. aant.

102Wie dat hoet wee doet, die siede poleye met olye, daer mede bestrike dat hoeft.

1369. aant.

103Wie droeuich is, die drinke merc sap, dat maket hem vroe.

96 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: die de nase.97 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: die niet pissen.98 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: die dat hoet wee doet.99 die] het Hs. heeft ende.100 Het Hs. heeft dittografie van daerna make.101 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: [To]ten huuch; de twee letters tussen [ ]

zijn bij het inbinden weggesneden.102 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: dat hoet; voor deze woorden werd

waarschijnlijkWie bij het inbinden weggesneden.103 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: droeuich; ervoor werd waarschijnlijk het

woordWie bij het inbinden weggesneden.


329

1370. aant.

104Ieghen den spelworm siet aurinenmet wine ende drinke dat. Of berne hertstonghete puluer ende drinke dat an wine. Of siede dat loef van perseken boemen in wine105,ende drinke dat.

1371. aant.

106Aurine is tweer hande, groet ende cleyne, die sijn beyde hete ende droeghe. Galienusseit die wortelen der groter aurinen die heuet tweer hande sin, doer dat heuet si tweerhandemacht. Si is scarp ende een luttel sure met eenre scarpheit bringt si den vrouwenbloeme gaende, si is goet toten wonden ende den bloet ganghe. Met al hare machtis si goet weder den ad[er]en. Si verdriuet alden hoest, si sterket die lede, haer sapende haer wortelen hebben een macht.

1372. aant.

107Die wortele der minre aurine, die is goet ghedronken doer die coude ende doer diegroue vuchtic[fol. 114r]heit des menschen, toter couder siect is si goet, haer sap mithonighe geminget, verdriuet den sceme vanden oghen.

1373.108Wie den mont clouet, die sal nemen vorsch botere, wit wasset honich, ende hoenresmeer, ghelike vele, ende smelten dat te samen, ende wringhent doer eenen doec,daer mede smare den mont ofte die hande of die voete.

1374. aant.

109Benedicta is heet ende droeghe, si sterket die mage ende alle dinc die andenmenschesijn.

104 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: [Jeghe]n den spel[wor]m; de letters tussen[] zijn bij het inbinden weggesneden.

105 wine] het Hs. heeft winne.106 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: [Aur]ine is; de letters tussen [ ] werden bij

het inbinden weggesneden.107 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: [D]ie wortel; de letter tussen [ ] werd bij

het inbinden weggesneden.108 Op de vrije ruimte op de voorgaande regel staat in het Hs. in een andere hand: die den mont

clouet.109 Op de vrije ruimte op de voorgaande regel staat in het Hs. in een andere hand: benedicta.


330

1375. aant.

110Billen zaet is driere hande, wit, swert, ende root; dat witte is goede arcedie, endedat swerte oft men dat wit niet hebben en mach. Die tweere hande zaet mit medeghedronken, die stoppen den bloet ganc, ende dat bloet euel, het maket vasten slaep,het sachtet den hoeft, het benemet den tant sweer of ment daer op legghet, men maketoec daer of goede salue; een plaester daer of ghemaect, verdrijft al gheswel denmenschen, het is oec goet ieghen die heete gichte, het benemet oec dat drinten vandenoghen.

1376.111Nem groene yewen lo\e/f, ende poplen blade, ende stoten die te samen, ende nemreyne swinen smout ende hars daer toe, ende siede dat soe langhe tot dat groenewerde, soe wringhe dat doer eenen doec, ende latet lopen in een busse ende in sijnwon[fol. 114v]den [die] sweeren ende gatich sijn, die salue hem hier mede, soe werdensi heel.

1377. aant. aant.

112Ianuarius beghint een Jaer\s/dage, ende eyndet .ij. daghe voer der lichtmisse. Soesaltu den wijn vast drinken, ende gheen bloet laten vter aderen, bade dicke, vast niette langhe, doch en saltu gheen ouer aet doen dat niet dat fauer an dine maghe enwasse.

1378. aant. aant.

Februarius beghint te lichtmisse, ende ende[t] .v. dage na sinte mathijs dage, hi isghesont ende goet, laet dicke bloet, drinc hoe vele du wils, beware dijn hoeft wel datdijn braghe niet en coude, vermide die gans ende die bete, drinc warm wijn of outbier, bade mit staden, soe en mach di niet scaden.

1379. aant. aant.

Mertius beghint .v. daghe na sunte mathijs dage, hi is onghesont, du salt alle daghewasschen dinen mont voer113 dat fauer, ende en

110 Op de vrije ruimte op de voorgaande regel staat in het Hs. in een andere hand: billen zaet.111 Op de vrije ruimte op de voorgaande regel staat in het Hs. in een andere hand: ner groene

ywenloef.112 Op de vrije ruimte op de voorgaande regel staat in het Hs. in een andere hand: Januarius.113 voer] het Hs. heeft doer. Vlg. de aantekening bij dit nummer.


331

laet gheen bloet, ende bade gherne ieghen den ioect ende spidranc is goet ieghen denreden.

1380. aant. aant.

114Aprilis beghint inden achtenden dach nae der bootscap onser vrouwen. Soe laetinder mediane voer dijn leuere, voer dijn longhene, nem arcedie ende drinc betonie,ende beuenelle weder den scroppen, ende weder vlecken des lichamen. Salue di mitlorberen olye, dat maket scoen bloet, reyneghet mit dranke dinen maghe van slime[fol. 112r] dat wort te goede dinen liue, wes warm ghedecket, slapet ghenoech.

1381. aant. aant.

115Die meye beghint an sinte walborghen dach, hi is scone ende goet, hi heuet menichgoet cruut, drinc venkel endewermoede116, nutten salmen ysope ende lubsteke117, diesijn di goet, muusoren, agrimonien, bethonia, gamandria, yseren hart, weghebrede,peplen, alant, met desen crude make di drie dage een bat, du ne salt gheenre handeghebraden eten eer die ouermane voer si; bistu siec, soe vermide alrehande vlee[s]ch.Drinc alle daghe wermoede, ende keruel, wiltu nem[en] spise, dranc van scamponiedie ete tot dijnre spisen.

1382. aant. aant.

118Iunius beghint in sinte nychomedes dage, soe saltu dat water drinken, ende saltdijn lijf bewaren, drinc muusore, ende seuen boem, ende saluie met edicke ghemingt,mede ende honich, vermiede melc, ende vatich bier is di goet ghedronken; wiltulaten bloet, soe en toerne di niet seere, di lopen anders die oren ende maket thoetonghesont ende dijn oghen ende en vaste niet te langhe.

1383. aant. aant.

119Iulius beghint inden achtenden dach sunte Jans, soe saltu vroech

114 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: [A]prilis de letter tussen [ ] werd bij hetinbinden weggesneden.

115 Op de vrije ruimte op de voorgaande regel staat in het Hs. in een andere hand: die meye.116 Na wermoede staat in het Hs. luttel doorstreept.117 lubsteke] het Hs. heeft substeke.118 Op de vrije ruimte op de voorgaande regel staat in het Hs. in een andere hand: Junius.119 Op de vrije ruimte op de voorgaande regel staat in het Hs. in een andere hand: Julius.


332

opstaen, ende luttel slapen, ende gheen bloet laten, ende ghenen dranc nemen danvan merken ende van ruten die suuert di die maghe ende dat120 houet. Nutte gheenvrucht [fol. 112v] si en si rijp, vaste niet langhe, vermide rode colen ende slaep luttelte noenen.

1384. aant. aant.

121Augustus beghint an sunte pieters dage, soe hoede di sere voer die neuele, endebeware di van coude, vermide122 colen ende porren, ete coude spise, ende drinkepoleye, ende agrimonye, vermide mede ende nie bier, drinc out bier, slaep luttel.

1385. aant. aant.

123September beghint124 in sunte egidius dage, soe saltu coude melc nuchteren drinken,dats goet dijnre leueren ende longhenen, ende ghebrade appel ende ghesoden peren,baden, bloet laten, ende dranc te nemen is di tidich.

1386. aant. aant.

125October beghint126 twee daghe nae sunte michiels dach, die is goet, drincht des mostghenoech. Stouen baden is di goet. Inden rijm en saltu niet beruoet gaen, alle etenesijn tidich, alle archede sijn ontidich, laet bloet, ete visch ende vleesch, ghinghebaer,musscaten, comijn; die creeft is onghesont.

1387. aant. aant.

127Nouember beghint128 in alre heylighen dage, soe saltu hebben water bat, gheensteen bat, vatich bier, ende nyewe backen broet is di goet, nem roze dranc ende lopedaernae eten Cinamomen; latricien

120 dat] het Hs. heeft men.121 Op de vrije ruimte op de voorgaande regel staat in het Hs. in een andere hand: Augustus.122 vermide] het Hs. heeft vermite.123 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: september.124 beghint] het Hs. heeft Beghint.125 In de kantlijn staat in het Hs. een andere hand: october.126 beghint] het Hs. heeft Beghint.127 In de kantlijn staat in het Hs. in een andere hand: nouember.128 beghint] het Hs. heeft Beghint.


333

[is] goet cruut, [dat] verdrivet dat129 fauer wt dinen liue, soe wandelt hem die zomerbescoye dinen voeten warm, laet bloet, dats goet ...130.

[fol. 115r] 1388131. aant.

Inden eersten salmen nemen cout water ende werpen daerin drie sneden vandengroefsten brode dattu vintste, ende latent wel doer weeken, dat sulstu eten eerstueenich ander dranc nutten sulst oft eten, dan soe eet ende drinct wat ghi wilt.Explicit132.

129 Na dat staat in het Hs. d geëxpungeerd.130 goet is het einde van deze foliozijde. De raadgeving voor nouember ging zeer waarschijnlijk

verder op het verloren gegane blad. Vgl. echter de aantekening bij dit nummer.131 Vóór recept 1388 staan in het Hs. nog de woorden of ghegaen, blijkbaar het einde van een

recept waarvan het begin verloren gegaan is.132 De rest van het blad bleef oorspronkelijk blank; in de 17e eeuw werd nog een recept

toegevoegd: Item haelt in die specerij dydegrantum voer die horte versieckte borst,staefijstagrija voer die luse.


335

Aantekeningen


337

1.

Zoals bekend werd de meimaand algemeen als de beste tijd aangezien ommedicinalekruiden te verzamelen. Als een middel tegen ‘hete’ lever, komt de plant ‘scaerleye’ook in 651 voor.

2.

Dit recept blijkt onvolledig te zijn. Het woord ‘teersten’ laat immers vermoeden dater ten minste ook een ‘ten tweede’ zou volgen. Naar welk boek in ‘des boecsleeringhe’ verwezen wordt, is mij niet bekend.

5.

Dit recept stemt bijna woordelijk overeen met De Vreese 85:

Die wille zweeten, die sal nemen venkelwortele ende stampense endesiedense in wine, ende drincke dat nuchtren, ende decke hem wel: hi salwel zweeten.

In 5 wordt echter geenmelding gemaakt van het koken in wijn noch van de noodzaakhet brouwsel ‘nuchtren’ te drinken.

6.

‘alsoe vele wilts lijnzaets’: zoveel lijnzaad als ge wilt.

7.

‘polioen’ wordt hier niet alleen als een aftreksel in de neusgaten gegoten doch tevensin de vorm van een periapt rond het hoofd gebonden. In deze laatste toepassing ishet middel duidelijk magisch.

9.

Vgl. De Vreese 420:

Item jeghen vernoy van den hoevede, nem rute ende venkel ende zied welin watere, ende dwater mede toevet.


10.

Vgl. De Vreese 421:

Item jeghen verruut van den hoevede, nem avroenesapmet hoeneghe endemet aysile, ende drinct dicken nuchterne.

11.

Vgl. De Vreese 422:

Item stamp rute met olien ende smerter mede den slaep.

12.

Vgl. De Vreese 423:

Item stampe die galle van den haze ende honech even vele te gader sere,soe dat scijnt van ere vaerwe; ende smeert thoevet ende den slaep. altvernoy van den hovede sal vergaen, want het es arde precieuse zalve.

13.

Vgl. De Vreese 424:

Item polioen met siere bloeme stampt, ende drinct nuchtere met waermenwatere, ende hout u van etene toeter noene iof over noene.


338

14.

Vgl. De Vreese 425:

Item criflesaxele arde stamp met soute ende met honeghe, ende daer af .i.plaester gheleit op thovet helpt wel.

Uit de vergelijking met 14 blijkt dat ‘criflesaxele arde’ in De Vreeses recept hetzelfdezou moeten aanduiden als ‘rute’.

15.

Vgl. De Vreese 427:

Item si dat sake dat u hoeft es inghevallen, dat u dinct een pit, zietaggremonieblade met honeghe, ende maect .i. plaester ende legghet opthovet.

Uit de vergelijking blijkt dat het niet onwaarschijnlijk kan genoemd worden dat‘baerde’ een verschrijving zou zijn van ‘blaede’.

16.

Vgl. De Vreese 430:

Jeghen alle evele van den hovede, stamp rute wel, ende lechse wel instaerken aysine, ende smert thovet boven.

17.

Vgl. De Vreese 431:

Item nem roede bete, ende stampse wel met den sape, ende smert thovetende den slaep.

18.

Vgl. De Vreese 433:


Item nem betonie, vervaine, alsene, celidonie, plantayn, radec, rute, scrutsevan vliederen, honech, achte peperscoren, stampse te gadere ende siet welin wine, ende drinct alle daghe nuchterne; ende onthout u van etene toeternoene.

19.

Vgl. De Vreese 434:

Item ten vernoye van den hovede, doet sceren thovet endemaect .i. plaestervan comine, ende van masticke, van cattinensmere, ende siet betonie instellen biere, drinct ende maect loeghe van betonien, ende dwaeter medethovet dicken.

Interessant is dat bij De Vreese i.p.v. ‘tettinen smeere’ het woord ‘cattinensmere’voorkomt. Beide versies geven een aanvaardbare betekenis, hoewel het ook duidelijkis dat een van beide woorden corrupt kan zijn voor het andere.

21.

Bedoeld is dat men beide aderen even veel dient te laten.

29.

Vgl. De Vreese 520 en 521:

Die heft die hersenen verkeert, wrive senie, abrotanum, met wine endemet pepere ende met .i. lettel honechs, ende drinct nuchtens ende navons.


339

Item die sijn ontkent van sinne, drinke .vii. daghe goet cruut abrotanum,saelie met wine ghestampt.

32.

Vgl. De Vreese 483:

Te purgerne die borst, jeghen alle evele van der borst medicine gheprouvet:leest petenelen van den bussche enegue ende stampse wel. ende nemt bieralse saen alst es ghedaen, ende minghet met den pulvere ende doet in enenniewen pot, ende graeftene onder die eerde, ende laetten daer .ix. daghe,daer na drinkets in een napkin smorghins cout ende navens heet. dit doetdes ghi sijt ghenesen.

33.

Vgl. De Vreese 484:

Dits vraye medicine ter hoeste ende ter ziekede van der longhere: nemsaet van esschen ende van anise, ende minghet te gadere; ende daer toehonech, ende .i. groet deel wijns. ende siedet te gader des si sijn wel dicke,ende doet in enen bos ende eets nuchtens ende navens.

Uit de vergelijking blijkt dat ‘esschen’ in De Vreeses recept corrupt is voor ‘achen’dat trouwens een veel betere zin oplevert.

34.

Vgl. De Vreese 485:

Drie crude salmen nutten jeghen die borst: alsene, witte materne, ysope.

37.

Vgl. 387, 389, 934, 994 en 1072. Zie ook de aantekening bij het eerstgenoemdenummer.


38.

Vgl. De Vreese 277 waar ‘witte malubladere’ voorkomen als een van de ingrediëntenin een pleister ‘om alle ghezwelle huut te doen brekene’.

40.

In recept 22 bij R. Peeters (p. 169) komt ook ‘adic’ voor in een recept ‘jeghengheswel’.

41.

Het woord ‘ghestan’ kan ofwel het voltooid deelwoord zijn van staan of corrupt zijnvoor ‘ghestampt’. Beide mogelijkheden geven een aanvaardbare zin doch m.i. is‘ghestampt’ wel te verkiezen.

47.

Dit recept stemt bijna woordelijk overeen met 969.

49.

‘wulheit’ is wellicht corrupt voor ‘vuulheit’ (vvulheit): vuiligheid. Het recept vertoontenige gelijkenis met De Vreese 309.


340

58.

Dit recept komt bij De Vreese voor als een deel van 505. Het woord ‘tghasere’ komter echter niet in voor. Zie hieronder.

59.

Vgl. De Vreese 505:

Jeghen die pocken, nem morelle ende drincse; daer na baet. ghi sultghenesen. ende alsi beghinnen te wassene, nem sap van polioene ende vanreinevane enen nap vul, ende ghevet hem drinken. ende oft es te staerch,soe temperet met wine.

63.

Vertoont enige gelijkenis met het recept om alsemwijn te bereiden in De Vreese 57.

81.

Het lijkt mij waarschijnlijk dat het ontbrekende woord na ‘vander’ wel ‘blase’ zalgeweest zijn. Dit woord past zeer goed in het verband.

82.

Men vergelijke 1309 en De Vreese 131, doch vooral 179 in De Vreeses collectie:

Omme den steen te doen brekene .j. mensche in sijn blaese, neemt bladervan hijft, ende pedercelle van alexander, ende kervele, van elken evenvele; ende stampt dese crude in een mortier ende dat sap ghef drinken .9.daghe achter een. of die dit wilt prouven of het waer sij, so nem .j. glasinvat ende doere in .j. steen ende wijn ende sap van desen cruden vorseit,ende laetene eenen nacht derin ligghen: du saltene nuchtensmoghen brekenghelijc sande of savele. dit es dickent gheprouft.

83.


Men vergelijke De Vreese 94:

Jeghen den graveel: neemt gremilsaet, gheinstsaet, pedercellesaet, vanelcs sondre ten pedercellesaet, bevenellesaet, anijs, ende kernen vankriekesteene, ende van kersensteenen; ende dese sade salmen te gaderstampen; ende dan suldijse sieden met wine ende drincken daer of .iij. ofiiij. werven sdachs.

85.

Zie de aantekening hierboven.

87.

Men vergelijke met dit recept ook De Vreeses 134 waar as van een haas hethoofdbestanddeel vormt van een recept tegen de steen.

90.

Vgl. G. Keil, Die ‘Cirurgia’ Peters von Ulm, p. 237 en de aanvullingen van W.L.Wardale in Niederdt. Mitt. XVI-XVII (1960-62), 206. Men vergelijke echter vooralDe Vreese 157:

Omme de graveel of de steen te ghenesene, neemt eene crevetse of tweeof drie, ende ziedense in rijnschen wijn ende dan zuldise


341

al in sticken stampen, ende doense weder in den wijn; ende stoppen depot wel vaste datter geen lucht huut en ga, ende siet dat up de twee deelof up derde, ende laet staen claeren; ende drinc nuchtens en savens: ghisulter met ghenesen.

92.

Het pers. vnw. ‘hij(s)’ doelt natuurlijk niet op de bok maar op de zieke. Vgl. DeVreese 132:

Jegen den steen, ghevet eenen orine van eenen buc eenen lepel vul tedrinken, dat hijs niet en weet, of het een man es; ende eist een wijf, gheefthaer van eene gheet.

103.

Vgl. 547.

104.

De gewichtsaanduiding is denarius, d.i. een hoeveelheid ter waarde van een penning,het achtste deel van een ons.

121.

De passage ‘ende zaluer v metten sape’ is wellicht ontstaan uit contaminatie van‘ende zalue v metten sape’ en ‘ende zaluer v mede’ (vgl. ook het einde van 122).

126.

De vorm ‘lijsaet’ voor ‘lijnsaet’, lijnzaad, moet niet geëmendeerd worden tot ‘lijnsaet’daar tot op onze dagen de vorm ‘lijzaad’ in sommige Vlaamse dialecten voorkomt.

128.


De materia medica ‘dyapenidium’ komt ook voor in een recept ‘jegen den hust’ inhet goederenregister te Oudenbiezen waar het ‘dyapemidion’ geschreven staat (cf.J. Buntinx en M. Gysseling, o.c., p. 145).

129.

Het opschrift van dit recept dient als volgt verstaan te worden: tegen kinderen diehoesten en geen eetlust hebben (wegens pijnlijke keel).

132.

Vgl. L.J. Vandewiele, Pharm. Ts. voor België XLI (1964), 71:

Ende wildi maken water dat goet si ter borst, so doet der toe dyadragantumende peniden ende witte marobie.

134.

‘reine’ d.i. regene, een dialectische eigenaardigheid van het kustwestvlaams.

137.

De vermelding dat men dank zij dit middeltje zal ‘singhen claer’, wijst erop dat ditrecept ooit in kloostergemeenschappen neergeschreven werd.

140.

Vgl. 1038 en De Vreese 489:

Item andren dranc, of ghine ebd: drinc polioen met aysile.


342

145.

Vgl. Fr. Pfeiffer, Sitzungsberichte Wien (1863), 120:

Contra sanguinem de naribus fluentem. Stôz die rûtun dur diu naseloch.

en de Düdesche Arstedie (Norrbom, p. 85):

Jtem eyn ander. Nym vnde berne ruden myt den wortelen to assche vndepuste em de in de nusterken.

Vgl. ook De Vreese 178:

Om bloet te stremmene van der nuese, riect dickent die rute ter nuese: hetdoet stremmen vorwaer.

146.

Bedoeld is neemt ‘mes’ van een ‘zwijn dat gras weedet’.

147.

Vgl. De Vreese 490:

Jeghen verloren spraeke: die sine sprake heft verloren in ziekeden, nemealoen ende temperse in watere ende ghietse in sinen mont.

149.

Vgl. De Vreese 491:

Item neme die wortele van roeden netelen, ende sap van plantaine, endemorelle, ende doet hem drinken.

150.

Pinksteren en vooral de vooravond van 24 juni, ‘tsente Jansauende’, zijn tweebijzondere dagen. De op die dagen geplukte kruiden werden algemeen beschouwdals van veel groter kracht dan die welke op andere dagen geplukt werden.


151.

Vgl. De Vreese 170 en 492. Dit laatste recept luidt:

Item jeghen stommede die es comen van siekeden; nem pollioen te stickenghewreven .ii. nap vul met lawen aysine, ende .i. linijn cleet, ende audentden sieken vor die neseghate. hi sal staphans spreken.

152.

Vgl. De Vreese 493:

Jeghen acallen, tempere averone in wine, ende drincse.

Uit de vergelijking van beide recepten zoumen kunnen besluiten dat ‘acallen’ betekentluidop dromen. Toch is dit niet zeker daar het woord veeleer sprakeloosheid lijkt temoeten betekenen (a-callen, niet-spreken).

153.

Vgl. De Vreese 494:

Die slapende vertelt dat hi wakende hevet ghesien, drinke .iii. nachte cruutrosaet in wiwatere met myrren, ende drinke alun scanium met asyle ofamacillam.

Interessant is dat wat in het hierboven staande recept ‘alun scanium’ geheten wordt,in 153 voorkomt als ‘anbustannium’.


343

157.


Jeghen walghinghe: dien walgt van enechere spise, drinke centauream .iii.daghemet couden watere, of betonie met waermen endemet .i. lettel wijns,ende tsap van diosius drinke alse hi in die maghe iet quaets heft. Ditsgheprouvede medicine, alsict verstont.

158.


Omme dlijm van der herten (te) doen schedene, neemt sentorie ende sietsewel in wine of in stellen bierre, ende dan stampet de sentorie ende lechseweder int sop, ende sietse noch ende stemse dor een cleet; ende dan neemtde .ij. deel van der sentorie ende een deel zeems, dat siet wel ende scumt,tote dat dicke si; ende dan doet in eene bosse, ende hier af salmen de ziekengheven tetene .iij. lepel vul sdages: .i. nuchtens, .i. noenens, .i. savens, totehi ghenesen sij. dit sal hem doen dlijm van der herten scieten ende het salhem gheven apetijt van eten ende van drinkene.

159.

Vgl. De Vreese 496:

Jeghen therteevel ende alle ziekeden van der herte, es goet pollioen metwine ende met honeghe ghedronken.

De vergelijking van beide recepten maakt het waarschijnlijk dat in 159 na hetvoorlaatste woord ‘met honeghe’ weggevallen is.

160.

Vgl. De Vreese 497:

Die onsachte heft in den buuch, of in de maghe, of elre in sinen lechame,neme venekel ende ziet langhe in watere; ende drinke langhe, soe hi heetstmach.


161.

Vgl. De Vreese 501:

Item jeghen spuwen, dat die mensche niet ne mach onthauden sine spise,nem twedeel van venkelsape ende van wine, ende terdendeel honech, endesiedet tuschen hier ende et es wel dicke. ende ghevet hem drinken navensende nuchtens.

162.

Vgl. De Vreese 502:

Jeghen dbloet spuwen, drinke saffine nuchterne, ghesoeden in wine.

Het woord ‘saffine’ in het bovenstaand recept is blijkbaar corrupt voor ‘saluine’.

163.

Vgl. De Vreese 503:

Omme (te) doen spuwen, nem die scrutse van der rute ende van den groetennoteboem, van den vlieder, van verbena, ende doet af duterste scrutse endenem de middelste of de naeste,


344

ende stampse wel ende siedse in wine, ende dan dect wel den pot endelatene staen .i. nacht. sander daghes ghevet hem drinken die wille spuwen:hi sal ghenoech spuwen. ende alse hi nomee spuwen wille, soe ete vanroden kervele. Dat dit ghevalt dat coemt dicken van coude van den lechameof van humueren. Siet hier medicine daer jeghen: nemt aschen van de vellevan den serpente.

164.

Vgl. De Vreese 378:

Om haer huut (te) doen vallen, neemt een once operment, ende .ij. deelongheblust calc; maect der af pulver ende tempert met water of met esin,dat also dicke si als honich. ende salvet daer mede de stede; dan laetetdroghen ende derna scuddet of.

Dit recept komt veelvuldig in middeleeuwse verzamelingen voor. Men vergelijke devolgende voorbeelden:

Uit de Düdesche Arstedie:

Wultu haer enwech bringhen, alze Galigenus spreket, so nymvngelusscheden kalk er he nat geworden sy, vnde droghe den ene nachtouer in deme vure vnde nym denne auripigment vnde olye vnde j lotsalisgemme, dat vindestu in der apoteken, stot dyt altomale vnde do dardenne to stoten wynsteyn vnde rore yt wol tosamende vmme vp deme vurevnde beholt yt in enen bliggen vate. War du dusse salue strikest, dar geitdat haer deger enwech.(S. Norrbom, p. 182).

Ein meister hiez Johannes Furia, des schrieb sîner friundinne, diu hiezCheopatre, dise erzenie. Er sprach: welle daz hâr ûz gên, sô nim newenchalch unde derre in vlîzechlîchen in dem fiure unde nim auripigmentum(daz ist gelwe varwe) unde ole unde nim den chalch in einem niwen havenunde luzel wazers unde oles auripigmentum unde lâ daz under einanderwallen ...(Fr. Pfeiffer, Sitzungsberichte Wien (1863), 143).

Vildi u haer af doen ende sachte maken u huut ende sonder sorge ... Nemtcalc der noyt water op en quam .6. lepel vol. of also vele als ghi wilt endetemperet met couden watere. ende ziedet oft ware wellinge. Ende der nanemt orphiment tfijftedeel. ende doet daer met sieden ...(L.J. Vandewiele, Pharm. Ts. voor België XLI (1964), 78).


167.

Komt bijna letterlijk overeen met 1195. Zie ook Fr. Pfeiffer, Sitzungsberichte Wien(1863), 118:

Ad capillos cadentes. Diu genûwene agrimonia mit der geizzînum milchemachôt, daz daz hâr wahset.

172.

De woorden ‘bliken als of’ betekenen m.i.: die de indruk geven van.


345

175.

Men vergelijke de bereiding en de medicinale eigenschappen van alsemwijn (DeVreese, 57).

177.

De gewichtsaanduiding ‘.j. ø’ betekent 1 obulus d.i. een halve denarius of penning,d.i. (als gewichtseenheid) het achtste deel van een ons.

179.

Dit recept hangt nauw samen met het volgende en vertoont sterke overeenkomst met1161.

180.

Zie de voorgaande aantekening.

181.

Vgl. L.J. Vandewiele, Pharm. Ts. voor België XLI (1964), 78-79:

Nemt griex pec ende colofonie. armoniacum. ende mastic ende smeltet altegadere. ende giet daer op cout water ende bouwet wel metter hant endeso ghijt meer bouwet soet witter wert. want van iersten eist swart. Endemaecter af .1. plaester. ende legget daer ghi thaer af wilt hebben ...

182.

Men vergelijke 1225 en De Vreese 300:

Jeghen tranende oeghen: salfse metten sape van betonien; si sal claerenende scerpen die sie.

Zie ook 317 en 411 in De Vreeses uitgave.


183.

Men vergelijke 1333 en 1355. Men vergelijke ook de Düdesche Arstedie:

Jtem nym bathonien, vennekelswortelen, ruden, schellewort, ouerruden,apene, sede dyt in water vnde dwage de ogen darmede: dat vordrift denschemen.(S. Norrbom, p. 74).

184-185.

Deze twee nummers maken deel uit van eenzelfde geheel.

186.

Vgl. 899, 914 en vooral De Vreese 281:

Jeghen de tantsweere: stampt hertshorne al te pulvre; ziet met wine of inwatere ende zupet also heet als ghi ghedoghenmoght; ende haudet in uwenmont tote dat vercout es, ende danne spuwet huut, ende supes noch. dittedoet dicken tote dat ghi ghenesen sijt.

194.

Vgl. de bereiding en het gebruik van ‘aqua betonie’ (De Vreese 412).

201.

De afkorting betekent libra: 1 pond (12 onsen); het teken .S. is de eerste letter vansemis: een half.

202.

Vgl. 637 en 1173 en R. Peeters 23 (pp. 169-170):

Jeghen apostonien (lees: apostemen) ziedet geerste in wyne


346

ende legtse daer op, al heet. Ende ne ghesitse daer mede niet, soe nemtspaens uuelster ende breyt daer op treyt met dy auteyte; dappostonie salute breken ende ghenesen.

208.

Stemt naar de inhoud volledig overeen met 667.

215.

Vgl. 1199 en R. Peeters, 6 (p. 166):

Jeghen die gestoten es ende dyser steket inde wonde. Om dat uut tegecrighene, nempt dyptanne diemen in vleemsche heet witte worte endelegtse in wine ende stampse ende dan gheeftse metten wine drincken endedyser sal uitgaen sonder twivel altehant.

219.

Vgl. De Vreese 305 waar ‘de virtuut van den crude gheheten in latine brionie’opgesomd wordt. Hier wordt vermeld: ‘men nemet sop van al desen crude ende datsupende ghedronken es goet ende gheneest alle wonden...’.

228.

Vgl. 234.

229.

Vgl. 235. De twee recepten spreken elkaar echter tegen zodat één van beide corruptmoet zijn.

235.

Vgl. 229 en de aantekening daarbij.


238.

Vgl. 485, 486, 599, 841 en De Vreese 12, 65, 190, 194 en 404. Al deze nummershandelen over populierzalf doch geen enkel recept is zeer nauw verwant qua inhoudnoch qua vorm met 238. Men vergelijke ook R. Peeters 11 (p. 167):

Zalve te makene van botten van papelieren, die sal men stampen al ontweeende doense in enen erdenen pot ende latense vortten ende ripen. Endealsmen popelioen hebben wille, so salmen nemen meysche botere endevan van dien ripen botten ende ziedense over een ende wringhense doereen linne cleet. Dese salve es goet daer een mensche heeft wee inde ledeende die huut niet ontkeert en es ende algheheel eest van fledercyne oftvan anderen dinghen oft oec ieghen tquade vier ende ieghen quade gateinde been.

240.

Vgl. 992 en De Vreese 525 en 540:

525. Jeghen bete van onden, nem tsap van ruten ende doeter op.

540. Die es ghebeten van .i. verwoedden hont, legghet tsap van der rutenop die wonde.

243.

Vgl. 1140.

244.

Vgl. 564, 1010 en 1193.

269.

‘te gorten’ is misschien corrupt voor ‘te gaten’ d.i. voor gaten.


347

271.

Vgl. De Vreese 204:

Pouder te makene jeghen alle gate, neemt betonie, agremonie, verbene,elcx even vele. ende drocht wel ende maecter af poeder wel cleene, endedoet dat up die gate: het sal ghenesen ende droghen ende weren tquadevleesch.

274.

Daar het recept aangeeft dat slechts vijf kruiden genoemdworden, is ‘radix satureya’wellicht te verklaren als een synoniem van ‘viautima’.

281.

Vgl. het bijna letterlijk overeenstemmend recept 1160.

282.


82. Jeghen gheluwede, stampt celidonie ende drinket tsap .ix. daghen,smorghens .i. toeghe: ghi sult genesen.

445. Jeghen ghele weede, stamp celidonie ende drinct tsap .ix. daghe, elxdaghes enen tueghe.

285.

Vgl. De Vreese 450:

Jeghen den derden dach curts, nem .iii. planten van plantayen, achter descijnte van der zonne, ende sech .i. pater noster ende drinct alse ghi bevet.

286.


Vgl. De Vreese 454:

Item siet .xx. hantvul ruten in een suster van wine, dest es gheseten toete.iii. stopen; ende alse die curts coemt, ghevet hem drinken.

287.

Vgl. De Vreese 453:

Jeghen den vierden, nem sap van hartemesien, ziet ende maect laeu metolien, ende smerter mede uwen lechame.

288.

Vgl. De Vreese 456:

Item maerch van den hert ghetimpert in waermen watere ghedronken.

De Vreese recept 457 begint ‘Curts alse ypocras seghet’: uit de vergelijking met 288blijkt dat deze woorden behoren tot het voorgaande recept (456).

289.

Vgl. De Vreese 459:

Item stamp wilde letuwe, ende wrinct ute tsap. ende siedet toten derdedeele ende zihet doer .i. linijn cleet, ende drinct. dits sekerlike gheproevet.

290.

Vgl. De Vreese 460:

Jeghen alle manieren van curtse, nem die herte van den hase ende berrensete pulvere, ende temperse met watere ende drincse.


348

293.

Vgl. 609.

306.

Vgl. 601.

313.

Voor ‘lijzaet’, zie de aantekening bij 126.

314.

Vgl. 600.

317.

Dit recept vertoont enige gelijkenis met De Vreese 79.

323.

Komt bijna woordelijk overeen met 1070, 1094 en 1163 en De Vreese 499:

Item nem gheruwe ghestampt met honeghe of met wine.

324.

Vgl. 1158.

326.

Vgl. 554.


327.

Vgl. 575.

328.

Vgl. De Vreese 416 waar de bereiding en eigenschappen van ‘water van termentille,of cremorse (lees tremorse)’ opgesomd worden.

329.

Over de magnetische kracht die aan bepaalde kruiden toegeschreven werd, handeltG. Eis in Vor und nach Paracelsus (Stuttgart, 1965), pp. 168-176.

331.

Vgl. 1003 en 1004.

333.

Komt bijna letterlijk overeen met 556. Vgl. ook R. Peeters, 28 (pp. 170-171):

Jeghen den wolf ende cancker mede nemt een pont ghersten ende een ponthonichs ende een hantvol canepincs werc. Ende bernet al dit te pulvere inenen nyeuwen eerdenen pot ende leggent tweewerven des daghes datpulvere daer op, oft tymmet pulver met azyle ende tierst dwaer drael mettsercken aysile ende doet daer op aldus. Soe doetment daer op des wolfende den cancker.

336.

Vgl. 559 en 1194. Uit de vergelijking blijkt dat ‘inwardt’ corrupt is voor ‘in wercke’.

338.

Vgl. 645 en De Vreese 27 en het ermee overeenstemmende 336. Nummer 27 luidtin De Vreeses verzameling:


Jeghen de spenen, badet devel in lauwen watre, ende dan zalvet metbarghine overjaersche smeere, ende dan wrivet met atermente; ende dansal men nemen .i. hantvul ghaerwen, ende stampent ende leggent derup.

339.

Vgl. 981 en 1012.


349

341-346.

Het geloof dat in een bepaalde maand, naast goede en voordeel brengende dagen, erook zijn die men als ‘kwade’ dagen dient te beschouwen, wortelt in het sterrengeloofdat in het nabije Oosten in de oudheid ontstaan is. Naast de verschillende tekenenvan de dierenriem is het vooral de maan die op het menselijke en aardse leven gedachtwerd een sterke invloed uit te oefenen. Van cultuurhistorisch standpunt uit gezien,zijn het vooral de tot in de moderne tijd voortlevende lekeastrologieën die om hunuitzonderlijk grote en langdurige invloed van belang zijn. Zeer sterk verschillendeversies waren gedurende vele eeuwen in omloop van de zg. Lunaria, dit zijn boekenwaarin bij elke maan-maand (onveranderlijk 30 dagen tellend) voor iedere dag allerleivoorspellingen gedaan worden, hetzij alleen op het gebied van dromen, aderlaten,geboorte of het aanvatten van een werk, of dit alles samen in wat men gewoonlijkdan ‘Sammellunare’ noemt. Alleen deze laatste groep werd tot op heden grondigbestudeerd, wat gezien het ingewikkeld karakter van deze astrologische gegevensook te begrijpen is.Voor verdere studie raadplegemen: Fr. Boll, C. Bezold enW. Gundel, Sternglaube

und Sterndeutung (Berlin, 19314), M. Förster, ‘Vom Fortleben antiker Sammellunareim Englischen und anderen Volkssprachen’, Anglia LXVII-LXVIII (1944), 1-171,G. Hellmann, Die Bauernpraktik (Berlin, 1896) en E. Wistrand, Lunariastudien(Göteborg, 1942). Verder raadplege men ook: H.Webster, Best Days (London, 1916),pp. 272-301, C. Meyer, Der Aberglaube des Mittelalters (Basel, 1884), pp. 205-215en L. Thorndike, A History of Magic and Experimental Science (London, 1923), 1edeel.

343.

Vgl. 344 en 1067.

344.

Vgl. 343, 1067 en de volgende passage uit Hs. 844 van de Koninklijke Bibliotheekte Brussel, aangehaald naar R. Foncke:

Beda seit, dat drie daghen sijn int jaer, eist dat een mensche bloet of dathi visch heet, hi sal sterven binnen vj daghen oft emmer binnen xl daghen.Ende werdt yement ghequetst(t) dat hi bloet, hi salder of sterven; dats tewetene: den achtersten dach van aprulle, den eersten maendach van oexteende den achtersten dach van decembre. Ende die gansenvleesch heetbinnen dese daghen, hi salder of sterven.(R. Foncke, ‘Folklore van deMaandag’, in: Feestbundel R. Foncke, 1950,p. 119.)


350

Het geloof dat sommige dagen bijzonder geluk- of ongelukbrengend zijn, is zeeroud. Het bestond reeds in Babylonië, en in de Bijbel zijn er sporen van terug tevinden. Nog voor de derde eeuw van onze tijdrekening werd een selectieve lijst ervanbekend onder de naam dies aegyptiaci. In vroege kalenders worden 25 dagen in hetjaar aldus genoemd (vgl. 345). Vooral in verband met het aderlaten werden dezedagen als gevaarlijk beschouwd.Gewoonlijk wordt Beda's naam genoemd in verband met deze dagen (Cf. zijn De

minutio sanguine (J.P. Migne, Patrologia latina. Bedae Opera Omnia, vol. I, col.961). De taboe voor ganzevlees komt er ook in voor. Daar deze taboe van Keltischeoorsprong is, wordt het niet onwaarschijnlijk geacht dat deze verboden dagen bij onslangs de Ierse missionarissen bekend geworden is. (Cf. J.H.G. Grattan en Ch. Singer,Anglo-Saxon Magic and Medicine (Oxford, 1951), pp. 42-43. Men vergelijke ookhet Utrechtse Artsenijboek (J.H. Gallée, Jb. des Ver. f. ndt. Sprachforsch.XV (1889),145:

In allen manen scal men groten ware nemen der dage, de dar hetent diesegiptyaci, de vorworpenen dage. Wente de hedenen lude eren touer, undeere vorgiffnisse to semene temperden, wente se denne wisten den duvelweldiger, den to ener anderen tyt. So ne scal men den nin blot laten nochdrenken nemen noch werken beginnen. Disse dage holdet, alse se hirbescreven stat, dat is di nutte. In iewelikeme iare sint ene unde dertichdage scedelich, also de mestere van paris geprovet hebbet in den planeten.So wat en mensche beginnet in den dagen, dat get eme ovele. Januariusde hevet der dage sesse, den ersten, den anderen, den viften, den sevenden,den achten, den viftenden. Februarius hevet er dre, den sesten, densevenden, den negenden.Martius hevet vere, den viftenden, den sestenden,den seventenden, den achtenden. Aprilis hevet dre, den sesten, densevenden, den viftenden. Maius hevet dre, den sevenden, den viftenden,den seventenden. Junius hevet enen, den sevenden. Julius hevet tve, denviftenden, den seventenden. Augustus hevet tve, den negentenden, dentvintegesten. September hevet tve, den sestenden, den achtenden. Octoberhevet enen, den sesten. November hevet tve, den sestenden, denseventenden. December hevet er dre, den sesten, den sevenden, denviftenden. In dessen dagen scal sic en mensche bewaren, dat he nen blutlate in deme achten dage des Aprilis, efte des ersten in Decembri, de stervetbinnen vertich dagen. We des sevendes efte des achten dages des Aprilisblot let, de wirt blind. We up den lesten dach in Martio efte des viftendages b. lot latet, deme wirt in deme iare dat colde ovel in dissen dagen.Beware dic wol, dat rade ic dic.


351

345.

De verboden dagen in elke maand die in dit recept aangegeven worden, benaderende vijfentwintig die als dusdanig meestal in kalenders genoemd worden (zie echterde aantekening bij het voorgaande nummer). De maand november werd door describent overgeslagen. Vgl. ook nog ‘Die altenglischen Verzeichnisse von Glücks-und Unglückstagen’, in: Studies in English Philology. A Miscellany in Honor of F.Klaeber (Minneapolis, 1919), pp. 258-277.

346.

Vgl. de passage die door R. Foncke wordt aangehaald uit Hs. 844 van de KoninklijkeBibliotheek te Brussel (15e E):

Drie maendaghe syn int jaer, worde .j. kint gheboren, het soude verber(n)enof verdrincken of sterven haesteger doot. Item, beghint men dan eenighehuuse, si sullen binnen vij jaren syn ghestrueert. Ende heet men vleeschvan gansen, binnen zeven jaren wert men zwarelike gheplaecht. Ende allewercken syn quaet begonnen op dese daghe.(Feestbundel R. Foncke, pp. 119-120).

347-377.

Deze groep recepten met sterk alchemistische inslag komt ook nog in een anderMnl.handschrift voor: Hs. 76 E 4 van de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag (fols.25v-26v). Hier komt de groep voor midden in een traktaat over astrologie. De insommige gevallen belangrijke varianten in dit eveneens uit de 15e eeuw daterendemanuscript helpen duistere plaatsen in deze recepten te verklaren. Deze receptenmaken de indruk samen een geheel gevormd te hebben en het voorkomen van Latijnsewoorden in de tekst wekt het vermoeden dat men hier te doen heeft met een vertalingvan een van de talloze Latijnse traktaatjes over ‘waters’. Ik schrijf de Haagse versievan ieder recept dan ook over, met toevoeging van enkele leestekens.

347.

In het Haagse Hs. luidt dit recept (fol. 25v):

Die dat onghemac wille ghenesen So datmense nemmermee geporre vanwelker maniere het si of wilker complexie, al ware dat sake dat eenmensche hadde ghedraghen Eweliken, hi soude ghenesen binnen ix daghen.Nem ysope ende poleye ente grofliaet ende lecore euen vele te samen


ghedaen ouer Tfier in eene clocke der vte salmen sublimeren ende ontfaen.Dat water salmen heten aqua phylosophorumEnde heuet ouer himmenigheverhoolne virtuut Die mach worden gheopenbaert mit examisasen (sic)van hem seluen ende van andren commixtieren.


352

348.

Dit luidt in de Haagse versie:

Beuenelle, rute, petercelie van alexandrien, zedwaer, aloe, calmie, vanelken euen vele swaers, dat salmen ontwee wriuen ende siedent al tsamenin aqua phylosophorum also langhe dat terdendeel versoden es. Daer nasalment vut doen Ende wringet doer enen sconen doec ende houdent ineen glasin vat vaste ix daghe. Daer na salment drincken gheuen elxmorghens nuchtre diet tfallende euel hebben tot ix daghen. Dits diewarachtichste medicine die oit gheuonden was ieghen sulke saken.

349.

De Haagse versie is:

Aqua phylosophorum nuchtren ghedroncken doet alrehande vledersijnvergaen uten leden ende conforteert den mensche bouen alle dinc.

350.

Haagse versie:

Aqua philosophorummit castorien ghesoden ende elx morghens nuchtrenghedronken dats rechte medicine ieghens alrehande iucht in dien datsi nieten si verstoruen in den mensche ende doet alrehande fledersijn ghenesen.Ende alre rude.

351.

Haagse versie:

Jeghen die tfistel heuet saltu een plaester maken van wercke ende nettentin aqua philosophorum Ende netten dat euel der mede ende legghen datplaester daer vp Ende vermakent twee werf des daghes, so sal hi haestelikeghenesen.

De uitdrukking bis in die is Lat. voor tweemaal daags, zoals trouwens ook uit dehierboven staande versie blijkt.


352.

Haagse versie:

Aqua philosophorum es goet ieghens alrehande gheuenijnde wondendiemen dermede wasschet. Diet oec nuchtren drinket ix morghenstondenhet verdrijft die die gheele zucht ende elken rede so wanen hi comt of vanwat naturen hi is vp dat ment iij warf drinket vp dien acces.

Het woord altenijnde betekent wellicht oude, vergiftigde. In het Gentse Hs. is hettoch misschien corrupt voor alrehande.

353.

Haagse versie:

Agrimonia, mandragora manibus et testiculis, celidonia mit suker Endecalmie te gader gheureuen Ende in ene clocke ouer tfier ghedaen daer vutsalmen water sublimeren ende ontfaen. Dal water heeft grote craft in hemwant en es gheenrehande euel so fel noch so quaet dat den ogen derenmach ten sal sijn gherechte medicine In dien dat sulc euel si datmentghenesen mach mit enichrande medicine ende heet (fol. 26r) aquadulcedinis.


353

354.

Haagse versie:

Aqua dulcedinis nuchtren ghedronken iaghet alrehande venijn vut desmenschen lichaem al ware dat hijt gheten hadde of ghedroncken het soudehem tot sinen monde vut comen.

355.

Haagse versie:

Dit water nuchtren ghedronken suuert den lichaem entie maghe van allenquaden wormen die in sine ribben versament sijn.

356.

Haagse versie:

Dit water nuchtren ghedronken, maect den mensche gans ende quijtevanden witten watren ende vanden roden.

357.

Haagse versie:

Aqua dulcedinis blusch dat elsche vier jnden derden daghe alsmen enenplaester daer in nettet Ende legghen der up in dien dat es van swarter varweende al omme blaeuwe ende waert in die middewaert heet ende al ommeroot sone soude mens niet daer vp legghen.

358.

Haagse versie:


Het aqua doeten cranken (sic) ende ghenesen die mit aloe minghen Endenet een plaester daer in van werke ende legghent1 daer op ende vermakentij. werf des daghes.

‘Bis in die’: Lat. voor tweemaal daags.

359.

Haagse versie:

Beuenelle zaet, zempsaet (sic), petercelie saet, eppe saet, glofiaten (sic)saet, clessen saet ende mastich Elx euen uele ontwee ghewreuen mit boxbloede ende luttel asijns dat salmen in ene clocke doen ouer tfier; daer vutsalmen water sublimeren ende ontfaen; dat es harde nuttelic ende esgeheten aqua petralis.

Het voorkomen van dezelfde schrijffout zemp (voor kemp) in beide versies wijst opeen direct verband tussen beide.

360.

Haagse versie:

So wie onderhauich es vanden stene, hi si wit, root, ruch of slecht of hi is(sic) drincket hijs elx morghens nuchtre, hi breket ende sceidet van dienmensche alse sant oft graueel.

361.

Haagse versie:

Aqua petralis nuchtren ghedronken het doet den boem bloeien die verdorretes ende die dicken bloet doet si staen stille.

1 Na legghent staat ij werf doorstreept.


354

362.

Haagse versie:

Die mit den watre scorefde hoofde dwaet ene weruen des daghes, higheneset ende hem soude meers hars wassen. Aqua petralis doet bindenderden daghe alrehande rude ghenesen diese daer mede dwaet.

‘semel in die’: eens per dag; ‘curantur’: ze worden genezen.

363.

Haagse versie:

Aqua petralis nuchtren ghedroncken maket dat beste bloet ende sconevarwe anden mensche.

In het Gentse hs. staat dit recept in het Latijn.

364.

Haagse versie:

Aqua petralis mit castorie gesoden ende ene warf des daghes nuchtrenghedronken, dat doet alrehande jucht vten mensche vlien ist dat si nietverstoruen en si ende het conforteert de senewen Ende temperse wel bouenallen specien Daeromme verdrijft si die iucht ende alrehande gheswelEnde sonderlinghe dat euel daermen af ualt.

365.

Haagse versie:

Jonghe erundines te puluere ghebarrent ende mit castorien ghemenghetende een luttel asijns in ere clocken ghedaen ouer tfier daer vut salmenwater sublimeren ende ontfaen Dat water salmen heten aqua erundineawant het heuet menighe goede virtuut in hem seluen.

‘modica’: Lat. een weinig.


366.

Haagse versie:

Aqua erundinea nuchtren ghedronken dats gherechte medicine ieghentfallende euel van welker naturen datsi al had i mensche ghedraghen ciaer, dronke hijt ix daghe ten bestoede hem nemmermeer.

367.

Haagse versie:

Aqua erundinea verdriuet frenesie nuchtren ghedronken of die tisicus isgheneset binnen ix daghen. Ende het maect bouen (fol. 26v) alle dinc goedehersene Ende het suuert die maghe ende die borst ende het recht diesenewen ende het grauet vte allen wortelen die jucht Ende nettet die naturedie heet1 sijn ende vercout die verhit sijn van naturen.

368.

Haagse versie:

Aqua erundinea nuchteren ghedronkenmit ysopen verdrijft dat witte waterenten dageliken rede. Maer elke vrouwe die kint

1 Na heet staat in het Hs. nog die vercout.


355

draecht moet haer wachten dat sijs niet en drinke want hare vrucht soudeverderuen.

369.

Haagse versie:

Aqua erundine mit ysope nuchtren ghedronken doet wel slapen ende weleten ende wel verduwen.

370.

Zie ook 374 en 376. Haagse versie:

Aqua erundinea mit ysopen nuchteren ghenomen doet thaer af gaen daerhem die mensche wriuet.

371.

Haagse versie:

Seuenboem, ysope, gladie ende auerone te gader ghestampt euen uele endeouer tfier ghedaen in ene clocke daer vut salmen water sublimeren endeontfaen dat vtermaten starken naturen is; dat water salmen heten aqualasida. Ende het verdrijft alrehande hoeftsware diet ene warf daghelixnuttet. Ende het verdrijft den rede van wilker naturen hi si weder heet ofcout.

‘semel in die’: eens per dag.

372.

Haagse versie:

Aqua lasida nuchtren ghedronken des daghes ene warf ende dat es goetiegen twitte water ende trode.

Op te merken valt dat in het Haagse Hs. 372 en 373 in omgekeerde volgordevoorkomen.


373.

Haagse versie:

Aqua lasida ij warf ghedronken des daghes stempet dat rode menisoenende dat witte ende et is rechte medicine ieghens die bloet sucht.

374-376.

Zie ook 370.

374.

In het Haagse Hs. komt aqua draca niet voor. Dezelfde geneeskracht wordt ertoegeschreven aan aqua lasida:

Aqua lasida doet die vrouwen bloeden die verdorret sijn ende verdroghetop dat sis iij warf drinke ende wachte datsi gheene vrucht en draghe wantsi souder of bederuen.

Het Gentse Hs. is wellicht corrupt, daar er in dit Hs. geen bereidingswijze wordtopgegeven voor aqua draca, dit in tegenstelling tot al de overige soorten water. Indezelfde richting wijst ook het feit dat 377 opnieuw over aqua lasida handelt.

375.

Haagse versie:

Aqua lasida es goet nuchtren ghedronken ieghens dat buuceuel


356

ende het suuert de maghe van quaden humoren diese binnen heuet endedoet het alrehande worme inden lichame steruen.

Zie ook de voorgaande aantekening.

376.

Haagse versie:

Wie dat elxs morghens drinct nuchtren, het houten ghesont ende gans vanlichame.

377.

Haagse versie:

Aqua lasida mit castorien ghesoden ende ghedronken verdriuet alrehandefledersijn binnen derden daghen Drinket hijt heet.

‘expellit’: Lat. voor ‘verdriuet’.

380.

‘bis in die’: Lat. voor tweemaal daags.

386.

Dit recept vormtmet 387 een enkel geheel. Vgl. De Vreese 234 en 413 (zie hieronder).

387.

Zie hierboven en vgl. 37, 389, 934, 994, 1072 en De Vreese 234 en het bijnawoordelijk ermee overeenstemmende 413. het eerste van beide luidt:

Om te maken een water, heet aqua salvea, neemt saelge ende polioen, endestampt te gader, ende doet in de panne. die dit water drinct met castorienghesoden. als menich werf als hijt drinct, als menich dach licht sin leven.hine mochte niet so vercout wesen, dronke hijt elc sdaghes nuchtren, hinesoude ghenesen.


388.

Vgl. De Vreese 414:

Aqua salvie nuchtren ghedronken, verdrift die gheelusucht, de maselsucht,de lancsucht, ende alrande buuchevel, al drope van rudicheit. et maectgoet bloetvarwe int ansicte. die dit water alle daghe .ii. warf dronke, allecortse souden van hem vlien, ende (hi) soude binnen twen daghenghenesen.

389.

Vgl. 37, 387, 934, 994, 1072 en vooral het einde van De Vreese 414 (zie voorgaandeaantekening).

400.

Vgl. 402 en 1316.

402.

Vgl. de voorgaande aantekening.

410.

‘mane’: Lat. voor dagelijks.

412.

‘ter in accessu’: driemaal gedurende de koortsaanval.

414.

‘quoslibet dies’: gelijk welke dag, iedere dag.


357

420.

De afkortingen in dit recept betekenen:= 1 drachme (60 grein)= 1 once (490 grein).

421.

Het teken β betekent hetzelfde als S: een half; marca is een synoniem voor een halfpond.

431.

Vgl. Fr. Pfeiffer, Sitzungsberichte Wien (1863), 120:

Contra sanguinem fluentem. Bint in die nezzelunwurcun an das houbetolder funfblat.

441.

Het ontbrekende woord is misschien ‘wercke’ of een andere soort verbandstof.

453.

Vgl. De Vreese 301:

Jeghen donker oeghen van den hersenen: nem rute, ende doet in een vatmet dauwe in meye .ix. daghe; dan salve elkes daghes dijn oeghen.

457.

De uitweiding van de scribent over het gebruik dat edellieden maakten van ‘folgen’vóór ze aan een tornooi of aan een feest deelnamen, is een interessant detail dat eropwijst dat in de middeleeuwen blijkbaar ook middeltjes in omloop waren om op eenkunstmatige wijze moed op te wekken.


460.

Seksuele impotentie werd dikwijls aan de macht van tovenaars en toveressentoegeschreven. Ook de vermelding van de bij uitstek magische getallen 3 en hetveelvoud 9, verdienen in dit verband onze aandacht.

461.

Het gebruik dat in de kerk van zout gemaakt werd, heeft er zeker toe bijgedragenom aan deze stof allerlei wonderlijke machten toe te schrijven.

470.

Zowel het stilzwijgend verrichten van een handeling als het ‘loepende water’ zijnelementen die in magische praktijken welbekend zijn. Tegen welke kwaal men deplant om de pols diende te binden, wordt jammer genoeg niet vermeld.

472.

Vgl. R. Peeters 16 (p. 169):

Om treyt te makene. Nemt was, scepen roet ende harst (Peeters leest‘haest’) elcs even vele ende ziedent te gadere ende wringhent doer eencleet op claer watere, dus hebdy goet treyt.

473.

Vgl. 1071.

480.

Dit recept vertoont enige gelijkenis met De Vreese 434.


358

483.

Dit zijn in feite twee verschillende recepten ‘ter borst’. Het eerste ervan komt overeenmet 659, 1001 en 1108.

484.

Vgl. de beknopte versie van dit recept in 629. Het is zeer waarschijnlijk dat hetonvolledig overgeleverde recept 1 in R. Peeters' uitgave een deel is van een versievan 484. Bij Peeters luidt deze tekst (p. 165):

......coelblat ende van desen drancke salmen drincken tnuchteren teleke etsavons spade en telken twee lepele vol ofte drie ende den crop van desenvorscreven cruden es dbeste. Maer die meede moet syn die wortele; diementyne soude wel ghenesen die wonden en droncke men el niet toteghenesen waere.

485.

Vgl. 238, 486, 599, 841 en De Vreese 12, 65, 190, 194, 404 en 408. Woordelijk komtechter geen van de zoëven genoemde recepten overeen met 485.

486.


487.

De in dit recept opgesomde ingrediënten vertonen grote gelijkenis met die welke intwee op elkaar volgende recepten in de Düdesche Arstedie (S. Norrbom, p. 112)opgesomd worden:

Weme de maghe vorkoldet ys, deme gif to deme ersten wat dar he moghevan verlaten, vnde holt ene so wy dar sulues hirvor geleret hebben, vndegif em yo des nicht vele. Wen he denne gespiet heft, so bese des anderendages de nette; ys se claer vnde schumet nicht, so is he gesunt, mer is darschume vp, so make ene to stole ghande, alzo wy hirna leren.


Weme de maghe vorkolden wil, so ys de nette claer alzo water. So gif emdat eximel dre dage vmme drinken, also wy leret hebben. Darna make eneto stole gande, so wy hirna leren. Darna nym sedduer, negelken, peper,gallian, muscatenblomen, paradyskorne, muscaten, lorberen, cobeben,cardamomen, engeuer jewelkes j lot, annys, vennekelsaet, lacrissenjewelkes j lot, pors j lot, benedicten, vnde wormeden j lot; puluere dessekrude kleyne vnde sichte dor eyn seue, vnde make denne veer lepel vulwynes het vp deme vure vnde do dar so vele krudes in alzo du gripenmachst in dren vingeren edder in veren, vnde drink dat. Dyt do negen dagevmme, so wert dy de mage wedder heet ...

490.

Vgl. 884 en 1081.


359

492.

Vgl. 1049 en de groep recepten in De Vreese 158-167. Ook in L.J. Vandewiele,Herbarys, pp. 204-205 wordt look ‘dorpers triacle’ geheten:

Ende somege meesters heetent dorpers triacle.

497.

De anecdote over de ‘hinde’ die als ze door jagers gewond zijn, de pijl met ‘witworte’uit de wonden trekken, wordt reeds door Plinius verteld.

514.

De woorden ‘ieghen quaet ghespaente’ komen in de tekst tweemaal voor. Wellichtis dit een dittografie van de scribent, alhoewel het ook mogelijk is dat het tweede‘ghespaente’ alleen een vergissing van de scribent zou zijn. Voor de anti-diabolischekrachten van ‘biuoet’ zie Is. Teirlinck, Flora Diabolica (Antwerpen, s.d.), pp. 133,225, 227 en 228.

522.

Vgl. 588.

523.

Vgl. 589.

532.

Vgl. 951; ‘duwent vte’ is misschien corrupt voor ‘spuwent vte’.

536.

Vgl. 949 en Vreese 263:


Die haere memorien verloren hebben, men ghevem drinken .v. daghegaudbloemen, averone, ende saelge, gestampt te gader; ende ghetempertmet wine. si sullen derbi ghenesen.

540.

Vgl. 1091 en 1286.

543.

Vgl. 870 en de Düdesche Arstedie:

Jtem nym ener wytten duuen vorderen vlogel vnde steck daryn myt enenmesse, dat he blode: des blodes do vp dat mael.(S. Norrbom, p. 76).

545.

Vgl. 871.

547.

Vgl. 103.

551.

Vgl. De Vreese 20 en 40. Het eerste van beide nummers luidt:

Jeghen sproeten int aensichte, neemt .j. niewen erdenen pot, ende vultenemet den sande ende blade van roesen ende neemt claere fonteine; endesiedet up tvier ghelijc zalve; dan doet in een ghelas ende dwaet daermede.

Bij L.J. Vandewiele, Pharm. Ts. voor België XLI (1964), 73 komt een ‘water vanaplompen’ voor dat ‘goet te vele dingen’


360

genoemd wordt, doch waarbij geen sprake is van de mogelijkheid ermee degelaatskleur te verbeteren.

553.

Vgl. 1011, ook 1013 en De Vreese 37, 200 en 403. De Vreeses no 37 luidt als volgt:

Salve te makene jeghen alrande quetsinghen: men sal nemen .j. hantvulnasschaden; .j. hantvul apien; .j. hantvul seniclen; .j. hantvul bladeren vander glorifielaten ende .j. hantvul violettencruuts; ende stampet al over een;ende .3. virrendel was; ende een alf lib. barghinssmouts; dit siet men langheoft waere wermoes, ende wringet doer .j. scoen cleet. dats hutermatengoede salve.

554.

Vgl. 326.

556.

Vgl. 333.

557.

Vertoont gedeeltelijke gelijkenis met 1138 en 1146.

559.

Vgl. 336 en 1194.

560.

Vgl. 1150.


562.

Vgl. 1149.

564.

Vgl. 244, 1010 en 1193.

565.


36. Salve te maken jeghen wonden: men sal nemen de botten van denpopelierbome, ghelesen in den mey, ende ghesoden in botre, so langhe datso wert groene; dat es goede salve.

400. Om te makene goede salve jeghen alrande wonde, suldi nemenpopellierbotten niet te clene no te groet, ende doet in elken stoep botten.i. lib. meiscer boteren, ende siet over en so langhe, dat groene es, endesin scumen laet; dan so wringhet doer een clet. dat es goet in wonde.

567.

Het geleidelijk verminderen van het aantal ‘wormkine’ in een kuur die negen dagenduurt, is een werkwijze die in de magie veel voorkomt. Vgl. ook 625.

569.

‘siet al in .j. ...’: na .j. ontbreekt een gewichtsaanduiding.

571.

Vgl. 1172.

575.

Vgl. 327 en 576.


576.

Zie hierboven.


361

579.

Dit recept is wellicht onvolledig. De aanvang ‘Eest .j. man’, laat verwachten datverder in het recept ook nog ‘eest .j. wiue’ zal volgen. Vgl. De Vreese 34:

Jeghen beven met den leden, neemt sap van bivoete, ende minghet metolien van roesen; ende salvet dermede die leden die beven.

586.

Vgl. De Vreese 406:

Om te makene droech treite, voeren suldi nemen wieroec, ende comin,ende tarpentine, ende galbanum, ende dit al ghestamp over en; ende wasende scapinroet smelt, ende olie van oliven; doet dat voerseide pulver daerin.

587.

Vgl. De Vreese 407:

Om te makene treitdouken, ghi sult nemen wieroec ende comin alghestamp; en nemt scapinroet, ende was, ende ars ende olie van oliven,ende siedet te ghadere. ende alst ghesoden es, so latet en lettel coelen;ende alst beghint te sturken, so nem douchke en stekese daerin, ende drucseut ende latse colen ende stiven. so hebdi goede treitdouke.

588.

Vgl. 522.

589.

Vgl. 523.

595.


Vgl. De Vreese 394:

Item jeghen den kancker in den mont, soe seldi nemen een goet deelweghebrede, ende stampense esticken ende vringhet uut met watere uuteenen smeebacke. ende dit seldi stampen ende uutvringhen met versschenwatere voerscreven, alsoe langhe als daer groen uutloept. ende als daerniet meer groen uut en loept, soe seldijt doen te viere, ende in den stoepwaters soe seldi doen alluen, een hoendereney groet. ende als ghijs hebt.iij. vierendeel, soe seldijt sieden op een vierendeel; ende alst ghesodenes, soe seldijt laten coelen. ende alst coel es, soe seldijt den mensche doenin sinen mont houden alsoe langhe als hi mach; ende als hijt niet langherhouden en mach, soe spuwt uut, ende neem daer veersch in. ende dit salhi doen enen dach lanc, ofte .ij. daghe lanc, toot het es ghenesen. ende datsal sijn op een kort.

596.

Vgl. 691, 1084, 1248, 1249 en De Vreese 77; dit laatste recept luidt:

Omme harde zweeren te doen sittene, neemt meele van tarwen, ghesodenmet olie ende wijfsmelc, ghebonden daerup.

Zie ook R. Peeters, 21 (p. 169):

Jeghen harde sweeren, ziedet meel van terwen met olyen ende bindet daerop, si sullen vergaen alte hant sonder twivele.


362

599.

Vgl. de aantekening bij 238.

600.

Vgl. 314.

601.

Vgl. 306.

609.

Vgl. 293.

619.

Vgl. 1024.

625.


629.

Vgl. 484.

633.


Wildi maken plaesteren ten zweeren of ten wonden, so neemt linsaet, endestampet wel cleene; ende neemt venigriec ende olie van oliven, ende sietover een, ende lechter up plaesterwijs; ende hets nutte ten clapporen endesachte te doen sweren alle dinc.


634.

Vgl. de vorige aantekening.

635.

Vgl. De Vreese 343:

Maluwe ghestampt ende gheleit up heete zweren es goet in beghin vanderzweringhe.

637.

Zie ook 202 en 1173.

638.

Vgl. 642, 925 en De Vreese 2 en 107:

2. Jeghen menisoen, ziet wel langhe sleen ende drinct dat sop; probatum.

107. Jeghen tmenisoen, nem ghesoden sleen in regewater ende eetse; ghisult ghenesen.

641.

Vgl. 911.

642.

Vgl. 638 en de aantekening bij dit nummer.

644.

Vgl. 1009.


645.


646.


Die met pinen orine maect, neemt de blaese van de gheeten ende barrensete pulvre, ende drinct dat met wine of borne. Oec es goet die hersene vanden hase, ende wrijfse te sticken, ende dan drinc met wine.


363

651.

Vgl. 1.

655.

Vgl. 1008, 1063, 1186 en De Vreese 482 en 485:

482. Ten vernoye van der borst, vander hoeste, vander herte, hoert hiergoede medicine ende vraye. nemmarroes, ysope, ende sietse wel in stellenbiere ende versche botere, ende stampt wel te gader. ende drinct elx daghesnuchterne. nemt .iii. baren ende sietse in wine ende in honeghe. ende drinctalse ghi gaet slapen.

485. Drie crude salmen nutten jeghen die borst: alsene, witte materne,ysope.

657.

Vgl. 999 en 1289.

659.

Vgl. 483, 1001 en 1108.

660.

Vgl. 1111.

661.

Vgl. 1107 en 1284.

667.

Vgl. 208.


668.

‘dat ghewichte van een vlaemschen’: het gewicht van een Vlaamse munt.

673.

Vgl. 1293.

691.

Vgl. 596, 1084, 1248, 1249 en De Vreese 77.

692.

Vgl. 1251.

694-695.

Deze twee nummers maken deel uit van hetzelfde geheel.

696.

Vgl. 1253.

698.-699

Deze twee nummers maken deel uit van hetzelfde geheel.

703.

Vgl. 1256.

704.



Item nemwit saet van macoppine, ende melc van vrouwen, ende witte vanden eye; hier af mac .i. plaester ende bind op den slaep: dat doet wel slapen.

Vgl. ook W. Braekman, VMKVA (1963), p. 302:

Om eenen te doen slaepen. Neemt een groet toyrnoyse ghewichte witmacopisaet ende also vele ghewichte caenpsaet ende een alf groets tornoyseghewichte belsaet ende poedert ende gheeft hem drincken.

Zie ook no 55 in dezelfde uitgave.

707.

Vgl. 1259.


364

708.

Vgl. 1261.

709.

Vgl. 1262.

711.

Vgl. 1264.

712.

Vgl. 1266.

713.

Vgl. 1267.

714.

Vgl. 1268.

719.

Vgl. 1271.

723-724.

Vgl. 1273 en 1274; ‘stille’ betekent: stilstaand water.

725-727.


Vgl. 1059 en 1275.

729.

‘groenre’: verser.

730.

‘van heeten ende van naten’: van hitte en van natheid.

731.

‘ganser’: gezonder.

732.

‘hen si’: tenzij.

733.

Vgl. 1309.

736.

Vgl. 1307.

737b.

Dit recept is goed tegen ‘haesticheijt’, dat hier wel met het in de rand toegevoegde‘pestelensie’ te vereenzelvigen is.

737g.

De laatste drie (of vier?) woorden van dit niet zeer duidelijk recept, geven wellichthet doel aan waartoe de ingrediënten bestemd zijn. De betekenis van rooesel engestoft is mij niet duidelijk.


738.

‘wiet heit’: wie het (het kwaad) heeft.

739.

‘.S. loet’: een half lood, d.i. een bepaald gewicht.

741.

‘teyen’: tegen.

743-744.

‘vir’: uir, d.i. uur; ‘langet’: verlengd, langer geworden.

745.

De woorden ‘al root’ horen bij ‘colen’: gloeiend rode kolen.

746.

Voor ‘bernende wyn’, zie G. Keil, ‘Der deutsche Branntweintraktat desMittelalters’,Centaurus VII (1960-61), 53-100, en L.J. Vandewiele ‘De eerste Publikatie in hetNederlands over


365

Alkohol’, Pharm. Ts. voor België XLI (1964), 65-80, waar men eveneens eenopsomming van de eigenschappen van brandewijn vindt.

750.

‘isset soe anders’: is het zoals zojuist gezegd is of ook indien het een andere vormvertoont.

753.

‘in sterften’: in tijden waarin een epidemie (b.v. pest) heerst.

754.

Vgl. 798.

756.

Vgl. 1003 en 1175.

758.

Vgl. De Vreese 286:

Jeghen de hoeftzwere neemt de wortel van weghebrede ende hancten anuwen hals, dat verjaecht de hoeftzweere.

761.

Voor ‘barnenden wiin’ zie 746 en de aantekening daarbij, en ook 771.

771.

Vgl. de aantekeningen bij 761.


776.

Vgl. 964.

778.


Ten oeghen, neemt de galle vanden haese of van eenen paeldinghe,gheminct met honeghe; doet dat in doeghen die verdonkert sin .ix. daghe.dan soude men die sterren te middaghe (zien), hoe cranc die zie te vorenhadde gheweest.

Men vergelijke ook de Düdesche Arstedie (S. Norrbom, p. 76):

Jtem nym enes hazen gallen vnde enes ales gallen vnde enes hanen gallenvnde menghe de dree gallen tohope vnde menge dar so vele honnyges toalzo van den dren gallen wert vnde laet dat tohope wol warm werden vpdeme vure vnde drope des wat in de ogen: dat vordrifft dat mael.

785.


230. Pillen apestelensia maect men van alewe, ende van merre ende vansofferaen.

231. Pulvis pestilencialis: neemt aloes, cicotrini, mirre β; croci orten.iiij. missianum efiat pulvis.

787.

Dit recept werd gedeeltelijk gedrukt door W.F. Daems, Boec van Medicinen, p. 85.

798.

Vgl. 754.


366

803-805.

Vgl. 943 en 944. De tekenen van komend vriesweer die in dit recept opgesomdworden, leven nog tot op onze dagen voort in de volksmond.

809.

Vgl. 1000, 1121 en 1208.

811.

‘daer’ is wel te verklaren als ‘der (wise)’ d.i. als volgt, aldus.

816.

‘et ut £’ d.i. tot men in totaal een hoeveelheid van een pond bekomt.

820.

Vgl. 1010.

841.

Vgl. 238, 485, 599 en de aantekening bij 238.

847.

Voor de samenstelling van de ‘plaester van iherusalem’ verwijzen we naar L.J.Vandewiele, Pharm. Ts. voor België XL (1963), 38 en dezelfde, Liber Avicenne, p.130.

848.

‘daer in ghesoden grof ende comijn’: het woord ‘grof’ is wellicht corrupt voor‘glorifilaet’. Uit de kontekst blijkt in alle geval dat hier een plant bedoeld wordt.


849.

‘sweer te gader’: de betekenis is duidelijk: samen gemengd, doch het woord ‘sweer’is duister. Misschien corrupt voor ‘smeer’?

850.

Vgl. De Vreese 59, 81 en vooral 67. Dit laatste recept luidt:

Om clieren te ghenesene ende te doen verdwinene, neemt huemst, endezietene met roden coelen ende lecht dat up die clieren.

851.

Vgl. De Vreese 447:

Item nem witte van eyeren in .i. quaet cledekin, ende maecter of pulverende legter op.

852.

De betekenis van het eerste woord in ‘elcken oueriarich smeer’ is duister.

855.

‘die wortel van rite’: het laatste woord is misschien corrupt voor ‘rute’. Onder desteensoorten die, naar middeleeuwse voorstelling, een uittrekkende kracht hadden,vermeldt G. Eis, Vor und nach Paracelsus, pp. 171-172 er twee: de ‘lagapis’ en deaetitis of arendsteen. Het is dan ook waarschijnlijk dat een van deze twee inaanmerking komt in de passage ‘nem een steen ende hiet ...’.

856.

Vgl. 563 en De Vreese 447 (zie aantekening bij 851).


367

865.

Het gebruik van het woord ‘machabeus’ in magische middedelen ‘jeghen detantzweere’, komt ook voor bij W. Braekman, VMKVA (1964), no 32 (p. 298 en p.342).De woorden ‘Job torsan mubia cerobentes Job’ worden eveneens in andere

middeleeuwse magische formulieren aangetroffen. Zo b.v. in het 13e-eeuwsehandschrift Görres 109 van de Preussische Staatsbibliothek, vroeger te Berlijn, nute Tübingen bewaard. Op fol. 198v van dit handschrift leest men:

Contra vermes equorum.+ Iob + Tronsu + Conubia + Zorobontis + Iob +

Een nauw verwante tekst, eveneens tegen wormen gericht, komt voor in een versievan Meester Albrants Rossarzneibuch, die uit de 2e helft van de 14e eeuw dateert:

Wiltu den wurm seyn sprechyn, so sprich.Der wu rme woryn dry , dy sente Job bissyn. der eyne der was wy s,der andir swarcz, der dritte rot. herre sente Jop, lege der wu rme tot!+ obtrayson + magula + Job connubia malagula + zarabuntis + in nominepatris + et filij + et spiritus sancti + amen.

In een latere versie (2e helft 15e eeuw) van hetzelfde traktaat luiden de zonderlingewoorden:

connubia + Job + albana + trayson + connubia + Job + zaribantur + amen

en in de inkunabel van dit beroemde Rossarzneibuch, gedrukt te Erfurt in 1500, tenslotte, leest men:

Jobt reison conobia Zarabantis.

In deze inkunabel moeten de woorden op een wassen tafeltje geschreven worden enaan de hals van het paard gehangen worden; in de 15e-eeuwse Hs.-versie dienen zeop een stuk lood geschreven en eveneens aan de hals gehangen te worden. (G. Eis,Meister Albrants Rossarzneibuch im deutschen Osten (Schriften der deutschenwissenschaftlichen Gesellschaft in Reichenberg, Heft 9, Reichenberg, 1939), pp.114, 136 en p. 95 nota.)Ten slotte dient er ook op gewezen te worden dat in het Utrechtse Artsenijboek

(J.H. Gallée, Jb. d. Ver. f. ndt. Sprachforschung XV (1889), 122) een gelijkaardigeformule eveneens voorkomt, ook hier gericht tegen de wormen:

+ Job + trayson + conobia + zatraga + zorabantin + Job + Scrif dit in blyeunde scrif des minschen namen dar in, unde bind eme umme den hals. Datbedvinghet alle worme.

In verband met het opvallend verschijnsel dat in al de zojuist


368

aangehaalde parallelen dezelfde, min of meer vervormde, woorden tegen de wormengebruikt worden, dient eraan herinnerd te worden dat wormen als de verwekkers vantandpijn aangezien werden.

866.

Venkel en ruit komen ook samen voor in het volgend recept:

Noch .1. water dat es herde gesont. wonderlike goet jegen alle smettenvan ogen ende iegen dat witte ende om claer te siene. Nemt venkel. rute.yserne. eufrasie. endivie. betonie. rosen ende surmonteine. elx .1. hantvol.ende legse in witten wine ...(L.J. Vandewiele, Pharm. Ts. voor België XLI (1964), 72).

868.

Vgl. 778 en de aantekening hierbij.

869.

Vgl. De Vreese 143:

Eufragia es .j. cleene crudekin, ende wast .j. spanne lanc ende draghetwitte bloumen als muer; hets cout ende dro in den .j. graet; het conforteertde oghen.

Over ‘affrasia’, zie ook de aantekening bij 866.

870.

Vgl. 543.

871.

Vgl. 545.

874.


Vgl. 1152.

877.

Vgl. De Vreese 289:

Om den camerganc te stoppen, braet .iiij. of .vj. eyer al hert, ende neemtdaer af die doren ende leghse in goeden eysine.

882.

Vgl. gedeeltelijk met 996 en met 1287.

884.

Vgl. 490.

890.

Vgl. 937.

896.

Als ingrediënt komt ‘portellen’, gespeld als ‘partelle’, ook voor in een recept vanrond 1282 tegen ‘crouen’ in het goederenregister van Oudenbiezen:

Dats guet jegen crouen.Met desen crude est guet stouen jegent crouen. Ten irsten partelle. Itemgrise. Item ossenmůl. Itemmetsute. Itemwechbride. Item honstunge. Itemelsene. Det sel mer siden en einen ketel ende sal der mide stouen en einedroege cupe.(J. Buntinx en M. Gysseling, o.c., p. 145.)

899.

Vgl. 186 en 914.


369

904.

Vgl. De Vreese 510:

Men doet .i. mensche slapen: nem de galle van den hase, ende ghevetsein biere of in mede te drinkene: hi sal slapen. ende alsi wille ontwaken,soe neemt aysijl ende ghietet hem in de neseghate of in doere: hi salontwaken.

In no 45 van W. Braekmans uitgave (VMKVA (1963), 302) komt ‘leuere van denhase’ voor in een slaapmiddel. Vgl. met no 52 in dezelfde uitgave (p. 303):

Om te doen slapen .iij. daghen. Ghef hem drinken die galle van eenenhaese.

911.


Die sijn orine niet ghehouden en mach, hi neme latuwensaet ende stoetetin sticken, ende minghen met wine ende drincke dat nuchteren.

914.

Vgl. 186 en 899.

917.

Vgl. De Vreese 490:

Jeghen verloren spraeke: die sine sprake heft verloren in ziekeden, nemealoen ende temperse in watere ende ghietse in sinen mont.

919.

Vgl. 1157.


921.

Vgl. 1068 en De Vreese 469. Dit laatste recept luidt:

Ware dat enighe vrucht doet ware in swives lechame, ende hare niet betenmochte werden, dronke ysopemet waermen borne, hare worde stappansbet.

922.

Na ‘willeghen bloemen’ dient zonder twijfel te volgen ‘nut met wiwatere’. Dit kanmen opmaken uit L.J. Vandewiele, Herbarys, p. 453, waar men leest:

Ende jeronimus seit dat meesters seggen die scriven van naturen &de vancruden. So wie die bloemen nut met wiwatere. alle hitte van luxurienvercoelt in hem &de hine wint nemmermeer kint.

Men vergelijke ook G. Brodin, Agnus Castus. A Middle English Herbal (Essays andStudies on English Language and Literature VI, Ypsala, 1950), p. 119:

Agnus castus ... þe vertu of þis herbe is þis þat he wylle gladly kepe menand women chast.

923.

Vgl. 1098.


370

925.

Vgl. 638, 642 en De Vreese 2 en het ermee ongeveer overeenstemmende 107:

2. Jeghen menisoen, ziet wel langhe sleen ende drinct dat sop; probatum.

932.

Vgl. 1062 en 1191.

934.

Vgl. 37, 387, 389, 994, 1072 en De Vreese 234 en 413.

936.

Vgl. De Vreese 314:

Jeghen de worten an de handen of in daensichte, neemt een roede slecke,die men int hout vint, ende doese in eenen niewen erdennen pot endesprincse met soute. ende als so es ghesmolten, so salvet daer mede dieworten: si sullen vergaen.

937.

Vgl. 890.

938.

Vgl. 1007.

939.



Jeghen alle hoeftzwere: neemt witte mente, of mente die in devene wast,ghestampt met den eysile; ende lecht up thoeft, up de hersene, ende upden necke: hi sal ghenesen. ende diet dronke, het waere beter.

943.

Vgl. 803, 805 en 944.

944.


948.

Vgl. 1032.

949.


Die haere memorien verloren hebben, men ghevem drinken .v. daghegaudbloemen, averone, ende saelge, gestampt te gader; ende ghetempertmet wine. si sullen derbi ghenesen.

951.

Vgl. 532.

954.

Vgl. 181 en De Vreese 57, 470 en 476.

960.

Vgl. 1294.


964.

Vgl. 776.

969.

Vgl. 47.

972.

Vgl. 655, 1008, 1063, 1186 en De Vreese 482 en 485.

974.

Vgl. 1196.


371

979.

Vgl. De Vreese 211:

Netelen also ghemaect ende ghedaen, oec in de wonde ghedaen endeentrent gheleit, gheneest oec seer haestelijc.

981.

Vgl. 339 en 1012.

982.

Vgl. 1148.

989.

Vgl. De Vreese 156:

Om ghescuerde te ghenesene sonder snijden: Al waer de quetsinghe hardehaut, neemt elna campana ende stampse, ende maect dan een plaesterevan werke ende netse in dit watere, ende legse up die scuere. Ende doetden zieken ligghen; dit etet binnen af onbehoerlic vleesch van der wondenende maect de wonde weder versch ende niewe gheheelre huut van buten.binnen derden daghe daer naer neemt osmonde, valeriaene, senicle, confeliede greine, ende stampt dese .iiij. cruden ende maect weder een plaestervan werke, ende netse wel int sop ende legse van buten up de wonde .ix.daghe lanc duerende: sij sal ghenesen ende toe gaen. dit es gheprouft.

990.

Als ingrediënt komt ‘grise’ ook voor in het recept tegen ‘crouen’ uit hetgoederenregister van Oudenbiezen. Zie de aantekening bij 896. Het gebruik van‘grisen’ komt eveneens voor bij L.J. Vandewiele, Pharm. Ts. voor BelgiëXLI (1964),71. Zie de aantekening bij 132.

992.



994.


996.

Stemt gedeeltelijk overeen met 882.

997.


161. Loec ende maluwe even vele, ghesoden in wine ende ghedronken,ontstopt aestelike orine die bestopt es.

343. Maluwe ghestampt ende gheleit up heete zweren es goet in beghinvander zweringhe.

998.


344. Dille ghesoden met vleesche, of ghedronken, staerct de hersene endede maghe, ende gheeft den vrauwen vele melke, ende doet wel slapen.

590. Dilsaet es goed jeghen den gravel, ghesoden ende ghedronken. Endejeghen quade hersenen salment sieden ende kuwen, ende inswelghen. endedat sop drinken, ende het verdriv(et) ...

999.

Vgl. 657 en 1289.


372

1000.

Vgl. 809, 1121 en 1208.

1001.

Vgl. 483, 659 en 1108.

1003.

Vgl. 331, 756, 1004 en 1175.

1004.


1007.

Vgl. 939 en de aantekening bij dat nummer.

1008.

Vgl. 655, 1063, 1186 en de aantekening bij 655.

1009.

Vgl. 644.

1010.

Vgl. 244, 564, 820 en 1193.

1011.



1012.

Vgl. 339 en 981.

1013.


1024.

Vgl. 619.

1038.


1039.

Vgl. De Vreese 548:

Dadelsteen ghescavet in wine ende ghedronken jeghen tbloet, .ii. stickelkinemet cottoene ghewonden met polliden, ende in atrement, ende met alle intelc neseghat ghesteken.

1042.

Vgl. G. Keil, Die ‘Cirurgia’ Peters van Ulm, no 250:

Wem die sir an den henden sint.Der zwach sich mit mintzen-saft. Oder nym pilsen-saumen, den lege auffprynnende kol - vnd zwach vor die hend mit kaltem wasser, dornach hebsie über den rauch, so wirffstu die sir auss vnd sichst sie in dem wasserligen. Vnd schelwurtzsaft mit hönig gemyst, dy macht gesunt hend.

en de bespreking van dit werk door W.L. Wardale in Niederdeutsche MitteilungenXVI-XVIII (1960-62), 207.


1046.

Vgl. 1080, 1298 en 1375.

1049.


Loec ende zeem te gader ghestampt es goet gheleit ende gheplaestert uphontsbeete.

1052.

Vgl. 992.

1056.

Vgl. 1250.


373

1059.

Vgl. 727.

1062.

Vgl. 932 en 1191.

1063.

Vgl. 1186.

1064.

Vgl. 1089, 1110 en 1317.

1065.

Vgl. 1182.

1066.

Zie ook de aantekening bij 1126.

1067.

Vgl. 343 en 344.

1068.


1070.



1071.

Vgl. 474.

1072.


1074.

Vgl. De Vreese 353:

Coppeghespin heelt wonden.

1080.

Vgl. 1046, 1298 en 1375.

1081.

Vgl. 490.

1084.


1089.

Vgl. 1064, 1110 en 1317.

1091.

Vgl. 540 en 1286.


1093.

Vgl. De Vreese 85:

Die wille zweeten, die sal nemen venkelwortele ende stampense endesiedense in wine, ende drincke dat nuchtren, ende decke hem wel: hi salwel zweeten.

1094.


1097.

Vgl. De Vreese 417:

Omme te ghenesen een hondtsbete, neempt een ey ghestamptmetter schale,ende daer inne thaer vanden honde gheminghelt met Canarye suycker,ende met tsop van gherruwe, mitgaders met zalve van roosen ghestrekenrontsom daert tghebeten ghat is, omme den brandt te vertrecken. ghoedemedecijne.

1098.

Vgl. 923.


374

1100.

Vgl. 994.

1103.

Vgl. 1159.

1107.

Vgl. 661 en 1284.

1108.

Vgl. 483, 659 en 1001.

1109.

Vgl. 1221.

1110.

Vgl. 1064, 1089 en 1317.

1111.

Vgl. 660.

1112.

Vgl. 1233 en 1326. Urinetraktaten komen in Mnl. handschriften veelvuldig voor.Men zie de beschrijving van de manuscripten en de daar gegeven bibliografie.

1113.


Vgl. Utrechts Artsenijboek (J.H. Gallée, 112-113):

Van deme sweren in deme live.So welich minsche deme eyn svere wasset in sineme live, dat kumt vandeme vresme; so licht he an groter uncracht. So wan du ene besust in demeglase, is sin nette blek, unde hevet se bovene eynen roden manen, is heopen unde gele sprenkelachtich so muchst tu eme helpen. Is de manebesloten so en sculttu dic nicht underwinden, so scal he sic vorevenen mitunseme heren gode ...

1114.

Vgl. 1335 en het Utrechts Artsenijboek (J.H. Gallée, 114):

Van deme sweren in deme live.......Peper sculttu vormiden; versch swinenvleys, junghe honre sintti gut; visch,erweten, loc, rintvleysch, droge vleisch, soltvleysch, beten unde rove,gense, enede, note unde plumen, berin unde honich unde sote appelle, grofbrot scult tu vormiden ...

1116.


462. Die vreset van bladeren, neme doderen van eyeren al rou, doesescumen, danne neme werc ende net daer in, ende bind daer op.

524. Die vreest te hebbene die bladeren, neme doederen van eyeren al rouende doese scumen; dan neme werc ende netter mede, ende doeter op.

1121.

Vgl. 809, 1000 en 1208.

1123.

Vgl. 1328.


375

1126.

Zie ook 1066. De tekenen van de naderende dood komen ook voor in Hs. 15624-41van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel, in een tekstje, getiteld ‘Dit siin .24. tekeneder doot die Ypocras met hem dede graven’ (fols. 72v-73r) en een andere tekst, incip.‘Die mensce die leget in ziecheiden ...’ Beide werden herhaaldelijk uitgegeven, deeerste door K. Sudhoff, ‘Die pseudohippokratische Krankheitsprognostik nach demAuftreten von Hautausschlägen, “Secreta Hippocratis” oder “Capsula eburnea”benannt’, Archiv f. Gesch. der Med. IX (1916), 113-115, de tweede door J.F.Willems,‘Brokken uit een oud Geneesboek der XIVe eeuw’, Belg. Mus. VI (1842), 105-108.Beide teksten werden enkele jaren geleden opnieuw uitgegeven door L.J. Vandewiele,‘Dit siin .24. tekene der doot die Ypocrasmet hem dede graven. EenMiddelnederlandstraktaat uit de XIVe eeuw’, Biologisch Jaarboek DodonaeaXXXII (1964), 393-401.Een cultuurhistorisch belangrijk berijmd fragment van een andere ziekteprognose

(de cirkel van Pythagoras) werd uit een Hs. van het Gemeentearchief te Aardenburg(‘het Boek met den knoop’) uitgegeven door E. Cramer-Peeters, W. Braekman enM. Gysseling, ‘Een Middelnederlandse Ziekte- en Jaarprognose uit Aardenburg’VMKVA (1966), 355-374.Men vergelijke ook L.J. Vandewiele, Pharm. Ts. voor België XLI (1964), 80:

Nem broot ende wrijf siin voete der met ende gevet enen hont. eet hijt datsgoet. ende laet hijt dats vrese.

en ook:

Nem sinen orine ende gietse savons op netelen. siin se smorgens valu datsvrese. Mer blivense groene dats goet.

1138.


1140.

Vgl. 243.

1146.



1147.

Over clareyt raadplegemenW.F. Daems, ‘Die Clareit- und Ypocrasrezepte in Thomasvan der Noots' Notabel Boecxken van Cokeryen (um 1510)’, in Fachliteratur desMittelalters. Festschrift für Gerhard Eis (Stuttgart, 1968), 205-224.

1148.

Vgl. 982.

1149.

Vgl. 562.


376

1150.

Vgl. 560.

1152.

Vgl. 874.

1153.

Vgl. R. Peeters 10 (p. 167):

Jeghen des verwoets honts bete, men sal nemen betonie ende wrivense testucken ende legghense op die wonde het sal ghenesen.

1157.

Vgl. 919.

1158.

Vgl. 324.

1159.

Vgl. 1103.

1160.

Vgl. 281.

1161.

Vgl. 179 en 180.


1162.

Vgl. De Vreese 504:

Jeghen naghelswere ende jeghen zere nagle die vallen: nem tarewe cornete sticken ghewreven ende twitte van den eye, ende doet der op. si sullenvallen.

1163.


1169.

Vgl. 1229.

1172.

Vgl. 571.

1173.

Vgl. 202 en 637.

1175.

Vgl. 756 en 1003.

1182.

Vgl. 1065.

1186.



1187.

Vgl. 159.

1190.

Zie ook 866 en de aantekening daarbij.

1191.

Vgl. 932 en 1062.

1193.

Vgl. 244, 564 en 1010.

1194.

Vgl. 336 en 559.

1195.

Vgl. 167.

1196.

Vgl. 974.

1199.

Vgl. 215.


377

1202.

Het gebruik van de edelsteen, de ‘soffier’ tegen een gezwel, vindt men ook bij VanMaerlant vermeld. Over de ‘saphirus’ heet het daar (Nat. BloemeXI (ed. E. Verwijs,vv. 1002 en 1007-8)):

Hitte van binnen hi verjaghet......Dat swaer evel gheneest hi, dats mere,Dat heet Noli me tangere;

1208.

Vgl. 809, 1000 en 1121.

1221.

Vgl. 1109.

1225.

Vgl. 182 en de aantekening daarbij, ook De Vreese 317, 411 en 412.

1229.

Vgl. 1169.

1239.

Vgl. 673.

1248.

Vgl. 596, 691, 1084 en 1249.

1249.



1250.

Vgl. 1056.

1251.

Vgl. 692.

1253.

Vgl. 696.

1256.

Vgl. 703.

1257.

Vgl. 704.

1258.


Item nemwit saet van macoppine, ende melc van vrouwen, ende witte vanden eye; hier af mac .i. plaester ende bind op den slaep: dat doet wel slapen.

1259.

Vgl. 707.

1261.

Vgl. 708.


1262.

Vgl. 709.

1264.

Vgl. 711.

1266.

Vgl. 712; ‘dorsten’ is misschien corrupt voor ‘hoesten’.

1267.

Vgl. 713.

1268.

Vgl. 714.


378

1269.

Vgl. 718.

1271.

Vgl. 719.

1275.

Vgl. 725 en 727.

1276.

Vgl. 1375.

1277.


242. Om slaepdranc te maken, neemt opii tebaici, sap van bellen, sap vanmecoppen, sap van den ijfte, sap van den murbesien, latuwesaet, wit vanmecoppin te samen; dus salment conficiren: men saelt altegader minghenin een coprin scone vat, ende laetent droghen in de sonne. ende als mendaer mede wille werken, sa salment temperen met rosewater ende netteneene sponse daer in, ende houdet hem vor de noesegate.

Voor 577 zie de aantekening bij 1258.

1284.

Vgl. 661 en 1107.

1285.

Zie ook 596, 691, 1084 en 1248.


1286.

Vgl. 540 en 1091.

1287.


1289.

Vgl. 657 en 999.

1294.

Vgl. 960.

1298.

Vgl. 1046, 1080 en 1375. Zie ook 704.

1299.

Vgl. Utrechts Artsenijboek (J.H. Gallée, 129):

Muschate is het unde droghe se maket gŏt den bosen adme, se sterken denmaghen, se stoppet dat lif, se vordrift de bosen winde van den leveren, seis gůt weder den ioken, weder den ruden weder der leveren sericheyt.

1300.


Muschaten blomen is het unde droghe, se sterket de leveren unde de miltenunde den maghen unde vordrift ere vulnisse.

1301.



Negheleken sint het unde droghe, se sterket den maghen, de leveren undealle de dinck, de an deme minschen sint. De spise dowet se, unde maketsachte roringhe.

1302.


Cobeben sint gůt, se maket bliden mŏt, se gift gŏde lucht deme mundeunde deme maghen, se stoppet dat weke lif, se helpet


379

to allen dinghen, de an deme minschen sint, se breket ok den sten.

1303.


Cardemomen sterket den maghen, se dowet de spise, se bewaret dat wederghevent de se menghet mit rosen watere unde drincket dat (Randglosse:gedrunken beweret se dat wedergheuent dat de minsche heuet van demebosen flecma). Se droget de bosen vuchtigheit des halses, der borst undeder lunghen.

1304.


Galigan is het unde droge, se reyneghet denmaghen van den bosen flecma,he dowet wol de spise, he vordrift de losen winden unde den kolre.

1305.


Lacriscie is ghetemperet; se en is weder het noch kolt, se is gut weder denhusten (Randglosse: Ofte men se sedet mit watere, mit ysopen, mithertestungen, mit dragante, unde drinket dat water des morgenes unde desavendes. Se maket oc wuchtich unde reine den hals, de borst, unde dewege van der lungen ... verder afgesneden) unde maket reyne de borst,den hals unde de lunghen.

In de Mnl. versie komt de randglosse niet voor.

1306.


Anis is het unde droge; he vordrift de grouen vuchticheit des minschenunde losen winde (in de kantlijn: et men se); he is gůt der bosen leverenunde der milten. Den vrowen oket he de melic. De blomen der vrowen,


de netten unde de svet brinkt he gande. Des minschen lust erwecket he,he vordrift de bosen vuchticheit de den vrowen vletet van deme live to dermoder. (Randglosse: he maket dat weke lif hart et men sin pulver). Demesin hover we deyt van deme snuven de scal sinen roke untvan, dar menene brant uppe den kolen stot unde mit rosen olie menghet; unde an deoren ghedroft, dat helet sere de van valle ofte de van slaghen ser sint edervan valle.

De randglosse en de laatste zin uit de voorgaande tekst komen in de Mnl. versie nietvoor.

1307.


Comene is get unde droghe; he vordrift de bosen winde des maghen; hebrinkt de netten gande; he is gůt der colden leveren mit gersten melegemenghet unde mit oylye; he is gůt weder de even, de dat bindet up datlif. In eteke soden unde up dat lif ghebunden (in de kantlijn: is gut wedderden swellen. Mit eteke unde mit watere ghetruncken is gut weder denbosen atme, he vordrift der bosen vuctecheyt de in der


380

vrowen moder is) is gůt weder den wormsteke mit wine druncken. Cleynestot unde an nese pustet vordrift dat blot der nese. Mit wine druncken ishe gůt weder der roden colre. He sterket wol den magen unde dat herte.He vordrift de bosen vuchticheit de van deme hovede to der borst unde todeme maghen vleytet.

Alleen de eerste zin uit de bovenstaande tekst is parallel met die uit de Mnl. versie.De rest ontbreekt er.

1309.


Van petercilie.Petercilie is het unde droghe. Galienus spricht: so we hevet bladderen,sveren ofte sere hut, de scal de stoten unde leghen dar up, dat is gůt; eresap ghedruncken brincht de nette gande unde blomen. Se vordrift de bosenwinde des minschen. Se is gůt den watersuchteghen luden. Se is gůt derbosen neren unde der leveren. Se vordrift de serecheit der blasen. Ere satis gůt getten weder den sten.

Vgl. De Vreese 131 en 179; het eerste van deze nummers luidt:

Jeghen den graveel: men sal nemen reinvaene een hantvul, ende pedersilvan alexandere al even veele; dat salmen stampen al te gader ende doentin een aerdinen pot die nieu es; ende minget met witten wine ende stoppetwel nauwe. sander daechs salment drinken .iij. werf in den daghe, met eenghemate toge savens; ende eten smorghens ende snoenens. ende als diewin es verteert, mach men up die selve cruut ghieten andren wijn, eist tedoene, ende also drinken.

1310.


Van deme engevere.Enghever is het unde droghe. He is to maneghen dinghen gůt, nutterengetten, ofte sloken. He is gůt den luden, de vinnen hebben in den oghen,de den kowet unde stricht up de lede. Hemaket ock weck dat harde vleyschin deme gropen.


1311.


Ceduare is gůt ghegetten. Nutteren is het gůt den luden, de dar hebbet andeme maghen ro eder harde spise. Na etende is he gůt de niges hebbetgetten ro eder hade spise, unde versus:Ceduar ante datum morbum curat inveteratum.Post cibum sumptum facit ut bene digerat illum.

Men vergelijke ook De Vreese 246:

Zedewaerpoeder in rinsen win ghesoden, dat es goet oeghenwater; of orinevan jonghe kindre, die maecht sin, in de oeghe ghedaen met eenencledekine, es oec goet.


381

1312.


Lactonica is het unde droghe. He is gůt mit wine unde mit honighedruncken weder dat water. En plaster dar van ghemaket is gůt den oghen,de slaghen ofte gestot sint. Dat sap is ock gůt an de oghen droft, deme deoghen ser sint. Soden an watere unde ghedruncken vordrift den tran vanden oghen. He is gůt den verschen wunden unde den brokene hovede, dese stot unde bint dar up. De netten brinckt se gande mit honighe menghet,unde ghedruncken vordrift se den hosten. Dat lif maket se sachte. Erewortele pulveret unde ghedruncken helpet den luden, de binnen tospletensint. Mit wine druncken is se gůt vorgifnisse.

‘Lactonia’ is een schrijffout voor ‘bethonica’ zoals uit de Mnl. versie blijkt. De Mnl.tekst is veel korter dan de Nederduitse.Vgl. De Vreese 371:

Betonie es goet om orine te maken, ende es goet jeghen den steen.

1313.


Van der wegebrede.De weghebrede is kolt unde droghe; dor dat droghet se vule wnden, undemaket se reyne. Se vordrift dat flecht unde (in een latere hand: stot mense unde leget se dar up se helet oc) de brande bladderen. Se is gůt wederden blotganck. Se is gůt den luden de de hebbet emorrodias, dat sint deaderen de somelichen tospleten sint in deme hemelichen weghe. Se is gůtden vrowen de der blomen to vele hebbet. Er wortele an watere sodenunde de munt mede ghewaschen, is gůt weder dat tenen ser. Ere sap is gůtweder de bladderen des mundes (in de kantlijn: of men dat deit in denmunt) also Galienus spricht.

De latere toevoeging en de randglosse ontbreken in de Mnl. versie.Men vergelijke ook De Vreese 547 waar ‘sap van weghebreden’ tegen de

‘tantswere’ aanbevolen wordt.

1314.


Van der holwort.


Holwort is twierhande. De ene is senewalt, unde de andere lanch. De langis gůt weder den roden colre unde reyneget manighe vulnisse. Se maketoch reyne de tenen unde de aderen, de wanghen sterket se. Diascordesspricht en dranc van der langhen holwort ghedruncken mit wine is gůtweder allerhande vorgifnisse; mit peper unde mit myrten druncken wederder vrowen suke de bestoppet sin unde weder alle unwledicheit. En togemit wine druncken is gůt weder dat bucovel dat van den bosen windencomet, se is gůt weder den bosen adme,


382

weder den colen gischen, weder der milte hardicheit unde och weder datcolde ovel. Se is gůt mit watere druncken weder dat vallende ovel undeden ram.

Voor ‘als Galienus spreect’ in de Mnl. Versie, zie het einde van de in voorgaandeaantekening geciteerde tekst.

1315.


Van der rosen.De rose is colt unde droghe. Se is gůt geroken den luden de de hette hebbevan den leveren oft van deme maghen. Se is gůt weder den heten colreunde weder dat vorbrande blot, unde weder de heten sucht. Mit wine sodenunde dat hovet mede gedwagen vordrift se allerhande sericheit de van derhetten comet. Demunt dar medewaschen (mit deme rosenwatere) reynegetde bosen kenebacken van den wormen.Mit water druncken is se gůt wederdat bucovel. Dat rosen water ghedruncken colet dat lif unde den maghen.

De laatste twee zinnen komen in de Mnl. versie niet voor.

1316.

Vgl. 400, 402, 992 en Utrechts Artsenijboek (J.H. Gallée, 132):

Van der rude.Rude is het unde droghe. Se vordrift dat grone (lees: groue) flecma, debosen win unde dat starke hosten. Se vordrift spolworme ut dememaghen.Mit moraten sape unde mit honighe menghet unde ock salve darvanghemaket, dat maket duster oghen clar. Se is gůt ghetten (nuchterne wederden scemen der oghen unde) weder den worsteke unde weder vorgifnisse.

De woorden ‘moraten sape’ zijn wellicht corrupt voor ‘matrensap’ (vgl. de Mnl.versie). Wat tussen haakjes staat komt in de Mnl. versie niet voor.

1317.

Vgl. 994, 1064, 1089, 1110 en Utrechts Artsenijboek (J.H. Gallée, 132):

Van der salvien.Salvie is het unde droghe. Se is gůt der leveren, der lunghen, der borst, deere blade et. Se maket och sachte weder ghevent; ere wortele stot unde


mit boteren soden unde wrunghen dor enen doc, das is gůt en salve de datdrincket an warmen bere (deme menschen de dat binnen te broken eftetospleten is).

Wat tussen haakjes staat in de bovenstaande tekst, komt in de Mnl. versie niet voor.

1318.


Fiole is colt unde vuchtich, se vordrift den bosen colre van


383

deme maghen, se helpet der bosen borst, roken helpet se deme bosenhovede dat van hette we deyt. Mit wetene mele menghet unde up de bosenbladderen leghet, helet se. Sirop van violen druncken vuchtighet dat lif.It vordrift den heten hosten unde dat hete van der lunghen, van der leverenunde van dem live. In de nesen pustet und en prustent dar van gemaket,dat maket sachten slap. Sucker mit fiolen menghet, dat het zucker fiolat,dat is gůt getten der borst, der leveren, der lunghen.

1321.


Van der sucht.......Du scult eme vorbeden dat eme bose is, unde scult eme segghen dat emegut is. Du scult ene nicht arcedien; men scal eme nicht drincken ghevenmer dunne ber; me scal eme nodegen to deme etende. So wan he bekeretan deme svete, so scult tu eme dat vorbeden dat he nicht to vro en bade.Du scult eme beden dat he sic warme decke so wan he svetet. En deckethe sic nicht warme dat he vullen svete, so mot he de kolden gicht untfan;badet he to vro, so is he des dodes; tornet he sic so volt he weder an eneandere suke; vor deser drigerhande stucke scult du dic bewaren.

1322.

Vgl. 1112 en 1326.

1323.


Wultu den man sunt maken van der suke, so scoltu nemen aurinen undwermodensat unde droge rosen. Deser stucke allike vele dar scoltu to donleverblomen. Du scult nemen enen nigen gropen, dar nicht innekomen si;dar scalmen it in donmit eneme beker wateres. Dat scal also langhe seden,dat de twe del vorsoden sin. So wan it so sere gesoden si, so sculttu dengropen wosen wol half mit water so scult tu it so lange seden laten, alsomen vische seden scal. So sculttu it sigen dor enen sconen doc an eynenanderen gropen. Dat scolttu eme geven dre morgen nuchteren unde dreavende, so wan he nicht mer nuttegen en wil. Na deme dranke en scal he


nicht mehr nutten. He scal sic hoden vor groteme drancke. En wel he ditnicht holden also eme gheboden is, so en kan ene nen man helpen, soscolttu siner afstan.

1324.

Vgl. Utrechts Artsenijboek (J.H. Gallée, 107-108):En andere bote. Hevet de minsche de suke van der hette langhe gedragen, so is

eme sin levere blek. So scal men nemen hertestunghen so vele so eyn half verdincwegenmach. Lacriscien also vele. Rosen eyn lot wicht. Fiolen also vele. Casrafistulaalso vele. Lacriscien sap also vele. Ysopen en half verdinc wicht. Holpe also vele.Anys also vel klene gepulveret. Dragant eyn half lot wicht. Eyne nacht scal men itweken laten so wasset it grot. Desser crude sint teyne; de


384

scalmen to samene don an enen nigen gropen de unghenuttet si; de scal so grot wesendat men dar up moge geten ver beker wateres. Dit scal me(n) to samene seden alsolanghe dat et wol half vorsoden si. So scal men it over mit verschen watere up vullenunde late wol eynen beker vorseden. Dat scal men wringen an enen sconen scapen,de wol geschuret si, unde laten it wol mellicwarm bliven. Darna sculttu nemen eynehalve mare (van latere hand: punt.) sukeres; unde dat witte van twen eygeren. Ditscalttu slan to samene in eyner scotelen unde scult it to samene don to dem syropeunde laten denne seden; dattu it nicht rorest, so geit de vorgifnisse an dut witte vandeme eyge, so lutteret sic de syrop. So sculttu it sighen dor eynen reynen doc. Datsculttu deme minschen geven weder de suke des morgenes, des middaghes unde desavendes, also langhe so he den syrop hevet. He scal ok ene nutghen des nachtes dewile dat de man licht. So scal he sine nette tho middernacht van eme laten. De anderenscal he laten an eyn orgenal unde wisen se alle dage sineme meystere. So wanne dude netten besust unde is se goldvare, so beteret sic de man, so sculttu ene wol bewarenunde scult ene alledage besen, unde scolt ene behoden dat he nicht undercolt newerde. So wanne du den minschen besust, is he der suke genesen, so is sin nettelutter unde clar unde goltvare. So sculttu it nemen uppe de hant unde scolen it sere,dat it scume. Sinkit denne de scume al to hant to grunde, so is de man alles dinghesnesen. So sculttu deme minschen vorbeden allerleye dinc, de eme bose sint: du scultdic behoden dattu nicht alto vro badest, unde vor allerhande ungeuer spise, unde vorungeueme drancke, holst du desse dinck so blifsttu eyn sund man, unde holsttu desnicht so is din levent kranc; so volst tu weder an ene suke, der di nummer ne manhelpen kan.

1325.


Van den sich vorvat an dranke.So wan en minsche an groteme arbeyde is, so is eme sin herte more; sowel he denne drinken, so sint eme alle sine aderen open; drinckt he an derhette, so geyt eme de dranck twischen vel unde vleysch. So besteyt eneeyn vrost. Na deme vroste eyn hette. Svetet he an der hette und let he emean tyt raden, so machmen eme helpen, so volt he an de quartamen; is dathe nicht en svetet, unde let eme nicht betiden helpen, so mot he des dodeswesen.

1326.

Vgl. 1112, 1113, 1322 en Utrechts Artsenijboek (J.H. Gallée, 110):


En ander. So wanne du den minschen besust in deme glase, is sin nettegele rodelachtich, boven de mane brun rot unde open, so scult du dic sinerunderwinden, unde scult denne deme manne helpen.En ander. Nim hollenderen holt (Randglosse: dat is elhorn)


385

unde clove dat kleyne unde late it droge werden, unde nim denne enevoghe bodene; du scolt de bodene nat maken unde scult up der erde envur maken van hollenderen holte. Du scult de bodene stulpen over dat vur,unde laten de bodene dor het werden. So scult tu de bodene wol snellikenummewenden unde scult se warm bedecken dat de hette nicht ut ne moge.Du scult enen stoleken dar in setten unde den man wol snelliken darinbringhen.

1327.


Van der ro spise.De ro spise gheten heuet unde eme an sinememaghen licht, de scal nemenencianen, unde scal se eten, beydet he to langhe, so helpt it eme nicht;heuet he it so langhe ghedragen, so mot he sic besen laten. So wanne hesine spise nuttechet unde nicht vordowen mach, dat mot an deme croppedes maghen lighen, unde werden to slime. So wanne du denne sin glasbesust, so scumet it sere, unde smelt de scume nicht, so is eme got tohelpende.

Uit de vergelijking van deMnl. versie met de bovenstaande tekst blijkt dat de duisterepassage: ‘ne mach hise niet besieten laten’ dient gelezen te worden als: ‘mach he senet besien laten’ d.i. moet hij zijn urine laten bekijken (onderzoeken).

1328.

Vgl. 1123 en Utrechts Artsenijboek (J.H. Gallée, 112):

Wan deme maghen vorkoldet is.De minsche deme sin maghe is volkoldet, de vorlet sine spise unde giftweder sinen drank, deme is sin lif slanc. So wanne du ene besust in demeglase, is sin nette clar, (also en born) scumet se sere so is eme sin maghenvorkoldet. He scal nemen enghever, galigan, pardiscorne, zeduar, lorberen,der vif stucke like vele; unde stot dat to pulvere; he scal nehmen eyn quarterwines, unde scal dat pulver darinne seden, dat scal he drinken des morgenesunde des auendes, so wan he nicht mer nutteghen will, unde sluken wittenenghever dicke. Du scolt nemen rosen unde lesen se an enen linenen budelunde lat de an etike seden, unde scal eme dat leghen uppe den maghen sohe it hetest dogen mach. Du scult eme geven eyn lactuarium dat het: ingibeconditum, io na etende eyn got morsel. So sculttu ene besen, is sin nettegoldvar, so is he nesen. He scal sic hoden vor older spise, bradene spise


unde rintvleysch. Du scult dicke baden, na deme bade sculttu drinckennige vatich ber.

1329.


Van deme grawen stene sandich unde lemich.So welich man de den sten heuet unde du ene besust, so is sin nette nedenein deme glase slimech van deme grawen stene. Is it eyn rot sten, so lichtalso en rot sant uppe der grunt. Is it en lemich sten so licht it also lemstuckean der grunt; desser twigerhande sten mochttu wol boten. (onder aan derand,


386

door een andere hand: des grauuen stenes moch du nich boten).Wult tu eme der twigerhande sten helpen, so nim petercilien sat, undelubbestoc sat, mercsat, wit hofkomensat, netelensat, unde anis. Nimwegebredensat, saxifricansat, calianderes sat, unde pendela. Nim der teynstucke allike vele, dat sculttu pulveren so du clenest muchst; du scultnemen creuetes steyn unde hertes horn, den sculttu bernen unde nim desserlikevele ieghen teyn stucke unde pulvere it ok klene; nim attramentes alsovele unde pulvere ene clene; dat scalmen to semene pulveren. Du scultdar to don en punt suckeres unde scult dat to samene temperen unde gifeme dat nutten; io he it dicker deyt, io it eme beter is. Des morgens so wanhe it aller erst nuttechet so sculttu nemen fumester unde scult dat pulveren.So sculttu nemen win unde seden dat pulver an deme wine. So wan heheuet nuttet dat erste pulver, so scal he des fumester eynen goden toghedrinken; deyt he dat vlitelken so wert he der suke los. He scal vormidennige ber unde gerstenber, gest unde eygersupent, allerhande droge undesolte spise. Senep unde etik is eme bose, alle versche spise is eme gut. Johe mer petercilien et, io it eme beter is. Deisttu dit to rechte, so mach digot helpen dat tu der suke los werst. Holt dic kusliken unghevogen dranc.

1330.


Weder dat vever.So welich man de dat verver hevet, unde du ene besust, is sin nette dickerot also garnloge, so is it dat vever. Nim aurinen unde sede dhe mit oldenbere, unde drincken dat dre morghene nuchteren unde dre avende so wanhe nicht mer nutten wil (glosse in een andere hand: he scal oc eten ordeme,drinke comen sat).

1331.


So we bekummeret si an siner lunghen unde sere hostet.De scal nemen lacricien de scone si scaven unde hertes tunghen, helpe,affresia, unde sucker like vele. Du scult dat seden mit watere sere undewringhen it dor eynen doc. Gif eme dat des avendes unde des morghenesdrincken unde lat eme en luttik an der lunghen aderen, so neset he dersuke.En ander. Hevet he den vlote van deme hovede, so wert beslimet sin levere,sin lunghe, sin borst. Is dic din suke corteliken anghecomen, so is di gůt


to helpendemit desseme drierhande lactuarium: diapendium, diadragantumunde penic. Desser drierhande lactuarium scult tu nutteghen.

Met het eerste van de twee hierboven gegeven recepten vergelijke men ook DüdescheArstedie (S. Norrbom, 110):

Nym lacrissen de reyne geschauet sy, hertestungen, hulpe, ysop, dragant,wytten sucker allike vele geweghen; sede dat an watere


387

vnde sye id dor enen dok vnde drink dat auent vnde morgen, vnde lat delungenaderen wedder hen host.

1333.

Vgl. 1355, 1366 en De Vreese 420:

Item jeghen vernoy van den hoevede, nem rute ende venkel, ende zied welin watere, ende dwater mede toevet.

1335.

Vgl. 1114.

1344.

Het gebruik van ‘hons hor’ komt ook voor in een recept tegen ‘quenancia’ uit Hs.408 van de Brugse stadsbibliotheek:

nemt eenen hondt stront ende maecter pouder af ende dan nemt varschcaes vey ende mijnghelt te gader ende latet den sieke gorghelen jn de keelehij sal sonder faulte ghenesen.(L. Scharpé, Leuvense Bijdragen I (1896), 66-67).

1345.


Weme de derme in de macht gath.De sede in wine polleyen, porloch, benwelle unde do dar in salven dat salhe dringen des morgenes unde des avendes; he sal och seden an wineswavel, clufloch unde solt unde binden dat up de macht, also he dat hetestdoge moge; dat is eme got.

1346.



Weme dat lif sere dun is.De scal stoten vencoles wortelen, merch wortelen unde dringet dat mitwine. He scal och nemen gerstenmele unde lin unde de wortelen van derlijlien; sede dat to samene mit watere; do dar to sap van wegebreden; bindat to samene up dat lif, so werst tu sunt.

1348.

Vgl. 1362.

1349.


Pil efte dorn in deme vlesche steket.Sweme en pil efte en dorn in deme live steket, de neme unde stote roreswortelen, unde do dar to honich, unde stric dat up ene doc, unde lich dendoc up de wnden, dar de pil inne is so get he ut. Dat selve dot oc clevermit den wortelen gestot unde honige dat unde yseren hart verbena gestotunde dar up geleget.

1352.


Celeya.Celeya is ein crud dat wasset opper heyde dat is lic der hertistunghen undeis doch nummer an den bladen. De brinckt de netten gande gedrunckenmit wermeden sape, vordrift de bosenwinde van der leveren van der milten;mit etike druncken is se gůt weder de gelen sucht. Se bricht och den sweren


388

op der milten, se is gůt weder den wormsteke; druncken is se gůt der borst,der blasen, der lunghen unde den wunden.

1353.


Wermede is het unde droghe, se vordrift och den slim van deme mundedes maghen, der leveren unde der aderen de van der leveren dat blot ghevetdeme live; se maket gůde lust to etende (se is gut den luden de kranc hertehebbet gestot unde an wine gedrunken, se maket oc de lude vro.) mit zuckerdruncken, hemaket och reyne alle dinc desminschen (de hir vore bescrevensint) unde vordrift och den roden colre.

1355.

Vgl. 183 en 1333.

1358.

Vgl. ook het door L.J. Vandewiele gedrukte recept dat bij 132 aangehaald werd.

1359.


So we en sunt lif hebben wil.De scal kusche sines lives wesen. Is he van deme levende, dat he nichtsere arbeydet, he scal sic hoden vor overate. Deyt he des nicht, he motamborstich wesen, he mot overgigtich wesen. He scal dicke laten; emewert de drope tvisschen vel unde vleysch; he scal sic hoden dat he kuslikenlevemit vrowen. Is he sines lives unkusche, so erkortet hi sin levent drietichiar. So we des tinges overmate pleget, de vorlust sine ogene; sin bragendat vorsvindet eme, sine aderen unde sine senen vorstervet eme. So welichman over nicht des unberen mach, de si matelich an dessen dinghen.


1361.


To der siden.To deme siden ovele: drinc rolikensap mit wine, dat helpet ane tvivel.

1362.

Vgl. 1348.

1363.


Welich vrowe en dot kint.......En ander. De drinke satuream mit warmen watere, so wirt se van der bortgelost.

1364.


Deme de nese gerne blodet: de drinke merc sap; dat is eme gůt.


389

1365.


Van der pissen.De nicht pissen mac, de neme ene segen blasen unde gete de nette ut, dedar inne is, unde do dat in wlach water, unde bint se vaste to, unde hengense in warm water, unde laten se seden en luttich. Dar na gete he dat waterut der blasen, unde drinken dat, so geneset he.

Men vergelijke ook De Vreese 370 (zie de aantekening bij 646).

1366.


Van deme hoved.Deme dat hovet we dot, unde hettet: de dwa dat vorhovet dicke mit coldenwatere, darna neme he fiolen water, unde huslokes sap unde steke dar inenen linenen doe unde bestrike dat vorehovet dar mede; dat is eme gůt.To deme hovede.Deme dat hovet we dot van colde: de neme polleyen unde lorberen. Datscal he lange seden an watere unde laten den vor adem ut deme gropengan to deme hovede, also lange wente he swete; unde make en plaster darvan up dat hovet dat sachtet.

1367.


Weder den hugen.To deme hugen: nim billen wortelen, unde make de to pulvere unde legendat mit eneme lepele up den hugen, dat helpet eme wol. De drovich is dedrinke stedes merc sap, dat maket ene vro.

1368.

Vgl. De Vreese 418:


Jeghen vernoy van den hoevede, ziet polion ende aysijn, ende doet in deneseghate, soe datse ghevoelen dien roeke. danne mac ene croene van denpolioene ghesoeden, ende wrijfter mede dat hoevet.

1369.

Vgl. hiermee de laatste regel van de bij 1367 aangehaalde parallelle tekst uit hetUtrechtse Artsenijboek.

1370.


To deme spolworm.So we den spolworm hevet: de sede aurinen mit wine und drinc dat efteberne herteshorn to pulvere, unde drinc dat an wine; efte he sede dat lofvan eme peisikes bome an wine unde drinc dat.

1371.


Avrine is tvigerhande, grot unde clene; de sint beyde het unde droghe.Galyenus saget, de wortele der groten aurinen hevet tvigerhande smac,dor dat hevet se tvigerhande macht. Se is scarp und ein clene sote. Miterer scarpicheit brincht se der


390

vrowen blomen gande und och dat dode kynt, mit erer bitterheit is se gůtweder den bosen adme. Se vordrift den olden hosten. Se is gůt den wndenunde to dem blotganghe. Se sterket de lude. Ere sat unde wortele de hebbetallene macht.

1372.


.......De wortele der minneren aurinen de is gůt gedruncken mit bere dor dencolden unde de groven vuchticheit des minschen to der colden sucht is segůt. Ere sap mit honighe menghet vordrift den scemen van den oghen.(Deze passage volgt op die welke in de voorgaande aantekening gedruktwerd.)

1374.

Vgl. 704 en 1298.

1375.

Vgl. 1046, 1276 en 1298.

1377-1387.

De gezondheidsregels voor elk van de twaalf maanden die in deze nummers gegevenworden, zijn zeer nauw verwant met het Nederduitse regimen sanitatis uit Hs.Wolfenbüttel 23, 3 fols. 133v-135r. Deze gezondheidsregels werden door K. Regeluitgegeven (Jb. des Ver. f. ndt. Sprachforsung IV (1878), 20-26). Volgens G. Keildie in ‘Das “Regimen duodecim mensium” der “Düdeschen Arstedie” und das“Regimen sanitas Coppernici”’, Jb. des Ver. f. ndt. Sprachforschung LXXXI (1958),33-48) een gedetailleerde vergelijkende studie wijdde aan de verschillende versiesvan deze maandregels, vertoont de Wolfenbüttelse versie invloeden van een Latijnsregimen duodecim mensium en nog een ander regimen, welk laatste in de DüdescheArstedie overgeleverd is (ed. S. Norrbom). Men vergelijke ook G. Keil, ‘Die Grazerfrühmittelhochdeutschen Monatsregeln und ihre Quelle’, in Fachliteratur desMittelalters. Festschrift für Gerhard Eis (Stuttgart, 1968), 131-146. Naar G. Keil zovriendelijk was mij mee te delen komt een versie in een Nederrijns dialect van


ditzelfde regimen voor in Hs. W. 4o 24* uit het stadsarchief te Keulen (einde 14e -begin 15e eeuw), fols. 74va-75rb.Bij elke maand wordt in de hierna volgende aantekeningen de overeenstemmende

passage uit het Wolfenbüttelse regimen aangehaald naar de uitgave van K. Regel.Ter vergelijking worden ook nog de Lat. voorschriften meegedeeld die voorkomen

in het beroemde Liber Floridus (Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 92, fol. 101r) enrond 1125 geschreven werden. Verder ook nog de voorschriften die voorko-


391

men in Junius 3 van de Bodleian Library te Oxford, geschreven rond 1252. Dezeregels werden verscheidene malen uitgegeven, o.m. door W. De Vreese ‘DeBredaesche Almanac van Jan van Vliet’, TNTL LI (1932), 176-177, enW. Braekmanen M. Gysseling, ‘Het Utrechtse kalendarium van 1253 met de NoordlimburgseGezondheidsregels’, VMKVA (1967), 575-635, waarnaar hier geciteerd wordt. Delaatstgenoemde uitgave geeft ook een uitvoerige cultuurhistorische situering vandeze tekst. Ten slotte komen deze dieetregels voor elke maand ook nog voor in het15e-eeuwse Hs.Orat. Fland.M.S. dat vroeger op de universiteitsbibliotheek te Leuvenbewaard werd, doch in de eerste wereldoorlog verloren ging. De inhoud van dithandschrift werd gedrukt door P. Alb. Thijm,Kalender en Gezondheidsregels (K.V.A.Gent, 1893).

1377.

Vgl. Wolfenbüttel:

Januarius beghynnet an der besnidinge vnses heren Jhesu Christi vnde hetcircumcisio domini vnde vorendet twe dage na lechtmissen; so schaltuden wyn vaste drinken vnde nen blot laten; bade dicke, vaste nicht lange,doch schaltu nenen ouerad don, dat di nen feuer an dememaghen en wasse.

Liber Floridus:

Mense Januario vinum cotidie ieunus bibe nullatenus sanguinem minuas.Potio tibi sit gingiber et reoponticum.

Noordlimburgse Gezondheidsregels: ontbreekt.

1378.

Vgl. Wolfenbüttel:

Februarius, de beghinnet to lechtmissen, de is sunt vnde gud: late dickeblot, nym drenke, wo vele du wult, beware din houet, dat id nicht vorkulde,vormid de ghans vnde betelkol, drink warmen win efte olt ber, bade mitstenen, so mach di nicht schaden.

Uit de vergelijking met deze tekst blijkt dat ‘mit staden’ in 1378 dient gelezen teworden ‘mit stenen’.Liber Floridus:

Mense Februario utendum est bene olentibus et acrioribus cibis, laborecorpus exercendum, de pollice sangu(i)ne(m) minue. Potio agrimonia etapium.


Noordlimburgse Gezondheidsregels:

Jn deser manet sal tu blůet laten bi den dume of ander medianen. drachoec enen warmen hůet. dat is dínen houede vele gůt. warmen win dríncgarne Hi suueret dine darme. Etes du ene sade ůpde andere sade dat wertdi alte siken


392

dagen, Alant. ende muschaten. ende lacrissce. getemperet mítten wine.boten di des hůstes.

1379.

Vgl. Wolfenbüttel:

Marcius beghinnet an sunte Mathias daghe: he is vnsunt, du scolt alledaghe twan dinen munt dorch dat feuer; lad nen blot, bade gerne vor denjokent, spigdrank is gud vor den reden.

Liber Floridus:

Mense Martio rafanum manduca, non balneum nec sanguinen necsolutionem usites. Potio sit ruta, luvesticum, puleium; dulcia comede.


De marte is so gedaen. du salt dínes líues grote hůde hebben dan. Slapluttel. ende bade vele. Laet ne geín blůet. Ende of tu danne spíes. hebbetalte spele. Sute dinc et. ende drinc suren wín mitten alant. so můgestugesunt sin. komín. ende peper saltu eten aller dagelike. Rute lathe. endevenecoel. ende eppe. gengevar. bertram. lacrissce mít aller list. saltu eten.so heuestu in deser tíjt behůden dín lif.

1380.

Vgl. Wolfenbüttel:

Aprilis is gud, he beghinnet ses daghe na der bodescap vnser leuen vruwen;so lat in der medianen dorch dine leueren vnde lungen; nym artzediedrank,betonien, beuenellen weder den serapen1 vnde vlecken des antlates vndedes lichamen; salue di myt lorolye2, dat maket di schone hut; reynighe mitdranke dinen maghen; wes iummer warm bedecket, lat blot, slap ghenoch,so beholdestu den liff.

Liber Floridus:

1 Zoals G. KEIL, Jb. des Ver. f. ndt. Sprachforschung LXXXI (1958), 37 nota heeftvermoed, blijkt wel degelijk scabies (schurft) bedoeld te zijn. De Mnl. tekst metscroppen toont echter dat serapen een schrijffout is voor scrapen (vgl. het werkw.schrappen: krabben): jeukte, schurft.

2 lorolye: vgl. Mnl. versie lorberen olye: olie uit laurierbessen. De passage ‘maket scoenbloet’ in de Mnl. versie dient gelezen te worden als: maket scoen huut.


Mense Aprili sanguinem minue, carnes recentes comede, solutionemaccipe. Potio tibi sit bettonica et viola et pipinella.


Aprille heuet vuele seden hi maketi garne den rede. Laet bloet


393

garne ander adere. dat wert di alte genaden. Sopire garne in allen biren.dat weret di dat fauer. Slap genoch ende bade vele. Reineuan. betoniabeuenella lubestekel. de wortele alle. si di wale bekomen. Nemes tu oecrure binnen deser tíjt. dat wart di alte gůde.

1381.

Vgl. Wolfenbüttel:

Maius beghint in wolborchdage, he is schone, sunt vnde gud he het mannichedele gude krud; drink venecol, wermeden vnde saluien, ysopen, leuestok,musore, popelen, alant, sennep, agremonien, batonien, gamandria,ysarenhard, wegheblederen; mit dessen cruden make di dre daghe gudbad, vnde et nenerhande braden vlesch; drink alle dage wermeden vndekeruelden; do dar etik to diner (s)pissen, so werstu sunt.

Uit de vergelijking van de Mnl. versie met de bovenstaande tekst blijkt dat het i.pl.v. nutten salmen ysope ook wel mogelijk is dat gelezen dient te worden nutten saluien,ysope ..., alhoewel de n van nutten m.i. toch de voorkeur doet uitgaan naar nuttensalmen.Liber Floridus:

Mense Maio calidum bibes, balneum usita venam epatis incide corpusexerce. Potio tibi sit absinthium et fęniculum.


Emmer in den meie. sin gůt de weke eiere. du salt drinken alsen. dat wertdi te gude. Alle gůde wortele sin nu tidich. si helen di din lif. herten tungemet ysope et ende drinc sůten dranc mít lacrisse ende mít anís al dus soheues tu dí der colere geboet. botere ende coil. gemaket mitter eppe sidoin di den munt smaken. Et aldit selue weder de gicht.

1382.

Wolfenbüttel:

Junius beghinnet an sunte Nycomedes daghe; so schaltu water drinkenvnde an dat liff dencken, wo du di vor ouele behodest; drink mussalinen1

vnde sauenbom mit etike vormenget; vormid mede vnde honnich,

1 mussalinen: G. Keils vermoeden dat hier musoerlin dient gelezen te worden (Jb. desVer. f. ndt. Sprachforschung LXXXI (1958), 38 nota) wordt gesteund door muusorein de Mnl. versie.


ghewellet2melk vnde wadeke vnde vatisch ber is di gud to drinkende; clarborne is di ok gud. Lestu blod, so torne di nicht, di lopet dat anders in deoren3 vnde seret ok dine ogen, - vnde vaste ok nicht lange.

2 ghewellet: in deMnl. tekst staat vermiede, dat wellicht de plaats van ghewellet (gekookt)ingenomen heeft.

3 di lopet dat anders in de oren: vgl. de Mnl. versie die hier wellicht de juiste lezingheeft.


394

Liber Floridus:

Mense Junio aquam ieiunus bibe, lactucas cum aceto comede, vomitumsume. Potio tibi sit savina et flores salvię et apium.


Der manet junius nature spreket aldus. Drínk uastende den cv len born.so wert din bloet gv t ende dunne. et den ladic end bíísloc. de kerse is diok gv t. Slape luttel ende bade alle tíít vro. aldus holdes tu din herte. Niebier. ende nie mede. si maken di den ride. ende dat fauer. it maket die okde longen siec. dat magh di werden leit. Du ne salt ok eten der melk niet.si ne si gesoden gode weit.

1383.

Vgl. Wolfenbüttel:

Julius beghinnet des anderen dages na petri vnde pauli. So schaltu vro vpstan vnde luttik slapen, nen blod laten, - vnde nym drank von merke vndevon ruden, de suueren dinen maghen, vnde en et neen ouet1, et ensi al ripe:di wasset anders worme in dem liue vnde (it) slimet von der vnripen vrucht,so li(de)stu des jares grote sucht; vormid den roden col, sta des morgensvro vp, slap to none eyn cleyne, vnde vaste nicht lange.

Liber Floridus:

Mense Julio utendum est frigidis et bene olentibus cibis et a labore etvenere abstinendum. Potio sit savina, flores salvie et apii et uvę.


Julius der manet wil hebben sin recht. drinc gamandream. et dille end eppe.end rute. isope is oec vele gv t. si verbliet di dinen moit. spec endecluueloc moket di dine sune gv t. Affter sente margrieten. dagh. lates tublout. dat mach dí sere scaden. Suker endemuskaten. cedeware. ende rute.sal tu eten. Dune salt eten negene musscle dat is di vele gv t.

1384.

Vgl. Wolfenbüttel:

1 vnde en et neen ouet: vgl. deMnl. versie die hier wellicht de minder juiste versie geeft.


Augustus beghinnet in sunte peters daghe in der erne; so hode di sere vordeme neuele vnde werd nicht kolt, du most anderst steruen; vormid colvnde porlok, mede vnde nigge ber; et kolde spise vnde drink polleyen vndeagremonien; drink win, olt ber, dat mach di sunt sin; slap luttik, dat is digud.


395

Liber Floridus:

Mense Augusta non minuas sanguinem et sicut in Iulio dictum est facias.Potio sit puleium et saluia cum pipere.


Der ogest is vele vreslike. hi maket sííc beide man ende wif. Of tu willesgesunt sin. sone et niet enigh grot svin. Vermít den coíl endemelk end niegar bar. want si maken di de longene síec. end seír Lat negen blot wakevro. dat is di vele gv t. Poleie ende wegebrede de salt du hebben gerede.ende van anderen gv den vortelen so varne di. so behaldes tu an desertíít gesunt din lif.

1385.

Vgl. Wolfenbüttel:

September beghinnet in sunte ylien dage; - so schaltu drinken colde melknuchterne, dat is di gud to dyner leueren vnde lungen; ed braden appelevnde soden beren, so is anders neen vrucht tidich; baden vnde blot latenvnde drenke to nemende, dat is di gud to der tyd.

Liber Floridus:

Mense Septembrio omnia quoque uis accipe, sanguinem minue, parciuslabora. Potio tibi sit betonica cum pipere et grano1 masticum.


September de is gv t. du salt alle dage eten melc ende brot. so vele si itsi. et gesoden peren dar bi. ende ander gv de vrůght. Ganse ne darftu níítvermiden. Dune salt dat níít vergeten. dune soles oec sinep eten beide mítvleische ende mit vische.

1386.

Vgl. Wolfenbüttel:

October beginnet twe dage na michaelis, de is vil gud; drink nenen must,stouenbad is di gud, an dem vipen2 schaltu nicht baruot ghan; alle artzedie

1 Lees grano et.2 vipen: dit woord is corrupt voor ripen (vgl. Mnl. versie).


sint vntidich, blot to latende is gud, visch vnde vlesch maket di schonehud. Ed engheuer, muschaten, comen, so machstu lange gesunt sin; decreuet is vnghesunt ghegheten in deme mane.

Liber Floridus:

Mense Octobri lac caprinum ieunus bibe racemos et cibos acriores comede,minime labora, mustum bibe. Potio sit sauina et piper et cariofilata.


Jn diser manet so sint alle dinc getídich. et winberen ende drinc den most.behůde di weder den vorst. dat di niet calde


396

ne werde. Ganse. speneverken. ende wilbrat et, et garne gůt crut. drachimmer mít tí gůt crut.

1387.

Vgl. Wolfenbüttel:

Nouember beghinnet omnium sanctorum, so schaltu mit watere vnde mitstenen baden; vatich ber vnde nye brod is di gud an dinen maghen. Nymrordrank vnde lop darna schiten; ed cinamomum vnde lacricien dre daghe,dat vordrift di dat feuer vte deme liue; so wandelt sek de sommertyd todeme wintere, so schaltu dine vöte warm bedecken vnde schone; id melkvnde honnich, dat is di ghesunt, vnde lat blod, dat is gud.

Liber Floridus:

Mense Nouembri utendum est leuioribus cibis, a uino et balneoabstinendum, venam epatis incide, uentosas appone. Potio ysopus etsatureia et cinamom(um).


Vns gebidet de manet nouember. dat wi uns mitten clederen bewaren. datuns de vorst nene moge scaden. Allerhande uleisch is getidich, sunderschapen ende bukken. Eirere sint gesunt. den senep salt tu oec nietuergeten. bade niet uele. ende lat blot. dat spien is di niet gůt. Gengevar.ende cidewaer. cinamomum et. dat is di gůt. nů ende ouer al dat iair.

1388.

Vgl. Wolfenbüttel:

December beghinnet an sunte andreas dage vnde wendet an nyen jaresauende, - de is vil gud; nym rordrank vnde lat blod, drink mede, bade vele,beware din houet vor vroste vnde din liff; id galigan vnde ceduar, de is okgud; bewilen hunger, ligge nicht stille, do io wad; id bertram, engeuer miteyner krosten brodes; ed cardemomen ane brod; bade, wo vele du wult;wultu di artzedien, alse hir vorscreuen steit, so blifstu lange gesunt.

Voor de maand december is de Mnl. versie blijkbaar zeer onvolledig.Liber Floridus:


Mense Decembrio utendum sed parcius bibendum et abstinendum, sicutin Nouembri dictum est, et conualesces.


Jn decembri so iset winter. So laet an dinen houede blůt dat is di wer dathouetswar gůt. Et alre hande sote eten. ende bade mitten steíne. so blíuetdin lif sunt ende reine.


397

Glossarium

Nota:

De woorden worden in het glossarium opgenomen in de vorm waarin ze in de tekstvoorkomen. Volledigheid werd alleen betracht voor de plantnamen. Van de overigewoorden werden alleen die opgenomen welke mijns inziens enige verklaringbehoeven, hetzij wegens hun technisch karakter, hetzij wegens hun ongewone spelling.Gezien het belang dat het glossarium ook op lexicologisch gebied heeft, heb ik

het nuttig geacht de aandacht op bepaalde woorden te vestigen door ze van eenasterisk te voorzien. De bedoeling van deze asterisk is aandacht te vragen voor hetfeit dat de aldus gemerkte woorden: 1) ofwel in hetMnl. Wdb. niet voorkomen; 2)ofwel er wel in voorkomen maar niet in de betekenis die ze hier hebben; 3) ofwelerin voorkomen in een andere spelling. In dit laatste geval werd ervoor gezorgd steedste verwijzen naar de vorm waarin het woord wel bij Verdam voorkomt. Op kleinespellingvarianten werd hierbij niet de aandacht gevestigd en ook voor vreemde,blijkens hun uitgang nog als dusdanig aangevoelde woorden, werd het ontbreken inhetMnl. Wdb. niet aangegeven.De bronnen die in het Glossariumworden aangehaald of waarnaar wordt verwezen,

zijn gewoonlijk aangeduid door de auteursnaam, gevolgd door een getal dat, hetzijanders aangeduid, naar de bladzijde verwijst. Deze bronnen vindt men in debibliografie gemakkelijk terug. Enkele andere afkortingen zijn:

Ant. Nic. = W.S. VAN DEN BERG, Eene Middelnederlandsche Vertaling van hetAntidotarium Nicolaï (Leiden, 1917).

De Vr. =W.DEVREESE,Middelnederlandsche Recepten& Tractaten, Zegeningenen Tooverformules (K.V.A. Gent, 1894).

Herb. =L.J. VANDEWIELE,De ‘LiberMagistri Avicenne’ en de ‘Herbarys’ (Brussel,1965), 2e deel: Herbarys.

Lib. Avic. = L.J. VANDEWIELE, O.c., 1e deel: Liber Magistri Avicenne.Mnl. Wdb. = E. VERWIJS en J. VERDAM, Middelnederlandsch Woordenboek

('s-Gravenhage, 1885-1952) en J. VERDAM,Middelnederlandsch Handwoordenboek('s-Gravenhage, 1932).

Peter v. U. = G. KEIL, Die ‘Cirurgia’ Peters von Ulm (Ulm, 1961).Th. Scellinck = E.C. VANLEERSUM,Het ‘Boeck van Surgien’ vanMeester Thomaes

Scellinck van Tienen (Amsterdam, 1928).


399

A

abrotanum: 29 citroenkruid, averuit (Artemisia abrotanum L.). Cf. Ant. Nic.access(u): 352, 412 de ziekteaanval.ach(e)n: 30, 33, 83, 137, 230, 237, 283 leenwoord uit het Frans. Hetzelfde alseppe, juffrouwmerk (Apium graveolens L.).acoleyen bloemen, acoley zaet: 436, 1342 bloemen, zaad van akelei (Aquilegiavulgaris L.). Cf. Herb. 201 en Peter v. U. Gloss. s.v. Agleykraut.acxteroech: 812 eksteroog.adec, adeke: 18, 40, 41 wilde vlier (Sambucus ebulus L.).adem: 831 damp, wasem.adic (wortel): 826, 827 zie adec.adre: 736 adder.ael: 892, 986 aal, paling.aen gaet: 1229 aankomt, overvalt.aer *: 742, 746 langwerpige uitwas tussen de vingers.aerde (rode - )*: 906 rode aarde, bolus armenicus, een aardsoort die men inArmenië vindt en die vroeger als stypticum gebruikt werd. Cf. Peter v. UGloss.s.v. Bolus armenicus, en Ant. Nic.aet: 323 voedsel, eten.affrasia: 869 ogentroost (Euphrasia officinalis L.).after: 747, 748, 810, 811, 877 achter.ag(g)remonia: 814, 818, 820, 846 leverkruid (Agrimonia eupatoria L.).agremonie(n): 353, 428, 564, 842, 865, 1010 (zie hierboven).agrimonia: 27 zie ag(g)remonia.agrimonie(n): die baerde van - 15; 52, 64, 66, 70, 85, 103, 113, 167, 185, 213,230, 237, 244, 256, 271, 480, 518, 531, 547, 561, 688, 956, 1193, 1195, 1381zie ag(g)remonia.agrimonye: dat. sing. 1384 zie ag(g)remonia.alambic *: 846 distilleerkolf. ZieMnl. Wdb. s.v. alembijt.alant: 662, 671, 672, 673, 1219, 1239, 1284, 1381 alant, alantwortel (Inulahelenium L.). Cf. Peter v. U. Gloss. s.v. Alantwurtz.albatum: 378, 379, 380, 381 een soort water, bereid uit as van een mol, gestamptmet celidonie en zwavel.albeen *: 1105 betekenis onzeker: schors van abeel (?). Of corrupt uit allerboomdat volgens M. Binnart populus, dus populier betekent (?).alcene: 830 alsem (Artemisia absinthium L.). Zie ook Herb. 185-188.alden: 1371 oude: deze vorm wijst op een Rijnlandse bron (vgl. ook ceghenblase).ale: 868 aal, paling.al(l)exandr(i)e: 85, 206, 919 een soort peterselie: ‘Petrocilium macedonicum.dats persiin van marcedonie of alexander’ (Herb. 401). Over de identificatie ismen het niet helemaal eens.alganda: 828 Uit de kontekst blijkt een plant bedoeld te zijn. Het woord iswaarschijnlijk corrupt. Men denke aan galanga (zie s.v. galiga) of alcanna(Lawsonia alba Lau.).


400

alijs verdini: 842 Corrupt voor oleis nardini, d.i. olie van spica nardi. Dit blijktuit het parallelle Unguentum marciatum in Ant. Nic.allcene: 530 alsem. Vergelijk alcene (zie aldaar).allettelkijns: 359 een weinig.allona: 843 corrupt voor olie, zoals blijkt uit de parallelle passage in hetUnguentum album in Ant. Nic.alluns: 789 van aluin.aloe(s): 147, 379, 380, 413, 1209; thout van - 1210; 1224 een van de aloësoorten,vooral Aloe ferox. Mill. Zie Herb. 488 en Peter v. U. Gloss. s.v. Aloe.alowe: 459 zie hierboven.alse(m): 473, 903 zie alsen(e).alsen(e): 18, 34, 43, 63, 64, 66, 67, 123; - n 156, 175; 181, 195, 206, 248, 253,256, 270, 295, 310, 312, 450, 459, 469, 598, 759, 760; alsensaet 788; 930, 947,954, 956, 1029, 1036, 1044, 1071; alsenbladen 1075; 1120, 1167, 1177, 1197,1296 alsem (Artemisia absinthium L.). Cf. Herb. 187-188.altehant: 463, 687, 1043, 1056, 1084 dadelijk, terstond.altenijnde: 352misschien corrupt voor alte venijnde: oude, vergiftigde, of voor:alrehande (cf. de aantekening bij dit nummer). Men vergelijke ook allenthenen,ubique in Martini Binnart, Biglotton amplificatum (Antwerpen, 1705).alune: dat. sing. 591, 917 aluin.aluyn: barnde - 810 gebrande aluin.amael *: 1076, 1086 betekenis mij niet bekend. Uit het verband blijkt dat zoweleen plant als een andere substantie kan bedoeld zijn.amancia: 247 vliegenzwam, een soort paddestoel (Amantia muscaria Quel.):‘werd aangewezen bij de verlamming van de ledematen’ (vertaald uitDorvault).amandren: 169 botre -; 185 boter van amandelen, de vrucht van de amandelboom(Amygdalus communis L.).amborstich: 1359 kortademig.ambrosiam: 527, 939 ambrosia (Ambrosia maritima L.).amentillen *: dat. sing. 153 valeriaan (Valeriana officinalis L. of V. phu L.).ameren: zie dameren.anbustannium: 153 misschien corrupt voor anabulla: wolfsmelk (Euphorbiachariacas L.). Zie ook wolfs melc.andiui(en) water *: 448 water bereid uit andijvie of uit cichorei, welke tweeplanten dikwijls verward werden (Cf. Herb. 282-283). Hier wellicht: wildecichorei, suikerijwortel (Chicorium endivia L.). ZieMnl. Wdb. s.v. endivie.andiuie watergen *: 748 zie hierboven.andre(n) *: 51, 105, 116, 283 hetzelfde als andria (zie hieronder).andria: 27 misschien verschrijving voor antira: heksenmelk (Euphorbia esulaL.).andries dach (sinte -): 1067 feestdag van de H. Andreas (30 november).anebeye: dat. sing. 699 aambeien.angaet: 1220 aankomt, overvalt.


401

anijs: 1130, 1216, 1306, 1329, 1341, 1342, 1351 anijs, windzaad (Pimpinellaanisium L.).anijs saet: 1045 zaad van anijs. Zie hierboven.anise: dat. sing. 33 zie anijs.antimonij: dat. sing. 308 antimonium, antimoniumsulfide (Sb2S3). Cf. Peter v.U. Gloss. en Van Leersum.apel van garnaten: 980 granaatappel, de vrucht van Punica granatum L.apien: dat. sing. 154 eppe, juffrouwmerk (Apium graveolens L.).aplomp water(s): 422, 551 water bereid uit witte waterlelie (Nymphae alba L.)of gele w. (N. lutea L.).apollo: 396, 400 alchemistenterm voor goud.apostemen, apostomen: dat. pl. 113, 203 gezwellen, ontstekings- ofettergezwellen, abcessen of puisten.appel: 567 - vander huppel bramen ronde, door insekten veroorzaakte uitwasop de bladeren van de hondsroos (Rosa canina L.).appele van ghernaten: dat. sing. 294 granaatappel. Zie apel van garnaten.appeltre *: 269 appelboom. ZieMnl. Wdb. s.v. appeltere en Kiliaen: appeltere.appoponacis: 421 harsachtige gom van Oppoponax chironium (L. Koch). Cf.Peter v. U. Gloss. s.v. Opopanax.aqua: - emelissa 785 een water dat in de plaats van rode wijn kan gebruiktworden in een middel tegen pest. Het hoofdbestanddeel is citroenkruid,bijenkruid (Melittis melissophyllum L.).- draca 370, 374, 375 een water waarvan de samenstelling niet aangegevenwordt; het wordt gebruikt om haar te verwijderen, om vrouwen hunmaandstonden te doen hebben en tegen allerhande maag- en buikkwalen. Uitde parallelle tekst uit het Haagse Hs. (zie nota bij deze nummers) blijkt datdraca wellicht corrupt is voor lasida.- dulcedinis oculorum 353, 354, 357 een water bereid uit verscheidene kruidenen dat o.a. als oogmiddel gebruikt werd.- facta 394 volgens de kontekst hetzelfde als aqua stelle (zie aldaar).- lasida 371, 372, 373, 377 een water bereid uit vier kruiden.aquam albam 372 een ziekte, ook genoemd de witte vloed of ‘twitte menisoen’(cf. no 373).aquam petralem, - petralis 359, 361, 362, 363, 364 een water bereid uit‘beuenellen zaet, kempzaet, petercellen zaet, eppen zaet ende glorifilaet zaet,clessen zaet et mastic’ (no 359).- philosophorum 347, 348, 349, 350, 351, 352 een water bereid uit ‘ysope endepolioen ende glorifilaet ende siccorie euen vele’.aquam rubeam 372 een ziekte, synoniem van ‘dat rode menisoen’ (cf. no 373).- saluea, - saluie 386, 388, 389 een water bereid uit salie (Salvia officinalis L.).- stelle 394 volgens de tekst hetzelfde als a. facta: een water bereid uit ‘sterrenghescot met popilioen ghestampt’.- yrundinea 365, 367, 368, 369 water bereid uit het pulver van verbrandezwaluwen samen met castorie en azijn.


402

arbeide, arbeit: 491, 524, 888, 1069 barensweeën, barensnood.arcedie: 1375, 1380 artsenij, geneesmiddelen; 1332 arcedien (ww.)geneesmiddelen toedienen, behandelen.arcenicum: 829, 831 de giftige stof arsenicum.archede: 1386 alle - sijn ontidich boosheid, ondeugd, hier wel vooral seksueleomgang.ardenen: 1323 van aarde, aarden.arger: 731 slechter.arguel *: 174 arguel es effel van wine droesem, bezinksel van wijn. Zie ooktarguel.armoniaci galbani: 421 een wit gomhars, bereid uit de stengels van Doremaammoniacum Don. en andere Umbelliferen. Cf. Peter v. U. Gloss. s.v.Armoniacum.arsaterien: dat. pl. 1276 geneesmiddelen, artsenijmiddelen.arteminus: 840 waarschijnlijk hetzelfde als arthimesia (zie aldaar).artetike: 346 gewoonlijk jicht, podagra.arthimesia: 114 citroenkruid, averuit (Artemisia abrotanum L.). Zie ook Herb.190-192.arthimesie cruut *, arthimesien: 230, 287, zie hierboven.aschaden (brune -) *: dat. sing. 816 zwarte nachtschade (Solanum nigrum L.).Zie Herb. 462-463.assine: dat. sing. 963 azijn.astrice *: 688 ontleend aan het Lat. astricum, d.i. grote centorie (Saponariaofficinalis L.).asule *: dat. sing. 963 een plant waarvan men een kleine en een grote soortonderscheidde: de eerste is moeraswolfsmelk (esula maior) Euphorbia palustrisL.; de tweede (esula minor) is heksenmelk, stompbladige wolfsmelk (Euphorbiaesula L.). Zie. Herb. 288-289.aterment(e): 232, 305, 307, 338, 606, 786 zwarte vloeistof, in het bijzonder inkt.Blijkt echter ook een mineraal in kristalvorm aan te duiden, wellicht eenmetaalsulfaat (koper- of ijzersulfaat). Cf. Peter v. U. Gloss. s.v. Attriment.atmael: 1123 etmaal, vierentwintig uren.atrement, atriment: 568, 614, 645, 831, 916, 1039, 1141, 1155, 1329 zieaterment(e).auan(s)che(n) *: 256, 267 hazepoot (Trifolium arvense L.).aueroene: 536, 548 citroenkruid, averuit (Artemisia abrotanum L.).aueronde *: 852 zie hierboven.aueron(i)e *: 152, 371 zie aueroene.aueronte *: 10 zie aueroene.auer(r)rude, auerunde, auerute: 796, 883, 966, 1356 zie aueroene.auria (sunte -): 1323 aurine dats sunte - door de scribent werd in aurine blijkbaareen heilige gezien. Zie hieronder.aurine(n) *: 1323, 1330, 1370; groter - 1371; minre - 1372 een synoniem van‘centorie’: ‘Centaurea dats santorie, der aerden galle’ (Herb. 237). Menonderscheidde in de middeleeuwen twee soorten: de grotere d.i. groot


403

duizendguldenkruid (Centauria centaurium L.) en de kleinere:duizendguldenkruid (Gentiana centaurium L.).aurone: 46 lees: avrone: citroenkruid, averuit. Zie aueroene.averoen: 737b zie aueroene.aysil(e): 1003, 1007, 1015, 1025 azijn.ayun (witter -): 797 witte ui.

B

Backen scoen *: 745 goed gebakken.baerde *: - van agrimonien 15 haarvormige delen van de vrucht vanag(g)remonia (zie aldaar); of verschrijving voor blaede (?). Zie aantekening.baerghijn smout: 569 vet van een barg d.i. een mannelijk varken. Cf. Peter v.U. Gloss. s.v. Pergen. Zie ook berch en bere.baeter: 608 bet er (de wonde) mede.baeyen: 900 hetzelfde als bakelaer(e) (zie aldaar).bakelaer(e), bakelare: 884, 890, 891, 941, 1237 laurierbes. In het Latijn Laurifructus of baccae lauri genoemd.bakeler: 1328 zie hierboven.balsem(e) *: 300, 835 welriekend balsemkruid (Tanacetum balsamita L.). Nietin deze betekenis in hetMnl. Wdb.bare noten *: 8 bernagiekruid (Borrago officinalis L.).barghen smout: 971 zie baerghijn smout.barghijn smere: 609 zie baerghijn smout.barghijns (s)mout(s): 471, 553, 583, 599, 606, 616, 618 zie baerghijn smout.barghijn zmout: 610 zie baerghijn smout.barghine(n) smoute: 473, 581, 619, 645 zie baerghijn smout.bargijn smout(s): 472, 1011 zie baerghijn smout.bargin smeers: 1013 zie baerghijn smout.bargin smout: 1013 zie baerghijn smout.barnde: 810 gebrande.barnse: 876 brand ze.barnt: 1051 brandt.bat: 524, 526, 607, 652, 654, 655, 696, 700, 1270 beter; te - 1253, 1290, 1298des te beter.baye(n): 1) 297, 312, 614, 615, 645 wassen; 2) 31, 322, 339, 413 hetzelfde alsbakelaer(e) zie aldaar.bay(e)t: 338, 612, 1277 was(t).becken: 82 kom, vat.beer(e): 86, 93 beer, mannelijk zwijn.beete (roede -): 17 rode bietwortel (Beta vulgaris L.).beets wortelen *: 1335 wortelen van biet (Beta vulgaris L.) of (B. cicla L.).beidt: 346 wacht op.


404

bekeert: 76 gekeerd, herstellende.bekerkine: 602 bekertjes.beliouwe *: dat. sing. 254 volgens de tekst hetzelfde als caliouwe. Wellicht isdit een plantnaam. Ik heb het woord nergens anders aangetroffen.beloken: 213 besloten.belseme *: 488 bilzekruid, slaapkruid (Hyoscyamus niger L.).beluen: 53 corrupt voor belsem (zie hierboven) of voor beuenel (zie aldaar)?benedicta: 1374 nagelkruid, benediktenkruid (Geum urbanum L.).beneemt, benemet: 702, 883, 889 neemt weg, doet verdwijnen.bequame: 722 geschikt, goed.bequameli(j)c: 1272, 1274 geschikt, passend.bequameliker: 724 beter, passender.berch: 763 barg, mannelijk zwijn.bere: dat. sing. 1174 barg, mannelijk zwijn.berewond (wilde -) *: 250 bereklauw (Heracleum sphondylium L.) Cf. Herb.221-222.berghenen smeere: 463 zie baerghijn smout.berghenen smoute: 49 zie baerghijn smout.berghen smere: 238 zie baerghijn smout.berghiin smeere: 338 zie baerghijn smout.berghijn: 270 hetzelfde als berghijn(s) smout.berghijn sme(e)r(e): 257, 265, 271, 293, 558 zie hierboven.berghijn(s) smout: 486, 582, 605 zie hierboven.berghinen smere: 115 hetzelfde als berghijn(s) smout.berghine(n) smoute(n): 53, 264, 295, 318 zie hierboven.berghin smere: 169 zie hierboven.berghin zmere: 203 zie hierboven.bern(e), bernen: 541, 556, 563, 568, 642, 872, 891, 984, 1329, 1367, 1370branden, verbranden.bernende: 1) - netel(e) 852, 861, 864, 876 brandnetel, een van de soorten vanhet geslacht Urtica; 2) bernenden 945 gebrande.bernense: 1156 ze verbranden.bernent: 478 het verbranden.bernese: 207 brand ze.bernet: 87, 210, 260, 290, 333, 337, 935, 1161 (ver)brand het.bernetse: 275 verbrand ze.bernse: 646, 664, 905 brand ze.bernt: 617 brand het.berntse: 764 brand ze.bertene: 61, 267, 278 brand hem.bertram: 537 bertram, tandwortel (Anthemis pyrethrum L.). Zie ook Herb.387-388.besieten: 1327 misschien: met kokend water begieten. Cf. sieden, koken.


405

beslaet: 1143 bedek het.besloten: 1083 verstopt.bestulp: 927 overdek. Cf. Kiliaen: bestolpen.bet: 47, 63, 329, 396, 662, 663 beter; te - 1101 des te beter.bete: 777, 1378 biet (Beta vulgaris L.) of (B. cicla L.).betenie: 544 zie hieronder.bethonia: 1312, 1381 betonie, koortskruid (Betonica officinalis L.) Cf. Herb.213-214.betoni: 1168, 1185, 1232 zie hierboven.betonia: 624, 814 zie hierboven.betonie(n): 18, 19, 27, 51, 55, 70, 107, 108, 109, 127, 155, 157, 182, 185, 194,225, 237, 330, 334, 480, 486, 518, 530, 531, 546, 572, 580, 582, 623, 863, 1152,1153, 1169, 1170, 1225, 1226, 1227, 1228, 1229, 1231, 1232, 1233, 1340, 1380zie hierboven.betonien water *: 422 water bereid uit bethonia (zie aldaar).betony(e): 784, 812, 823, 847, 863, 874 zie betbonia.betonye saet *: 795 zaad van bethonia. Zie aldaar.beuaen: een vrouwe die - is mit enen doden kinde 1239 bevangen.beuenel(la): 816, 882 pimpernel, kleine steenbreek (Pimpinella saxifraga L.).Misschien ookwel Saxifraga granulata L.Cf.Herb. 446 ‘Saxifraga of steenbrekedats beuenelle’.beuenelle: 348, 487, 654, 1345, 1380 zie hierboven.beuenellen zaet *: 359 zaad van beuenel(la). Zie aldaar.beuer ghele *: 1326, 1335 bevergeil, het produkt uit de perianale klieren vande bever. Deze klieren werden zeer veel gebruikt in de vroegere apotheken.beuers cullen: dat. pl. 317 hetzelfde als bevergeil. De benaming cullen gaat opde opvatting terug dat bevergeil de teelballen van de bever waren (vgl.hierboven).beuersijn(e): 439, 786 hetzelfde als beuer ghele en beuers cullen. Zie aldaar.beuersine: dat. sing. 434, 509 zie beuersijn(e).beuerzwijn: 784 zie beuersijn(e).bevleghen *: 43, 54 ontveld, afgeschaafd. Cf. De Vr. 461.bewaren: 1303, 1322 vrijwaren van, waarschuwen (?).bewerken: 1235 bearbeiden. Hier: toestoppen, sluiten.bewinden: 1326 omwinden.bi: 1066 nabij.bicant: 959 bijna.bier heffen *: dat. sing. 41 biergist.bierker steene *: 85 bedoeld is bierkers steene: pitten van de bierkriek, d.i. zurekers (Prunus cerasus L.).biesloec *: 456, 1159 bieslook (Allium schoenoprasum L.). Cf. Kiliaen:biesloock.biest: 4 de eerste melk die de koe geeft na het kalven.bilc: 86 een soort vis, bliek, blei. Wellicht een verschrijving voor blic.


406

bille(n) *: 691, 848, 1046, 1251, 1276, 1277, 1340 bilzekruid, slaapkruid(Hyoscyamus niger L.). Cf. Peter v. U. Gloss. s.v. Pilsenkraut.billen blader *: 1298 bladeren van bilzekruid. Zie hierboven.billen saet *: 1046, 1080, 1298 zaad van bille(n). Zie aldaar.billen zaet *: 1298, 1375 zaad van bille(n). Zie Mnl. Wdb. s.v. bilsensaet.bille wortelen *: 1367 wortels van bilzekruid. Zie bille(n).bilsen sade: 856 zie hierboven.bisloec *: 1103 zie biesloec.bismalue *: 419 heemst (Althaea officinalis L.).biuoet(e): 126, 156, 185, 312, 329, 484, 514, 523, 525, 842, 684, 879, 885, 888,971, 1044, 1117 gemene bijvoet, alsem (Artemisia vulgaris L.). Zie ook Herb.207-209.blader(e), bladeren: graeu- 927; 1113, 1116, 1313, 1355 blaar, gezwel.blaer: 1116 blaar.blanket: wit - 50 blanketsel.blaset: 557 opzwelt.blickende: 551 glimmend, blinkend.bliken: 172 eruit zien.bloeme(n): 297, 1306, 1309, 1352 maandstonden; - van bonenmeel 762 meelvan bonen.bloenden: zie tbloenden.bloet euel: 1375 dysenterie, bloederige stoelgang.bloet ganc: 1313, 1375 bloederige stoelgang.bloet ganghe: 1371 zie hierboven.bloetsocht: 640, 665, 693, 727 hetzelfde als bloet euel. Zie aldaar.bloetsucht: 373, 388, 722 zie hierboven.bloetwal: 415, 429 bloedopdrang.bloetzucht: 415, 429 zie bloetsocht.blokene *: 656 verpulveren, tot stukjes hakken. Niet in deze betekenis in hetMnl. Wdb.blomen: 441 bloem, meel.bloot: 1039 bloed.bloyen: 520 maandstonden hebben, menstrueren.bocken smeer *: 847 vet van de bok.bockijn roet *: 606 hetzelfde als hierboven.bodelinghe: 77 ingewanden, darmen. ZieMnl. Wdb. s.v. bodelinc.boem olie(n): 680, 979 boomolie, olijfolie.boemolyen: 1241 hetzelfde als boem olie(n). Zie aldaar.boem wolle: 760, 912 boomwol, afkomstig van wilgen.boenen (roe -): 738 klimboon (Phaseolus vulgaris L.).boert: een doecgen - 806 rand, een reepje stof (?).boete: 417, 418, 1116 baat, genezing.


407

boeten: 1329 beteren, genezen.boets(ch)e(n): 24, 51, 205 gezwellen, pest- en andere builen.bolus: - arminacus 785, - arminicus 789, - armenicus 906 synoniem van rodeaarde. Zie aerde (rode).bonden: 876 gebonden.bonen van ghersten: 99 gerstkorrels. Vrucht van gerst (Hordeum vulgare L.).Zie Herb. 383-384.bonghe *: 297 uit de kontekst blijkt dat een plant bedoeld is. Het woord iswellicht corrupt en de preciese betekenis is mij niet bekend.boomwolle: 647 zie boem wolle.borayge: 1354 bernagiekruid (Borago officinalis L.). Zie Herb. 215-216.born(e), born(e)s: 70, 104, 117, 168, 194, 212, 280, 609, 610, 614, 646, 881,884, 888, 889, 897, 898, 901, 906, 908, 920, 963, 990, 1123, 1168, 1328, 1337bron- of putwater. Zie ook tborne.borssesneijder cruet *: 737c herderstas (Capsella Bursa - Pastoris Mönch), inVlaamse dialecten nog heden borzekenskruid, beurzekenskruid genoemd.borsteuel *: 383 borstkwaal, tering (?).bort: 811 bord, teljoor.bose(n), boser: 1306, 1332, 1352, 1353, 1354 slecht, ongeschikt, kwaadaardig.bosse(n): 30, 33, 158, 223, 230, 231, 238, 257, 298, 420, 1013 bus(sen).boter: starcker - 1120 zure, sterk geworden boter;meysche - 1294 boter gemaaktvan melk die de koeien in de maand mei geven.botte(n) van popeliere: 565, 599 botten van de populier (Populus nigra L.).botter(en): 842, 963 boter.boxhornen: 423 hoornen van de bok.braghe(n): 1359, 1378 hersenen.bramen: roede - 270 bosbes (Rubus fructicosus L.); merch van - 257 moes (?)van bosbessen.bredet: 487 vloeit het open, verbreidt het zich.bredeweghen blat *: 856 blad van grote weegbree (Plantago major L.).brem(e), brem bloemen, - saet: 85, 762, 764, 827 brem (Sarothammus scoapariusL.).brense, brent(se): 863, 876, 877 verbrand (ze).breweghe: 883 zie bredeweghen blat.brionie(n): 115, 219, 246, 250, 251, 266, 854, 1340 heggerank, wilde wingerd(Bryonia alba L.) of (B. dioica L.).briselien hout: 889 fernambukhout, bresiliehout (Caesalpinia echinata L.).broeme: dat. sing. 230, 321 zie brem(e).broke: dat. sing. 768 breuk.brucgle: 27 corrupt voor bucg(h)ele. Zie aldaar.bruden: 922 geslachtelijke gemeenschap hebben.brune: zie tbrune.brunelle: 484, 1005 brunelkruid (Brunella vulgaris L.). Zie Herb. 240-241 enPeter v. U. Gloss. s.v. Praunelle.


408

brunette *: 27, 88 wellicht wisselvorm van burneta (met metathesis van de r),d.i. (Sanguisorba officinalis L.).buc: 92, 337 bok.buc euel: 1101 buikpijn; een aandoening in de buikstreek in het algemeen enbuikloop in het bijzonder.bucg(h)ele: 225, 228, 230, 234, 237 zenegroen, kruipnetel (Ajuga reptans L.).Zie Herb. 220. W.F. Daems, p. 67 haalt een tekst aan waaruit moet blijken datbuggle hetzelfde is als brunelle.buggla, bug(g)le(n): 604, 624, 1205 zie bucg(h)ele.bullen: 444 builen.bussche *: 32 bos, woud.butse clier *: 746 kwaadaardig gezwel. Vgl. clapoer butse.butter: 1063 boter.buuc euel(e): 1, 375, 388, 639, 703, 722, 727, 736, 877, 878, 879, 910, 1055,1059, 1131, 1212, 1256, 1272, 1279, 1290 buikpijn, een ziekte in de buik. Zieook buc euel.ro(e)de - 642, 1043 bloederige stoelgang.buucksucht: 388 hetzelfde als buc euel. Zie aldaar.byuoet(e): 462, 589, 688, 759 zie biuoet(e}.roden - 579 wellicht betekent roden hier rauw, vers.byuote: dat. sing. 254 zie biuoet(e).

C

cabuys: 791 witte kool (Brassica oleracea var. capitata L.). Cf. Herb. 243.caducum morbum: 408 vallende ziekte, epilepsie.caenpijn(s): 197, 333 van hennep (Cannabis sativa L.). Cf. Herb. 241-242.caerden (wilden -): 874 kaarddistel, kaarde (Dipsacus fullonum L.). Cf. Herb.486.caerden saet: 910 zaad van caerden. Zie hierboven.caeskiins (wilde -): 954 groot kaasjeskruid (Malva silvestris L.).calemine *: dat. sing. 353, 380 kalamijnsteen, galmei, zinkspaat ofzink-carbonaat.caliouwe *: dat. sing. 254 hetzelfde als beliouwe. Geen van beide woorden ismij bekend.cal(le)t: 73, 152 spreekt.calmenten: dat. sing. 219 rondbladige munt (Mentha rotundifolia L.). Cf.Herb.260: ‘Calamentum of nepita of ackermente’.calmie *: 872, 976 wellicht is bedoeld calemine. Zie aldaar.caluwe: 924 kaal.camamilla: 852 echte kamille (Matricaria chamomilla L.) of Roomse kamille(Anthemis nobilis L.). Cf. Herb. 233 en Peter v. U. Gloss. s.v. Camille.camamille: 491 zie hierboven.camer(e): ter - gaen 948, de - hebben 1030, 1031, 1032 stoelgang hebben.


409

camerganc: 1122 stoelgang.camillen: dat. sing. 464, 788 zie camamilla.camomille(n): 23, 66 zie camamilla.campernoele: dat. sing. 298 paddestoel.campijn: 306 van hennep. Zie caenpijn(s).camp zaet: 237 zaad van hennep. Zie caenpijn(s).candeel: 177 een warme en zachte drank.candida: 406, 407, 408, 411 alchemistenterm voor een soort olie, bereid uitsuiker dat in kwikzilver negen of tien dagen gelegen heeft.candijs: 411 van kandijsuiker.caneel(e): 137, 171, 383, 1318 binnenste schors van de kaneelboom(Cinnamomum ceylanicum Br.).canepe: dat. sing. 321 hennep (Cannabis sativa L.).canepzade: dat. sing. 106 zaad van hennep. Zie hierboven.canfer: 771 kamfer, gewonnen uit een laurierachtige boom (Camphora officinalisNees). Cf. ook Peter v. U. Gloss. s.v. Camphorancia.canneel: 939 zie caneel(e).canp, -saet: 125, 856 zie caenpijn(s).caprifolium: 56 wilde kamperfoelie, bosgeiteblad (Lonicera peryclymenum L.)of tuinkamperfoelie, memmekenskruid (L. caprifolium L.). Cf. Herb. 253-255en Van Leersum.cardemonie: 530, 1216 identificatie moeilijk met zekerheid te bepalen.Waarschijnlijk is met dit woord, een synoniem van nasturtium,waterkers bedoeld(Sisymbrium nasturtium L.) of (Nasturtium officinalis L.). Cf. Herb. 380-382.carden (wilde -): dat. sing. 303 zie caerden.cardimomen: nom. pl. 1303 zie cardemonie.carpy *: 945 - of scaffendoec pluksel (Eng. charpie); hier: vod van pluksel. Zieook scaffen doec. Cf. Th. Scellinck s.v. carpie en Kiliaen: ‘karpie/karpye:Linamentum carptum volsumue, è linteis concerptis’.carrelen: 1077 kernen, pitten van vruchten.carstaengien: 317 tamme kastanjes (Castanea vesca L.) of wilde kastanjes(Aesculus hippocastanum L.).carstangen: 1085 zie hierboven.cassia fistel: 786 pijpkassie, het produkt van de Chinese kaneelboom (Cassiafistula L.).cassia fistula: 1324, 1342 zie hierboven.castaengen: 710 zie carstaengien.castorie(n) *: 318, 364, 365, 377, 385, 386, 387, 390, 409, 683, 684, 685, 688,1244, 1246 bevergeil, produkt uit de perianale klieren van de bever (Castorfiler). Cf. Herb. 490 en Van Leersum.castorium: 247 zie hierboven.castris (roet van -): 54 vet van de bever (castor); corrupt voor castoris.catten sta(e)rt: 876, 885 ‘equinum ... hiet -’, ook paardestaart genoemd, een vasde Equisetum-soorten. Cf. N. Lémery, 267.


410

cattijn smere: dat. sing. 123 vet van de kat.cattijn smoud: 260 hetzelfde als hierboven.causse (grote -) *: 253 waarschijnlijk grote consoude, een van de soorten confilie(zie aldaar).cauton *: 308 katoen; cf. Fr. coton.cauwoerden: dat. sing. 311 pompoen (Curcubita pepo L.). R. Dodoens noemthet Cauwoorden (pp. 1044 e.v.).ceghen blase *: acc. sing. 1365 blaas van een ceghe of sege, d.i. een geit(Oost-mnl.). (Cf. Duits Ziege). Deze vorm wijst op een Rijnlandse bron (vgl.ook alden).celidonen: dat. sing. 185 stinkende gouwe (Chelidonium majus L.). of de kleinesoort speenkruid (Ranunculus ficaria L.). Cf. Herb. 266-288 en Van Leersum.celidonie: 18, 74, 282, 283, 353, 378 zie hierboven.celtica: 1352 een soort valeriaan, geheten Keltisch valeriaan (Valeriana celticaL.)cemp saet: 849 zie caenpijn(s).censuum: 291 uit de kontekst blijkt een plant bedoeld te zijn. Misschien is heteen schrijffout voor centuum d.i. centum galle: kankerbloem (Plumbago europeaL.). Cf. Van Leersum. Of is bedoeld senecion (cf. synsvvn)?centaurea: 157, 158, 662 is ofwel de grote soort, in de middeleeuwen centaureamaior genoemd (zie hieronder), of de kleine soort, c. minor: duizendguldenkruid,aardgal (Gentiana centaurium L.). Cf. Herb. 237-239.centauria maior: 861 groot duizendguldenkruid (Centaurea centaurium L.).centorie(n): 185, 266, 496 es tweerhande, groete ende cleene, 1284 zie centaurea.ceperi arietis: 421 misschien is sebum arietis d.i. ramsvet bedoeld.cera: 421 Lat. voor was.cerus(s)e: 782; wit - 861 acc. sing. loodwit, loodcarbonaat. In de middeleeuwenook wel wit van Spanje genoemd.ceter: 57 schurftachtige huidaandoening.cheronium: 768 bedoeld is ceronum: een waspleister. Cf. Ant. Nic.: ‘Emplastrumseronium heeft sinen name na was’.cicer rubeum: 647 rode bonen, de vruchten van de keker, erwt (Cicer arietinumL.).cicotrinum: aloe - 785 bedoeld is aloe succotrina, de beste soort aloë, genaamdnaar de plaats van herkomst, het eiland Soccotra. Cf. De Vr. no 231.cicuta clenclata: 274 bedoeld is cycuta lanceolata: gevlekte scheerling (Coniummaculatum L.). Cf. Herb. 248-250 en Van Leersum.cinamomen: ace. sing. 1387 binnenste schors van kaneel. (Zie caneel(e)).cinamomum: 1351 zie hierboven.cipres appel *: 848 vrucht van de cipresboom (Cypressus sempervivens L.).clapoer butse *: acc. sing. 746 kwaadaardig gezwel (bubo), vooral in deliesstreek, achter de oren en in de oksels. Jan Yperman schrijft erover: ‘Vanbubo dat siin clappoeren ende si heeten alsoe achter die hule die welke


411

altoes woenen in de gaten daert doncker is ende in heimelicke steden. In bomenin husen in kerken ende dese aposteme si ghelijct want si verkiest heimelickesteden alse onder de oren onder de occelen. ende in de liesschen ende deseaposteme ne selmen niet weder slaen met coude plaesteren ...’ (Van Leersum,186). Cf. Kiliaen: ‘klap-oore: Bubo, panus inguinis, bubo venereus...’.clapporen: ace. pl. 301 kwaadaardige gezwellen. Zie hierboven.clareyt: 1147 een soort kruidenwijn.clarissien hout: 1129 zoethout (Glycyrrhiza glabra L.).clauere: 230, 1349 een van de soorten klaver, wellicht honigklaver (Trifoliummellilotus officinalis L.).clawen vanden beere: 93 bereklauwen (ursus).clede: dat. sing. 1326 doek, stuk linnen.cleese(n): 1223 laat ze doorzijgen, laten doorzijgen.cleet: 665, 841, 844, 875, 1013, 1023, 1026, 1127, 1137, 1167, 1171, 1172,1180, 1198, 1283, 1284, 1294, 1295 doek, linnen.cles crude *: 69, 238, kliskruid, kleefkruid (Galium aparina L.).clessen cruud *: 28 zie hierboven.clessen zaet *: 359 zaad van cles crude. Zie aldaar.cley: 923 klei.cleynsent: 760 laat het doorzijgen.clieren: 1119 gezwellen.cliistren: 263 teentjes (van look), wortelbol.clissen *: 477 zie cles crude.clocke: 347, 353, 383 distilleerkolf.clo(e)floec(s): 920, 1107 knoflook (Allium sativum L.). Cf. Herb. 205-207.cnechtkenne: 436 jongens.cnofloex: 160 zie clo(e)floec(s).cobeben: 1302 vrucht van de staartpeper (Piper cubeba L.). Cf. Ant. Nic. s.v.cubeben.coccox looc *: 609 witte klaverzuring, koekoekslook (Oxalis acetosella L.).Kiliaen vermeldt: ‘Kockocks bloeme / Kockocks loock: Flos cuculi, nasturtiumaquaticum minus: cardamine’.cockucx loec *: 1016 zie hierboven.coden: 230 kweeappelen of -peren (Pyrus cydonia L.). Cf. Herb. 374. VolgensJan Yperman echter: ‘scorsen van coden in latine citrus’, d.i. citrullus. Cf. VanLeersum.codren: dat. sing. 57 misschien hetzelfde als coden. Zie hierboven.coekelkijn: 243 koekjes.coelbladere: 197 bladeren van kolen. De variëteit is niet te bepalen: één van deBrassica-soorten.coel(en): 1) ro(e)den - 257, 319, 850, 852; roeder - 321 rode kool (Brassicaoleracea L. subsp. capitata (L.) var. rubra D.C.); 2) 1042 brandstof, houtskool;3) - van materen 412 een soort kool (groente). Deze benaming is mij van eldersniet bekend.


412

coelsade: dat. sing. 486 koolzaad.coel saet (rode -): 877 zaad van de rode kool (zie coel(en)).coel sap: 862 sap van kolen.coelstocke(n): acc. pl. 60, 264; dat. sing. 276 stam van de koolplant, koolstronk.Een van de Brassica-soorten.coerne: acc. pl. 18 koren (Lat. granum): een apothekersgewicht, het 480e deelvan een ons.coernu cerui: 899 hoorn van het hert, een zeer veel gebruikte stof.colen: 1) vervorren - acc. sing. 990 bedorven cholera, een van de vierlichaamsvochten. Cf. Van Leersum s.v. colerijn. 2) - van wijngaertranken 915houtskool van wingerdranken. 3) 956 koelen (ww.). 4) 1384 de groente.ro(e)de(r) - 222, 225, 484, 629; rode(re) - 570, 1383 zie coel(en), bet. 1.colerica: 368 een van de vier humeuren (lichaamsvochten) die door zijnoverwicht op de andere drie het temperament van de mens bepaalt. Volgensdeze vier humeuren onderscheidde men de colericus, de sanguinicus, deflegmaticus en de melancholicus.colerie(n): 184, 492 zie hierboven.colerye (rode -): acc. sing. 492 zie colerica.coliandere: dat. sing. 863 koriander, wandelkruid (Coriandrum sativum L.). Cf.Herb. 268-269.colie*: 1304 hetzelfde als colerica.colium: 183, 184 hetzelfde als colerica.col(l)ere*: 154 roede - gal met bloed vermengd; zwerte - een van delichaamsvochten. Zie colerica.collumbine*: 98 adderwortel, slangenwortel (Polygonum bistorta L.). Cf.Herb.274-275 ‘Dragontea of columbina of serpentina’.colne: acc. sing. 519, 525 kolen, de groente. Een van de Brassica-soorten.colre: acc. sing. 1318, - roet 1354 zie colerica.colt: 422 verkoelt.colterode: 1313 het woord is naar alle waarschijnlijkheid corrupt voor colrerode d.i. rode colre, rode cholera, een bepaalde toestand van een van de 4lichaamsvochten. Zie de aantekening bij dit nummer en ook colre.columbina: 248 hetzelfde als collumbine. Zie aldaar.comijn(e): 19, 66, 76, 178, 225, 469, 587, 736, 848, 888, 1028, 1200, 1307,1318, 1351, 1386 komijn (Cuminum cyminum L.).comijns: 76, 309, 1362 van comijn(e). Zie hierboven.comijn zaet: 1329, 1330 zaad van comijn(e). Zie aldaar.comin(e): 849, 1348 zie comijn(e).comin zaet: 1347 zie comijn zaet.commijn: 586 zie comijn(e).complexien: 347 de vochtvermenging in het menselijk lichaam die het karakteren het humeur bepalen. Zie ook colerica.confecti: 774 preparaat, Lat. confectio: ‘Confexie es vergaderinge van velesimpelre medicinen’ (Ant. Nic.). Men onderscheidde confectiones aridae, zoalstrochisii, en c. humidae, zoals ipiata, condita, enz.


413

confelie de greine: 962 melisse (Melissa officinalis L.). Kiliaan: ‘confilie degreyn: melissophyllon, meliphyllon, melitaena, apiastrum, citrago’. Mogelijkis ook dat bedoeld zou zijn de ‘greine’ (zaden) van confelie.conferie: 225 zie hieronder.confilie(n): 78, 79, 486, 520, 569, 570, 601, 604, 609, 1005. Men onderscheiddedrie soorten: ‘grote ende middele ende cleine confilie’ (Herb. r. 3399):respectievelijk smeerwortel (Consolida major L.); zenegroen (Ajuga reptansL.) en brunel (Prunella vulgaris L.). Cf. Herb. 239-241 en Peter v. U. Glosss.v. Consolida maior en C. minor.confirie: 77, 260, 263, 293, 306 zie hierboven.conforteert: 349, 364, 367, 385, 409, 414 versterkt. Cf. Fr. conforter.coningennepoier*: 737a zie hieronder.coninginnepoeder: 762 een poeder samengesteld op basis van Curcuma. Hetwoord wordt in verscheidene farmacopeeën aangetroffen. Het werd gebruikttegen het graveel, verstoptheid, geelzucht en waterzucht. Het poeder werd aldusgenoemd omdat het gebruikt werd door de koningin-moeder van Hendrik III,koning van Frankrijk.conseruatum: 382, 383 een preparaat dat in no 382 als volgt beschreven wordt:‘speder colle ghestampt ende water dair af ghemaect heet -’.consolideert*: 421 maakt vast, verstevigt.consolige*: 421 c. maioris en c. minoris. Zie confilie(n).consoude(n): 77, 78, 79, 814, 836 hetzelfde als confilie(n). Zie aldaar.consouden bladen: acc. pl. 852 bladeren van consoude(n). Zie hierboven.contradren*: 79 het woord heb ik nergens anders aangetroffen. Misschien isbedoeld pezen of spieren.coolzade: dat. sing. zie coel saet.cop: 640 taart, gebak in de vorm van een pastei.cope(r)roet: 307, 872, 901 koperrood, vitriool. In feite is roodbruine ijzer-oxyde(F2O3) bedoeld.coppen: 110 spinnen.coppen spin: 1074 spinneweb.corael: 603, 908 koraal, de rode werd als de beste aangezien.coren: 1) 913 braken. 2) acc. pl. 891 apothekersgewicht, Lat. granum, het gewichtvan een gerstkorrel: 0,0648 gram.coriander zaet: 1329 zaad van koriander. Zie coliandere.corle: acc. sing. 835 kern, pit.corne: 1) acc. pl. 185, 322 zie coren, bet 2. 2) acc. pl. 326 kernen, pitten.cornelijs euel (sinte -): 1282 gewoonlijk wordt hiermee de vallende ziekte ofde stuipen aangeduid. De H. Cornelius, een paus uit de 3e eeuw wordt gevierdop 16 september. Hij wordt heden ten dage vooral vereerd in het Land van Aalst.Uit de kontekst blijkt dat hier met deze ziekte een soort zweren of een huidziektebedoeld zijn.cornelijs onghemake (sinte -): 426 zie hierboven.corrupcie: 266 - vanden lichame bederf, ziekelijke toestand.cortelic: 986 onlangs.


414

cortelike: 192, 303 vlug, korte tijd nadien.cossoude(n)*: 582, 604, 605, 608 zie consoude(n).cotele: acc. pl. 79 uitwerpsels.couden: 549, 844 koud worden, afkoelen.couwen: 946 koude.coyen melc: 1275 koemelk.coyne: 726 adj. koeie-.craeyen bec*: 291 kranebek (Erodium cicutarium L'Hèr.).craft: 436 kracht.craken*: 1185 die hem onthouden wille van - breken, breuk oplopen.Spellingvariant van croken.cranen bec*: 299 hetzelfde als craeyen bec. Zie aldaar.crauwen*: 451 krabben.cremminge*: 992 krampen, buikkrampen.creueiten*: 90 kreeften. Cf. Fr. crevette.creuetes steen*: 1329 vermoedelijk de z.g. oculi cancrorum of kreefteogen, infeite afscheidingen uit de maag van kreeften die om hun uiterlijke gelijkenisvoor de ogen aangezien werden.crieke water*: 425, 427, 428, 429 water bereid uit krieken.criscianen*: 1342 spellingvariant van crescionen, d.i. kruiskruid (Seneciovulgaris L.).crop(pe): 1) - van den roeden coelen 319, 321, 484 binnenste van de rode kool.2) - van vliedre, van canepe, van broeme 321 blad- of bloemknop van dezeplanten. 3) - vander maghen 310, 340, 776, 964 ingang van de maag. 4) croppe89 krop van de kip.crumen: 519, 877, 1023, 1027 kruim van het brood; kruimels.crumet: 467 kruimel het (brood).cruuscruut*: 821 kruiskruid (Senecio vulgaris L.).cruus wortel*: 766 duuels beet dat is - volgens de tekst is c. een synoniem vanduivelsbeet, blauwe knoop (Succisa pratensis Mönch). Ook andere kruidenworden cruuswortel genoemd: cf. Peter v. U.Gloss. s.v.Creutzwurtz en Kiliaan:‘kruys-wortel: Erigeron senecio’.cruut: 848 - ghescepen als billen mer ten bloeyt nyet dit kruid, dat volgens detekst sterk gelijkt op bilzekruid, is mij niet bekend.1106 - dat wast int coren ende teerst heeftet ghele bloemen korensla (Arnoserisminima Schw. en K.).cubeben: 487 zie cobeben.cuelne: 1021 kolen (de groente). Een der soorten van het geslacht Brassica.cullen: - vanden hase 94 teelballen van de haas; 196, 198, 507, 621 teelballen.culrage: 115 Engelse en Franse naam van waterpeper (Polygonum hydropiperL.), een plant die tegen de wormen gebruikt werd, hetzij dat men het sap ervandrinkt, hetzij dat men de plant in een pleister verwerkt.curtse: 1015 koorts.


415

custos silue: 444 - dats wedewindewilde kamperfoelie, bosgeiteblad (Lonicerapericlymenum L.). Cf. Herb. 254-255.cvllen: 738 zie cullen.cynamomen: acc. sing. 1341 zie cinamomen.cyser rubium: 1223 een saet dat men hiet - de vrucht van cicer (Cicer arietumL.) waarvan de gehoekte of kantige erwtachtige vruchten soms een rode kleurhebben. N. Lémery, 189: ‘De Roode Cicers worden in de Geneeskunde hoogergeacht, dan die eene andere kleur hebben, doch zy hebben alle dezelvekrachten...’.

D

daermals*: 782 betekenis onzeker: van (?). Misschien corrupte plaats.dameren: dat. sing. 76, 208 as (lees d'ameren: de as).daren wort*: 1335 uit de kontekst blijkt een plant bedoeld te zijn; het element- wort (= kruid) wijst daar trouwens eveneens op; dare betekent zowel leed,letsel, als pijl. Dus ofwel heelkruid (Inula dysenterica L.) (Cf. Herb. 389-390),of pijlkruid (Sagittaria sagittifolia L.).deemsterheit: 427 duisternis.deffe: 223 (lees d'effe) bezinksel; gewoonlijk heffe gespeld.denuo: 762 uit het verband blijkt een plant ofwel een andere stof bedoeld tezijn. De precieze betekenis is mij niet bekend.deuel: 1014 de kwaal, de ziekte.diapendium: 1331 een electuarium op basis van peniden. Cf. Ant. Nic.‘Dyapenidion heet men na peniden omdat siere ingaen meer dan andremedicinen’. Peniden of penidiae is de naam van suiker gekookt in gerstewater,geklaard en afgeschuimd, tot kristallen uitgedampt en in staafjesvorm in dehandel gebracht.dicke: 8, 19, 43, 83, 120, 129, 156, 158, 179, 223, 294, 303, 361, 423, 425, 440,442, 445, 450, 452, 456, 459, 462, 469, 603, 654, 676, 680, 703, 710, 724, 736,952, 955, 1085, 1155, 1165, 1197, 1222, 1227, 1262, 1328, 1359, 1377, 1378dikwijls, vaak.dicker: 549, 1113, 1329, 1340 vaker.dien: 39, 40, 971 dijen.dilder*: 715 - bloet dunner (?). Niet in deze betekenis in hetMnl. Wdb. (zie s.v.dulde).dille: 502, 503, 893, 998 dille (Anethum graveolens L.). Cf. Herb. 193-194.dinch: 434 den vrouwen haer - menstruatie. Cf. Kiliaen: ‘dingh: veretrum ...litem, Venerem’.dinghen*: acc. sing. 526 deel van het hoofd, de slaap (?). Hetzelfde als diniinghe(zie hieronder).dinne: 1013, 1346 dun, loslijvig.dinniinghe: acc. sing. 939 de slaap (deel van het hoofd). Cf.Mnl. Wdb. s.v.dunninge.


416

diptannus: 215 diptam, essenkruid, citroenkruid (Dictamnus albus L.). CfHerb.280-281 en Peter v. U. Gloss. s.v. Diptam.diptantina: 1199 bedoeld is diptannus. Zie hierboven.diptanum: 201 zie diptannus.distelen (wilde -): acc. pl. 687 wellicht is bedoeld wilde peen (Daucus carotasilvestris L.). Cf. Herb. 278-279: ‘Daucus dats die distele’.distulen: acc. pl. 1342 distels. Een van de vele soorten van de geslachtenCarduusof Cirsium. Zie ook hierboven.dmarc: 728 het merg.dochde: 1181 doe di, doe u.doder: 53, 204, 837, 877, 1025 dooier van een ei.dodren*: 1) acc. sing. 66 vlaswarkruid (Cuscuta epilinum L.). 2) acc. pl. 223dooiers van een ei.doecgen: 810 doekje.doeckelkijn: 298, 487 doekje.doeden: acc. sing. 1014 ziekte, wellicht dood vlees in wonden (doeden is eengesubstantiveerd adjectief).doenrebaer: 983 huislook, donderblad (Sempervivum tectorum L.), Cf. Herb.468-469.doenre barde: acc. sing. 957 zie hierboven.doer: 790, 792 dooier van een ei.doer eten: 853 ingevreten.doergaender saluen: 1167 een soort indringende zalf, misschien zalf waarvoorverscheidene recepten in omloop waren, die meestal populierbotten alshoofdbestanddeel vermelden.doerne: 119 witten - haagdoorn, meidoorn (Crataegus oxycantha L.). Cf. DeVr. 272.1148 - die zwerte vruchten draghen bosbes (Rubus fructicosus L.).doghen: 914, 935 verdragen, gedogen.dolc*: 697 dolik (Lolium temulentum L.). Cf. Herb. 487 en Kiliaen: ‘dolck:Lolium, gith.’dolke(n)*: 698 zie hierboven.donderbaer: 54, 1025 zie doenrebaer.donderbaerde: dat. sing. 425 zie doenrebaer.donderba(e)rt: 425, 482 zie doenrebaer.donrebaer(de): 189, 243, 1140 zie doenrebaer.donrebaert: 549, 583, 610 zie doenrebaer.donrebarde: dat. sing. 201 zie doenrebaer.donres baerde: dat. sing. 842, 848 zie doenrebaer.donres baert: 849 zie doenrebaer.donres beerde: dat. sing. 842 zie doenrebaer.donres waert: 841 zie doenrebaer.dooder: 640 dooier van een ei.dooget: 1313 deugd, kracht.


417

dootwonden: 402 levensgevaarlijke wonden.dop(pen): 695, 703, 707, 1259 peul van bonen, omhulsel van graankorrels,velletjes van bessen.dorgaende zalue: 582 een diep inwerkende zalf waarvan de bereidingswijze inhet recept aangegeven wordt.dorne (witten -): dat. sing. 309, 570 witte meidoorn, haagdoorn (Crataegusoxycantha L.).dorpers: 492 dorpsbewoners, arme, ongeletterde lui.dorre: 1554 droge.douende hont: 735 door hondsdolheid aangetaste hond.douerste: 269 buitenste (schors).draga(n)t(e): 104, 139, 1324, 1331, 1342 afscheiding van verscheidene soortenvan het geslacht Astralagus, die gestold is bij het in aanraking komen met delucht.dragen: 780, 788, 790, 1278 rijpen en etteren van een wonde.draghendra: 967 wellicht is het woord corrupt voor dragontea; zie hieronderbij dragontes.dragmer: 842, 843 drachme, een apothekersgewicht (= 60 grein).dragontes: 115 wellicht is bedoeld dragontea, d.i. adderwortel, slangewortel(Polygonum bistorta L.). Cf. Herb. 274-275.drawonkel: 116, 196, 197, 198, 230 kwaadaardige soort gezwel.drec: 1118 uitwerpselen.dreeght: 1120 draagt.dreerhande: 1276 drieërlei.dreeseme: acc. sing. 315 hondsdraf, aardveil (Glechoma hederacea L.). Cf.Herb. 286-287.drieakele: acc. sing. 417 theriak, een beroemd tegengif van een zeer ingewikkeldesamenstelling en waaraan wonderlijke eigenschappen toegeschreven werdentegen velerlei kwalen: men onderscheidde de theriaca magna en de t.diatesseron: dit laatste is een vereenvoudigde theriak bestaande uit vieringrediënten.driekels: 753 zie hierboven.drierehande: 1375 drieërlei.drinken: 877 indringen.drinten: 1375 dat - vanden oghen: gezwel op het oog, een oogziekte.droese: 1171 droesem, bezinksel van wijn.dronken: 884 gedronken.drop*: 784 - van wijn bezinksel, droesem van wijn, een synoniem van droese?Zie aldaar.drope: 49, 291, 350, 379, 388, 403, 413, 416, 442, 609; lopende - 611, 612, 613,614. Verscheidene soorten huidziekte werden aldus genoemd, vooral echterjeuksel en schurft; naar middeleeuwse opvatting kan schurft ontstaan uit hetbloed en dan is de remedie aderlaten; komt het voort uit andere humeuren danzal men purgeren, daarna baden en ten slotte insmeren met


418

zalf waarvoor verscheidene formules worden aangegeven in het Lib. Avic. 82-83.drope zalue: 611 zalf om drope te genezen. Zie hierboven.droppet: 487 druppel het.drugen: 945 drogen.druperen*: 453 druppelen.duatene: 1024 was hem.duplicatum: 383, 384, 385 een water bereid uit ‘eppen zaet ende wit mencoppijnszaet, zuker ende caneele ... ende dair toe ghedaen conseruatum’.dupperste: 1031 de bovenste, buitenste.dust*: 976 - dat wast int riet duist, akkervossestaart (Alopecurus agrestis L.).Het woord komt in deze betekenis in hetMnl. Wdb. niet voor (zie aldaar s.v.donst). Misschien kan ook gedacht worden aan leverkruid, boeltjeskruid(Eupatorium cannabicum L.). Cf. DuitsWasserdost.duuels beet*: 766 - dat is cruus wortel blauwe knoop, duivelsbeet (Succisapratensis L.).duuen bloet*: 543, 870 bloed van een duif.duuen mesch: 560 mest, drek van een duif.duuen quaet: 1150 drek van een duif.duust*: 592 - dat wast int riet zie dust.dwa: 527, 597, 622, 676, 939, 1366 was.dwachten: 929 was hem.dwaed(er), dwaedt: 207, 239, 272, 333 was (er).dwaen: 449, 459, 478, 484, 526, 556, 782, 845, 955, 983, 1172, 1181 wassen;dwaense 1201 was ze; dwaent 1202 het wassen.dwaese: 476 was ze.dwaet(er): 4, 9, 140, 168, 320, 328, 571, 702, 903, 956, 1034, 1035, 1197, 1258wast (er).dware: 19 dwa er, d.i. was er.dwase: 619 dwa se: was ze.dwatene: 1025 was hem.dwater: 1) 996, 1014 was er. 2) 310, 990 hydrops, waterzucht.dwatet: 903 was het.dweghen: 922 hetzelfde als dwaen. Zie aldaar.dwinghen: 1119 bedwingen, overmeesteren.dwo(e)ghe: 362, 378 zou wassen.dwt: 599 duwt.dyacatrinium: 626 zalf op basis van het vet van een kat.dyadragant: 1358 een electuarium op basis van dragant, het aan de lucht gestoldeafscheidingsprodukt van verschillende soorten van het geslacht Astralagus. Cf.Ant. Nic. ‘Dyadragantum heeft sinen name na dragant. het es goet ieghen allepine van der longenen die van hitten comt...’dyalte*: 797 een zalf waarvan het actieve bestanddeel heemst is (Althaeaofficinalis L.). De vorm is samengetrokken uit dia-althea.dyalteit*: 616 zie hierboven.


419

dya penidium: 128, 1358 zie diapendium.dya ysope*: 128 een electuariumwaaraan het meest actieve bestanddeel, hysop(Hyssopus officinalis L.) zijn naam gegeven heeft. Cf. Ant. Nic. ‘Dyaysopumes goet iegen alle coude humoren van den hoefde. ende doet den huuf drogen...’.dyptanum: 213 diptam, essenkruid, citroenkruid (Dictamnus albus L.) Cf.Herb.280-281.

E

ede(c)ke: 466, 1328 azijn.edic: 703, 848, 904, 1037, 1038, 1062, 1121, 1123, 1256 azijn.edicke: 1249, 1382 azijn.edic wortelen*: 894 wortels van de kruidvlier (Sambucus ebulus L.) Cf. Herb.290-291. ZieMnl. Wdb. s.v. adic.edike: 526, 602, 651, 654, 698, 721 azijn.edix: 1278 van azijn.eedicke*: 995 kruidvlier (Sambucus ebulus L.). ZieMnl. Wdb. s.v. adic.eeider netelen: 291 brandnetel. Een van de soorten van het geslacht Urtica: 3soorten werden in onze streken in de geneeskunde gebruikt: de kleine brandnetel(U. urens L.), de grote (U. dioica L.) en de Roomse netel (U. pilufera L.) Cf.Herb. 484-485.eenwerf: 1185 eenmaal.eertvelt*: 203 klimop, veil (Hedera helix L.). Cf.Herb. 229-231. ZieMnl. Wdb.s.v. ertvelt.effen: 201 heffe, d.i. bezinksel, droesem. Zie ook deffe en heffe.egidius dage (sunte -): 1385 feestdag van de H. Egidius, gevierd op 1 september.ekelscorsse*: 30 schors van de eikel, de vrucht van de eik (Quercus robur L.).eken: 119 eik (zie hierboven).ekinescorse*: 26 ekelscorsse.elboren*: 1326 kerstroos, zwart nieskruid (Helleborus niger L.) of wittenieswortel (Veratrum album L.). Cf. Herb. 299-302.elborne*: 1326 zie hierboven.electuarium: 1328, 1358 een likkepot. Cf. Peter v. U. Gloss.; 1318 - karolimagni: een electuarium waarvan viooltjes en suiker de hoofdbestanddelenvormen.elencampana: 989 corrupt voor enula campana d.i. alant, galant (Inula heleniumL.). Cf. Herb. 293-294.eliam: 785 corrupt voor eboris, elp, een ingrediënt dat in veel recepten tegende pest voorkomt.elkel: 842 van elk. Spellingvariant van elken.elnen: 578 hetzelfde als elencampana. Zie aldaar.


420

elrenlo: 1337 daer na sal hijt wasschen in -; elren- is elze- en lo komt voor alsde benaming van boombast (vooral echter van de eik). Misschien dus aftrekselvan elzebast, alhoewel het waarschijnlijker is dat elren corrupt is voor eken enin feite eikeschors bedoeld is.elsen: 864, 892, 895, 1050 grauwe els (Alnus incana D.C.).elsena: 828 zie hierboven.elsene bladere*: 612 bladeren van de els.elsene scorsse*: 612 schors van de els.elsen hout: 867 elzehout. Zie elsen.eltena: 850 wellicht corrupt uit enula en elnen. Zie elencampana.emmeroydes: 1313 Fr. hémorroïdes: aderspat in de aarsstreek wat dikwijlsaanleiding geeft tot bloederige stoelgang.endiui: 848 zie andiui(en) water.endiuien: 889 zie andiui(en) water.endiuien water*: 889 zie andiui(en) water.enioen: 28 ajuin.eniune: 6, 1183 ajuinen.enulam: 126 zie elencampana.epestencialis: 785 van of voor de pest.ephylencie(n): 506, 507 vallende ziekte, epilepsie.epilencie: 1100 zie hierboven.eppe(n): 1, 85, 116, 139, 185, 206, 207, wilde - 250, 255, 455, 471, 487, 496,540, 553, 621, 823, 847, 852, 867, 938, 1001, 1013, 1038, 1091, 1180, 1188,1286 selderie, eppe, tuineppe (Apium graveolens L.). Cf. Herb. 196-198.eppe(n) saet: 882, 938, 1130 zaad van eppe. Zie hierboven.eppe(n) zaet: 359, 383, 1289 zaad van eppe. Zie hierboven.eppen zap: 657 sap van eppe. Zie hierboven.eppe sap: 999 sap van eppe. Zie aldaar.epplinen*: 995 de naam van een plant, in het recept gebruikt tegen een gezwollenlichaam. Misschien is bedoeld epilinum d.i. vlaswarkruid (Cuscuta epilinumL.) of kamille (Matricaria chamomilla L.): men vergelijke E. Paque, DeVlaamsche Volksnamen der Planten waar als synoniem van kamille de vormeneppelijn en ebbelijn opgegeven worden.epylencie: 493, 497, 683 vallende ziekte, epilepsie.epylencye: 508 zie hierboven.equinum: 876 - hiet catten staert. Zie catten sta(e)rt.erdbesie cruud(t)*: 22, 27, 83 kruid van de aardbeiplant (Fragaria vesca L.).Cf. Herb. 311.erdin(ne)*: 201, 1025 aarden.erghent: 981 ergens.erijn: 201 van brons. Cf. Fr. airain; ook wel van koper, of van metaal in hetalgemeen.


421

erre*: 124 de naam van de plant. Het woord komt voor zover mij bekend alleennog voor inDeVr. no 534: ‘erre ghedoept in den heert’; daar wordt het gebruikttegen aambeien.Wellicht geassimileerde vorm van edere, klimop (Hedera helixL.).ersatere: 1 geneesheer.ersatrie(n)*: 722, 732 geneeskunde. ZieMnl. Wdb. s.v. ersadie.ersgat: 503 aarsopening.ertbesi cruut*: 237 zie erdbesie cruud(t).ertuelde: 8, 82, 201 zie eertvelt.ertuelle: 66 zie eertvelt.ertuelt (roet -): 124 de toevoeging roet wijst misschien op hondsdraf, aardveil(Glechoma hederacea L.). Cf. Herb. 286-287.ertvelde: 81, 185 zie eertvelt.erweten: acc. pl. 1347 tuinerwt (Pisum sativum L.).esken hout: 853, 987 hout van steenes, woudes (Fraxinus excelsior L.). Cf.Herb. 308-309.esschen: 183, 518, 533 zie hierboven.esschen bladere: 312 bladeren van de steen- of woudes. Zie esken hout.esschenen: 309 van eshout. Zie esken hout.esscine wortelen*: 64 wortels van de steen- of woudes. Zie esken hout, enMnl.Wdb. s.v. esschenijn.euel(e): 397, 676, 677, 681, 684, 692, 757, 991, 1177, 1222, 1278 ziekte, kwaal;grote - 347, tgroote - 683, tgroet - 950 en ook 1218 vallende ziekte; eensynoniem is vallende - 1314. Zie ook deuel.euene(n): 202, 876 haver (Avena sativa L.). Cf. Herb. 212.euen(n)en mele: 38, 243 havermeel. Zie hierboven.eufrasien*: 1357 ogentroost (Euphrasia officinalis L.). Het woord is zeldzaamin Mnl. teksten.examinacien: 347 onderzoek.ey do(de)ren: 817, 829 dooiers van eieren.eykene bladere*: 612 bladeren van de eik.eykine scorsse*: 612 schors van de eik.eyloef: 909 klimop, veil. Zie eertvelt.ey plaester: 768, 808 pleister met eieren als hoofdbestanddeel.eys doir*: 1116 eidooier. ZieMnl. Wdb. s.v. eisdoder.eysile: 1000, 1001, 1004 azijn.

F

farende*: zie tfarende.fauer: 1377, 1379, 1387 koorts. Cf. Fr. fièvre enMnl. Wdb. s.v. fever.fecelen watre: 1366 misschien water bereid uit uitwerpselen (faeces), dochwellicht verschrijving voor fiolen watre. Zie aantekening.


422

felke: zie tfelke.felle: zie tfelle.felloen*: zie tfelloen.fenigreci: 419 fenegriek, zevengetijdenklaver (Trigonella foenum graecum L.)Cf. Peter v. U. Gloss. s.v. Fenum grecum e.v.fenigriec(k): 313, 339, 569, 633 zie hierboven.fenigrieke: dat. sing. 635 zie fenigreci.fernoy: 12 de kwaal, het ongemak. ZieMnl. Wdb. s.v. vernooy.festele: acc. sing. 268, 269 fistel, een diep onder de huidoppervlakte gelegenwonde die door een buisvormig kanaaltje met de oppervlakte verbonden is. JanYperman schrijft erover: ‘Fistula ofte fistele dats eene ghegate siecheit binnenwider dan buten ende de mesters segghen dat fistele siin menichrande maer dieouwe mesters die segghen fistelen die gherechtich siin die hebben harteghezwollen boorde alse eene penne ofte pipe alsoe. Avicenna. seit ende daerachter heeft hi sinen properen naam achter die pipe fistula’ (Van Leersum, 187).feuer: 1330 zie fauer.fighen: 996, 1020 vijgen, de vruchten van de vijgeboom (Ficus carica L.).fijc: 503 - int ersgat aambeien.fiole(n): 1217, 1318, 1324, 1342 viooltjes, een van de soorten van het geslachtViola.fiolen bloemen: 1218 bloemen van viooltjes. Zie hierboven.fistel(e), fistelen: 267, 269, 270, 328, 351, 393, 494, 566, 568, 569, 570, 571,575 zie festele.fisteleringhe: 319, 953 fistelachtige wonde. Zie festele.fledersijn: 256, 272, 349 jicht, podagra; tfallende - 275 de vallende ziekte,epilepsie. Zie ook tfledercijn.fledersine: 274 zie hierboven.fleumaet: 492 hij die onder de invloed van het ‘fleuma’ staat, flegmaticus. Ziefluemen.fleumatica: 368 een van de vier lichaamsvochten die naar men geloofde in demens aanwezig waren. Zie ook onder fluemen.flos eris: 420 flos viridis aeris: groenspaan, aerugo, verdegris (Fr. vert-de-gris),een azijnzuur-koperoxyde verbinding. Cf. Van Leersum.fluemen: 990, 996 fleuma, een van de vier lichaamsvochten (humeuren) in demens, waarvan het overwicht het temperament bepaalt: het karakter van defleumaat is koud en vochtig, en overheerst in de winter (Van Leersum).flux: 221 Lat. voor vloed, bloedvloeiïng.folgen*: acc. pl. 457 foelie, het vlies rond de muskaatnoot.fondament(e): 210, 415, 1030, 1047 aarsdarm. Jan Yperman: ‘dat fundamentes den ers darme’ (Van Leersum, 211). Zie ook tfondament.fonteyne: 492 bronwater.forhoeft: zie tforhoeft.fosen: 655 - adem voze, kwalijk riekende adem.frenesiam: 367 waanzin, zinsverbijstering, delirium, een verschijnsel dat ookPhrenitis, hersenontsteking, vergezelt.


423

frenesie(n): 75, 492, 548 zie hierboven.froudense*: 1244 ze stampen.frugeren*: 41 uit de kontekst blijkt dat een plant bedoeld is, doch het woord ismij niet van elders bekend.fu: 1342 grote valeriaan (Valeriana phu L.). Cf. Herb. 305-306.fumus terre: 27, 119, 1329 duivekervel, aardrook (Fumaria officinalis L.). Cf.Fr. Fumeterre. Zie Herb. 307-308.fundament(e): 315, 418, 603, 1030 zie fondament(e).furfurem tritici: 419 Lat. voor tarwemeel (Triticum vulgare L.).

G

gaend*: 45 gans. Vgl. ganta, hieronder.ga(e)rwe: 265, 1000, 1070, 1094, 1121 gerwe, duizendblad (AchilaeamillefoliumL.). Cf. Herb. 366.gag(h)el: 216, 315, 625, 855, 1212 gagel, mirtedoorn (Myrica gale L.). Cf.Herb.371-372.galant(e): 842, 852 alant, galant, zonnebloem, ook enula campana genoemd(Inula helenium L.). Cf. Herb. 293-294.galbanum: 279, 504, 555, 586 gomhars, de gestolde afscheidingen van tweebepaalde soorten van het geslacht Ferula (F. galbaniflua) en (F. rubricaulusBoiss.). Cf. Peter v. U. Gloss.galiga: 884, 1035, 1060 de specerij galigaan of galanga, d.i. de welriekendewortelstok van Alpina officinarum Hance, in het Latijn ook wel rhizomagalangae. Cf. Peter v. U., Gloss. s.v. Galgan.galigaen(s): 468, 487, 1130, 1304, 1318, 1328, 1341, 1351 hetzelfde als galiga.Zie hierboven.gamandria: 1381 bedoeld is ofwel echte gamander, edel manderkruid (Teucriumchamaedrys L.), of watergamander, watermanderkruid, ook waterlook genoemd(T. scordium L.). Cf. Herb. 205-207 en 244-245.ganc: 890 gaat.ganciaen: 854 grote gentiaan, grote kruiswortel (Gentiana lutea L.). Cf. Herb.320.gans: 143, 234, 248, 376, 400, 411, 782 gezond, genezen.gansene: 225 genezen.gansen smout: 120, 892 vet van de gans.ganser: 705, 706, 731 gezonder.ganset: 184, 191 geneest.gans hor*: 1344 drek van de gans.gansiaen: 1327 zie ganciaen.gansijn smout: 613 vet van de gans.gans smout: 874 vet van de gans.ganst: 224, 508 geneest.


424

ganta: 855 de gans. Cf.Mnl. Wdb. s.v. gent.gantiane: 884 zie ganciaen.garalodie*: 774 betekenis onzeker.garen loghe*: 1330 roet als - verfstof op basis van braziliehout, waarmee garenen linnen rood geverfd werden.garwe(n): 201, 454, 484, 582, 610, 756, 1131, 1133, 1134, 1163, 1175, 1208,1284, 1291 zie ga(e)rwe.gaut bloeme blader*: 291 bladeren van de goudsbloem. Zie hieronder.gaut bloemen: 479 welk kruid precies bedoeld wordt, is moeilijk te bepalen;men denkt aan goudsbloem (Calendula arvensis L.) of cichorei (Chicoriumintybus L.). Cf. Herb. 450-451.gaut wort*: 889 wellicht hetzelfde als gaut bloemen. Zie hierboven.geconformeert: 360 gevormd.gedwoghen: 930 gewassen; volt. deelw. van dwaen.geenste: dat. sing. 335 brem, genst (Spartium scoparium L.). Cf.Herb. 318-319.gelas: 1322 urineglas.gelu: 616 geel.geluaer*: 1328 geel.geneuere: 199 grane van - bessen van de jeneverbesstruik (Juniperus communisL.). Cf. Herb. 343-344.gengebaer: 781, witten - 797, 942 gember (Zingiber officinale Roscoe).genghebere conditum: ingemaakte gember. Zie hierboven. InAnt. Nic.: ‘Zingiberconditum dat conforteert ende starct die mage. ende doet die humoren wel ripen.ende hulpt iegen die pine vander borst ... ende conforteert ende verhit die niere.ende maect luxurie in den mannen’.genitonie: 35 bedoeld is grote gentiaan (Gentiana lutea L.) dat in de Herb. ooktegen borstkwalen aanbevolen wordt (zie 83).genseric*: 827 ganzerik, vijfvingerblad (Potentilla reptans L.). Cf. Herb.421-422.genste: 477, 574 zie geenste.gepoluert: 785 gepulverd, tot pulver gemaakt.geroffels nagle: 487 kruidnagel, de bloemknop van (Eugenia caryophyllataThumb.).gerst water: 786 water van gerst (Hordeum vulgare L.). Cf. Herb. 383-384.geru(wen): 570, 809 zie ga(e)rwe.gerwe: 208, 323, 331, 555, 645, 666, 667 hetzelfde als geru(wen). Zie ga(e)rwe.gescoffiert: 262 gekwetst, gekneusd.gesproken: 768 gebroken.gesteymt: 808 gestelpt.gestoft: 737g betekenis onzeker. Of dient men te lezen gescoft en dit dan teinterpreteren als synoniem met gescoffiert (zie aldaar)?getimpert: 1305 gemengd, getemperd.ghalant wortelen*: 826 wortels van galant(e). Zie aldaar.ghasere: zie tghasere.


425

ghebernt: 83, 365, 378, 492, 861, 923, 1039 gebrand. Zie hierboven.ghebornt: 1144 gebrand. Zie hierboven.ghebortheit*: 688 ziekte van het hart of van de borst. De precieze betekenis isniet duidelijk uit de kontekst op te maken.ghecoft: 787 gekocht.gheconfijt*: 2 gekonfijt.gheconformeert: 395 zie geconformeert.ghecuwet: 876 gekauwd.ghedoghen: 1328 verdragen.ghedrawonkelde*: 573 met kwaadaardige gezwellen.ghedronten: 1147 - wonden gezwollen. Cf.Mnl. Wdb. s.v. drinten.ghedweg(h)en: 378, 704 gewassen, volt. deelw. van dwaen.ghedwogen*: 1212, 1315 gewassen. Zie hierboven.gheeft ... weder: 1328 braakt uit.gheelsocht: 648, 996 geelzucht.ghefisteleert*: 570 met fistelvorming gepaard gaande.g(h)eheuen(en): 142, 503, 1138 gezwollen.gheitinen melke*: dat. sing. 483 geitemelk.ghelase: 550 puluer van - glaspoeder, fijngestampt of gemalen glas.ghelesen: 1) 83 glazen. 2) 150, 565 geplukt.ghele verwe: 889 geelzucht.gheliemt*: 936 gelijmd.ghelsucht: 388, 979 geelzucht.gheluchte: zie tgheluchte.ghelusucht: 352 geelzucht.ghelu(we): 111, - sucht 928 geel(zucht).ghemacht(e): 91, 1095, 1143, 1345 geslachtsdelen; in 1345 de liesstreek.gheminght: 342 gemengd.ghemolliken: 1059 gemolken.ghemuede: 643 gemoed, het hart.ghenaken: 81, 275 aanraken.ghenesen: 1068, 1207 verlost worden, baren.ghenest: 979 geneest.ghenet(tet): 848, 1137 nat gemaakt.ghenghebaer(s): 858, wit(ten) - 893, 1328 zie gengebaer.ghenghebere: 490, 555 hetzelfde als gengebaer. Zie aldaarghengheuaer: 884; wit(te) - 1081, 1123 hetzelfde als gengebaer. Zie aldaar.ghengheuair: 1123 zie hierboven.ghensen: 209 genezen.ghenseric*: 889 zie genseric.ghenst blomen*: 616 bloemen van geenste. Zie aldaar.ghepeelt: 339 gepeld.


426

gheport*: 426 gekweld.ghepulueriseert: 843 zie hieronder.ghepuluerizeert: 908 verpulverd, tot pulver gemaakt.ghepurgeret: 400 gezuiverd.gherechte: 350 echte, degelijke.ghereden: 1184 gecoïteerd, bevrucht. ZieMnl. Wdb. s.v. riden.ghereet: 1080 gemakkelijk.gherste(n): 556, 607, 875, 889 gerst.ghersten meel, -mele: 818, 1253, 1350 gemalen gerst.gherstijn meele: acc. sing. 696 zie hierboven.gherstijn stroo: 272 gerststro.gherstinen mele: dat. sing. 637 zie ghersten meel.gherstin heffele: acc. sing. 71 droesem, bezinksel van gerstwater.gherwe(n): 662, 842, 865, 876, 885,millefolium dat is - 913, 937, 1003 hetzelfdeals geru(we). Zie aldaar.ghesceruet*: 841 tot scherven gemaakt, fijn gestampt.ghescoerde: 77, 91 breuk. Zie ook tghescoerde.ghesco(e)rt: 672, 846, 847 gescheurd. Het gevolg ervan is een breuk(ghescoerde).ghescorden*: 989 de gescheurde, de breuklijder.ghescort: 997 hetzelfde als ghesco(e)rt. Zie aldaar.ghescrepelde*: 259 verschrompelde, verkrompen.ghescuert: 414 hetzelfde als ghesco(e)rt. Zie aldaar.ghescumet: 832 afgeschuimd.ghescuumt: 848, 882 zie hierboven.ghesijn: 184 geweest, volt. deelw. van zijn.ghesijt*: 158 gezift, gezeefd.ghesleghene goude*: 394 gehamerd goud. Cf. Kiliaen: ‘gheslaeghen: percussus,pulsatus, verberatus, ictus.’ghesmonten: 501, 813, 842, 852, 1061 gesmolten. Zie ook onghesmonten.ghesoden: 938, 1317, 1322 gekookt.ghesopen: 128 gedronken.ghespaente*: 514 boosaardige geest, (ziekte)demon.ghespringht*: 496 gesprenkeld.ghesproetech*: 682 met sproeten bedekt.ghesterect: 496 versterkt.ghestoeden: 675 gestoten, gepulverd.ghesublimeert*: 860 gedistilleerd uit een vaste stof. Door verhitting in gasvormdoen overgaan en daarna door afkoeling doen neerslaan.gheswel (swarte -): 849 zwart gekleurd gezwel.gheswolle: 894 gezwel. Spellingvariant van geswelle.ghetempert: 536, 730, 867, 898, 935, 963 gemengd, vermengd.ghetene melc: 53, 106 geitemelk.


427

ghetimpert: 532, 1265 gemengd.ghetine melc: 167 geitemelk.ghetine melke: dat. sing. 119, 325 geitemelk.ghetrawonkel*: 51 kwaadaardige gezwellen.ghevenijndt: 492 vergiftigd, giftig.gheuloten rome*: 1200 afgeschuimde melkroom. In betekenis is het woordverwant met vloten: drijven. Cf. Kiliaen: ghevloten .j. vloten.ghevonijnt: 342 zie ghevenijndt.ghewachten: 685 voorzien, vooraf weten.ghewade: 643 ingewanden. ZieMnl. Wdb. s.v. gewaet.ghewallen: 418, 727 gekookt, volt. deelw. van wallen.ghewellet*: 1059 kookt het.ghewelt: 1224 gekookt.ghewichtich (euen -)*: 35 van gelijk gewicht. Niet in deze betekenis in hetMnl.Wdb.ghewinnen: vte te - 624 eruit te krijgen.ghewonnen: 1069 geboren, volt. deelw. van ghewinnen. Zie hierboven.gheytijn vleesch: 765 vlees van de geit.gheytine melc: 659, 725 geitemelk.ghimme: 394 edelsteen. Cf. Fr. gemme.ghinbere: 390 zie gengebaer.ghingebaer: 1318, 1335, 1341, 1351 zie gengebaer.ghinghebaer: 1386 zie gengebaer.ghinghebare: 1310 zie gengebaer.ghinghebeere: 2, 36, 318 zie gengebaer.ghremil: 88 glad parelkruid, steenkruid (Lithospermum officinalis L.), in hetLat. milium solis of lithospermum genoemd. Cf. Fr. grémil en Herb. 322-323.gichtloept*: 746 zich verplaatsende soort jicht (lopende jicht).ginbars (wits -): gen. sing. 467 zie gengebaer.gingghebare: 468 zie gengebaer.gingiber: 942 zie gengebaer.gladie(n)*: 131, 371, 644, 1009, 1019 bedoeld is ofwel geel lis (Irispseudoacorus L.) ofwel zwaardlelie (Gladiolus communis L.). Cf.Herb. 189-190en 323-324.glae coel*: 765 gloeiende (houts)kool.glas(e): 1326, 1328, 1330, 1332 urineglas.glorifilaet: 185, 230, 321, 347, 553 nagelkruid (Geum urbanum L.). Cf. Herb.317: ‘Ende daer omme heet mense gariofilaet. om dat si bina riect alse garoffelsnagelen’.glorifilaet zaet: 359 zaad van glorifilaet. Zie hierboven.glorifilate(n): 471, 1011, 1013 zie glorifilaet.gonderaue: 433, 458 hondsdraf, aardveil, onderhave (Glechoma hederacea L.).Cf. Herb. 286-287.


428

gorsen seil*: 187 betekenis onzeker.gorten*: 269 een ziekte of een soort wonde, wellicht hetzelfde als, of sterkgelijkend op een fistel. Mogelijk corrupt voor gaten.gorts: gen. sing. 1183 van gort, d.i. hier zemelen (vgl. 6).gotose*: 379 jicht. Cf. Fr. goutte.gotte*: 169 zie hierboven.goud bloem(en): 102, 928, 949 hetzelfde als gaut bloemen. Zie aldaar.gout bloemen, -cruut: 548, 650 zie gaut bloemen.goutblome: acc. sing. 536 zie gaut bloemen.gout wert: 830 hetzelfde als gaut wort. Zie aldaar.goutworm(e): 1) 853 volgens hetMnl.Wdb. glimworm, wellicht echter de naamvan Spaanse vliegen, cantharides genoemd. Cf. Peter v. U. s.v. Goltkefer. 2)977 in dit nummer is bedoeld ‘goutwort’, zoals blijkt uit de vergelijking met592.goutwort(e)*: 592, 815, 823, 829, 842 hetzelfde als gaut wort. Zie aldaar.gracioes: 468 weldoende, helende.gratia dei: 813 de naam die aan verscheidene pleisters gegeven werd; werd aldusgenoemdwegens de wonderbare uitwerking die men eraan toeschreef. Cf. Peterv. U. no 2: ‘gracia dei ... ist ein gut pflaster, daz hat dorumb den namen daz mannicht pald sein geleichen mag gefinden, daz also heilsam sey ...’. Menonderscheidde een ‘grote’ en een ‘kleine’ g.d.. Beide komen voor in het Lib.Avic. no 42 en 43.graueel(e): 81, 360, 361 zand, grind, steen in de nieren of in de blaas.grawen: 1329 grauwe.grecia porcis: 419 Lat. vet van het zwijn.greine: 1) 553 essentieel bestanddeel. 2) - de paradijs 318 een aangenaamriekend, driekantig zaad, voortgebracht door een Guinese plant (Ammonummeleguetta L.): paradijskoren, cardamon. Wordt ook granum paradisi geheten.grenseric: 815 wellicht schrijffout voor genseric. Zie aldaar.grensing: 1055 een plant, wellicht te identificeren als vijfvingerkruid, kruipendeganzerik, zilverschoon (Potentilla reptans L.). Cf. Herb. 421-422. ZieMnl.Wdb. s.v. grensinc.greyne paredijs: 468 zie greine 2).grimel*: 478 hetzelfde als ghremil. Zie aldaar.grimil*: 83 zie ghremil.grise*: 299 een plant, hetzelfde als grissconte. Zie hieronder.grissconte*: 990 dikwijls in het Mnl. ook grisecom genoemd: aardrook,duivekervel (Fumaria officinalis L.). Cf. Herb. 307-308. In De Vr. no 192 en310 komt de vorm griseconte voor.grodroch*: 514 kwaadaardige geesten, spoken. Het woord is verwant metgedrocht. Cf.Mnl. Wdb. s.v. gedroch.groef: 1115 grof.groen van spaengen: 896 koperroest, groenspaan, in het Latijn aerugo en cuprumsubacetium geheten.


429

groenre: 729 jonger, verser.groeue: 1306 grove.groffels nagle: 137, 318 hetzelfde als geroffels nagle. Zie aldaar.gronde: 1329 bodem.grondes wile*: 258 wordt in het recept samen met wierook gebruikt tegen‘ghesneden zenuwen’. Wellicht is een plant bedoeld. Het woord heb ik nergensanders aangetroffen. In het Middelengels komt wel gronswalle voor voorkruiskruid (Senecio vulgaris L.); wellicht is deze plant hier bedoeld.gront: 782 wellicht corrupt voor gumme serapinij, d.i. sagapenum, een witgomhars, vermoedelijk afkomstig uit Ferula szowitzinan D.C. Zie Lib. Avic.153.gurtte: 418 zie gorts.gutte (rode -): 549 erysipelas, de belroos, St.-Antoniusvuur. Deze in hetMnl.Wdb. aarzelend gegeven verklaring vindt steun in het Lib. Avic. no 19, waar menleest: ‘Gutta rosaces. dats een ongemac dat men scelt de rose ...’ (p. 79).

H

haes(ch): 775, 1040 hees.haghe stekel wortele*: 653 wortel van hagedoorn, meidoorn (Crataegusoxycantha L.).hamelen: 847 van de hamel (adjectief).hamels roet: 1167 vet van de hamel.harde: 342, - seere 549 zeer (vlug).hars: 700 - es i cruutmisschien harstwortel, heesterachtig doorwas (Bupleurymfructicosum L.).harts hoern: 773, 914 hoorn van het hert, een veel voorkomend geneesmiddel.hasel blade: 617 bladeren van de hazelaar (Corylus avellana L.).hasel noet(en), - noten: 713, 740, 925, 1130, 1267 vruchten van de hazelaar.Zie hieronder.haueren gorte*: acc. sing. 1322 havermeelpap. ZieMnl. Wdb. s.v. havergrutte.hazel blade(n): 585, 627 bladeren van de hazelaar (Corylus avellana L.).hazelnoten: 554 vruchten van de in het wild groeiende hazelaar. Zie hierboven.he(e)de(r) netelen: 433, 570, 1025 een soort netel, een van de soorten van hetgeslacht Urtica. Cf. Herb. 484-485.heeffel van biere*: 38 biergist. Cf. Peter v. U Gloss. s.v. Heffe en ditzelfdewoord inMnl. Wdb.heelplaester*: 749 helende pleister.heelsalf*: 946 helende zalf.heems(e): 569, 581, 584 heemst (Althaea officinalis L.).heemsel*: 1144, 1279, 1280, 1281 zie hierboven.heems(e) wortel(en): 339, 981 wortels van heems(e). Zie aldaar.heert: 1016 haard.


430

heet: 1349 heeft.hefen*: 467 gisten.heffe: 1113 bezinksel in dranken, of zuurdesem. Zie heeffel van biere en effe.hellenbellen*: acc. sing. 859 - ende is scerlinc gevlekte scheerling (Coniummaculatum L.). Cf. Herb. 248-250.helpich: 677 behulpzaam, nuttig.hemense: dat. sing. 293 hetzelfde als heems(e). Zie aldaar.hems: 608 hetzelfde als heems(e). Zie aldaar.hemst wortelen: 737f wortels van heems(e). Zie aldaar.henip: 985 hennep, kemp (Cannabis sativa L.). Cf. Herb. 241-242.hennen kerse*: 1214 dit woord heb ik nergens anders aangetroffen; misschienhetzelfde als vogelkers (Prunus padus L.) of sterremuur (Stellaria media L.).hennen smout: 829, 842 vet van de kip.henp: 734 hetzelfde als henip. Zie aldaar.herbam: - porcini 181 varkensgras (Polygonum aviculare L.); - roberti 256, 317robertskruid (Geranium robertianum L.).herde: 1) 260 haard. 2) 420, 484, 485, 807 zeer.herden: 1248 harde.herpoes*: 833 harpuis, een mengsel van zwavel en hars. ZieMnl. Wdb. s.v.arpoys.hersenbecken: acc. sing. 15 hersenpan.herssenleuer*: 877 lever van het hert. Cf. Duits Hirsch.hertshoren: 1161 zie harts hoern.herst(t)onghe: 842, 889 hertstong, tongvaren, miltkruid. (Aspleniumscolopendrium L.). Cf. Herb. 329-330.hert: 1054 hard, gezwollen.herte euel: zie therte euel.hertsen: 1099 hartje.herts ho(e)ren: 179, 186, 221 hetzelfde als harts hoern. Zie aldaar.herts horne: 180 zie hierboven.herts merch*: 281, 1160 merg van het hert.hertstong(h)e: 737b, 1324, 1357, 1370 zie herst(t)onghe.hertstunghe(n): 1331, 1342, 1352 zie herst(t)onghe.herwen: 338 hetzelfde als geru(wen). Zie aldaar.heten: 929 heet worden.hette(n): 1034, 1315 hitte, verhitting.hettet: 1366 verhit.heuet huut*: 54 zwelt op.heyder netel: 1106 zie he(e)de(r) netelen.heylighen dage (alre -)* 1387 Allerheiligen, 1 november.hiechtichede*: 994, 1018 jicht, verlamming.hiifte: 975 klimop, veil (Hedera helix L.). Cf. Herb. 229-231.hinde: 497 hinde.


431

hinne: 76 hen, kip.hoede: 424, 425 hoofd.hoefdekijn: 1061 hoofdjes, stukjes.hoefde loecx: 1015 wortelbollen, teentjes van look (Allium sativum L.). Cf.Herb. 205-207.hoefsweer: 842, 932 hoofdpijn.hoeft: 1107 zie hoefde loecx.hoeftadren: 26 twee aderen in de armen gelegen, die men dacht rechtstreeksmet het hoofd verbonden te zijn.hoeftsveer: 1035 hoofdpijn.hoeftsweer: 758, 862 zie hierboven.hoeftswer(e): 1234, 1308 zie hoeftsveer.hoeftzwe(e)r(e): 194, 369, 371, 415, 480, 490, 676, 939, 957, 1007, 1168, 1191zie hoeftsveer.hoelwortel: 792, 795, 1282, 1314 twee soorten worden in de middeleeuwenonderscheiden: de lange en de ronde soort, respectievelijk gemene pijpbloem(Aristolochia longa L.) en de ronde aristologia (A. rotunda L.). Cf.Herb. 180-182en Peter v. U. Gloss. s.v. Holwurtz.hoenre smeer*: 1373 vet van de kip.hoenre vederen*: 876 pluimen van de kip.hoerne: 1328 hoorn.hoet: 422, 437, 446, 449, 1284, 1333, 1366, 1368 hoofd. Zie ook thoet.hofkarsen: dat. pl. 212 tuinkers (Lepidium sativum L.). Cf. Herb. 381.hofmenten: 309 rondbladige munt, witte munt (Mentha rotundifolia L.). Cf.Herb. 262-263.hoir: 1079 hun.holwert: 49 betekenis onzeker: ter waarde van een hol, d.i. een handvol (?); daarer in het recept sprake is van kwikzilver past deze betekenis echter niet goed.holwort: 828 hetzelfde als hoelwortel. Zie aldaar.hondert blade(r): 580, 583, 623 volgens Dodoens werd de naamHecatontaphyllon, centifolia of Hondert-bladt gegeven aan sommige roossoorten.Volgens Van Leersum werden de bloemen van granaatappel tot in de 12e eeuweveneens met die naam aangeduid.honds quade*: witten - 575, witte van - 576 witte uitwerpselen van een honddie een tijd lang uitsluitend met beenderen gevoed werd. Het is het bekendealbum graecum.honds rebbe*: 26, 200, 230 smalle weegbree, hondsribbe (Plantago lanceolataL.). Cf. Herb. 424-425 en Kiliaen: ‘honds-ribbe: Plantago minor, lanceolata,quinquefolia’.honds ribbe*: 580, 582, 595 zie hierboven.hongheren: 382 honger hebben, honger krijgen.hons hor*: 1344 uitwerpselen van de hond.hons quaet*: 858 hetzelfde als hierboven.hons rebbe*: 636 zie honds rebbe.


432

hons ribbe*: 484, 610 zie honds rebbe.hons stront: 418 uitwerpselen van de hond.hontsquade*: 327 hetzelfde als honds quade. Zie aldaar.honts rebbe*: 192, 291 hetzelfde als honds rebbe. Zie aldaar.hontsribbe(n)*: 830, 1205 hetzelfde als honds rebbe. Zie aldaar.hoofkarsen: dat. pl. 209 hetzelfde als hofkarsen. Zie aldaar.hooftsvere: 1083 hoofdpijn.hooftsweer: 1062 hoofdpijn.hooft zwere: 494, 528 hoofdpijn.hopen: 842 heup.hoppe: 792 hop (Humulus lupulus L.). Cf. Herb. 330-331.horedia: 624 bedoeld is hordeia, d.i. gerst (Hordeum vulgare L.). Cf. Herb.383-384.horen: 1069 haar (bezitt. vnw.).horselen: 100 horzels.hostte: 436 hoest.houede van haringhe: 75 haringkoppen.houele: 444 bullen of - of sproten gezwellen, verhevenheden op de huid. Zieook hieronder.houelen*: 433 zwellen, d.i. houele, heuvels vormen. Cf. Kiliaen: ‘houelen /heuuelen. Assurgere in cliuum, excrescere in collem exuberare’.houen: 1119 oven.huemst(e): 1005, 1012 hetzelfde als heems(e). Zie aldaar.huer: 1123 uur.hulpelijc*: 255 hets - het is een hulp, het helpt.huppel bramen*: dat. pl. 567 hondsroos (Rosa canina L.). Zie De Vr. no 79. Cf.Oudengels heop-bremel en Engels hip-bramble.husekine: dat sing. 207 huisje.huuch: 746, 952, 1367 huig, Lat. uvula. Ook als naam van een ziekte: gezwollenhuig.huuf: 294, 296 hetzelfde als hierboven.huus backen: 640 thuis gebakken, zelf gebakken.huusloec: 857, 961, 1061, 1333, 1345 huislook, donderblad (Sempervivumtectorum L.). Cf. Herb. 468-469.huusloec sap: 1366 sap van huusloec. Zie hierboven.huuslooc: 1357 zie huusloec.huysmuer: 1180 muurkruid (Stellaria media L.).

I

iecht(e): 350, 364, 367, 385, 393, 409 jicht, podagra.ifschen: 842 van klimop (Hedera helix L.). Cf. De Vr. hijft, yfte, enz. Cf. ookHerb. 229-231.


433

ignis zodomorum: 393 blijkbaar een ziekte; ignis duidt op een huidontsteking;zodomorum doet aan een geslachtsziekte denken.ijsoepe: 737g zie isope.ijwers: 462 ergens.ina(n)der: 537, 1146 ingewanden.insieden: 1324 gedeeltelijk laten verdampen bij het koken.inwardt: 336 erin.inwert: 907 inwendig.iocket: 929 jeukt.ioect(e): 1139, 1299, 1307, 1309, 1379 jeukte.isope: 966, 972 hysop (Hyssopus officinalis L.). Cf. Herb. 345-346.iuchticheit: 248 jicht, verlamming.

J

jacob(s) dach: 343, 1067 de feestdag van de broer van Apostel Johannes, gevierdop 25 juli.Jans (sunte -): 1383 H. Johannes de Doper. Feestdag 24 juni.Janscruud (sinte - )*: 256 hertshooi, Sint-Janskruid (Hypericum perforatum L.)Cf. Herb. 342-343.Jans daghe (sent -): 150 zie hierboven.jocte: 1019 hetzelfde als ioect(e). Zie aldaar.juchtichede: acc. sing. 246 hetzelfde als iuchticheit. Zie aldaar.juniuere: 510 hetzelfde als geneuere. Zie aldaar.

K

kaelmie (witten - )*: 1171 kalamijnsteen, Lat. lapis calaminaris of Zincicarbonas, d.i. zinkcarbonaat met ongelijke hoeveelheden zinksilicaat; hetgesteente is bruinwit van kleur.kalmijnsteen*: 612 zie hierboven. Cf. Kiliaen: ‘kalmensteen, lapis calaminaris’.kameren: ter - gaen, 369, 898 stoelgang hebben.keern (binnen -): 668 binnen het lichaam blijven.keilende*: 1340 pijnlijke.kellet: 1340 kwelt, pijnigt.kempe: 484, 599 kemp, hennep (Cannabis sativa L.). Cf. Herb. 241-242.kempen(s): 553, 556, 559, 959, 1137, 1167, 1194 van kempe. Zie hierboven.kempijn: 482 zie hierboven.kempinen: 336, 601 van kempe. Zie aldaar.kempsaeds: gen. sing. 570 zaad van kempe. Zie aldaar.kempzaet: 359, 629 zaad van kempe. Zie aldaar.


434

kenebacken: 1315 kinnebak.kenker: 840 kanker.kenp(s): 734, 735 (van) kempe. Zie aldaar.kerce: acc. sing. 1030 kaars.kerle: acc. pl. 554 kernen, pitten.kernen: 84 stenen, pitten.kerse(n): 483, 511, 513, 613, 1001 waterkers, sterrekers (Sisymbrium nasturtiumL.). Cf. Herb. 380-382.kersen zaet*: 512 zaad van waterkers. Zie hierboven.kerspe*: 225 koedil, stinkende kamille, paddebloem (Anthemis cotula L.). Cf.Ant. Nic. s.v. kerspelie.kerspella: 842 zie hierboven.kersse(n): 479, 505, 659 waterkers. Zie kerse(n).keruekere*: acc. sing. 83 uit de kontekst blijkt dat een plant of een vrucht bedoeldis. Het woord is wellicht corrupt en de betekenis is mij niet duidelijk. Mogelijkis wel bedoeld kersebere d.i. vogelkers (Prunus padus L.).keruel(e): 82, 230, 234, 255, 883, 919, 1157, 1381 ofwel tuinkervel (Scandixcerefolium L.) of de wilde kervel (S. odorata L.). Cf. Herb. 270.keruel(l)en: 83, 104, roeder - 163, 274 zie hierboven. Met roeder zal wel rauwebedoeld zijn.keruel saet: 958 zaad van keruel(e). Zie aldaar.kijnder bedde: acc. sing. 879 kraambed (puperium).kinchoeste*: acc. sing. 389 kinkhoest. Cf. Kiliaen: ‘kinck-hoest / kickhoest.Tussis sicca, tussis inanis: tussis cum singultu sine respirandi spatio’.kints bedde: acc. sing. 514 zie kijnder bedde.knapelijn: 622 van het mannelijk geslacht.knechtkens seer: zie tknechtkens seer.knofloec: 1345 knoflook, look (Allium sativum L.). Cf. Herb. 205-207.knokel: 875 kneukel, ook vingerlid.knoken: 1340 beenderen.koccuucs looc*: 293 koekoekslook, witte klaverzuring (Oxalis acetosella L.).Kiliaen vermeldt kockocks bloeme / Kockocks look.korle: acc. sing. 878 kern, pit.korse zaet: 958 hetzelfde als kersen zaet. Zie aldaar.kuken: 1146 hen, kip, dialect: kieken.

L

lachame: 995, 997, 1005, 1009, 1022 lichaam.laden (water -): 463 water in het lichaam ophopen, dus: waterzuchtig zijn.laewet: 309 maak het lauw.laghen saet: 887 zaad van sla (Lactuca sativa L.). Cf. Herb. 357-358.lanaira: 830 zeer waarschijnlijk corrupt voor linaria. Zie aldaar.


435

lanceleye(n): 227, 268 zie hierboven.lanceneye*: 201, 225, 237 hetzelfde als lanceleye(n). Zie aldaar.lanceolate: 421 smalle weegbree, hondsribbe (Plantago lanceolata L.). Cf.Herb.424-425.lanc euel: 496, 513, 762, 1082, 1106 onderbuikspijnen, kramp in de ingewanden,koliek. Cf. Kiliaen: ‘lanck euel. Ileus, voluulus, chordapson, tormentum’. Zieook tlanc euel.lancheter*: 448 - ter leueren koliek veroorzaakt door leverstoornissen (?), ofteken in de zijde ter hoogte van de lever (?).lancken: 71, 733 lendenen.lanczuucht: 388 hetzelfde als lanc euel. Zie aldaar.langhet: 386 verlengt.lanken: 842 hetzelfde als lancken. Zie aldaar.lapati acuti: 451 er zijn verscheidene soorten lappacium: paardezuring (Rumexaquaticus L.), spinaziezuring (R. patientia L.) en ridderzuring (R. obtusofoliusL.). De toevoeging acutiwijst erop dat hier de ridderzuring bedoeld is. Cf.Herb.353-355.laserscap: 923, 1098 naam gebruikt voor verscheidene huidziekten. Cf. Herb.205 ‘Lazerie es van .4. manieren: elefancia, tyria, alepicia, die .4. specie esgeminc met coleren’.latarie: 901 wellicht corrupt voor lactuca: tuinsla (Lactuca sativa L.).latricie(n sap)*: 1305, 1324, 1342, 1351, 1357, 1387 waarschijnlijklatticie(n-sap) van tuinsla. Zie hierboven.latuarie(n): 2, 36, 83, 128, 966 electuarium: een dikke, zoete, stroopachtigemedicijn.latue: 236 tuinsla (Lactuca sativa L.). Cf. Herb. 357-358.latuwe: 289, 841 zie hierboven.latuwen saet: 911, 1198 zaad van latue. Zie aldaar.latuwe zaet: 641 zaad van latue. Zie aldaar.lauasschen*: 116 lavas (Ligusticum levisticum L.). Cf. Herb. 350-351.lauendula: 247 vreemde lavendel (Lavandula stoechas L.). Cf. Herb. 448-449.Misschien ook (L. spica L.). Cf. Peter v. U. Gloss. s.v. Lafendel.lauessche*: 105, 256 hetzelfde als lauasschen. Zie aldaar. Cf. Kiliaen: ‘lauetse.Apium grande, hipposelinum, equapium, olus atrum, petrocolinumAlexandrinum: leuisticum vulgare’.laumaent: 345 januari.lauwer boem(e): 8, 842 laurierboom (Laurus nobilis L.). Cf. Herb. 361-362.lawe(n): 929, 1044, 1070, 1072, 1094 lauw.laxatief: 76 loslijvig makend.laylien wortelen: acc. pl. 794 wortel van een van de vele soorten lelies.lazers: 172, 411 melaats, een huidziekte hebbend.lazerscap: 411 melaatsheid, ook gebruikt om in het algemeen allerleihuidaandoeningen aan te duiden.lazerye: acc. sing. 492 hetzelfde als lazerscap. Zie hierboven.lectuarie*: 1053 hetzelfde als latuarie(n). Zie aldaar.


436

ledicken*: acc. sing. 1139, witter - dat. sing. 1201 tuinsla (Lactuca sativa L.).Cf. Herb. 357-358.leegt: 1382 ligt.leest: 285 verzamelt, plukt.lelien (bladeren): 131, 1346 (bladeren van) de lelie. Zie laylien wortelen.lelien wortelen: 1346 zie hierboven.lelyen: 1213 zie laylien wortelen.lelyen wortele, zap: 476, 1350 wortels of sap van lelies. Zie laylien wortelen.leprosia: 393 melaatsheid.lesen: 1, 230 plukken, verzamelen.lesket*: 857 koelt af, lest, verkoelt.let: 1150 lidmaat.letaergyen: 504 slaapzucht.letargie: 685 zie hierboven.lettel: 487, 656, 662, 688, 696, 700 weinig.lettelki(j)n: 604, 1030 een weinig.leuende coelen: 1148 gloeiende kolen.leuer adre: 62 een van de aders die men meende met de lever in rechtstreekseverbinding te staan: vena basilica of v. hepatica, gelegen in de elleboogplooi.Deze werd hepatica genoemd omdat men meende dat men door daar te laten,de lever ontlasten kon.leuer zericheit*: 1299 pijn in de lever.leuessche*: acc. sing. 283 hetzelfde als lauasschen. Zie aldaar. Cf.Mnl. Wdb.s.v. livessche.liber: 1011 Lat. voor pond (libra).lichtdoern*: 812 likdoorn.lichten: 406 licht geven.licolissie: 1331 zoethout, kalissiehout (Glycyrrhiza glabra L.).licoriss(i)e: 36, 137 zie hierboven.liegiriomina: 843 corrupt voor lithargirium zoals blijkt uit de gelijkaardigeformule van het Unguentum album in het Ant. Nic. Zie litarginum.lien: 740 lijden, doorstaan.lignum aloes: 871 een welriekend hout van verscheidene plantensoorten, vooralvan Thymelaceeën, Bursaceeën en Rosaceeën. Het heeft met aloë niets gemeen.Cf. Peter v. U. Gloss.liin saet: 776, 788, 948 zaad van vlas, lijnzaad (Linum usitatissimum L.).lijf: 1322 daer en is gheen - an er is geen genezen meer aan.lijnsade: dat. sing. 699 zie liin saet.lijn saet(s): 1032, 1336 zie liin saet.lijn zaet: 1012, 1148 zie liin saet.lijsaet: 126, 319, 339 zie liin saet.lijzaet: 313 zie liin saet.limaturam: 899 vijlsel. In het Ant. Nic. komen voor limatura auri, l. argenti enl. eboris. Ook ijzeren hertshoornvijlsel werden in de artsenijbereidkundeaangewend. In dit recept is hertshoornvijlsel bedoeld.


437

limich: 1328 - stuuc kleverig.lim wort*: 1342 kleefkruid, kliskruid (Gallium aparina L.).linaria: 847, 889 vlasleeuwenbek (Antirrhinum linaria L.), in de middeleeuwenook wilt vlas of padde vlas genoemd. Cf. Herb. 351-352.linguam canis: 277 hondstong (Cynoglossum officinale L.).lingue canis: 421 zie hierboven.linin(e): 587, 1026 linnen.linsaet oly: 864 olie van lijnzaad, d.i. vlaszaad.linzaet: 964, 981, 982 zie hierboven.liquirissie: 1217 hetzelfde als licoriss(i)e. Zie aldaar.liscorissien: dat. sing. 76 zie licolissie.litarginum: 782 loodglit, loodglans, loodmonoxyde (Lithargyrum). Al naargelang het uit de goud- of zilversmeltoven kwam, noemde men het l. auri of l.argenti. Cf. Ant. Nic.litargi(ri)um: 783, 843 zie hierboven.locke*: 1) 95, 263 look (Allium sativum L.). 2) 80 een soort vis, waarschijnlijksteur.lode: 905 plaester ... van - een pleister van loodglans of loodwit.loec(s): 1025, 1237, 1284 (van) look. Zie locke 1).loecx: 1015 van look.loet: 1) 789, 1323, 1324, 1351 apothekersgewicht. 2) 787 het metaal lood.loke: 568, 1040, 1049 look. Zie locke 1).lomisade*: 832 poeder van - misschien te lezen louiisade d.i. lovissade gestamptzaad van lavas of lubsteke. Zie dit laatste woord.looc: 84, 123, 136, 492, 569 zie loke.loox: 97 van look. Zie loke.lorberen*: 1123, 1328, 1366 laurierbessen.lorberen olye: dat. sing. 1380 olie van lorberen. Zie hierboven.lorboren: 1326 hetzelfde als lorberen. Zie aldaar.louesschen: 459 hetzelfde als lauasschen. Zie aldaar.loys euel (sente -): 304, 392, 552 een ziekte aan de benen die Jan Yperman alsvolgt beschrijft: ‘... vele gaten omtrent den enckel dat ter fisteleringen uut gaetbeen som cleine som groet. Sulke meesters seggen ons dat senteloys-evel es’.(Van Leersum, 164).lubsteke: 1381 bedoeld is lubstekel: lavas (Ligusticum levisticum L.). Cf.Herb.350-351 en Peter v. U. Gloss. s.v. Lübstückelwurtz.luceret*: 1324 wordt het klaar. Eiwit werd (en wordt) gebruikt om oplossingente klaren.luchter(en): 1124, 1339 linker.lufter: 1124 linker.lunaria: 816 waarschijnlijk hetzelfde als linaria. Zie aldaar.luttel: 457, 842, 864, 875, 881, 959, 978, 982, 1135, 1140, 1148, 1253, 1277,1324, 1357, 1365, 1371, 1383, 1384 weinig.luxurie: 1298 geslachtsdrift, wellust.


438

lyeden: 1311 mensen, lieden.lyzaets: gen. sing. 1183 hetzelfde als liin saet. Zie aldaar.

M

macedonie*: 1340 peterselie van Macedonië. Over de identifikatie van dezeplant bestaat betwisting: men denkt vooral aan grote eppe (Smyrnium olusatrumL.) en steeneppe (Sison amomum L.). Cf. Herb. 402.macersuucht: 388 de ene of andere huidaandoening, melaatsheid, mazelen, enz.Cf. masersocht in Th. Scellinck.maeechden cruet*: 737c maagdepalm (Vinca minor L.).maegden was: 1013, 1026 klaar was uit versgebouwde raten die nochmet honignoch met de eieren van de bijenkoningin in aanraking gekomen zijn en daaromals maagdelijk beschouwd werden. Cf. Peter v. U. p. 406.maghe adren*: 417 een ader op de hand, tussen de kleine vinger en de ringvinger,die geacht werd rechtstreeks met de maag in verbinding te staan.magheden wasse: dat. sing. 201 zie maegden was.maghedijn was: 230, 257 zie maegden was.malevesey: 745 malvezij, een zoete wijnsoort.malewe (witte -): 737b zie malue.malua uisca: 635 in de Alfita lijst komt malva viscus voor als synoniem voormalue. Zie hieronder.malue: 96, 100, 225, 226, 555, 997 groot kaasjeskruid, maluw (Malva silvestrisL.). Cf. Herb. 364-365.maluwe(n): 38, 52, 66, 218, 566 zie hierboven.mamme: 686 vrouwenborst.mancop (witten -): 1257, 1258 slaapbol, heul (Papaver somniferum L.). Cf.Herb. 391-392.mancop saet, -zaet (wi(j)t -): 1045, 1057, 1298 zie hierboven.mandelmoes*: 1322 brij van amandelen. Cf. Kiliaen: ‘mandel ... .j. amandel’.mandragora: 353, 841 alruin, waarvan in de middeleeuwen eenmannetje en eenvrouwtje onderscheiden werden, de eerste heeft bladeren als een biet, de laatsteals sla. Voor de mannelijke variëteit is bedoeldMandragora officinalis L. envoor de vrouwelijkeM. autumnalis Spreng. Cf. Herb. 360-369.manibus testicleris: 353 de mandragorawortels vertoonden, zoals bekend, eenvage gelijkenis met het menselijk lichaam;manibus en testicleris (corrupt voortesticulis) wijzen erop dat hier bepaalde delen van de wortel van de mannelijkemandragora bedoeld zijn. Zie hierboven.mankop zaet (wit -)*: 957 zie mancop.marc: 1) zie dmarc. 2) 1324 een gewicht vooral voor goud en zilver, ter waardevan een half pond, zes ons. Cf. Peter v. U. Gloss. s.v. Mark.marcaton (salue -)*: 842 zie mercatio.march: 1340 merg.


439

marck saet*: 770 zaad van tuineppe, selderie (Apium graveolens L.). Cf. Herb.196-197.marcuria(e)l(e): 23, 252 eenjarig bingelkruid (Mercurialis annua L.). Cf.Herb.370-371.marmoeten*: adj. 317 van een marmot. In deze betekenis niet in hetMnl. Wdb.marobie(n)*: 76, 737 andoorn, witte malrove (Marubium vulgare L.). Cf.Herb.406-408.marouie*: 966 hetzelfde als marobie(n). Zie hierboven. ZieMnl. Wdb. s.v.malrovie.marra: 785 lees mirra: een gomhars.marubie(n)*: witte - 132, roeder - 137 zie marobie(n). Een ‘roeder’ variëteit ismij niet bekend.marubium: 131, roede - 137 zie hierboven.mastic: 19, 76, 231, 336, 359, 813, 823, 828, 830, 842, 843, 860 hars verkregenuit Pistacia lentiscus L. Cf. Herb. 495.masticis: gen. sing. 421 (Lat.) van mastic. Zie hierboven.mastijc: 1135, 1194 zie mastic.mastike: 559, 669 zie mastic.matelieuen: acc. pl. 857 madeliefjes (Bellis perennis L.).materne*: 35; witte - 30, 34, 256; 1072 echte kamille, moederkruid (Matricariachamomilla L.). Cf. Herb. 233.mathijs dage (si/unte -): 1378, 1379 H. Matthias, een van de 72 leerlingen diena de hemelvaart van Jezus onder de apostelen opgenomen werden. Feestdag:24 februari.matre*: 525 zie materne.matren sap*: 1316 sap van matre. Zie materne.mechtich: 1328 sterk.medallen: 807, 945 met allen.mede(n): 237, 1205 meekrap (Rubia tinctorum L.). Cf. Herb. 430-431.media: 624 uit het verband blijkt een plant bedoeld: wellichtmedianus d.i. polei(Mentha pulegium L.).mediane: 1380 een bepaalde ader.meede(n): 225, 319, 321, 484, 570, roede - 629. Zie mede(n).meede zap: 615 sap van mede(n). Zie aldaar.meencop: 704witte -, swerte - slaapbol, waarvan twee soortenmedicinaal waren:de witte (zie mancop) en de zwarte. Voor deze laatste zie Herb. 187.meer(re)t: 367, 492 vermeerdert.meersvijn: 737h meerzwijn, bruinvis.melancolie: 990 een van de vier humeuren.melcke (kerrende -): acc. sing. 418 karnemelk.melden: dat. sing. 881 melde (Atriplex hortense L.).mellilotum: 852 honigklaver, steenklaver (Trifolium mellilotus officinalis L.).Cf. Herb. 372-373.melloet zaet*: 311 zaad van mellilotum. Zie hierboven.


440

mel rosaet: 780 rozehonig.mencoppyns zaet: 383 zaad van mancop. Zie aldaar.menghelen: 847 inhoudsmaat voor vloeistoffen, gewoonlijk twee pinten.menisoen: 210, 638, 667, 1017, 1131, roede - ende twitte 373 buikloop, al danniet bloederige stoelgang. Zie ook tmenisoen.menschen linaet*: 984 wellicht schrijffout voormenschen quaet. Zie hieronder.menschen quaet: 1125 menselijke excrementen.menstrua: 497, 516 maandstonden.menstruum: 517 moederkoek.mente(n): 1, 67, 76, 125, 138, 188, 310, 314, 528, 600, zwerte - 643, 685, 686,842, 884, 890, 891, 939, svarte - 1122, 1245, 1247, 1351 de verscheidene soortenvan het geslachtMentha (munt) die in de middeleeuwse geneeskunde gebruiktwerden, zijnmoeilijk uit elkaar te houden. Er bestond o.a. witte munt, pepermunt,kruismunt, poleimunt, watermunt ... Cf. Herb. passim.menten sap, zap: 492, 774, 1319 sap van mente(n). Zie hierboven.mer: 1) 950 meer. 2) 1019 men er.mercatio: 842 bedoeld is unguentum marciatum: ‘heeft sinen name na enenfisisijn die .i. hooch philosophe was ende hiet marcianus, want si quam van hemende hi vantse’ (Ant Nic.). Cf. Peter v. U. Gloss. s.v. Marciaton.merch: 288 merg.merc sap: 1369 sap van tuineppe, selderie. Zie marck saet.merkem zaet: 958 zaad van tuineppe. Zie hierboven.merken(sap): 1364, 1383 (sap van) tuineppe. Zie marck saet.merken zaet*: 1351 zie marck saet.merra: 1) 842 wortel van Tamarix gallica L. 2) 882 mirre, een gomhars.merradich: 1009 mierikswortel (Cochlearia armoriaca L.). Cf. Herb. 428-429.merre*: 656, 818 mirre, een gomhars.mertsch hoen: 598 een maartse kip.mescomen: 468 misvallen.meteli(e)ue cruud, - cruut: 25, 303, 1017 het kruid van madeliefjes. Ziemetelieue(n).metelieue(n): 201, 225, 228, 230, 234, 263, 266, 484, 610 madeliefje (Bellisperennis L.).meteliue bloemen: acc. pl. 21 de bloemen van madeliefjes. Zie hierboven.meyden bloemen (witte -): 1337 een in mei bloeiende plant: madeliefje of lelietjevan dalen (Convalluria maialis L.).meyen botere: acc. sing. 1137 in de maand mei gewonnen boter.meysche botter: 782, 786 zie meyen botere.meysche(r) bo(e)tre(n): 223, 230, 298, 485, 580, 604, 623, 1023 zie hierboven.mey wasse: dat. sing. 877 was in de maand mei door de bijen gemaakt.michiels dach (sunte -): 1386 feestdag van de H. Michaël, 29 september.migerone*: 155 migraine, chronische hoofdpijn.


441

milium solis: 1351 klein of glad parelzaad, steenkruid (Lithospermum officinaleL.) of het ruw parelzaad (L. majus L.). Cf. Herb. 322-323 en 367. Werd ookgremil genoemd.millefolium: 688, 913 - dat is gherwe duizendblad, garwe (Achillea millefoliumL.). Cf. Herb. 366.minghelse: 1001 meng ze.mirra: 487 gomhars uit de stam van verschillende commiphora-soorten. Cf.Peter v.U. Gloss. s.v. Mirre.mirradic: 487, 644 zie merradich.mirre(n): 929, 1253 zie mirra.mispil blade: acc. pl. 603 de bladeren van mispelboom (Mespillus germanicaL.). Cf. Herb. 376-377.missche: 699 mest.mistworte*: acc. sing. 516 een plantnaam (wort), gebruikt tegen pijnlijkemaandstonden. De benaming heb ik nergens anders aangetroffen; wellicht isbedoeld mistelwort d.i. maretak, vogellijm (Viscus quercus L.).mitificatum: 790 een preparaat dat zweren doet rijpen en verhardingen zachtmaakt (Lat.).mixture: 347 mengsel.modica aceti: 365 een weinig azijn (Lat.).moedernaect: 649 geheel naakt, spiernaakt.moer met roden bloemen: 813 de toevoeging roden bloemen wijst erop dat hierguichelheil (Anagallis arvensis L.) bedoeld is, een plant die dikwijls van degewone muur (met witte bloempjes) (Stellaria media L.) onderscheiden werd.moer besyen: 711 in het Lat. mora domestica geheten. De vrucht van demoerbeiboom (Morus niga L.). Cf. Herb. 375-376.moerbeyen: 918 zie hierboven.moerboem: 926 zie moer besyen.moere: 1325 modder, slijk.moetheide: 114 vermoeidheid.morbum caducum: 348, 366, 385 vallende ziekte, epilepsie (Lat.).morelle: 26, 58, 149, 205 Franse naam van de zwarte nachtschade (Solanumnigrum L.). Cf. Herb. 462-463.mormael: 392 roede - ofwel een gezwel op wonden aan de benen, ofwelmoedervlek.morphea: 492 een huidziekte: ‘M. es ene smerte die comt in die huut ... somedie plecken sijn wit, some root ende som sijn si swert’ (Ant. Nic.).moru, morwe: 499, 1040 zacht, murw.moscate(n): 876, 907 noten van de muskaatboom (Myristica fragrans Houtt.).Cf. Herb. 496, 2e kol.most: 1386 gistende, jonge wijn.mostaert zaet: 1008, 1318 in het Lat. sinapis geheten. Men onderscheidde tweesoorten mostaardzaad, wit en zwart (Sinapis alba L.). en (S. nigra L.). Cf.Herb.474-475.


442

motalen: 201 metalen.muer: 254 gewone muur met witte bloemen (Stellaria media L.); - met roderbloemen: Zie moer.mueruwet: 998 maakt het murw, zacht.munte (groene -): 1007 groen kruid van munt, een van de vele soorten van hetgeslachtMentha.musscaten (bloemen): 487, 1341, 1351, 1386 gemalen muskaatnoot. Ziemoscate(n), mvsscate (bloeme): foelie, macis.muusore(n)*: 1381, 1382 in het Lat. pilocella geheten. Er werd onderscheidgemaakt tussen de p. major en de p. minor. De eerste is te vereenzelvigen metlangharig havikkruid, muisoor (Hieracium pilosella L.); de kleine soort metdroogbloemen, rozenkransje, kattepoot (Gnaphalium dioicum L.). Cf. Herb.402-405 en Kiliaen: ‘muys-oore en muysen-horen’.mvsscate (bloeme): 1299, 1300 zie musscaten (bloemen).myrre: 611, 882 zie mirra.mytificatium: 790 zie mitificatum.

N

nachtscade(we)n: 1011, 1013 zwarte nachtschade, zwart bitterzoet (Solanumnigrum L.). Cf. Herb. 462-463 en Peter v.U. Gloss. s.v. Nachtschatte.naeij hooeij*: 737g hooi van nagras.naescade water: 447 aftreksel bereid uit nachtscade(we)n. Zie hierboven.naest: 1120 aan, op.naghelen: 1301, 1351 kruidnagel (Caryophyllus aromaticus L.).naghelkine: 1341 kleine kruidnagels. Zie hierboven.nagle: 468 zie naghelen.napkijn: 32, 59 kroes, schaaltje, kommetje.nappe: acc. pl. 151 drinkbeker, kom.naschaden: 43 zie nachtscade(we)n.nase: acc. sing. 1214 neus.nassc(h)ade(n): 44, 51, 54, 291, 471, 482, 549, 553, 841 zie nachtscade(we)n.nasturcium: 247 waterkers, sterrekers (Sisymbrium nasturtium L.). Cf. Herb.380-383.nauwe: 1) 487 goed. 2) 563 van nabij.neder sijn: 847 uithangen.negen oech: 746 naam van een kwaadaardige samengestelde zweer: negenoog,bloedvin.neppe*: 1, 20 kattekruid (Nepeta cataria L.). ZieMnl. Wdb. s.v. nepta.nese gaten: 935 neusgaten.nese(n)*: 1) 144, 540, 935, 1091 neus. 2) 888, 902 werkw. genezen. Als werkw.niet in hetMnl. Wdb.net: 91, 173, 227, 640, 647, 907 maak (het) nat.


443

netel(en): 53, 156, 165, 225, 273, 502, 592, 976, 978, 979, 993, 1126; roeder -55, roeden - 149; clenen - 274, cleynen bernende - 815; meester - 932, 1062,1192; grote(r) - 322, 431. Verscheidene soorten van het geslachtUrticawordenin de middeleeuwen onderscheiden: de kleine brandnetel (U. urens L.), de grotebrandnetel (U. dioica L.) en de Roomse brandnetel (U. pilufera L.). Cf. Herb.484-485 en Peter v.U. Gloss. s.v. Nessel.netel(en) zaet: 503, 1329 zie netel saet.netel saet: 840, 878 zaad van een der soorten van het geslacht Urtica. Zienetel(en).netelzade: acc. sing. 54 zie hierboven.netel water*: 452 aftreksel van netels. Zie netel(en).neten*: 120, 121, 930, 931 luizeneten.netse: 81, 867 maak ze nat.net(te)*: 1) 392 maak nat. 2) 1114, 1123 urine. Komt in deze betekenis in hetMnl. Wdb. niet voor.nettelen: 225, zie netel(en); 737d de toevoegingen ‘die niet en netelen’ en ‘witteblomkens’ wijzen op dovenetel (Lamium album L.).netten: 336, 351, 559, 862, 1167, 1194 nat maken; nettense 768 ze nat maken;nettent 351, 559, 1214 het nat maken.netter: 223 maak erin nat.nettet: 76, 358, 482 maak het nat.nie(en): 831, 849, 1329 nieuw(e).nieleiden*: 541 pas gelegd, vers.nieute: 547 te - werden vernietigd worden, verdwijnen.niy: 842 nieuw.no: 724 noch.node: 1203 moeilijk.noeslocken*: 73 neusvleugels. Cf. Kiliaen: ‘neus-loke. vetus Naris’.noeten: 631, 632 noten. Zie hieronder.nokernoten boeme*: 163 in het Lat. nux usualis genoemd, d.i. de vruchten vanJuglans regia L.noli me tangere: 379, 555 een soort hardnekkige zweer, ‘een fenynige, rebelle,ende onhantsame ulceratie, die seer furieus ende wreet onder de hant wort...Daeromme dat sommige desen kancker Noli me tangere ghenoemt hebben, datis te segghen, en raect my niet met eenighe scherpe, of sterke dingen, op dat ickniet ergher, ende furieuser en worde’ (Van Leersum).noopse: 101 raak ze aan.nopet: 273 kwelt, aanraakt.noselocken*: 7, 138, 139, 145 neusvleugels. Zie ook noeslocken.nose(n): 430, 431, 447, 452, 453, 876, 935, 1039 neus.note muscaten: 468 zie moscate(n).nouem: 346 de negende (dag).nv(en): 787, 1106 nieuw(e).nustren*: 505, 509, 685 neusgaten of neusvleugels. Cf. Duits: Nüstern.


444

nuterium: 867 uit de kontekst blijkt dat wellicht een plant bedoeld is. Het woordis waarschijnlijk corrupt voor nasturtium. Zie nasturcium.nuwe(n): 1107, 1323 nieuwe.nwen: 1123 nieuwe.nychomedes dage (sinte -)*: 1382 bedoeld is de H. Nicomedes, waarvan dededicatio ecclesiae in het bisdom Trier op 1 juni gevierd werd.nye(n); 1) 813, 814, 841, 939 nieuw(e). 2) 1179 nooit.nyes: 842 nieuw.nyet: 922 niet.nyewe backen*: 1387 nieuwe, nieuwgebakken.nyewe(n): 783, 784, 1140, 1167, 1170, 1171 nieuwe.

O

occimelle*: 996 volgens Pseudo-Mesues is het een samenstelling bestaande uitde drie ingrediënten: honig, azijn en water.occumelle*: 83 zie hierboven.oclarata: 248 naam van een plant, gebruikt tegen jicht. Het Latijnse woord iscorrupt voor scelerata, d.i. blaartrekkende boterbloem (Ranunculus sclerataL.).odevaerts misch*: 508 uitwerpselen van de ooievaar.odeuare: 280 ooievaar.oechgen: 812 oogje, topje.oech water(gen): 754, 798 oogwater(tje).oer lepeltgen: 760 oorlepeltje.oermonden*: dat. sing. 1006 koningsvaren, Sint-Jansvaren. Zie omoede(n).oest(e): 342, 346 oogstmaand, augustus.oestmaende: dat. sing. 342 zie hierboven.oext: 1232 oogsttijd.of stroeken*: 454 afdoen.oghebrauwen: 500, 501 wenkbrauwen.oirriten: acc. pl. 1115 waarschijnlijk corrupt voor erwiten, tuinerwt (Pisumsativum L.). Zie de aantekening bij dit nummer.oket: 1306 vermeerdert.ola (roden -): 842 in het verwante Unguentum marciatum (Ant. Nic.) staat rootolysaet d.i. zaad van papaver (Papaver rhoeas) of (P. niger L.).ole: 841 zie hierboven.oleum benedictum: dat. 845 voor de bereiding van deze olie worden verschillenderecepten aangetroffen.olibanum: dat. 813 grote wierookkorrels (oleum libani).olibaye: 317 olie gemaakt van bessen: meestal laurierbessen, de vruchten vande laurierboom (Lauris nobilis L.).olie van ba(a)yen: 961, 981 zie hierboven.


445

olie bayen: 318 zie olibaye.oli rosaet*: 851, 856 nog niet ontloken rozeknoppen werden in olie gemacereerden gedistilleerd, waarna het distillaat gedurende veertig dagen in de zon geplaatstwerd en ten slotte gefilterd.oliuen: 339, olie van - 414 olijfolie, geperst uit de vruchten van de olijfboom(Oleum europaea L.).olium rosarum: 1234 rozenolie. Zie ook oli rosaet.oliwit*: 1355 uit de kontekst blijkt ceruse of loodwit bedoeld. Dit legt echterhet element oli- van het woord niet uit.olla rudi: 899 zeer waarschijnlijk is oleum de ruta bedoeld: de bladeren vanwijnruit (Ruta graveolens L.) gedurende 15 dagen in olie gelegd, daarna gekookten gefilterd.oly van beyen: 941 zie olibaye.oly violaet: 844, 848, 863, 892 in het Lat. oleum violaceum genoemd. Oliewaarin viooltjes gekookt worden.oly(en) rosaet: 579, 844, 848, 863 zie oli rosaet en roes oli.ombint: 492 ontbindt, maakt loslijvig.ommeloep*: 780 het springet vier hiet den - zich verplaatsende rode huiduitslag,gordelroos, zona, herpes zoster. Cf. ommeleghe in Th. Scellinck en Kiliaen:‘omloop / sprengh-vier: Herpes, zona, Ignis sacri species, humanum corpuscircumrepens’.omoede(n)*: 77, 78, 79, 230, 582, 604 koningsvaren, Sint-Jansvaren (Osmondaregalis L.). ZieMnl. Wdb. s.v. osmonde.omonde(n)*: 225, 246, 262, 266, 270 zie hierboven.oncien: acc. pl. 842 ons, het gewicht (480 grein).onderblijft: 517 achterwege blijft.onderhauich: 404, 432, 443, 468 onderhevig.ondermoeten: 210 ontmoeten.onder roere: 696 bestrijk van onder.onderwinden: 1114 behandelen, proberen te genezen.onderwindi: 1326 probeert gij, waagt gij.ondoense: 1193 lees ontdoense d.i. gaan ze weer open (de wonden).ondoet: 1297 ontdoet d.i. maak los.ongans(e): 83, 697, 708, 729, 1261, 1262 ongezond, ziek.ongansede: 733 ongezondheid, ziekte.onganser: 337, 732 ongezonder.ongansheit: 728 zie ongansede.ongepiint, ongepijnt: 737e, 760, 762, 794, 795 niet gezuiverd, natuurlijk.onghecuwet*: 81 ongekauwd.onghedwaghender: 1148 ongewassen, ongereinigd.onghedwegen: 982 ongewassen, ongereinigd.onghel: 823 vet, smeer, reuzel.onghesmonten: 609, 841 ongesmolten; de evolutie olt > ont komt sporadischvoor in het Mnl. Zie ook ghesmonten.


446

onghetemperden tide: 697 op een hete tijd van het jaar (zomer).onlokeghen mortier*: 599 een mortier waarin nooit look geweest is.ons: 813 apothekersgewicht. Zie oncien.ontbaren: 1359 ontberen.ontclaren*: 1058 troebel maken.ontcrompen: 909 samengekrompen, weggekrompen.ontdoet: 244, 474, 564 doet open, opent.ontfaet: 696 ontvangt, wordt bevrucht.ontfanct: 799 opgaat? (gezegd van de maan).ontfoncken: 857 ontstoken.ontgaet: 436, 445 verliest.ontgonnen: 210 ontloken.onthouden: 94, 161, 1070, 1094 inhouden.onthoudt: 76 houdt.ontidich: 1386 niet gepast, ontijdig.ontkeert van sinne: 29 buiten zinnen, zinneloos.ontkommere: 384 zuivert.ontsien: 463 bevreesd zijn voor.ontwe(en): 144, 192, 323, 334, 348, 383, 411, 418, 433, 456, 458, 539, 572,703, 809, 950, 1153 in stukken.ontwien: 1070, 1094 zie hierboven.operiments: 164 naast het rode operment (zie hieronder) onderscheidde menook geel o., d.i. auripigmentum, geel arseensulfide.operment (root -): 853 rood operment, ook realgar of sandracha genoemd, isnatuurlijk arseensulfide.opgaen: 820 open gaan.oplopen: 978 uitzetten, zwellen.orabele vander zee*: 119 ahorn (Acer major L.). Cf. Fr. érable.orbaren: 847, 901, 936 gebruiken, aanwenden.orberlic: 842 heilzaam, nuttig.or(i)ganum: 137, 283 een van de soorten van het geslachtOriganum. Medicinaalwaren marjolein van Kreta (O. dictamnus L.). en wilde marjolein of dost (O.vulgare L.). Cf. Herb. 384-385.oriwael*: 465 hetzelfde als oruale(m).oruaels*: 1205 van oruael. Zie hieronder.oruale(m)*: 304, 570 ooievaarsbek (Geranium Robertianum L.).orynen: 885 urine maken, wateren.osse smeer*: 772 vet van de os.osstrissie(n)*: 456, 463 meesterwortel (Imperatoria ostruthium L.).ouer: 1053 - den derdendach om de drie dagen, - een 326, 472, 573, 576, 586,604, 606, 616, 959, 961, 963, 1011, 1013, 1147; - .j. 605, 608 onder elkaar, tegader.ouer aet: 1377 overdadig eten.


447

ouer ate: 1359 zie hierboven.ouer dranc: 1359 overdadig drinken, overdaad bij het drinken.ouergaet: 153 overkomt.ouer gichtich*: 1359 zeer gichtich d.i. door jicht geplaagd.oueriareghen: 645 meer dan een jaar oud.oueriarich: 823, 836, 852, 903 zie hierboven.ouerjaerghe: 340 zie oueriareghen.ouerja(e)rich: 583, 599, 609, 1018, 1032 zie oueriareghen.ouerjaerighen: 1025 zie oueriareghen.ouermane*: 1381 een bepaalde fase van de maan: wanende maan.ouerste: zie douerste.ouer zieden*: 1324 nog eens, een tweede maal koken. Niet in hetMnl. Wdb. indeze betekenis.ouste: 344, 345 zie oest(e).oxirocroceum: 768 saffraanpleister, ook wel oxikroksezalf geheten; in het LatijnEmplastrum oxycroceum het werd vooral bij breuken aangewend. Cf. Peter v.U.Gloss. s.v. Oxicrocium.

P

padiscornes: 1123 wellicht is dit woord corrupt voor paradiscornes. Zieparadijscoerne.paeldinghe: dat. sing. 190 aal, paling.paerle*: 1295 de ‘perel’, een oogziekte.paertrisen: dat. sing. 493 patrijs.paertrisen eyere*: 731 eieren van de patrijs.paerts hoeue*: 301 klein hoefblad (Tussilago farfara L.).paley: 1206 spellingvariant van polei (Mentha pulegium L.). Cf.Herb. 393-394.papen cruud*: 297 naam van verscheidene planten, o.a. de paardebloem(Taraxacum officinale Mönch). Cf. Kiliaen: ‘papen-cruyd / papen-blade. Densleonis, Vrinaria, hieracium.’papen cruut*: 608, 610, 815, 827 zie hierboven.papencrvut*: 582 zie papen cruud.pappe: 584 wellicht schrijffout voor papple. Zie hieronder.papple: 313, 317, 670 groot kaasjeskruid, maluw (Malva silvestris L.). Cf.Herb.364-365 en Peter v.U. Gloss. s.v. Pappel.paradijs coerne: 1328, 1341 wordt ook wel greine of graine genoemd. Het iseen aangenaam riekend driehoekig zaad, voortgebracht door een Guinese plant(Ammonum meleguetta L.). Cf. Dodoens, p. 1147.parkement: 1050 perkament.parteken (roede -)*: 609 ridderzuring, paardig (Rumex obtusifolius L.), of eenandere soort zuring. Cf. Herb. 353-355.partrisen: 506, 1272 zie paertrisen.


448

past: zie tpast.pasteide: acc. sing. 516 pastei.pasternaken: 154, 196 in het Lat. baucia genoemd: wilde pastinaak (Pastinacasylvestris Mill.) of misschien ook (Daucus carota silvestris L.). Cf. Herb.226-227.pasteyde: 640 zie pasteide.pec: - rosijn 77; 782 dit soort pik is mij niet van elders bekend; misschien isbedoeld pik gemengd met rozen.peecelle massidonie*: 737b zie persijn en macedonie.peeke: dat. sing. 1355 zwart pik (pix nigra) of scheepspik (pix navalis) werdook wel pix communis of kortweg pix genoemd; vloeiend pik (pix liquida) ishoutteer.peelkens cruit saet: 737a zaad van peelkens cruit. Welke plant bedoeld is, is mijniet bekend. Misschien verwant met pelen. Zie hieronder.pelen*: 954 wellicht is hier een plant bedoeld. Zie hieronder.pellelewen*: 570 uit de kontekst blijkt een plant bedoeld te zijn. Het woord iswellicht hetzelfde als pelen (hierboven), doch werd corrupt overgeleverd. Debetekenis is onzeker. Ogden vermeldt pelwet met de betekenis muisoor(Hieracium pilosella L.).penijt*: 1331, 1358 suiker, gekookt in gerstwater, geklaard en afgeschuimd,gekristalliseerd en in staafjesvorm in de handel gebracht. In het Lat. penidiumof penidae geheten.peninc: 876 penning, muntstuk; hier is het als gewicht gebruikt; synoniem vaneen quintin d.i. het achtste deel van een ons. Cf. Peter v.U. Gloss. s.v. Pfennig.peonien: acc. sing. 1088 pioen, pinksterroos (Paeonia officinalis L.). Cf. Herb.395-396.peper (langhe -): 1318 lange peper, in het Latijn macropiper of piper longumgeheten.peper coren*: 883 de steenvruchten van de zwarte peper (Piper nigrum L.). Cf.Peter v.U. Gloss. s.v. Pfeffer.peperworte*: 604 peperkers, breedbladig peperkruid (Lepidium latifolium L.).Wordt in het Mnl. ook wel wittewort geheten. Ook andere planten worden metdeze naam aangeduid vooral essenkruid of witte diptam (Dictamnus albus L.).Cf. Herb. 280: ‘Dyptamnus dats peperwortte’.percijn epaticos: 346 naam van een ziekte of een lichamelijk ongemak. Preciezebetekenis mij niet bekend.perdeken (roeder -)*: 412 zie parteken.perdike*: 972 zie parteken. Cf. Kiliaen: ‘Perdick .j. leck-blaederen.’perdiken wortel*: 1201 wortel van parteken. Zie aldaar.perlen van orienten: 411 oosterse parels. Gestampte parels waren in demiddeleeuwse artsenijbereidkundewel bekend.Wellicht zijn hier de oesterparels,in het Latijn margaritae bedoeld.perse: de - 996 naam van een ziekte: persing d.i. wellicht hardlijvigheid.perseke boeme: dat. sing. 325 perzikboom (Amygdalus persica L.). Cf. Herb.419 en Peter v.U. Gloss. s.v. Pfirsigpaum.


449

perseken: 1260 perziken.perseken boemen: 1370 zie perseke boeme.pers hoeue(n)*: 30, 272 zie paerts hoeue.persijn: 30, 83, 85, 88, 256; - van alexandre 82. In de Herbarys leest men‘Petrocilium dats petercelle. Ende dit persiin es tweerande tam &de wilt ...Petrocilium macedonicum dats persiin van marcedonie of alexander’ (Herb.400-401); hiermee zijn respectievelijk bedoeld peterselie of hofeppe (Apiumpetroselinum L.) en grote eppe, peterselie van Macedonië (Smyrnium olisatrumL.).persinen: 154 zie hierboven.pertiken (roeden -)*: 293 zie parteken.peruinke*: 230 in het Latijn pervinca: maagdepalm (Vinca minor L.).peserijc: 61 de roede, het mannelijk geslachtsorgaan (hier: van de stier).pessarium: 1356 een preparaat dat in de vagina van de vrouwenwordt gestoken.peterceli(e): 348, 885, 1309; - van ouer zee 889; - van alexandrien 1157 ziepersijn. Met p. van ouer zee en p. van alexandrien is wel eenzelfde plant bedoeld,nl. p. van Macedonië. Zie persijn.petercelien: 414, 487, 496, 1347; - van macedonien 477 zie persijn.petercelien zaet: 1130, 1329, 1342, 1351 zaad van peterselie. Zie persijn.petercellen zaet: 359 zie hierboven.peterselien zaet: 958 zie petercelien zaet.petre van allexandrien*: 539 zie peterceli(e).peynsternaken wortelen*: 892 wortels van pasternaken. Zie aldaar.picis nigre: 421 Lat. voor zwart pik. Zie peeke.picula: 632, 636 volgens het eerste recept smeltend pik d.i. hars van de pijnboom.piericsteen corlen*: 762 pitten die in de perzikstenen steken. Cf. Kiliaen: ‘Pierick.Hol. .j. persick’.pieterceli sap: 883 sap van peterceli(e). Zie aldaar.pieters dage (sunte -)*: 1384 de feestdag van Sint-Pieters-Banden (1 august.).pietmaent: 346 september.pigle*: 230 sterremuur (Stellaria holostea L.). Cf. Middenengels pygle (H.Schöffler).pijnboeme: dat. sing. 148 pijnappel, denappel.pijp kaneel: 781 binnenste schors van de kaneelboom (Cinnamomum ceylanicumBr.) die in staafjesvorm verkocht werd.piliselle: 421 zeer waarschijnlijk langharig havikskruid, muisoor (Hieraciumpilosella L.). Cf. Herb. 404-405.pimpernelle(n): 68, 185, 229, 230, 234, 235, 237, 555 kleine pimpernel, kleinesteenbreek (Pimpinella saxifraga L.). Cf. Herb. 447-448.pione*: 148, 283 zie peonien.piony blaere*: 812 de bladeren van peonien. Zie aldaar.pipen: 143, 145 pijpje, hol buisje.pisoen*: 1067 drankje.


450

pisse (coude(r) -): 492, 734, 765, 890, 937 stranguria, d.i. langzaam en pijnlijkurineren.pit van vliederen: 854 het sponsachtig, wit merk uit de takken van de vlierstruik(Sambucus nigra L.). Cf. Herb. 445-446.plaester van iherusalem: 847 de bereidingswijze van deze pleister wordt gegevenin L.J. Vandewiele, ‘Warpout uit den plaestere van Jerusalem’, Pharm. Ts. voorBelgië XL (1963), 38.plantaginis: 18, 43, 149, 206, 210, 225, 227, 237, 305 grote weegbree (Plantagomajor L.). Cf. Herb. 184-185.plante: 423 plant van de voet, voetzool.plantein*: 205 grote weegbree (Plantago major L.). Cf. Fr. plantaine en Herb.184-185.platere: 2 wellicht corrupt voor plastere: pleister. Deze interpretatie vindt steunin de kontekst.plattet: 70, 71 maak het plat, sla stuk.pledersin (coude -)*: 979 flerecijn door koude veroorzaakt.plume van aluunne*: 976 pluimaluin. Cf. Lémery, 25: ‘Is een minerael ofbergstoffig zout van gedaente als eene kleene plant, twee of drie duimen hoog,uit eene groote meenigte van regte, fraaye zeer witte, kristallyne en glinsterendedraedjes t'zamengestelt’.poder: 782 poeder.poelment: 79 brij, moes, pleister.poerloec: 1345 prei (Allium porrum L.). Cf. Herb. 398-399.pointe: in - 209, te - 262 geschikt, gepast.polen: 237 pellen, doppen.poleyden: acc. pl. 1345 hetzelfde als polioen(e). Zie aldaar.poleye: 469, 660, 663, 688, 1111, 1366, 1368, 1384 zie hierboven.polidoen*: 1187 zie polioen(e).polijen: 1038 zie poleyden.polioen(e)*: 1, 7, 13, 59, 140, 151, 159, 214, 250, 347, 386, 1007, 1020, 1289,1292; wit - 131 polei (Mentha pulegium L.). In de Herb. 392: ‘polegium, ofpolyon. of poleye’. Cf. Peter v.U. Gloss. s.v. Poley.polion(e)*: 7, 529 zie polioen(e).polipodium: 27, 213, 220, 628, 848, 974, 1196 eikvaren (Polypodium vulgareL.). Cf. Herb. 397 of (P. aviculare L.). Cf. Peter v.U. Gloss. s.v. Poligoniensaft.polleie: acc. sing. 446 zie poleyden.popel bloemen*: 841 bloemen (bedoeld zijn de zg. katjes) van de populier. Ziehieronder.popelier botten*: 486 botten van de populier (Populus nigra L.).popeliere*: 485 populier. Zie hierboven. Cf. Kiliaen: ‘Populier / populier-boom/ popelen-boom. Populus arbor’.popelioen(e): 62, 485, 841, 848 populierzalf, een zalf bereid uit de knoppen vande populier. Cf. Peter v.U. Gloss. s.v. Populeon.popelioen salue*: 841 zie hierboven.


451

popeljoensche salue: 791 zie popelioen(e).popilioen: 394 zie popelioen(e).poplen: 1238, 1347, 1350 populier (Populus nigra L.).poplen blade*: 1376 bladeren van poplen. Zie hierboven.popliere: 238 zie popeliere.poplioen: 238 zie popelioen(e).poreiden loec*: 929 prei (Allium porrum L.). Cf.Herb. 398-399. ZieMnl. Wdb.s.v. poreye.poreiden stroe*: 478 bladeren van prei. Zie hierboven.poretten: dat. sing. 1293 hetzelfde als poreiden loec. Zie aldaar.porloec: 927 zie poerloec.porren: 1384 colen ende - prei. Zie poretten.porret*: 347 plaagt, kwelt.porretten*: dat. sing. 230 zie poretten.portella: 841 bedoeld is tuinpostelein (Portulaca oleracea L.). Cf. Herb. 412.portelle(n)*: 826, 828, 859, 896 zie hierboven.portseline zaet*: 311 het zaad van tuinpostelein. Zie portella.precioes: 201 nuttig, deugdelijk.preciose: 274 zie hierboven.primeren (witten -)*: dat. sing. 531 sleutelbloem, waarvan twee soorten meestkans maken hier bedoeld te zijn. Zie hieronder. Het woord primeren is wellichtontstaan uit Fr. primerolle.primulaueris: 247, 1005 grote sleutelbloem (Primula veris L.) of misschien ookde stengelloze sleutelboem (P. officinalis L. / var. acaulis). Cf. Herb. 332-333.principalen: 395 belangrijke.prumekine in busse: 32 bospruimpjes, kleine, wilde pruimen, een van de soortenvan het geslacht Prunus.prumeren (witten -)*: dat. sing. 302, 480 hetzelfde als primeren. Zie aldaar, enhieronder.prumerolen*: dat. sing. 143 Fr. Primerolle: grote sleutelbloem of stengellozesleutelboem. Zie primulaueris.pulegium: 266 Latijnse naam van polioen. Zie aldaar.pulment(e): 252, 254 brij, moes, pleister. Hetzelfde als poelment.pulueriseerse: 907, 935 verpulver ze, maak ze tot pulver.puluerizeer: 831 zie hierboven.pupenellen: dat. sing. 842 kleine steenbreek, kleine bevernel (Pimpinellasaxifraga L.). of misschien ook (Saxifraga granulata L.). Cf. Herb. 447-448.pusoen: 342, 343, 344, 530 zie pisoen.putte: acc. sing. 481 de zg. ‘harteput’, de onderste punt van het borstbeen.


452

Q

quaerteine: 286 vierde-daagse koorts, een koortsvormwaarbij een onderbrekingin de koorts optreedt elke derde dag.quade(n): 1) 1288, 1315 ziekte(demon). 2) 882, 1299, 1318, 1324 gevaarlijke,slechte. 3) Zie tquade.quader: 1270 moeilijker.quaerne(n): 243, 1140 handmolen.quaerten*: 847 vierendelen, vierde delen van een zekere maat. Niet in dezebetekenis in hetMnl. Wdb.quaet: 193, 716, 719, 729, 1078, 1085, 1112, 1259, 1267, 1271, 1272 moeilijk,slecht, schadelijk.quali(j)c: 424, 1276 slecht.qualike(n): 382, 1045, 1079, 1080, 1231, 1280 moeilijk, slecht.quartier: 1328 hetzelfde als quaerten. Zie aldaar.queden: 1338 kweeperen of -appels (Pyrus cydonia L.). Cf. Herb. 374.querteyne: 1325 zie quaerteine.quicseluer: 120, 122, 293, 298, 406 kwikzilver, in het Latijn argentum vivumgeheten.quicsiluer(e): 549, 606, quicsiluers 578 zie hierboven.quicsuluer: 903, 931, 1120 zie quicseluer.quiczeluer: 169, 394, 411, quiczeluers 123 zie quicseluer.quicziluer: 1206 zie quicseluer.quinque folium: 53, 83, 176, 230, 842 vijfvingerkruid, kruipende ganzerik,zilverschoon (Potentilla reptans L.). Cf. Herb. 421-422.quintijns euel (sente -)*: 552 een soort huidziekte waarvan de kleur volgens detekst ‘schier ende graeu’ is.quite: 348, 385 kwijt.quitsing(h)e(n): 1011, 1023 kwetsuur, wonde.

R

radeel: 582, 604, 605 over de identifikatie van deze plant bestaat enigeonzekerheid. Een samenvattend overzicht van het probleem geeftHerb. 420-421.Zeer waarschijnlijk is muisdoorn, kleine steekpalm, wildemirt (Ruscus aculeatusL.) bedoeld, alhoewel er ook voor de grote crassula (Sedum telephium L.) heelwat te zeggen valt. ZieMnl. Wdb. s.v. radehele.radic: 968 gewoonlijkmerradic geheten: mierikswortel, meerradijs (Cochleariaarmoriaca L.). Cf. Herb. 428-430 en Van Leersum.radix: Lat. 274 - satureyam de wortels van bonenkruid (Satureia hortensis L.).raepblat*: 856 blad van de raap (Brassica napus L.). Cf. Herb. 440-441.raep oly*: 782, 856, 881 olie uit raapzaad. Zie hierboven.raepsmout*: 737e vet bereid uit raapzaad. Zie hierboven.raet: 1116 so wort hem - van ghesontheit zo zal hij weer gezond worden.


453

rammen*: acc. sing. 1314 spasmus, kramp. Cf. M. Höfler, DeutschesKrankheitsnamen-Buch (München, 1889), 491.rampnum viride: Lat. 603 rampnus is een synoniem voor ogentroost (Euphrasiaofficinalis L.). De toevoeging viride betekent groen, d.i. niet gedroogd.rapen (wilde -): acc. pl. 566, 620 wellicht is hiermee de gemene raap bedoeld.Zie raepblat. Of dient men te denken aan brionie (Brionia alba L.) dat deHerb.ook ‘oude rape’ noemt? Herb. 223.rasen: 489 raaskallen, razend worden.rasins (wits -): gen. enk. 225 van witte hars, balsem. Cf. Fr. résine.raten: dat. pl. 499 wasraten uit de bijenkorf.rawe: 1095 rauwe.realghe(r)*: 838 gedotet -; 839 rood operment, ook wel rood arsenicum ofsandracha genoemd. Het ‘doden’ van r. wordt in de Herb. beschreven: op eengloeiend gemaakte koperen plaat wordt r. samen met azijn gelegd; 48 uur laatmen het liggen, daarna wordt het gezift en gedroogd. Cf. Herb. 442 en Kiliaen:‘regal: Arsenicum, auripigmentum’.rebarba(rum): dat. 889, 1318 stompe rabarber, rapontikwortel (Rheumrhaponticum L.) of een andere Rheum-soort. Cf. Herb. 439-440 en Peter v.U.Gloss. s.v. Reubarbara.rebarben: dat. sing. 390 zie hierboven.rechte: 361, 365 goede.rechte uoirt: 739, 812 zie hieronder.rechte voirt: 810 dadelijk.rede(n): 352, 368, 454, 465, 626, 883 (ook - terciaen en couden -), 1379;dagelixe(n) - 1169, 1229; r. terciaen: derdendaagse koorts, d.w.z. die elke derdedag opkomt en een dag overslaat; couden r.:met koude rillingen gepaard gaandekoortsvorm; dagelixe(n) r.: elke dag opkomende koorts.ree: 1044 zie hierboven.reescap*: 768 gereedschap, werktuigen.reesel: 679 reuzel, dierlijk vet.reg bloemen*: acc. pl. 848 wellicht is roggebloem, d.i. ofwel roggemeel ofwelroggebloesem bedoeld. Zie rog(ghen) bloem(en).reghalghe*: acc sing. 839 zie realghe(r).reineuaens: gen. sing. 570 boerenwormkruid, reinvaan, steenvaren (Tanacetumvulgare L.). In hetMnl. Wdb. ook tente geheten. Cf. Herb. 478.reineuane: acc. sing. 125, 195, 315 zie hierboven.reinvaen: 1240 zei reineuaens.reiuanen: dat. sing. 59 zie reineuaens.remilen zaet*: 1351wellicht corrupt voor gremilenzaet. Zie ghremil. De woordenmilium solis die in het recept volgen zijn een nadere verklaring, een synoniem.resel: 1061 zie reesel.resine: dat. 421 hars. Cf. Fr. résine.resoledatum: dat. 788 een preparaat dat boven op een pleister gelegd werd.reubarbarum: dat. 411 zie rebarba(rum).


454

reyneuaen: 237 zie reineuaens.reyn(e)vane(n): dat. sing. 484; acc. sing. 629, 665; nom. sing. 678; dat. pl. 679;dat. sing. 680 zie reineuaens.reynvaen: 1241, 1242 zie reineuaens.riede: dat. sing. 213 gemeen riet (Phragmites communis L.).rigghe: acc. sing. 510 rug.rijm: 1386 rijp, vervroren dauw.ripen: 826 trekken.risine quercis: dat. 421 hars van de eik (?). Wellicht is hier veeleer de galappelof de eikemistel bedoeld.rite: 855 zie riede. Of corrupt voor rute(n)? Zie aldaar.riti floris eris: dat. 420 het woort riti is mij niet bekend. Voor flos eris zie onderdeze woorden.rodelachtig: 1326 roodachtig.roec: 275 zaadkraai, roekraaf, zwarte kraai.roede van codren: acc. sing. 57 tak van codren. Zie aldaar.roeke: acc. sing. 604 reuk.roeringhe*: 1311 spijsvertering of kamergang. Deze betekenis komt in hetMnl.Wdb. niet voor.roesco [...]: 1034 stael of - een metaal, misschien een soort ijzer. Het woord iswellicht onvolledig.roes(e) water: 795, 1019 water gedistilleerd uit rozebladeren, nadat men dezeheeft laten gisten.roeskoec*: 759 betekenis onduidelijk: een kledingstuk of een soort koek(rozenkoek(?)). Het woord is misschien corrupt.roes oli: 806 olie bereid uit rozebladeren.roes oly: 768, 794, 806 zie hierboven.roespt*: 425 oprispt. ZieMnl. Wdb. s.v. rispen.roes water(gen): 754, 798, 875 zie roes(e) water.roetin: 1030 van roet (gestold dierlijk vet).roeu: 360 ruw, oneffen.rog(ghen) bloem(en): 886, 1293 bloesem van rogge (Centaurea cyanus L.) ofroggemeel.roke: acc. sing. 469 reuk, onwelriekende adem.rokelen sap*: 1361 bedoeld is het sap van roecelle, volgens de Herb. eensynoniem van groot vetgroen, hemelsleutel (Sedum telephium L.). Cf. Herb.256-257.rome: dat sing. 1201 room van de melk.rommatike*: 153 een samenstelling bestaande uit rooszaad en wijwater.rommelinghe: 912 oorsuizen, ruisen van de oren.rooesel: 737g reuzel (?); deze betekenis lijkt echter niet in de kontekst te passen.rooten: 936 rotten, ontbinden.rose: acc. sing. 598, nom. sing. 1315 belroos.


455

rose blade: acc. pl. 524, rode - 603 bladeren van (rode) rozen.rosel: 929, 931, 1240, 1281 reuzel.rosen: 23, 131, 139, 630, 636, 1222, 1231, 1235, 1242, 1342 rozen, de velesoorten van het geslacht Rosa.rosen saet*: 153, 340 de stampers van rozen, die men ten onrechte voor het zaadaanzag. In het Lat. antera genoemd. Volgens deHerb. is het goed tegen buikloopen walging. Het doet ook de ‘huuf’ verdrogen. Cf. Herb. 203.rosenwatre*: dat. sing. 665 zie roes(e) water.rose water(e)*: 551 rosewaters, 843, 848, 952, 957 zie roes(e) water.rosine: 201 rozijn.rotten*: 810 uit het verband blijkt dat de betekenis is: spoelen van de mond, eensynoniem van gorgelen.rowen: 481, 554 rauw, van honig: ongepijnd, d.i. ongezuiverd.roze (dranc)*: 1349, 1389 drank bereid uit rozebladeren.rubria: 412, 413, 414, 415, 416 alchemistenterm voor het zaad van ‘roedenperdeken’ (zie no 412). Zie parteken.rudecheit*: 403, 413 ruigheid van de huid, een huidontsteking, o.a. schurft. Cf.Kiliaen: ‘ruydicheyd. Scabies, scabrities’.rude(n): 1) 49, 298, 578, 698, 1299 schurft. 2) groen - 969 wijnruit. Zie ruta.rudichede(n)*: 48, 362, 1206 zie rudecheit.rudiche(i)t: 388, 451, 990 zie hierboven.rudicheyt: 896 zie rudecheit.ruggen mele: acc. sing. 310 roggemeel.rugghe(ne bloemen): 41, 56, 225, 268 zie rog(ghen) bloem(en).rugghen(en) mele: 54, 55, 206, 260 zie ruggen mele.ruit: 737b. Zie ruta.rumen: adj. 1273 lopend, stromend.runde: - van esschen 947 gemalen schors van de es.runne: 768, 783, 791, 1132 gemalen schors, vooral van de eik.rupseninghe: acc. pl. 113 oprispingen.ruta: 353 wijnruit (Ruta graveolens L.). Cf. Herb. 433-434 en Peter v.U. Gloss.s.v. Raute.rute(n): 8, 9, 11, 14, 16, 18, 35, 47, 73, 74, 112, 121, 138, 145, 163, 175, 183,185, 239, 248, 266, 283, 286, 314, 348, 462, 479, 483, 492, 517, 522, 545, 558,600, 672, 683, 684, 685, 842, 863, 870, 929, 935, 989, 992, 1048, 1052, 1056,1058, 1087, 1092, 1154, 1221, 1225, 1244, 1250, 1267, 1316, 1333, 1383;groene - 588; sperma - 400, 401, 402, 403, 404, 405 zie ruta.ruten sap, - sop*: 866, 1109 sap van ruta. Zie aldaar.rute water*: 453 aftreksel van ruta. Zie aldaar.rute zap(e)*: 497, 509, 658 zie ruten sap.


456

S

sac(h)gen: 1123 zakje.sachten: 504 verzachten.sachthudech*: 441 zacht van huid.sackelki(j)n: 487, 603, 1032 zakje.sadene: 83 verzadigen.saech*: 752 een ziekte: schorre keel, heesheid (?).saelge: 1317 ofwel de bonte salie (Salvia horminum L.) of de scharlei, algoede(S. sclarea L.). Cf. Herb. 321.saelge(n) bladen: 1100 bladeren van saelge. Zie hierboven.saelie(n): 18, 29, 37, 253, 283, 317, 386, 532 zie hierboven.saelye(n): 51, 118, 185, 225, 316 zie saelge.saen: 32, 515, 564, 1010 vlug, snel.safferaen: 737h saffraan.saft: 790, 810, 1056 zacht.sailge: 994 zie saelge.salgeytte*: 435 een soort wijn, genoemd naar de gedroogde salie waarmee hijgekruid werd.sali(e): 318, 483, 536, 934, 949, 951, 1072, 1089, 1110 zie saelge.salien sap*: 1319 sap van saelge. Zie aldaar.salse fleume*: 256 gezouten fleuma: het levensvocht (flegma) in een specialetoestand die de aanleiding vormt voor ziekteverschijnselen: ‘Het soute phlegma,dat komt van het soete, verrot ende verbrandt wesende, omdat eenige daerafmet de verbrande portie vermenghelt was’ (Th. Scellinck, 314). Het gevolg waseen rode huiduitslag met ontstoken puisten (Cf. G. Müller, s.v. saucefleme).saluanam: 110 corrupt Latijn: een plantnaam; wellicht is bedoeld salviam, d.i.salvia. Zie saelge.saluia: 247 zie saelge.saluie: acc. sing. 266, 1382 zie saelge.saluien wortelen*: 1343, zie saelge.saluine*: acc. sing. 162, zie saelge.saly: 775, 1064 zie saelge.sammium: 1283 waarschijnlijk corrupt voor sauium d.i. zevenboom (Juniperussabina L.), tot op heden een bekend wormmiddel.sanctorie*: 30 is een synoniem van centaurea. Volgens de Herb. zijn tweesoorten medicinaal: groot duizendguldenkruid (Centaurea centaurium L.) enduizendguldenkruid (Gentiana centaurium L.). Cf. Herb. 237-239.sanguinea: 878 herderstasje (Thlapsi bursa pastoris L.).sangwinea: 368 een van de humeuren: volbloedigheid. Cf. Van Leersum.sanicula: 814 sanikel, heelkruid (Sanicula europea L.). Cf. Herb. 473-474.saniculij: acc. sing. 813 zie hierboven.sanikela: 842 zie sanicula.sarcocolle*: 421 gom van de Astralagus saracolla Dymock (Sarcocolla futataL.).


457

sarenboem: 842 zeer waarschijnlijk: zevenboom (cf. Fr. sabine, savinier)(Juniperus sabina L.). Cf. Herb. 464-465.sarrachine: 604 in de Herb. leest men ‘Aristologia dats saracine cruut’. Vooraltwee soorten komen veelvuldig inMnl. recepten ter sprake: de gemene pijpbloem(A. longa L.) en de ronde aristolochia (A. rotunda L.).satureya(m): 274, 1363 bonenkruid (Satureia hortensis L.).satureye: 133 zie hierboven.saue (eedel -): 737b zie saelge.sauel meel: 1255 gemalen hout van de zevenboom. Zie sauina.sauia: cleyn - 837; clene - 852; - media 1340 hetzelfde als saelge. Zie aldaar.sauie: 440, 462, 684 zie hierboven.sauien blat*: 430 blad van sauia. Zie aldaar.sauie(n) water*: 432, 433, 434, 436, 437, 439 water bereid uit sauia. Zie aldaar.sauina: 819 zevenboom (Juniperus sabina L.). Cf. Herb. 464-465.sauine*: 29, 283 zie hierboven.saui water(e)*: 433, 435 water bereid uit sauia. Zie aldaar.saxifraga: 83 kleine pimpernel, kleine steenbreek (Pimpernella saxifraga L.).Cf. Herb. 447-448.scaden*: 1337 schudden.scaeps cotele: acc. pl. 39 uitwerpselen van een schaap.scaeps oriin*: 912 urine van het schaap.scaerleye: 651 synoniem van saelge. Zie aldaar.scaermes: 812 scheermes.scaffen doec*: 945 - of carpy, prop van pluksel: ‘dan moet mense wederdroeghenmet linen doecken of met carpien dat es [met vesen] van cleinen edelenhoeftdoecken ghepluct of ghescaeft of oec met medicinen’ (Th. Scellinck, 80).scalen: acc. pl. 424 doppen van peulvruchten.scalien (wech - )*: 812 wegschilferen, afpellen.scalle: acc. sing. 467 schaal, schotel.scam(p)onie(n):* 177, 1381 witte nieswortel (Veratrum album L.). Cf. Herb.299-301.scapenen roete: dat. sing. 313 vet van een schaap.scapen galle*: acc. sing. 866, 868 gal van een schaap.scapen misch*: 560 uitwerpselen van een schaap.scapen onghel*: 834 vet, smeer van een schaap.scapen quaet*: 1150 hetzelfde als scapen misch.scapen roet: 830, 960, 965, 978 zie scapenen roete.scapen ruet: 586, 587 zie scapenen roete.scapi(j)n roet(e): 472, 1026 zie scapenen roete.scarfene*: 467 tot scherven maken, verpulveren.scarleie: 1 zie scaerleye.scarley(en): 526, 796, 862, 888, 939 zie saelge.


458

scarley(en) sap*: wilde - 885; 889 sap van scaerleye. Zie hierboven.scarpen: 544 scherp maken, scherpen.scaruent*: 1013 het tot scherven maken, pletten.scauelinge: acc. pl. 914 schaveling, afgeschaafde substantie (hier van hertshoorn).scauet: 1033 schaaf het.scelle: 1) acc. pl. 984 - in die oghen oogkwaal. 2) 872 scheel.scellen: acc pl. 980 de schillen.scelleworte: acc. sing. 255 stinkende gouwe (Chelidonium majus L.). ofspeenkruid (Ranunculus ficaria L.). Cf. Herb. 266-268 en Peter v. U. Gloss.s.v. Schelkraut.scelse: 546 schil ze.sceluort: 866 zie scelleworte.scelworte: 494 zie scelleworte.scelwortel: 1177 zie scelleworte.scelwortels zaeps*: gen. sing. 1177 zie hieronder.scelwort sap: 866 sap van scelleworte. Zie aldaar.sceme: acc. sing. 1372 - vanden oghen duisterheid van de ogen.scenie: 295 uit het verband blijkt dat een plant bedoeld is. Het woord is wellichtcorrupt, misschien voor sauie (zie aldaar).scerley: 842, 1207 zie scaerleye.schier: 552 grijs.scicht: 213 pijl, werpspies.scier: 1193 vlug, snel.scille: 926 schors, schil.scintere*: 285 schijnsel, zonsondergang (?).sciten: 898 zich ontlasten.scmoute: 816 smout, vet.scoerfden: 902, 903 schurftige.scoffierde: zie tscoffierde.scolopendiam: 1342 tongvaren, hertstong (Scolopendrium officinarum Willd.).Cf. Herb. 328-330.scolopendria: 27 zie hierboven.sconincs euel: 552 coninx evele of coninx onghemac is een andere naam voorscrofula, een ziekte die door Jan Yperman als volgt wordt beschreven: ‘S. inlatine es of bediet in vlaemsche soch, want also die soch werpt vele verkenealso werpt dit ongemac vele clieren, die wassen onder die oren omtrent die keleende onder die kele ende onder die kinne onder die ocsele ende in die liesche’.Hij onderscheidt ‘glandulen’ en ‘scrophulen’: de eerste ‘siin moru’ terwijl detweede hard zijn. De synoniem ‘coninx evele’ werd aan deze ziekte gegevennaar de aan de Franse en Engelse koningen toegeschreven kracht ze dooraanraking te kunnen genezen: ‘het hebben’, zegt Yperman, ‘vele lieden gelovenane den coninc van Vrankerike dat hem god heeft gegeven die gracie te genezenedie lopende scrophulen’. Cf. Van Leersum en verder R. Crawford, The King'sEvil (Oxford, 1911).


459

scorfde(n): 1) 631 schurft. 2) 379, 459, 534, 902, 916, 1117, 1151 schurftige.scorfthede: acc. pl. 533 schurftachtige huidaandoeningen.scorftheit: 1117 zie hierboven.scorleye: acc. sing. 1069 zie scaerleye.scot: 585 schot, schiettuig, waarmee geschoten wordt.scotelinghe: 570 scheuten van gewassen.scrappe: 926 schrap.screet(en)*: 1) 643 schreit, d.i. rommelt (van de buik gezegd). 2) 943 geluid datde ganzen voortbrengen.scroppen*: acc. sing. 1380 uit het verband blijkt een ziekte bedoeld te zijn:schurft? Cf. Mnd. schrapen: schaben, kratzen. Misschien is het corrupt voorscrofula; zie sconincs euel en de aantekening bij dit nummer.scuerde: 398 zou scheuren.scume(n: 169 schuim, vettige stof.scumtet: 1053 schuim het af.scut: 974 zie scot.scuuet: 1140 schuift, glijdt.scuumt: 882 schuimt af.sectim*: 1341 uit het verband kan men afleiden dat het woord een zekerehoeveelheid aanduidt: lees: sectarium: 24 ons.sedevair: 1082 hetzelfde als sedewair: volgens hetMnl. Wdb. is het semencontra d.i. Artemisia maritima L. Volgens Ant. Nic. is het zedoaria (Curcumazedoaria Rosc.). In de Herb. is het echter wit zedeware, een synoniem vanvaleriaan (Valeriana officinalis L.) of groot v. (V. phu L.). Cf. Herb. 305-306.sedewair: 1123 zie hierboven.sedine: 497 hetzelfde als secundine: nageboorte.seem(s): 789, 818, 829, 830, 832, 849, 859, 866, 882, 903, 923, 948, 1117 zeem,honig.seengen: 750 vezeltje, spiertje.seericheit: 1315 pijn.selfelen: dat. sing. 204 sanikel, heelkruid (Sanicula europaea L.). Cf. Herb.473-474.selue: 652, 929, 1044, 1087, 1244 hetzelfde als saelge. Zie aldaar.seluete: 594 zie hierboven.seme: dat. sing. 878, 893 zie seem(s).semen lini: dat. 419 zaad van vlas, lijnzaad (Linum usitatissimum L.).semper viua: dat. 630 huislook, donderblad (Sempervivum tectorum L.). Cf.Herb. 468-469.sene(n): 909, 927 zenuw(en), (spier)vezel(s).senicle(n): 117, 125, 134, 137, 234, 237, 238, 293, 295, 471, 553, 580, 582,604, 605, 608, 623, 624 hetzelfde als sanicula. Zie aldaar.seni(c)kele: 225, 230, 1011 zie hierboven.senie*: 449, 855 senna (Cassia angustifolia Vahl). Cf. Herb. 455-456.seni saet*: 900 zaad van senie. Zie hierboven.


460

sennen: 994 zie sene(n).senpoer*: 1220 hetzelfde als sennepoer d.i. poeder van sennebladeren (Cassiaangustifolia Vahl.).sentaurea: - minoris 421; 884 zie centaurea.sentauria: 847, 858 zie centaurea.sentorie*: 70, 111, 137 zie centaurea.senuuen: 989 zie sene(n).senwer (oly)*: 940, 941 (olie van) laurierbessen.sericheit: 952, 973 zie seericheit.seriseyt*: 461 kersenwijn (Cf. Fr. cerise).serminium: 602 - dat wast an die winden bessen vanwedewinde d.i. kamperfoelie(Lonicera caprifolium L.) of wilde k. (L. periclymenum L.)?seronen*: acc. sing. 1026 in het Lat. ceroneum: een waspleister.serpentijn*: 828 adderwortel (Polygonum bistorta L.). Cf. Herb. 274-275 enPeter v. U. Gloss. s.v. Serpentina. Niet in deze betekenis in hetMnl. Wdb.serpentinen: dat. sing. 551 zie hierboven.serusse (witte -): 737e hetzelfde als cerus(s)e. Zie aldaar.seter: 597 een ziekte, in het Lat. serpigo geheten (ook impetigo): het is eenkruipende zweer (Lat. ulcus repens) zo genoemd omdat zij aan de ene kantgeneest doch aan de andere kant verdere uitbreiding neemt. ZieMnl. Wdb. s.v.cetere. Zie ook tseter.seuen boem*: 1382 zie sauina.siccorie*: 347 wilde cichorei, suikerijwortel (Chicorium endivia L.). Cf. Herb.282-283.sie(de): 999, 1223, 1285, 1289, 1324, 1328, 1329, 1342, 1343, 1370 kook.sieden(se): 842, 939, 981, 1043, 1051, 1120, 1123, 1219, 1279, 1284, 1288,1324, 1328, 1330, 1340, 1342, 1345, 1346, 1357, 1366 koken (ze).siedent: 884, 1013, 1027, 1135, 1147, 1148, 1250, 1277, 1295 het koken.siedet: 889, 916, 1011, 1014, 1018 kook het.siedse: 1185, 1228, 1248, 1258 kook ze.sien: 1) 1090 zenuwen. 2) 1323 ziften of zeven (werkw.). 3) 1123, 1345 koken.4) zie tsien.siere(n): 1042 wormpjes of koorts-, etterblaasjes (?). Cf. mlat. siro, suris, surigo.siet(et): 1) 201, 223, 257, 289, 300, 451, 487 zift het. 2) 878, 887, 889, 893,910, 959, 960, 992, 1056, 1062, 1087, 1088, 1120, 1370 kook (het).sietse: 885, 901, 914, 925, 934, 938, 947, 951, 955, 1072, 1117, 1156, 1166,1197 kook ze.sijdeuel*: 1361 pijn in de zijde, pleuritis.sijndauwe*: dat. sing. 436 gemene leeuweklauw, O.-L.-Vrouwemantel(Alchemilla vulgaris L.). Cf. Herb. 408-409 en Peter v. U. Gloss. s.v. Sinaw.sijt: 158 zift, zeeft.sindouwe*: acc. sing. 866 zie sijndauwe.singultere*: 320 betekenis onduidelijk: een stof of een plant.


461

sinkelen*: acc. sing. 1205 hetzelfde als senicle(n). Zie aldaar.sinnewaers*: gen. sing. 945 zie sedevair.sitten: 596, 637 zweren te doene - rijpen, of ontzwellen (?).slaen: 583, 584, 608 een werkw. dat gebruikt wordt in verband met gezwellenen zweren: doen genezen.slec: 1151 slak.slecht: 360 klein.sleden: acc. pl. 878, 925 sleedoorn (Prunus spinosa L.). Cf. Peter v. U. Gloss.s.v. Slehendornplat.sledoornen: dat. sing. 982 zie hierboven.sleen: acc. pl. 638, 642 zie sleden.slinckeren: 341 linker.slinke(n): 848, 1328 linker.sloken: 1310 gheten ofte - ingeslikt zonder kauwen, dit in tegenstelling metgheten d.i. gekauwd.smaer: 1294 smeer, vet.smare: 1373 smeer (gebied. wijs enk. van smaren).smeer: 836, 852, 909, 947, 1120 vet, smeer.smeer worte(n): acc. sing. 230, acc. pl. 983 groot vetgroen (Sedum telephiumL.). Andere Mnl. benamingen zijn: orpijn, cronecruut en roecelle. Cf. Herb.256-257.smere: dat. sing. 852, 1071, 1196 zie smeer.smette(n): 169, 170 vlekken.smout(e): 840, 856, 986, 1016, 1025, - bargin 1024 vet, smeer (van een barg,een mannelijk varken).snellike: 1051, 1326 vlug.sneuelten*: 444 - of van wormen blijkbaar een synoniem van wormen.snoffent: 769, 777 het opsnuiven.snufflen*: acc. pl. 599 uit het verband blijkt een soort wormen bedoeld te zijn.Het woord is wellicht verwant met sneuelten.socht: 194 verzacht (gebiedende wijs).sochte: 1) 446, 625 ziekte. 2) 974, 976 op zachte wijze.sochten: 263 doen zacht worden.sochtes: 798 's morgens.sode: acc. sing. 891, 942 brandend gevoel (sode = zieden), het zuur, oprispingen.soet: 1) 367 verzoet (3e pers. enk. van verzoeten). 2) 451 roet, zwartsel.soete(n): 1) 782 zacht, matig. 2) 865 - hout zoethout, kalissiehout (Glycyrrhizaglabra L.).soetet: 349 het verzacht, verzoet.sofferaen: 889, 1104, 1348 saffraan.soffier: 1203 saffier, een edelsteen.soffraen: 906 zie sofferaen.solferaen: 1297, 1308 zie sofferaen.


462

sonder: 418, 449 vooral.sonderling(he): 1) 364 vooral. 2) 901, 1041, 1297 bijzonder, speciaal.sonders: 459 vooral.sont: 1044 gezond.sorghelike: 346 gevaarlijk, zorgen barend.soudema*: 831 een sterk invretende minerale stof. Nadere gegevens zijn mijniet bekend.spade: 321 laat.spaensche groene: 501 kopergroen, ook aerugo geheten: bedoeld is ofwel hetnatuurlijk gevormd kopercarbonaat of het verdegris dat afgekrabd werd vankoperen platen die men in een zuur gelegd had (kopersubacetaat).spaens groen: 832, 833, 840 zie hierboven.spaens wit*: 813 loodwit, loodoxide.spaken*: 872 de naam van een oogkwaal of -gebrek.sparset: 461 sprenkel het.specie(n): 364, 409 geneesmiddel(en), ingrediënt(en).speder colle*: 382 uit het verband krijgt men de indruk dat een plant bedoeldzou zijn. Het woord is mij niet bekend.spelken: 260 bindet in - spalken.spelworm*: 1316, 1370 soort worm, spoelworm. Zie aantekening.sperma: - sponse solis 395; - rute 400, 401, 402, 403, 404, 405 zaad (Lat. sperma)van sponse solis, en rute. Zie bij deze woorden.spereworte*: acc. sing. 605 welke plant bedoeld is, is niet zeer duidelijk.Wellichtde smalle weegbree (Plantago lanceolota L.). Volgens hetMnl. Wdb. isspeerkruid echter een synoniem voor valeriaan; Kiliaen maakt een duidelijkonderscheid tussen sper-kruyd: Phu, valeriana, en sper-wortel: Dracun-culus,serpentaria maior.spidranc*: 1379 braak- of spuwdrank (vomitum).spien: 881 spuwen.spiritualibus: sweren in - 635 verzwering in de ademhalingsorganen (?).spoeng(i)en: dat. sing. 500, 501 spons.sponne: acc. sing. 888 - van een knapelkijn melk van een moeder die eenmannelijk kind zoogt.sponse solis: 395 de naam sponsa soliswerd aan verschillende planten gegeven.Wellicht is hier de cichorei bedoeld. Cf. Herb. 450-451.sporkele: 345 sprokkelmaand, februari.spotten: 172 puistjes.spoyt(en): 789 een spuit, ook als werkw.: spuiten.sprenckelachtich: 1114 gespikkeld.sprinckelachtich: 1335 zie hierboven.sprockille: 346 zie sporkele.sproetich*: 682 vol sproeten. Cf. Kiliaen: ‘sproetachtigh / sproetigh:Lentiginosus’.sproken: acc. pl. 901 zie hierboven.


463

sprueten: dat. pl. 682 sproeten.spruten: acc. pl. 485 botten (van populieren).spuet: 1107 spuwt.spunne: 1023 zie sponne.spwt: 664, 690, 693 spuwt.squinandien*: acc. sing. 303 bedoeld is squinantia d.i. angina, keelontsteking:‘squinantia dats ene aposteme die comt in die kele’ (Ant. Nic.).staden (mit -): 1378 gestadig, standvastig.staet: 1217 stil staat, gezegd van het bloed, dus: stelpt.staphans: 151 dadelijk.stappans: 1196 dadelijk.starcheide: 262 kracht, sterkte (van het preparaat).stecken: 960 steek hem.stede(n): 165, 166, 167, 238, 307, 433, 519, 549, 584, 613, 762, 924, 1051, 1195plaats(en).steect(en): 1082, 1112 steken in de zijde, pijnlijke scheuten.steen: acc. sing. 1061 stenen mortier.steen bat*: 1387 stoombad, waarbij water op hete stenen gegoten wordt.steenbrekel zaet*: 1329 zaad van de kleine pimpernel, kleine steenbreek(Pimpinella saxifraga L.). Cf. Herb. 447-448. Ook andere planten werden metde naam steenbreke aangeduid: cf. Peter v. U. Gloss. s.v. Steinprech.steene: dat. sing. 360 steen in de nieren of in de blaas.steen kerse*: acc. sing. 885 uit het verband is duidelijk dat een plant bedoeldis, welke is mij niet duidelijk.steenvaren*: 670 steenvaren (Ceterach officinarum Willd.) Cf. Kiliaen:‘steenvaeren: Scolopendrium, calcifraga, asplenum’.steffene(n)*: 131, 134, 136 stembanden, of keel. ZieMnl. Wdb. s.v. stevene.stelle(n) biere: 19, 35, 76, 225 oud, verstaan bier.stempen: 520, 877, 935, 1214 stelpen.stemp(e)t: 876, 979 stelp het (bloed).sterekers saet*: 761 wellicht te lezen als sterrekers saet, het zaad van sterrekers,een naam waarmee wellicht nasturtium bedoeld is. Volgens Lémery, 485 heetn. inderdaad ook sterkers: waterkers (Sisymbrium nasturtium L.). Cf. Herb.380-382.sterren ghescot*: 394 uit het verband blijkt dat een plant bedoeld is. De betekenisis mij niet duidelijk. Misschien de grasachtige sterremuur (Stellaria gramineaL.). Niet als plantnaam in hetMnl. Wdb.steuen(s) (dach) (sinte -): 779 feestdag van de H. Stefanus, d.i. 26 december.stickelkine: 82 stukjes.stide: 587 stijf, gestold.stien: 1105 steen.stocgen: 810 stokje.stocken: dat. pl. 222 stam van kolen (de groente).stoctelkijn: 296 zie stocgen.stoefdi: 783 stoof u, laat u door de warmte verhitten.


464

stolpen: 1209 stelpen.stonde: 675, 688 maandstond, menstruatie.storkene: 587 stollen.stoue: 83 het bad.strael: 100 steek van insekten.stritorie*: 233 naam van een preparaat, gemaakt uit gemalen wierook gemengdmet wit van een ei.strympmen*: 808 strymp men d.i. stelpt men.stuuc: 1329 stuk.sublimeren: 347 distilleren.subtilic: 810 fijn, dun.sucht(en): 695, 704 1061, 1076, 1112, 1321 ziekte(n).suecte (heette -): 1315 ziekte die met hitte (koorts) gepaard gaat.suerinc water*: 752 aftreksel van grote zurkel (Rumex acetosa L.) ofschapezuring (R. acetosella L.). Cf. Herb. 210-211.suken: 793 zuigen.sulf(e)re: dat. sing. 599, 631, zwavel. Cf. Peter v. U. Gloss. s.v. Sweuel.sulfur: 825, 831, 853, 860, 896 zwavel.sulphere: dat. sing. 378, 416 zie sulf(e)re.sulte (groene -): 1322 verse, gepekelde vleesspijs, bereid uit de poten van hetzwijn.supen(e): 1) 436, 883 drinken. 2) 1329 een soort vloeibare spijs.superrude*: 230 uit het verband blijkt een plant bedoeld te zijn. Het tweedeelement - rude maakt het waarschijnlijk dat we hier met een soort van hetgeslacht Ruta te doen hebben. Zie ruta.supet: 30, 186, 193, 1006 drink (het).supin: 1006 zie supen(e) 2).surcle: 648 zie suerinc water.surkele: 1022 zie suerinc water.suupt: 877 drinkt.svavel: 1042 zwavel.sveer: 1114 zweer.sveert: 1062 pijn doet.svellen: 1113 gezwellen.svere: 1084 zie sveer.sveten: 1093 zweten, transpireren.svinen smoet: 1054 vet van een zwijn.swalene: acc. sing. 873 zwaluw.swardelen*: dat. pl. 1223, 1224 waterzwaardlelie (Iris pseudacorus L.) wellichtook de Duitse zwaardlelie (I. germanica L.). Cf. Peter v. U. Gloss. s.v.Swertelwurtzel.sweeren: 1191 pijn doen.sweert: 1034, 1035, 1036 pijn doet.


465

swel: 1344 gezwel.sweren: 1266, 1333 pijn doen.sweuel: 1345 zwavel.swimelinghe: 1197 duizeligheid.swinenberch smeer*: 763 vet van een speenvarken.swinenbergen smeer*: 767 zie hierboven.swinen smare: 1340 vet van een zwijn.swinen smeer: 763, 825, 833, 974 vet van een zwijn.swinen smout: 827, 840, 841, 842, 852, 859, 860, 864, 896, 1336, 1376 ziehierboven groen(en) - 814, 821, 841 vers vet.swinijn vleesch: 714 varkensvlees.swynenbergen smout*: 738 zie swinenberch smeer.sydent: 2 het koken.syen: 665 door een zeef doen.syet: 551 zift het.synnansium: 746 corrupt voor squinantium d.i. squinantia angina, keelontsteking.Zie squinandien.synsvvn*: 583 Lat. senecio d.i. kruiskruid (Senecio vulgaris L.).

T

tafle: 442 ouer - onder het eten.tansveer: 1052, 1096, 1103 tandpijn.tan(t)sweer(e): 494, 739, 740, 746, 756, 757, 865, 899, 914, 926, 927, 1065,1176, 1298, 1313, 1375 zie hierboven.tantzwe(e)r(e): 192, 193, 398, 537, 735, 992, 1002, 1159, 1175, 1182 zietansveer.tapa barbati: Lat. 647 corrupt voor tapsus barbatus d.i. toorts, koningskaars(Verbascum thapsus L.). Cf. Herb. 480-482.targuel: 173, 174 lees 't arguel: wijndroesem. Zie ook arguel. tarumeel: 1084tarwemeel.tarwe cruut: 442 tarwestengels.tarwe water: 441, 443 water gemaakt uit tarwe.tayhe: 996 taaie.tbloenden: 322 het bloeden, menstruatie.tborne: 280 bronwater.tbrune: 184 een oogziekte (Lat. macula); men onderscheidde het witte, hetbruine of het zwarte. Volgens Thomas Scellinck wordt het bruine maculaveroorzaakt door zwarte gal. Wanneer het vliesje buiten aan het oog hangt,wordt het met een naald of een haakje verwijderd.te bet: 882 beter.teerdt: 492 verteert.teghen stroems: 782 tegen de haarinplantingsrichting in.


466

te hant: 652, 661, 687, 691, 905, 936 dadelijk.te maten; 709, 714 met mate.tempel: 862, 863 slaap van het hoofd.tempereert: 432 vermeng het.temperen(se): 485, 1140 zie hieronder.temperent: 1150 het mengen.tempereren: 843 vermengen.temperse: 535, 917, 1015, 1166 meng ze.tempert: 533, 574, 576, 589, 975, 1157, 1293 temper het, meng het.tempertenne: 1017 temper hem, meng hem.tempre: 624 meng, bevochtig.tent: 806, 1171 totdat.terciane*: 1320 derdendaagse koorts.terebentine: 421 terpentijn. Zie terpentia.terebentinum: 586 zie hierboven.teribintine: 634 zie terebentine.terlebotenne*: 346 ader te laten. Cf. Lat. phlebotomia: aderlating.termathijn*: 737e zie terpentia hieronder.terpentia: Lat. 790 terpentijn. In onze gewesten werd als t. het hars afkomstigvan de lork (Larix europaea D.C.) en andere coniferen gebruikt. Synoniem:gloriet. Cf. Peter v. U. Gloss. s.v. Terpentein.terre: 782 teer.terwen (broede): 43, 195, 640, 667 tarwe(brood).terwen semelen*: 72 zemelen van tarwe.terwonkel*: 6 kwaadaardig gezwel. Zie ook de spellingvariant drawonkel.tes: 54, 55, 70, 72, 161, 164, 169, 246, 250 totdat.testicleris: Lat. 353 manibus - zie manibus.tettinen smeere*: dat. sing. 19 vet van tettingen, dat zijn aardwormen (lumbrici).teuen melke: dat. sing. 166 melk van een vrouwelijke hond.teut yser*: 790 ijzeren instrumenten waarvan het uiteinde gebogen is. Uit hetrecept kunnen we opmaken dat het gebruikt werd om kleverige stoffen temengen.teyen: 1) 741 - an tegen aan, tot aan. 2) 806 vastmaken aan.tfarende*: 647 aderspat, aambeien of bloederige stoelgang. Zie ook varende(n).Cf. Middelnederduits vare.tfelke: 26 misschien schrijffout voor tfelle. Zie hieronder.tfelle: 27 oogziekte; velletje op het oog. Zie ook tbrune.tfelloen*: 204, 205 een soort gezwel. Niet als ziekte in hetMnl. Wdb.tfledercijn: 990 jicht, podagra.tfondament: 124, 207 de aarsopening.tforhoeft: 1007 het voorhoofd.tghasere*: 58 uit het verband blijkt dat dit een plantnaam is. Welke plant is mijniet bekend.


467

tgheluchte: 342 de lucht.tghescoerde: 79 letterlijke het gescheurde, dus: breuk.thant: 184, 607, 649, 908, 918, 1047, 1068 dadelijk, terstond.thent(et): 768 totdat (het).therebinthijn: 813 zie terebentine.therte euel*: 158 hartziekte.thoet: 449, 1382 het hoofd.thuris: gen. sing. Lat. 421 wierook.tide: te - 1325 tijdig, te gepasten tijde.tidich: 1385, 1386 gepast, geschikt.timperen: 1344 zie temperen(se).ties: 186, 204, 207, 208, 225, 269, 294 totdat.tijs: 268 tot het.tisanen: 415 gerstewater (tyseyne).tisike: 76 tering.tknechtkens seer*: 791 pijn aan de mannelijke geslachtsorganen.tlanc euel: 764 zie lanc euel.tmenisoen: 208, 211, 212, 925 buikloop.tobbe: 937 kuip, vat.toerne: 1382 maak toornig.toert: 763 drek, uitwerpsels.toghe: 212, 1329 teug, dronk.tomme (om ende -): 806 rondom.tongriem*: 750 vliesje waarmee de onderkant van het tongblad aan demondbodem bevestigd is. Cf. Kiliaen: ‘tongh-riem Holl. .j. span-ader’.toren: 1321 toorn.tormentine*: 1017 tormentil, zevenblad (Potentilla tormentilla L.).tornieren: 457 een tornooi houden.tpast: 28 lees 't past: de deegachtige massa. Cf.Mnl. Wdb. s.v. past.tquade: 45 drek, uitwerpsels.trarten: acc. pl. 586 hetzelfde als treit. Zie aldaar.trawonkel*: 195, 198, 199, 201 zie drawonkel.treit(en): 978, 1294 trekpleister.treken: 927 trekken.tremoers(e)*: 619, 1127 duivelsbeet, blauwe knoop (Scabiosa succisa L.). Cf.Herb. 334-335.tremoors*: 328 zie hierboven.tremor(seke)*: 298, 1024 zie tremoers(e).treyt (doeke): 472, 588, 960 (doeken dienende tot) treit(en). Zie aldaar.triacle: 492 der dorpers - look, waarvan een tamme soort door Platearius alliumdomesticum (Allium sativum L.) genoemd werd, naast een wilde variëteit(Teucrium scordium L.) d.i. watergamander of waterlook. In deHerb. leest menover look ‘Ende somege meesters heetent dorpers triacle’. Cf. Herb. 204-207.


468

triakel(e): 106, 1335 theriak, d.i. een tegengif van ingewikkelde samenstellingwaaraan wonderlijke eigenschappen werden toegeschreven en dat tegen velerleikwalen werd aangewend. Cf. Van Leersum s.v. theriac. Zie ook drieakele.trifolium: Lat. 104 honigklaver, steenklaver (Trifolium melilotus officinalis L.).Cf. Herb. 372-373.tscoffierde: 263 het gekneusde, gewonde.tseter: 597 zie ceter.tsien: 1092 het gezichtsvermogen.turbeert: 492 brengt in beroering, ontstelt.tuuschen deken*: 1025 het uiteinde, de buitenrand van de wonde(?).tveniin: 10 het venijn, het vergift.tvernoy(e): 30, 39, 51, 54, 69, 71, 81, 113, 133, 157, 160, 186, 188, 264 de pijn,de kwaal.tvertiin*: 13 ziekte van het hoofd, wellicht een huiduitslag of schurft.tvertijn*: 19 zie hierboven.tvledersijn: 156 zie tfledercijn.twerten: 936 de wratten (letterlijk: het wratten vormen).twiscken: 1124 tussen (cf. Duits zwischen).twit(te): 184, 873, 874 een oogziekte (Lat. macula): een wit vliesje op het oog.tydelose: 462 herfsttijloos (Colchicum autumnale L.); ook andere planten werdentydelose genoemd. Cf. Van Leersum.tyseyne: 690, 695 gerstewater of water van een andere graansoort.tysike: 367 zie tisike.

U/V

ueden*: 1338 so wie sijn voete - wt wassen keestvormige uitwassen. De naamwellicht gegeven wegens de vormgelijkenis met de penis. In hetMnl. Wdb.komt het woord alleen in deze laatste betekenis (nl. penis) voor.vir: 743, 744 uur.vngentum rubeum: Lat. 786 rode zalf. Voor de bereiding: Cf. De Vr. 169.vnguenteum album: Lat. 843 witte zalf. In het Lib. Avic. r. 3270 e.v. wordt debereiding ervan aangegeven.vnguentum album: Lat. 860 zie vnguenteum album.vpdoen: 492 open maken.vpsteken: 77 sijn - naar buiten uitkomen, uitpuilen.vpheuen*: 172 uitsteken, zich verheffen. Komt in hetMnl. Wdb. alleen alsdeelw. adj. voor.upperste: zie dupperste.vrinam canis: 114 Lat. voor urine van de hond.vterste(n): 163, 487 buitenste.vut te winnen: 782 te verwijderen.


469

V

vaerinc: 244 vlug.valdriaen*: 662 een van de soorten valeriaan, wellicht valeriaan (V. officinalisL.). of mogelijks ook wel grote v. (V. phu L.). Cf. Herb. 305-306.varen*: 1337 aders (Cf. Fr. varice)?varende(n)*: 502, 503 aderspat (of aambeien?).varingh(e): 343, 344, 948, spenen die zin - 979 lopende, d.i. bloedende.varschet: 174 maakt vers.varuwe(n): 604, 736 kleur, verf.vast*: 1377 - drinken: nuchter. Niet als bijw. in hetMnl. Wdb.vatekine: 394 vaatje.vatich*: 1382, 1387 in een vat..v. blader: 1176 vijfblad, kruipende ganzerik, Lat. quinquefolium, zilverschoon(Potentilla reptans L.). Cf. Herb. 421-422 en Peter v. U. Gloss. s.v. Fünffinger.ve(e)de(n): 617, 767, 783, 859, 929, 1024 penis.veencul sade*: dat. sing. 996 zaad van venkel (Anethum foeniculum L.). Cf.Herb. 315-316.veenkel: 1013 venkel. Zie hierboven.velthoen: 871 patrijs of fazant.venca: Lat. 816 hetzelfde als peruinke. Zie aldaar.venckel: 256 zie veencul sade.vencle(n): 185, 496 zie veencul sade.vencoel: 938 zie veencul sade.vencwort*: 888 maagdepalm (Vinca minor L.).venecoel saet: 751 zie veencul sade.venegriec: 842 fenegriek, zevengetijdenklaver (Trigonella foenum graecum L.).venegriek: 447 zie hierboven.venigriec: 604 zie venegriec.venigrieke: dat. sing. 634 zie venegriec.veniin: 913, 968 giftige stof. Zie ook tveniin.venijn(e): 400, 402, 492, 678, venijnds 1237 (van) vergif.venkel(en): 9, 27, 112, 130, 136, 154, 160, 161, 183, 252, 459, 487, 866, 871,874, 885, 1164, 1166, 1190, 1381 zie veencul sade.venkel saet*: 1130, 1351 zaad van venkel. Zie veencul sade.venkel sap*: 866, 1295 sap van venkel. Zie veencul sade.venkels wortel(en): 1333, 1346 wortels van venkel. Zie veencul sade.venkel water: 446 water uit venkel. Zie veencul sade.venkel(e) wortele: dat sing. 5, acc. pl. 272 zie venkels wortel(en).venkel zaet: 1342 zie veencul sade.vennecoel: 1090 zie veencul sade.vennecoel saet*: 1045 zaad van vencoel. Zie veencul sade.


470

vennecoels wortelen: dat pl. 1093 wortels van vencoel. Zie veencul sade.vennecoel zaet*: 958 zaad van vencoel. Zie veencul sade.vennekole: dat. sing. 955 zie veencul sade.venynden: 992 giftige.verbarnt: 856 verbrand.verbeiden: 361 wachten (van bloeien).verbena: 18, 456, 756, 757, 822, 865, 888, 956, 970, 1029, 1197, 1349 ijzerhard(Verbena officinalis L.). Cf. Herb. 483-484 en Peter v. U. Gloss.verbene(n): 183, 185, 530, 1044 zie hierboven.verbenen zaet: 1323 zaad van verbena. Zie aldaar.verbernde: 1149 het verbrande (als subst. gebruikt).verbernen(t): 847, 1158 (het) verbranden.verbernt(heit): 1149, 1280 verbrand(heid).verbroit: 1280 verschroeid.verdrieft: 1036 verdrijft.verduen: 1060 verteren.verduwen(e): 369, 599, 669, 701, 707, 713, 714, 716, 722, 729, 746, 776, 940,1210, 1259, 1267, 1268, 1270, 1272, 1301, 1303, 1327 verteren.verd(u)w(e)t: 380, 736, 1304 verteert het.verenichen: - met gode 1114 verenigen, samenkomen met God, dus: sterven.vergaen: 1107, 1119, 1359, overgaan, verdwijnen.vergaet: 397, 1035, 1039, 1043, 1084, 1091, 1248, 1284, 1286 verdwijnt, houdtop.vergeffenesse: 104, 106 het vergiftigd zijn.vergheet: 1336 zie vergaet.vergheffenesse: 354 vergift.vergheffenisse: 730 vergiftigd zijn.vergheuen: 109, 1267 vergiftigd.verghiffenisse: 1316 zie hierboven.vergiffenesse: 1312 zie hierboven.verglaseden: 936 met glazuur bedekt.verherdene: 497 verharde.verhert: 1250 verhard.verkeert: 1199 verandert.verlaten: 1328 toestand van het voedsel in de maag: onverteerd (?).verledich: 921 verlost. Wellicht te lezen verledicht.verlichten: 407 lichter worden.vermaect: 380, 484, 560, 789 verbindt (gezegd van een wonde), ook ververst.vermaket: 358 ververs, leg een nieuw verband.vermiculaer*: 841 waarschijnlijk geelbloemige muurpeper, scherp vetgroen(Sedum acre L.) (Cf. Herb. 256-257) ofwel smeerwortel (Sedum telephium L.).Cf. Ant. Nic. s.v. vermicularis.vermium: 421 - terrestrium aardworm; 602 worm.


471

vernemen: 434 gewaarworden, ervaren.vernoy(e): 7, 47, 274 kwaal, ziekte. Zie ook tvernoy.vernyet: 907 vernieuw het.verschs: 444 fris, gezond.verscoert*: 856 verschroeid.versieden: 1323, 1324 al kokend verdampen.versiken: 1083 moeilijk ademhalen.versinc smout*: 1206 vet, smout van een vaars.verstennicht*: 800 periode van veertien dagen. ZieMnl. Wdb. s.v. vertiennacht.versteuet: 245 verstijfd.verstoruen: 346, 350, 364, 385, 409 gestorven.verswijmt: 1359 verzwindt, verdwijnt.vertennicht(en)*: 801 zie verstennicht.vertiin: zie tvertiin.vertijn: zie tvertijn.veruaren: 848 verdwijnen, vergaan.verueine: 230 Frans woord voor ijzerhard (Verbena officinalis L.). Cf. Herb.483-484.veruoeden: 992 dolle.veruolcht: 760 volgehouden, herhaald.vervorren*: 990 - colen bedorven cholerica.vervorsen: 437, 453 letterlijk: bevroren; hier: een hoofdverkoudheid hebbend.verwandelt: 111 verandert.verwecket: 405 doet herleven, wekt op.viautima: 274 hetzelfde als radix satureya. Zie aldaar.vier: wilde - 379; helsche -, griex - 393; springet - 780 zie ommeloep; te - teniet (?). Hetwilde vier is erysipelas; helsche - vertaling van ignis infernalis, eennaam die aan verscheidene huidziekten gegeven werd, erysipelas, herpes encholera rubra. Cf. Höfler, Dt. Krankheitsnamen-Buch, 135.vierdinc: 1324 zekere hoeveelheid, het vierde deel van een maateenheid.vierdonc: 1342 zie hierboven.vijfblade: 865 zie .v. blader.vijsten: 751 wind laten.vijt: 741, 746 de fijt, een pijnlijke verzwering aan de vingerwortel.vilinghe*: - van ysere 647 ijzervijlsel.vincentius euel (sente -)*: 552 ziekte, wellicht een soort ettergezwellen, genoemdnaar de H. Vincentius, die ook nu nog tegen verscheidene ziekten aangeroepenwordt, o.a. te Eeklo.vingherline: 592 ring.vinnighen*: 1310 - van oghen oogziekte, in het Lat. pterygium genoemd: eendriehoekig vlies dat zich aan de voorzijde van het oog vormt; met de


472

basis naar de ooghoek gekeerd en met de punt over het hoornvlies heengroeiend.Th. Scellinck noemt het die nagle. Cf. Lib. Avic. 27.viole: 83, 309, 406 glazen vat. Cf. Fr. fiole.violette blader*: 578 bladeren van viooltjes. Zie fiole(n).violette blat*: 1016 zie hierboven.violette cruud*: 261 kruid van viooltjes. Zie violette blader.violette cruut*: 237 zie hierboven.violetten: 23, 125, 471, 553, 610, 841, 842 zie violette blader.violetten cruudts: gen. sing. 570 zie violette cruud.violette(n) cru(u)t*: 876, 1011, 1013 zie violette cruud.virtute(n): 347, 395 kracht, macht, Lat. virtus in de klassieke betekenis van hetwoord.visschemente*: 67 naam van een van de vele en moeilijk te onderscheidensoorten munt (geslachtMentha). Zie ook mente(n). Het woord is mij niet vanelders bekend.vlaemschen: 668 een gewicht in Vlaanderen gebruikt.vlaghen*: 523, 589, tempert met -; 628 ouden - betekenis onzeker. Wellichtoverblijfselen van gesmolten reuzel, gewoonlijk kaantjes genoemd.vlec(ken): 866, 872 oogziekte, vliesje op het oog dat doet denken aan een vlek.Zie tbrune.vledersijn: 350, 393, 405 zie fledersijn. Zie ook tvledersijn.vledersijn zalue*: 606 zalf tegen het fledersijn. Zie aldaar.vledersine: 155, 377, 385, 399, 433, 462 zie fledersijn.vlessche: 875 fles.vleyssom*: 1114 betekenis onduidelijk.vlieder bloemen: 445, 1323 bloemen van vlier (Sambucus nigra L.) of kruid-vlier,lage vlier, hadik (S. ebulus L.). Cf. Herb. 290-291.vlieder(en): 27, 134, 530, 542, 842, 876, 898 zie hierboven.vliederinen: adj. 1031 van vlier.vliedre: dat. sing. 18, 321 zie vlieder(en).vliendre: dat. sing. 1025 zie vlieder bloemen.vlier groen: 737b groene vlieder. Zie vlieder bloemen.vliese: 1355 - vander oghen. Zie vlec(ken) en vooral tbrune.vloe(n): 1029, 1075 vlooien.vloete*: 1358 die - vanden hoefde vloed in het hoofd? Uit de kontekst blijkt dateen verkoudheid of iets dergelijks bedoeld is.vlotich*: 824 vloeibaar. Niet in deze betekenis in hetMnl. Wdb.vloyende: 451 vloeibaar.vloyet: 1306 vloeit.voel paert*: 763 veulen.voer daen: 845 te voren gedaan.voer gaen: 1326 doorstaan, zich sterker tonen (?).voer gaet* 1320 gaat voorbij.voer hoet: 1212, 1333, 1366 voorhoofd.


473

voir: 734 boven.vole: 101 drachtige merrie.vollen: 939 vullen.vorderhant: 1339 rug van de hand of rechterhand (?).vorsch(e): 1137, 1329 vers(e).vorschen: 1) 903 kikvorsen. 2) 1273 verse.vorsinc smout*: 1144 zie versinc smout.voruue: 1112 kleur.vque folium: Lat. 1002 zie .v. blader.vrayen: 169 echte. Cf. Fr. vrai.vredinc: 311 loslijvig; wellicht schrijffout voor verdinc.vreeselic: 1279 zorgwekkend.vreiseme*: 663 uit de kontekst kan men opmaken dat hier wellicht een deel vanhet lichaam bedoeld is. Of moet men lezen vreisenie en dit als corrupt voorfrenesie beschouwen (zie hieronder)? Het woord komt voor in de DüdescheArstedie en in het Utrechtse Artsenijboek als vressem(e): cholera (?).vremisenie: 1335 corrupt voor vrenesie, d.i. frenesie(n). Zie aldaar en hieronder.vrenisie(n): 422, 423 zie frenesie(n).vrieftse: 1070 wrijft ze.vrien*: 1135 spenen of - het woord blijkt uit het verband ofwel aambeien of eengelijkaardig ongemak aan de aars aan te duiden. Bij urie geeft hetMnl. Wdb.als betekenis op riool, mestvaalt (?), wat voor de kontekst van het recept nietpast, alhoewel men een zeker verband kan zien.vrilic: 787 zonder zorg.vroe: 1) 321 vroeg. 2) 1354 vrolijk.vroet: 342 wijs.vrou lichtmis*: 743 O.-L.-Vrouw-Lichtmis (2 februari).vrouwe dach (onse -)*: 1067 O.-L.-Vrouw-Boodschap (25 maart).vrouwen bloeme*: 1371 maandstonden van de vrouw.vrouwen soc*: 988 vrouwen melk, zog.vrouwen sponne: 866, 867 vrouwenmelk. Cf. Peter v. U. Gloss. s.v.Frauwenmilch.vrouwen spunne: 1025 zie hierboven.vryesen: 943 vriesen.vulnisse: 1314 vuilnis.vurt: 193 rot.


474

W

wael: 845, 847, 848, 1298 wel.waen: sonder - 130 twijfel.waermoes: 76, 1011, 1013 groente.waerpat*: 906 dit zeldzaam woord duidt colofonium aan dat vooraf gekooktwerd, dus colofonium van de beste handelskwaliteit. Het woord is afgeleid vanhet Arabisch al-kalbout: Cf. L.J. Vandewiele, ‘“Warpout” uit “den plaesterevan Jeruzalem”’, Pharmaceutisch Ts. voor België XL (1963), 37-42. Een paarmaal komt het woord ook voor in W.S. Van den Berg, 44. De betekenis wordtin hetMnl. Wdb. onbekend genoemd.waesdom*: 1366 damp.waessem: 200 damp.waket: 904 ontwaakt.walborgen dach (Sinte - )*: 1381 de eerste dag van mei waarop de translatiovan Sint Walburgis gevierd werd.walbrien*: 1284 naam van een plant die in het recept gebruikt wordt tegenbloedspuwen. Het woord heb ik nergens anders aangetroffen. Wellichtspellingvariant (of schrijffout?) voor walbere d.i. kraakbessen (Vacciniummyrtillus L.).wale: 826, 842, 846, 847, 887, 1228 wel.walghinghe: 157 braakneiging, braking.wallen: 158, 298, 394, 688 koken.wallende: 150, 1176 kokend.wallet: 30, 76, 206, 230, 231, 237, 257, 305, kook het.walnot: 1334 walnoot, okkernoot. Cf. Dodoens, 1278: ‘De Okernoten heetenin de Apoteken Nux oft Nux vsualis; anders Nux escaria. Den naemWalnotenoftWalnusz is soo veel te segghen als Wtghelesen Noten oft Verkosen Noten;dan andere noemenseWalsche Noten, om datse in 't Walschlandt veel groeyen’.Cf. Kiliaen: ‘walnot/walsche not: iuglans basilica, regia nux’.walschen noten*: dat pl. 902 zie hierboven.walscot: 786 spermaceti, witte amber.walse: 137, 199 kook ze.waltene: 238 kook hem.wandelen: 1237 in een ziekelijke toestand geraken, ziek worden.wandelt: 1387 keert.wanen: 1) 337 het afnemen van de maan. 2) 352, 393, 447, 464 van waar.wanende*: 342 zelfst. nw.: de periode waarin de maan afneemt.want: 959 tot het.waret: 1324 duurt, niet opgebruikt is.wasset: 1373 gewassen.water: 1) 463, 492; witte - 250, 255, 368; roede - 251 hydrops, waterzucht,onderscheiden naar de kleur van de gezwollen lichaamsdelen; het ‘witte’ isleucoflamancie. 2) leuende(n) - 769, 771 cf. Lat. aqua viva brandewijn.


475

water blader*: 1230 waterig vocht afscheidende of bevattende puisten:waterpokken (?). Niet in deze betekenis in hetMnl. Wdb.watercarssen: dat. pl. 274 waterkers, sterrekers (Sisymbrium nasturtium L.). ZieHerb. 380-382.watere: witten - en roeden - 355 zie water 1).water karsse: acc. sing. 312 zie watercarssen.waterkersse(n): 276, 668 zie watercarssen.water mater*: 934 uit het verband blijkt een plant bedoeld te zijn: mater doetaan moederkruid (Pyrethrum parthenium L.) denken, doch het eerstewoordelement blijft onduidelijk.watersuchtigen: 1309 personen die aan hydrops, waterzucht lijden.watre: 438; witten - 404, 418; roeden - 404 zie water, 1).wechbrede*: 1290 grote weegbree (Plantago major L.). Cf. Herb. 184-185.weder: 1299, 1342, 1352, 1354, 1371, 1380 tegen.wederen: 828, 832 van de weder, de ram, hamel.wedergheise: 1317 het braken (?). Misschien schrijffout voor wedergheife(wedergeven: braken).wedergheuen: 1303 uitbraken (van spijs).wedermoet: 1321 kwaadheid, slecht humeur.wedewinde: 444, 1142 wordt in het eerste nummer als synoniem van custossilue opgegeven. Zie aldaar.wedre: 191 hamel, ram.wedren roete: dat. sing. 67, 206, 226 gestold vet van de hamel, de ram.weech bladeren*: dat. pl. 1229 bladeren van grote weegbree. Zie wechbrede.weechbrede(n): 1313, 1347 zie wechbrede.weechbrede zaet*: 1329 zaad van wechbrede. Zie aldaar.weegebreet cruet: 737c hetzelfde als wechbrede. Zie aldaar.weet: 819, 875 wee, pijn.wegebrede: 758 zie wechbrede.weghe: heymelike - 1313 aars.weghe blade(n)*: 970, 1101, 1117 bladeren van wechbrede. Zie aldaar.weghe blader*: 1205 bladeren van wechbrede. Zie aldaar.weghe blaen*: 1043, 1044 zie hierboven.weghebrede(n): 24, 53, 201, 285, 295, 303, 530, 549, 610, 666, 828, 848, 877,893, 1215, 1381 zie wechbrede.weghebrede(n) blader(e)*: 1131, 1346 bladeren van wechbrede. Zie aldaar.weghebreden saet*: 878 zaad van wechbrede. Zie aldaar.weghebreden zap*: 665 sap geperst uit wechbrede. Zie aldaar.weghebrede sap*: 1360 zie hierboven.weghebreede: 520, 555, 558, 582, 595, 603, 612, 617, 639 zie wechbrede.weghenbrede(n): 812, brede - 1168 zie wechbrede.weghewijnde*: 842 bedoeld is zonder twijfel wedewijnde. Zie custos silue.weghewise: 848 volgens de Herb. is wegewise een synoniem van valeriaan(Valeriana officinalis L.) of (V. phu L.). Cf. Herb. 305-306.


476

weite: 1143 weit, tarwe (Triticum vulgare L.).wellet: 982 kookt.wellinch: 424 brij, pap.wellinghe: 782 zie hierboven.went(et): 789, 823, 842, 845 totdat (het).werc(ke): 227, 351, 392, 1194 meestal pluksel, soms ook een soort stof, vooraluit hennepvezels of vlasvezels (Linum usitatissimum L.). Cf. Peter v. U. Gloss.s.v. Werck.werc(s): 239, 333, 336, 806, 808 van werc(ke). Zie aldaar.werke: dat. sing. 357, 358, 441 zie werc(ke).werken: dat. pl. 861 zie werc(ke).wermoede(n): 1323, 1381 synoniem van alsen(e). Zie aldaar. Cf. Peter v. U.Gloss. s.v. Wermut.wermoes: 553 groente.wermoet(e): 1352, 1353 zie wermoede(n).werten: 103, 547 wratten. Zie ook twerten.wete: 893 het wee, de pijn.weyt(e): 689, 690, 691 zie weite.weyte mele: 1056 meel van weite. Zie aldaar.weyten (broet): gen. sing. 797, 1248, 1252 (brood gemaakt van het meel van)weite. Zie aldaar.weyten(e) me(e)l(e): 1249, 1250, 1251, 1355 meel van weite. Zie aldaar.weytijn broet: 689 zie weyten (broet).weytinen mele: dat. sing. 693 zie weyten(e) me(e)l(e).wien: 1362 wijn.wieroec: witten - 812 kleine wierookkorrels, een gomhars uit de planten vanhet geslacht Boswellia.wieroock: 586, 611 zie hierboven.wieroox: gen. sing. 610 zie wieroec. Zie aldaar.wiin: barnenden - 760 gebrande wijn, brandewijn.wiin edic: 890 wijnazijn, azijn bereid uit zure wijnsoorten waarvan hetethyl-alkoholgehalte door verzuring in azijnzuur (CH3-COOH) overgegaan is.wiingaert ranken: dat. pl. 915 ranken van de wijnstok (Vitis vinifera L.).wiingaerts blade: 935 bladeren van de wijnstok. Zie hierboven.wiinrute: 760 wijnruit. Zie ruta.wijfs mel(c)k(e): 293, 596, 609 melk van een zogende moeder.wijn beesyen: 707 druiven, de vruchten van de wijnstok (Vitis vinifera L.). Cf.Herb. 413-414.wijn beren: 1259 zie hierboven.wijn droesen: rode - 617 bezinksel van rode wijn.wijn edic: 813, 865, 866, 875, 889 zie wiin edic.wijn edich: 424 zie wiin edic.wijn edike: dat. sing. 877 zie wiin edic.


477

wijn heffen: 525, 1144 bezinksel van wijn.wijnnedic: 824, 839, 841, 848, 858, 859, 894, 913 zie wiin edic.wijn rude: 796 zie wiinrute.wijn ruut: 1099 zie wiinrute.wijn steen: 451 wijnsteen, tartarus, kaliumbitartraat: korstvormige zoutafzettingvan de wijn op de binnenwanden van de vaten. Cf. Peter v. U. Gloss. s.v.Weinstein.wijnt(se): 42, 875 wentelt, rolt (ze).wijt: 1112 wit.wile: 1224, 1324 een wijl, kleine tijdspanne.wilghebome: dat. sing. 110, 298, wilg (Salix alba L.). Cf. Herb. 453-454.wilghen bladere: 168 bladeren van de wilg. Zie hierboven.wilghen bloemen: 883 wilgekatjes.wilghine blader*: 65 bladeren van de wilg. Zie wilghebome.willeghen bloemen: 922 zie wilghen bloemen.winden: 602 zie wedewinde.wingaerts water: 792 water bereid uit wiingaert ranken. Zie aldaar.winnedike: dat sing. 893 zie wiin edic.winnen: 1232 plukken, oogsten.wint: 1180 wentel het, rol het.wit: 866, 1164 oogziekte waarbij een wit vliesje het oog gedeeltelijk bedekt.Zie ook tbrune en twit(te).witte*: 1) 434, 445 wit water, een soort waterzucht. 2) - ende bruun verwe 974oogziekte. Zie tbrune en twit(te).wit(te) worte: 216, 497, 509, 625 volgens eenMnl. 15e-eeuwse tekst is het echtediptam (Dictamnus albus L.).: ‘dyptanne diemen in vleemsche heet witte worte’(R. Peeters, 166); inDe Vr. no 247 komt het woord eveneens voor: daar betekenthet peperkers (Lepidium latifolium L.). Beide betekenissen zijn mogelijk.wit van loede*: 1206 synoniem van wit van spaeng(i)en. Zie hieronder.wit van spaeng(i)en*: 598, 828, 843 loodwit, loodkarbonaat.wit wader*: 979 wit water, een soort hydrops. Zie witte 1).wiues melck: 191 melk van een zogende moeder.wlheide: acc. sing. 158 volheid.wlle: 52, 263, 316 wol.wllet: 269 vult.wlnesse: 1300 zie wlheide.w(o)lf(f): 393, 552, 556 naam van een ulcererende tuberculose van de huid,vooral in het aangezicht, en van de slijmvliezen.wolfs melc: 593 grote wolfsmelk (Euphorbia chariacas L.). Cf. Herb. 479.Misschien ook E. lathyris L. Cf. Peter v. U. Gloss. s.v. Treibwurtz.wolfs worten*: dat. pl. 520 smeerwortel (Symphytum officinale L.). Cf. Herb.239-240. Ook zwarte nachtschade (Helleborus niger L.) wordt wel aldusgenoemd.


478

wolline*: 308 wolkruid, stalkaars (Verbascum thapsiforma Schr.).wormkine: 687 wormpjes.wort: 1340 plant, kruid.wortele: 393 de kern, de oorzaak.worten: 101, 102 wratten.wulf: 333, 380 zie w(o)lf(f).wulfsworte*: 337 zie wolfs worten.wulheit: 49 lees vvulheit: vuilheid, onreinheid.wyn (bernende -): 746 gebrande wijn, brandewijn.wynasyn: 809, 810 wijnazijn.wynsune*: - appelen 1261 zure appels (wellicht is wynsure te lezen).

Y

ycht(e): 445, 453, 462, 483 jicht.ydrop: 1359 waterzuchtig.ydropi(jc)k(e): 252, 253, 254 waterzucht.yecht: 894 zie ycht(e).yechtech: 684 aan jicht lijdend.ye(c)ke(n)*: 316, 464 natuurlijk vet van de wol. Cf. Kiliaen: ‘iecke: Sudorsordesque lanis ouium adhaerentes’.yewen loef: 1376 klimopbladeren. Zie yifte bladere.yfragien*: dat. sing. 185 ogentroost. Zie eufrasien.yicht(e): 432, 489, 495, 497, 511, 512, 513, 626, 684 jicht.yifte bladere*: acc. pl. 193 bladeren van klimop (Hedera helix L.). Cf. Herb.229-231.Ypocras: 778 Hippocrates, de beroemde Griekse arts.ysembere: 681 corrupt voor gingebere. Zie gengebaer.yseraerd(e): 1003, 1004 ijzerhard (Verbena officinalis L.). Zie verbena.yser(en) hart: 1175, 1349, 1381 zie hierboven.yserine: 727 ijzeren.yserne: 331, 332, 520, 813, 814, 823, 847, 865, 882, 888, 991 zie yseraerd(e).yso(e)p: 1063, 1068 zie isope.ysoep wiin*: 796 wijn met aftreksel van hysop. Zie hierboven.ysope(n): 23, 30, 34, 35, 76, 128, 131, 135, 137, 283, 347, 368, 369, 616, 655,921, 938, 996, 1008, 1186, 1288, 1324, 1331, 1381 zie isope.yspe*: 882 hetzelfde als isope. Zie aldaar. Cf. Peter v. U. Gloss. s.v. Hyspe.yssche wortelen: 859 wortelen van de steenes, woudes (Fraxinus excelsior L.).Cf. Herb. 308-309.yzombre: 682 zie ysembere.


479

Z

zaecht: 689, 690 verzacht, maakt zacht.zaen: 679 vlug.zauen bome: dat. sing. 677 zie hieronder.zauelboem: 148, 381, 530 zevenboom (Juniperus sabina L.). Cf.Herb. 464-465.zedeware: 555, 1311 zie sedevair.zeduwaer: 1318, 1328, 1341 zie sedevair.zeem(e): 835, 852, 868, 973, 1140, 1204 honig.zeerheit: 1318 pijn.zeericheit: 1309 pijn.zerich: 1086 - sien pijn hebben, lijden.zeuen boom: 675, 676, zie zauelboem.zie: 401, 453 het gezichtsvermogen.zieden: 1210, 1365 koken.zien: 1324 ziften of zeven.ziluer scumen: 631 Lat. spuma argenti of lithargyrus: glit, zilverglit, eenmodificatie van loodoxyde, geelachtig van kleur; het ontstaat bij snelle afkoeling.Cf. Peter v. U. Gloss. s.v. Silberschum. Lémery, 409: ‘Is een lood metonzuiverheden van koper vervult, en door kalcinatie in gedaente vanmetaelschuim gebragt is’. Volgens hetMnl. Wdb. ‘wat van gesmolten zilveroverblijft’.zisenbrawe*: 1243 in het Lat. sisimbra of sisimbrium geheten, d.i. sterrekers,waterkers (Sisymbrium nasturtium L.). Cf. Herb. 380-382.zoet: 560 zoet vet, of misschien schrijffout voor roet: vet.zoeten: 468 zoet maken.zuckere: 382 suiker.zuker: 383, 390, 406, 1256 suiker; - rosaet 62 preparaat van suiker en eenaftreksel van rozeblaadjes.zwalue(n): 217, 277 zwaluw(en).zweert: 676, 687, 1191 pijn doet.zweren: 407, 449, 456, 712 pijn doen.zwijns mes*: 146 mest van zwijnen.zwindelt: 676 zwijmelt, duizelt.zwinen smeer*: 790 varkensvet.zyen: 509 ziften of zeven.zynriber conditum: Lat. 1328 ingemaakte gember. Zie genghebere conditum.


Middelnederlandse geneeskundige recepten - dbnl · 2015. 8. 31. · VIII...

Documents

Transcript of Middelnederlandse geneeskundige recepten - dbnl · 2015. 8. 31. · VIII...