Essay: ‘Mijn behoefte aan de samenkomst van kunst, kwantumfysica en spiritualiteit’

L.J. Wissink, mei 2014

Mijn meest dringende vraag is, of er een verbintenis tussen kunst, kwantumfysica (wetenschapsrichting) en spiritualiteit bestaat. Ik ga proberen te weerleggen, te toetsen, te definiëren wat de bovengenoemde begrippen voor mij inhouden. Vaak is de connectie tussen deze uitingen wel iets dat we kunnen voelen of bevestigen, maar: wat houdt het nou precies in? Kunst, bijvoorbeeld, is iets waar bepaalde mensen voor open staan en andere minder. Bepaalde voorwerpen dragen de naam kunst en andere voorwerpen niet. Of spiritualiteit; wat is dat, is het een overtuiging of een onderdeel van de menselijke conditie? Ik vind het thema spiritualiteit in relatie tot kunst of kunst in relatie tot spiritualiteit interessant omdat beide begrippen abstractie nodig hebben om ‘vatbaar’ te kunnen zijn.

Als ik het zou moeten visualiseren, zou spiritualiteit een rode cirkelvormige ring om de aarde zijn of een rode cirkel om iemands lichaam of een rode baan die op een onbepaalde plek zweeft. i Kunst zou daarentegen een blauw platform in de lucht zijn, een universum, waarop je alles kunt plaatsen, dat je kunt benoemen of voor je zien: uitingen van de natuur en het veld waarin wij leven. In de wetenschap wordt er onderzoek verricht naar de verscheidenheid materie waaruit het universum is opgebouwd. Welke bevindingen vertellen ons meer over de reden van ons bestaan en hoe kunnen we verklaren of aantonen waarom de mensheid een creatief vermogen heeft? Ik ben van mening dat de fantasie, de verbeelding en de bewustwording de rijkste elementen van het leven zijn. Als kunstenaar is het mijn gereedschap en mijn beginpunt.

Mijn gedachte over vele dingen is eigenlijk dat ik zo weinig mogelijk ‘begrippen’ definitief wil vastleggen. We zijn geconditioneerd om door het een te benoemen, het andere uit te sluiten en om dingen in een hokje te plaatsen. Wanneer we verschillende geloofsrichtingen vanuit een overkoepelend perspectief bekijken zien we hoe ze in elkaars context samenvallen. Ervin László zegt: “Religie is een gecodificeerd stelsel van geloofspunten en religieuze praktijken en gedragingen dat wordt aangehangen door een gemeenschap van gelovigen. Religie kan gepaard gaan met spiritualiteit. Spirituele mensen zijn niet altijd religieus. Spiritualiteit is het besef van verbondenheid met ‘iets hogers’, een tegenwoordigheid die het individuele zelfbesef transcendeert.”.1 Ik ben het hiermee eens, mijn overtuiging is dat religie slechts één vorm van spiritualiteit is. Spiritualiteit gaat om wat gedacht, gevoeld, geweten en ervaren wordt; het bewustwordingsproces van de wereld zoals we die zelf ervaren.

“Religie is in het leven van de mens de meest primaire vorm van spiritualiteit. Religie heeft contact met de aarde in de vorm van troost. Wetenschap heeft contact met de aarde in de vorm van technologie. Ze gaan beide voorbij aan een gemeenschappelijke factor, namelijk bewustzijn. De toekomst van spiritualiteit zal pas dan samenvallen met de toekomst van de wetenschap als we eindelijk weten hoe en waarom we denken, wat de factor is die ons in zowel innerlijke als de uiterlijke wereld doet leven, en hoe het komt dat wij zo rijk zijn aan creativiteit.”, aldus Deepak Chopra.2

1 Lazslo E. (2006) ‘Kosmische visie: Wetenschap en het Akashaveld, Hoofstuk 2, De fundering leggen’, pp 35 Uitgeverij Ankh-Hermes, Deventer

2 Lazslo E. (2012) ‘De verbinding tussen wetenschap en spiritualiteit’, samengesteld boek van meerdere auteurs: Deepak Chopra, Hoofdstuk 1, pp 23

2

De nadruk bij spiritualiteit ligt denk ik, op de persoonlijke innerlijke gevoelens en ervaringen. De klassieke uitspraak van Descartes heeft onze manier van onszelf te bezien gedefinieerd tot: ”Ik denk dus ik besta.”. Maar volgens Deepak Chopra moet het eigenlijk zo zijn: “Ik denk dus ik besta”, plus; “Ik voel, ik heb intuïtie, ik heb zelfbesef, ik heb een innerlijk verlangen om te doorgronden wie wij zijn.”.3 Deze opvatting is naar mijn mening omvattender, de opvatting van Descartes scheidt de ‘ik’ van het ‘materiële zijn’. Hoewel hij aangaf dat het lichaam en de ziel innig met elkaar waren, blijft een gescheiden bestaan van lichaam en geest. Eigenlijk zegt hij: “Het bestaat pas als ik het kan bedenken of begrijpen.” Mijn opvatting is dat wat ik zelf waarneem moet bestaan en wat bestaat kan ik bedenken. Waarnemen ervaar ik als voelen; intuïtief, zintuiglijk en zien; met visie, verbeelding. Ik geloof dat er vier aspecten zijn van het bewustzijn; de mentale, fysieke, spirituele en emotionele niveau. Ik ervaar alle niveaus als gelijkwaardig.

Elke spirituele traditie kan iets leren. Het Christendom leert dat genade een centrale rol speelt, het Judaïsme leert de waarde van een serieus geleid moreel leven, een leven van dienstbaarheid en goede daden; de Islam leert de waarde van overgave aan God; het Hindoeïsme leert dat we niet gescheiden zijn van het goddelijke en het Taoïsme leert ons de waarde van stilte en je niet verzetten tegen de stroom der dingen. Het Boeddhisme leert dat het leven lijden is, dat ontstaat door verlangen. Wanneer je volgens het Boeddhisme leert los te komen van de gehechtheid aan het aardse leven dan wordt je bevrijd van je wedergeboorten. Zen leert dat de Boeddha-natuur, ofwel het vermogen om verlichting te verwerven in ieder mens aanwezig is. 4 5

Voor mij is bewustzijn het met volle aandacht de momenten van het persoonlijke leven te ervaren en tegelijkertijd zich te realiseren dat we binnen een allesomvattend geheel leven, op het zelfde moment als miljarden andere mensen. De hedendaagse Zenmeester Huang Po6 ii noemt het bewustzijn een ultieme toestand, het Ene Bewustzijn. Hij omschrijft het op deze manier: “Alle boeddha’s en voelende wezens zijn niets anders dan het Ene Bewustzijn, waarbuiten niets kan bestaan. Je hoeft alleen maar te ontwaken voor het Ene Bewustzijn. Dit Ene Bewustzijn is de levenskracht die al het bestaande beweegt en in stand houdt, de evolutionaire impuls in ieder van ons en in heel het universum.”. 7

Ruth Tanyi onderzocht 76 artikelen en 19 boeken over spiritualiteit. Op basis hiervan kwam zij tot een voorstel van een definitie over spiritualiteit. “Spiritualiteit is een persoonlijke zoektocht naar zin en doel in het leven, die al dan niet verbonden is met religie. Het omvat een verbinding met zelfgekozen overtuigingen en/of religieuze overtuigingen, waarden en praktijken die betekenis geven aan het leven, waarbij ze individuen motiveren om het beste in zichzelf te bereiken. Deze verbinding brengt geloof, hoop, vrede en kracht. De resultaten zijn vreugde, vergeving van zichzelf en anderen, bewustzijn en acceptatie van tegenspoed en sterfelijkheid, een verhoogd gevoel van lichamelijke en emotioneel

3 Lazslo E. (2012) ‘De verbinding tussen wetenschap en spiritualiteit’, samengesteld boek van meerdere auteurs: Chopra D., Hoofdstuk 1, pp 234 Bien T. (2011) ‘De Gelukkige Boeddha’,, pp 55 Van den Boom M en Minnema L. (2000) ‘Boeddhisme’, Hoofdstuk 3.7, pp 566 Po. H, Van Dun, A. (1996) ‘In eenheid zijn: scholing in Zen-bewustzijn’, pp 757 László E. (2012) ‘De verbinding tussen wetenschap en spiritualiteit’, samengesteld boek van meerdere auteurs: Beckwith M., Hoofdstuk 4., pp 34-35

3

welzijn, en het vermogen om boven de gebreken van het bestaan uit te stijgen." 8

Ik ben van mening dat het bewustzijn de basis is van spiritualiteit. Zonder bewustwording is het niet mogelijk ‘echte’ spiritualiteit te beoefenen. Door middel van bewustwording trachten wij vragen te beantwoorden omtrent de functie van het leven. In de wetenschap is men met vergelijkbare vraagstukken bezig. Bij zowel bij spiritualiteit tijd als bij wetenschap is antwoorden vinden op de vraag van ‘het onbekende’ een drijfveer.

Robert Dijkgraaf, president van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen, trok uit onderzoek de conclusie dat er een ding duidelijk is in de wetenschap: dat we nog heel veel niet weten. Zo’n 96 procent van alle verschijnselen om ons heen is nog niet geduid. Dat er iets is dat wij niet begrijpen, is in dat kader wel een heel groot understatement.9 In 2012 werd bekend uit het rapport van ‘Current Biology’ dat is opgemaakt van het eerste grootschalige register van het zeeleven wereldwijd, het ‘World Register of Marine Species’ (WoRMS). Hierin staat dat tweederde van de soorten eencelligen, planten en dieren die in de oceanen leven, mogelijk voor altijd onbekend blijven voor de wetenschap.

Zowel in de wetenschap als in de spiritualiteit zijn observatie en experiment methodes om tot nieuwe bevindingen te komen. Wetenschappers laten zich vaak leiden door hun intuïtie en subjectieve gevoelens, maar zij zien ook de noodzaak van een volgende stap: verificatie. De wetenschap hanteert een lus van observatie, theorie en experiment. De lus wordt net zo lang herhaald totdat de theorie en het empirische bewijs in harmonie zijn. De spirituele en de wetenschappelijke benaderingen kunnen volgens mij heel goed naast elkaar bestaan en elkaar respecteren. Dit kan volgens mij wanneer wetenschappelijke bevindingen niet enkel als absolute waarheden worden gezien en wanneer spirituele aannames niet enkel als vaststaande begrippen worden gebruikt. Spirituele en wetenschappelijke bevindingen zijn constant in beweging. Hoewel deze elkaar soms tegenspreken vormen ze ook overeenkomsten. Ze zijn beide niet vast in vorm. Er ontstaan pas problemen als religieuze en spirituele doctrines uitspraken doen over het materiële universum welke tegenspreken wat de wetenschap aan de hand van observatie vastgesteld heeft dat waar is. 10

Vanuit het rationele hebben mensen de drang om te begrijpen hoe dingen werken. In 2011 ontdekten wetenschappers bij het CERN zogenaamde Higgs-deeltjes die sneller bewegen dan het licht. iii Deeltjes lijken een soort bewustzijn, een voorspellend vermogen te hebben, die weten wat er gaat gebeuren en daarop reageren. De kwantumfysica gaat ervan uit dat de klassieke natuurkundige wetten niet absoluut zijn onder alle omstandigheden. ‘Intentie’ blijkt invloed te hebben op materie. In de wetenschap word er van uitgegaan dat de ‘intentie’ van de deeltjes al bepaald zo kunnen zijn. Vanuit mijn spirituele ervaring ben ik van mening dat je door middel van je persoonlijke intentie deze deeltjes sturing kan geven: wij blijken onze eigen realiteit te creëren met onze gedachten. Deze stelling zal ik later nader toelichten.

8 Leget C. (2008) ‘Van Levenskunst naar Stervenskunst’, pp 72

9 Van Veelen M. (2011) ‘Geloof in de wetenschap, bekende hoogleraren over God, wetenschap en hun levensbeschouwing’ In: Trouw verschenen op 12-11-11

10 Chopra D. en Mlodinow L.(2012) ‘Botsende wereldbeelden’, pp 6

4

Het onderzoek naar deze deeltjes is in de wetenschap nog erg jong, eigenlijk vooral omdat er voor lange tijd nog geen meetapparatuur beschikbaar was om de eigenschappen van de zeer kleine deeltjes te onderzoeken. Binnen de wetenschap van de kwantumfysica is er een stroming die met de gegevens van de kwantumwetten mogelijk een verklaring kunnen geven voor ‘paranormale’ verschijnselen en onder andere spirituele uitingen zoals bijvoorbeeld ‘telepathie’. Wat ik bijzonder vind aan deze door de wetenschap ontdekte eigenschappen van deeltjes is dat ze een opmerkelijk raakvlak hebben met het denken van de spirituele mens. Vanuit het oogpunt van de spiritualiteit lijkt het mijn inziens alsof er een wetenschappelijke ondersteuning komt voor de traditionele spirituele wijsheden.

Bij kwantumfysica gaat het tegelijk om de deeltjes alswel om de golfbeweging die zij voortbrengen. Het houdt in feite in dat golven en deeltjes beide even fundamenteel zijn, elk is een vorm waarin de materie zich kan manifesteren en tezamen bepalen ze wat materie is. De precieze positie ervan kan je meten als een elektron, oftewel het deeltje en de snelheid kan je bepalen door de hoeveelheid bewegingen/impuls, oftewel de golf. Een volledig beeld ontstaat alleen door de twee samen. Beide zijn nodig om een volledig beeld van de ‘werkelijkheid’ te krijgen.11

Kwantumfysica vertelt over de essentie van wie wij als mens zijn op materieel niveau. Het universum is geheel opgebouwd uit deeltjes en golfbewegingen. Maar tegelijkertijd is daarnaast het materiële niveau ook het menselijke individu. Voor nu maak ik een onderscheid tussen het materiële en het geestelijke denkniveau oftewel ‘het Zelf’.

Het begrip ‘het Zelf’ gaat voor mij over de individuele ervaring. Het is een term die ons innerlijk bestaan benoemt, refererend aan ons ‘zielniveau’ en de belevingswereld van je ‘eigen ik’. Verschillende filosofen hebben de thematiek rondom ‘het Zelf’ bestudeerd en beschreven. Ik ben van mening dat ‘het Zelf’ de persoonlijke ervaring van ons individuele bestaan beslaat. Het heeft betrekking op ons vermogen onze eigen ‘ik’ te bezien, ons af te vragen wie wij zijn als individu en wat ons afscheidt of juist verbindt met ons ‘collectieve bestaan’. Het gegeven dat wij mensen onszelf kunnen beschouwen en dat wij kunnen overdenken waarom wij bestaan, maakt ons tot individuele wezens. Ik baseer mijn verklaring over ‘het Zelf’ op mijn eigen ervaring en sluit mij aan bij de onderstaande theorieën van Paul-Michel Foucault en Socrates.iv

Paul-Michel Foucault een Franse filosoof uit de 20e eeuw, verrichtte onderzoek naar de wereld over ‘het Zelf’, over hoe mensen over zichzelf denken. Volgens Foucault is ‘het Zelf’ de taal die ons zelfbewustzijn bepaalt. Ook stelt hij dat de mens wordt wie hij is door de structuren waarvan hij onderdeel uitmaakt de taal, de geschiedenis, de maatschappij. Hij stelde vragen aan de orde zoals: “Hoe kunnen we vormgeven aan ons bestaan? Waarom zouden we van ons leven geen kunstwerk maken?” Hij stelt met name in zijn manifest 'Les Mots et les Choses', eigen vertaling: ‘De woorden en de dingen' dat er een onbewuste (onderliggende) kernstructuur te onderkennen valt in de geschiedenis van de Westerse cultuur.

11 Zohar D. (1990) ‘Het Quantum zelf – samenhang tussen mens, bewustzijn en kwantumfysica: Het Quantum-zelf: Nieuw in de fysica’, pp 21

5

Foucault’s theorieën spreken mij aan vanwege zijn ideeën over ‘het Zelf’ en zijn kritische houding naar de moderne samenleving vanaf de 16e eeuw. Zijn ideeën zijn van toepassing zijn op de huidige samenleving en diens hedendaagse ontwikkelingen.

Socrates is een van de grondleggers van de Westerse filosofie. Hij stelt dat zelfkennis een eerste vereiste is voor zelfbewustzijn en zelfbesef. Hij vraagt zich af: “Ben ik mij bewust van mijzelf?” en: “Besef ik de betekenis daarvan?”. De boodschap ‘Ken uzelf’ op de tempel van Apollo is voor Socrates de basisgedachte voor het ontwikkelen van kennis over de werkelijkheid.v Hoe iemand iets kent, wordt bepaald door de mate waarin hij zichzelf kent. “Ben ik mij bewust van mijn vooroordelen? Zijn mijn waarheden echt of schijn en hoe kom ik daarachter?”. Hij kon geen genoegen nemen met de antwoorden die de astronomie, religie en wiskunde gaven en moedigde zijn stadsgenoten aan om kritische vragen te stellen over alles, goden, zichzelf, waarden; “Wat is goed? Wat is esthetisch? Wat is rechtvaardig?”. Dit zijn enkele van de vragen die Socrates ons wil laten stellen, vragen die tegenwoordig nog steeds relevant blijken.

Om terug te komen op kwantumfysica in verhouding tot ‘het Zelf’ vind ik aansluiting bij de theorieën van Carl Gustav Jung (1875-1961). Hij kwam tot de conclusie dat er meer is dan een individueel bewustzijn dat wordt begrensd door ons lichaam of door tijd. Hij zocht naar verklaringen voor deze theorie die verwijst naar de kwantumfysica. Onze innerlijke wereld beschrijft Jung zowel als het onderbewuste en het bewuste. Deze twee zijn niet gescheiden voor hem. Jung beschouwde de mens als een spiritueel wezen en de menselijke psyche ‘van nature religieus’. Hij bedacht concepten als archetypen en het collectief onbewuste. In het individuatieproces wordt het centrum van de persoon verlegd van de persona en het ego naar ‘het Zelf’. Wanneer dit lukt, leeft een mens op een zodanige manier dat zowel het bewuste als het onbewuste aan hun trekken komen.

‘Het Zelf’ ligt in het collectieve onbewuste al verankerd in de vorm van een archetype. Dit is volgens Jung het meest centrale archetype. Voor Jung is religie het in levende verbinding staan met de oerkrachten, de archetypen. Met deze oerkrachten, die een goddelijke lading hebben, kunnen mensen enkel via de buitenwereld in contact treden. Dit gaat via de projecties van de archetypen in deze buitenwereld. Volgens Jung zijn de godsdiensten te beschouwen als geïnstitutionaliseerde systemen van projecties. 12 Carl Jung heeft invloed gehad op onze Westerse cultuur van denken en het verbeelden van ons innerlijke zelf en onze innerlijke processen in samenhang met de samenleving, het besef van een collectief bewustzijn.vi

Dit onbewuste bevindt zich op individueel en op collectief niveau. Kunst kan op dezelfde niveaus verwijzen naar de persoonlijke ruimte en tijd van de kunstenaar en tegelijk naar de geschiedenis van cultuur, mensheid en leven. Ik ben van mening dat het onbewuste een belangrijk middel is voor het tot ontstaan brengen van autonome kunst. Autonome kunst is 'onafhankelijk' en staat op zich zelf. Op het eerste gezicht is het kunst zonder functie. Ook staat de autonome kunst in een bepaalde context in de samenleving, vervult daar een bepaalde rol, heeft een bepaalde bedoeling. Ik ben het met Jung eens dat

12 http://www.lucepedia.nl/asp/invado.asp?t=media_detail&id=25173&d_id=533, Lesstof Prof. J. Pieper, Universiteit Tilburg

6

het collectieve onderbewuste bestaat uit een primitieve geest met karakteristieke beelden die zich uiten in mythologieën van alle volkeren uit alle tijden. Hoewel kunstwerken in materie worden omgezet, krijgen ze betekenis door tussenkomst van een ander ‘bewustzijn’. En ook al is persoonlijke smaak een belangrijk onderdeel van de waardering van kunst, ben ik van mening dat schoonheid geen criterium is voor wat kunst tot kunst maakt, zoals de Russische schrijver Lev Tolstoj (1828-1910) stelde.

In 1897 schrijft hij: “Kunst bestaat bij de gratie van ons vermogen om te worden aangesproken door de gevoelens van anderen”. Voor Tolstoj ligt hier de kiem van de misvatting dat kunst per definitie een uiting is van schoonheid. Want wat is schoonheid? Iedereen vindt andere dingen mooi en niemand vindt hetzelfde lelijk. Bovendien kan kunst ook lelijkheid verbeelden.13 “Wat is kunst” is feitelijk een essay, waarin Tolstoj beschrijft wat volgens hem echte kunst is, dit beschouwt hij als een onmisbaar communicatiemiddel voor de mensheid. Voor Tolstoj ligt de kiem van de misvatting erin dat kunst per definitie een uiting is van schoonheid. Hij maakt een onderscheid tussen echte kunst: ‘het uitbeelden van gevoelens en emoties’ en surrogaatkunst: ‘slechts ter amusement’. Dit tweede type is volgens Tolstoj echter in groten getallen te vinden en wordt als kunst gezien vanwege het meerduidige begrip van dit woord. Tolstoj beweert dat ‘we’ massaal de weg kwijt zijn en met name de moderne kunst ziet hij als ‘hoerige’ kunst. Met ‘we’ verwijst hij naar zijn tijdgenoten in 1897. Tolstoj stelt dat de enige goede kunst, de kunst is die iedereen kan begrijpen. Pas als de gewone man het mooi vindt, dan is het mooi, en goede kunst wordt door iedereen verstaan.

Voor mij heeft kunst altijd te maken met een intentie, een behoefte van innerlijke emotie, innerlijke behoefte. Ik zie het kunstenaarschap als jezelf steeds weer laten inspireren en te reageren op de externe veranderingen met het creatief bewustzijn. Het kan zijn dat de creatie autonoom is, het kan ook zijn dat ik de behoefte heb om iets toegepast te maken. Vanwege ons collectieve bewustzijn bestaan kunstwerken altijd in ‘de context van het universum’ bedoeld of onbedoeld. Sterker nog, mijn overtuiging na het lezen van ‘Kosmische visie’ van Ervin László , waarin hij de kwantumfysica bespreekt, is dat wij mensen co-creators zijn van het universum. Onze toekomst, hoe wij de wereld creëren ligt in onze eigen handen. Wij zijn naar mijn mening zelf in staat om betekenis te geven aan ons leven door met de beweging nieuwe creaties om te gaan.

Uit Creativity and Spirituality: Bonds between Art and Religion van Earle Coleman:

“Om aan te tonen dat het heilige en het mondaine samengaan in het dagelijkse leven, spreken Zen Boeddhisten over het vinden van verlichting te midden van alledaagse activiteiten zoals het dragen van water en het hakken van bamboe. Dramatische alledaagse voorbeelden van het kruispunt tussen het spirituele en het esthetische bestaan in: de Oriëntale thee ceremonie, Indianen die een vredespijp roken, het traditionele ‘Thanksgiving’ en de Christelijke communieplechtigheid. Idealiter verwordt ‘het Zelf’ een medium waarbij de spirituele wereld als een unieke graad functioneert in de zintuiglijke wereld.”viiviii

13 https://www.nexus-instituut.nl/leestafel/295-wat-is-kunst Thomas Feijen, historicus en raadslid Nexus Connect

7

Wat is het doel van de kunst? Kunst is volgens mij duidelijk verbonden met scheppen, een menselijk scheppen, waar vrijheid het hoofdcomponent van uitmaakt, zoals hoogleraar filosofie Hubert Dethier het beschrijft: “Ze bevrijdde de mens van het strenge wetmatige.”.14 Dethier duidt drie doelstellingen aan: de mimesis of nabootsing, waar men veronderstelt dat de kunst tot taak heeft voor een tweede maal te maken wat reeds in de buitenwereld aanwezig is. Een andere stelling richt zich naar het genoegen iets voort te brengen dat enigszins op de natuur gelijkt. Bij een derde doelstelling wenst men al het menselijke weer te geven; de sluimerende gevoelens tot bewustzijn te brengen. Zo te zien is kunst zeer moeilijk in een bepaling te vatten, zijn er vele en zelfs tegengestelde meningen en speelt de geest van de tijd een niet te onderschatten en belangrijke rol. Kunst is evenmin een doel op zich; ze geeft aanleiding tot meer dan de kunstenaar heeft willen tonen en de toeschouwer heeft willen zien. 15

Dethier vraagt zich vanuit hetzelfde standpunt dat Hegel eveneens inneemt 16 af: “Hoe is de kunst überhaupt mogelijk?”. Het antwoord hierop richt zich naar de oorsprong en de betekenis ervan. Met als holistische opmerking dat de woorden en zinnen, als taal, meer willen uitdrukken dan dat ze samen betekenen, en dat geldt eveneens voor lijnen, kleuren, klanken, bewegingen en vormen; ik zie het geheel als een grotere betekenis dan de som van de afzonderlijke delen. De kracht van het woord zal wel niemand ontkennen. Het is er, volgens mij eenvoudigweg. Net zoals het mysterie van het bestaan van de mens, dat ook niet kan worden onthuld; het is veel meer dan dat men zou kunnen indenken. De kunst zal steeds naar haar eenheid tussen zintuiglijkheid en denken blijven bezitten of ernaar zoeken. Ik denk dat je gerust kan stellen dat de kunst aanleiding geeft tot verruiming en tot het overstijgen van het bewustzijn, dit zowel in de vormgeving en het concept als in de perceptie en het begrijpen ervan. Het is een drang naar creatie en een grijpen door te tonen. “De kunst wordt insinuerend, symbolisch en vol zinspelingen, maar daardoor ook universeel.”17

Ik vraag me af of er een verbinding tussen kunst en spiritualiteit bestaat. En als die bestaat, op welke manier zijn ze aan elkaar gerelateerd? Ten eerste; welke opvattingen heersen er over deze begrippen? Kunst en spiritualiteit zijn volgens mij op overeenkomstige manieren te meten of zichtbaar in dezelfde vormen waarin ze zich kenbaar aan ons maken, op allerlei zintuiglijke manieren, bijvoorbeeld. Waar komen de beelden vandaan die kunstenaars inspireren? Ik weet het feitelijk niet. Ik heb er wel ideeën over. Ik denk dat de verbinding met het bovennatuurlijke, of het spirituele, een verbinding is die – vermoedelijk - elk mens al heeft en dat daaruit ook de inspiratie voortkomt. Sterker nog, ik denk dat de mate waarin je openstaat voor het zien of ontvangen van die beelden, geluiden, sensaties, ook de mate bepaalt waarin je ze kunt inlijven in je leven. Deze persoonlijke ervaringen zie ik als het materiaal waarmee je nieuwe werelden of zienswijzen kunt creëren.

14 Schrevers P. (2010) ‘Een kreet van geluk in de woestijn’, pp 186

15 Schrevers P. (2007) ‘Een kreet van geluk uit de woestijn’, pp 188-189

16 Hegel zegt niet dat kunst ophoudt te bestaan en dat zij definitief dood is, na de romantiek treedt echter een fase op waarin kunst ophoudt de hoogste manier te zijn waarop de waarheid zich verwerkelijkt.

17 Schrevers P. (2007) ‘Een kreet van geluk uit de woestijn’, pp 188-189

8

Het creatief vermogen van de mens is de essentie van het leven volgens mij. Als ik mijn gedachten zou moeten verbeelden zou ik dit in de vorm van een schilderij beschrijven, dan zie ik een tweedimensionaal vlak waarop een verdeling van vlakken is geschilderd. Zoals bij een klassiek kunstwerk de regels gelden van voor- en achtergrond, zo zie ik een blauwe achtergrond en een rode voorgrond. Ik zie abstracte vormen voor me. Onderaan het doek staat een rode cirkel afgebeeld, met daarop een witgele stip. De stip is het hoogste punt dat het meeste licht vangt. De rode kleur strookt met de wet van de kleur die ons het eerste in het oog springt, zogezegd. De blauwe achtergrond valt samen met de afspraak dat we blauwe kleuren kunnen gebruiken diepte te creëren, omdat de blauwe kleur meer naar achteren lijkt te verdwijnen, vergeleken met rood en geel bijvoorbeeld. ix

Beeldende kunst bestaat vaak uit visuele beelden. Miljoenen mensen bezoeken musea, miljoenen mensen maken dagelijks kunst.x De kunstwerken ‘spreken tot de verbeelding’, zoals de uitdrukking zegt. Ze worden soms zelfs eeuwen nadat ze gemaakt zijn nog steeds bewonderd. Het onderwerp spiritualiteit lijkt in de geschiedenis altijd verweven te zijn geweest met de behoefte aan kunstuitingen en kunstproductie. Je hoeft maar een kerk, piramide, moskee, tempel of klooster te bezoeken en het is versierd met beelden, tekeningen, houtsnijwerk en allerlei andere beeltenissen die uitspraak doen over het zien van de wereld.xi Ook kunstenaars van de twintigste en eenentwintigste eeuw zetten zich met deze thematiek uiteen, soms vrij letterlijk ofwel illustratief, dan weer in de vorm van een radicale abstractie.

Een voorbeeld van de artistieke uiteenzetting geeft de kunstenaar Wassily Kandinsky, in de volgende passage uit het boek 'Creativity and Spirituality: Bonds between Art and Religion van Earle Coleman:

“Als een belangrijke exponent van de abstracte kunst gaf Kandinsky zijn klassieke monografie de titel: ‘Concerning spirituality in Art’, (eigen vertaling: ‘Betreffende het spirituele in kunst’). Omdat zijn schilderingen geen letterlijke weergaven zijn van enige verafgode figuur, maar suggestieve, evocatieve composities, kunnen zowel de Chinese Taoist als de Christelijken er spirituele betekenis uithalen.xii In zijn Spiritualiteit en abstracte kunst spreekt Kandinsky over de verheven functie van kunst en kunstenaar. De kunstenaar is een ziener die weergeeft wat hij ziet en zijn taak is ‘licht brengen in de diepte van het menselijk hart’. 18 Kandinsky zag het als zijn taak om met beeldmiddelen spiritualiteit uit te drukken. Dit doel sloot aan bij het geloof dat de mensheid evolueerde naar een hoger geestelijk niveau en dat het in de 19de eeuw steeds dominanter geworden materialisme op den duur zou worden overwonnen.19 In de jaren ’60 van de vorige eeuw was er ook een kritische omslag in de kunst, de uitspraak: “De kunst is dood’ betekende dat kunst zijn beste tijd gehad had; alle creativiteit ontbrak, net zoals het de religie ontbrak aan spiritualiteit.”20

18 Kandinsky W. , Wentick C. (1912) citaten uit: 'Spiritualiteit en abstracte kunst' (Duits: 'Über das Geistige in der Kunst', pp 16-19

19 http://journal.stedelijk.nl/2013/03/kandinsky/ door Maurice Rummens, wetenschappelijk medewerker bij het Stedelijk Museum Amsterdam

20 Coleman E.J. (1998) ‘Creativity and Spirituality: Bonds between Art and Religion: Hoofdstuk 1. Art, Religion and Relations’, pp 1-3

9

In het huidige denken over kunst wordt de vraag opnieuw gesteld: “Houdt kunst op te bestaan?” en daaruit voort kan ik de vraag afleiden: wat is (nog) de waarde van kunst in de huidige tijd? Ik denk dat de vraag of kunst op zal houden te bestaan een vraag is die er vanuit gaat dat het een vast gegeven is dat de kunst ophoudt te bestaan. Het is een onnodige voorbarige conclusie denk ik. Daarom is de vraag: “Wat bepaalt de waarde van kunst op dit moment?”, interessanter denk ik. De kunst blijft een belangrijke plaats innemen in onze samenleving juist doordat ze de vraag naar haar eigen einde steeds blijft stellen, haar eigen einde steeds blijft ensceneren, aldus Thijs Lijster. Thijs Lijster schreef in 2012 zijn proefschrift Critique of Art: Walter Benjamin and Theodor W. Adorno on Art and Art Criticism, dat gaat over de de rol van kunst als een vorm van sociale kritiek, zonder politiek propagandistisch te zijn.

Adorno en Benjamin maakten deel uit van een groep onderzoekers, voornamelijk filosofen en sociologen in Duitsland die zich later in de jaren zestig de ‘Frankfurter Schule’ ging noemen. Doordat Adorno en Benjamin het vaak oneens waren, waren hun opvattingen samen juist een interessante nieuwe denkwijze op bijvoorbeeld de vraag: “Hoe verhouden massaculturen en ‘hoge kunst’ zich met elkaar?”.

Kunst is volgens mij de manier waarop je ingrijpt in het leven, volgens je voorkeur en je zienswijze. Die persoonlijke blik heb je ontwikkeld vanuit het geheel van de ik-ervaring. Ik zal dit statement nader uitleggen. De ik-ervaring is een kader op de rest van de wereld die bepaald wordt door de mate van je bewustzijn van jezelf en je bewustzijn van de schoonheid, nuances en het algehele spel van het leven. Als spiritualiteit voor het bewustzijn staat, het beschouwende, dan staat kunst in mijn visie voor het creatief omgaan met de tegenstellingen van het leven die aanmoedigen om het leven te beschouwen vanuit nieuwe percepties. De ervaring die de kunsttoeschouwer heeft kan een bovennatuurlijke zijn, de vereniging met iets goddelijks of bovennatuurlijks is volgens mij de abstractie die we nodig hebben om zowel de spirituele als de creatieve ervaring te bevatten. Ik denk dat de manier waarop de kunstenaar de drang heeft om het innerlijke, de ideeën en de individuele zintuiglijkheid naar buiten te brengen, te tonen, tegelijkertijd een spirituele uiting is, die juist de kunstenaar als individu overstijgt en het bewustzijn van de kijkers verruimd.

De kunstenaar Kandinsky geloofde dat iedereen een innerlijke ‘Notwendigkeit’ – behoefte, noodzaak, onvermijdelijkheid, wezenlijke aard – heeft, die uiteindelijk alle uiterlijke vormen en handelingen bepaalt. Deze innerlijke aard is wat door de hindoe-traditie wordt aangegeven als de svadharma van een wezen – zijn zelf-aard of zijn innerlijke basis. Kandinsdky stelde dat kunst en denken samen meer zelfbewust worden en zo zelfbewustzijn zullen doen toenemen. ‘Een tijd van toenemend bewustzijn’ is wat Kandinsky bedoelt met ‘een tijdperk van het grote spirituele’.21

Inmiddels is de opvatting in de Westerse kunst veranderd. Het digitale tijdperk, van de veranderingen met de komst van sociale media en het internet, heeft nieuwe thema’s aan het licht gebracht zoals uniciteit, hedonisme, mondiaal bewustzijn. De kunst gaat volgens mij altijd over ons af te vragen wat we voelen en hoe wij op onszelf reflecteren, spiritualiteit gaat over de vraag: waarom bestaan we en wie zijn wij? Ik vind dat alles dat mensen tot kunst verheffen, ook daadwerkelijk kunst is. Joseph Beuys zei het al:

21 Algeo J. (5 oktober 2008) ‘Kunst, Kandinsky en zelftransformatie’ Theosofia, pp 109

10

“Jeder Mensch ist ein Künstler”. Beuys is eigenlijk een metafysicus die kunst tot een nieuwe ‘religie’ wil maken. Hoe sympathiek dit ook op het eerste gezicht moge klinken dat in elke mens scheppende krachten aanwezig zijn - wat een positieve zaak is - er zit toch een addertje onder het gras verstopt en wel in de keuze van begrippen: Beuys zet in op een totalitair idee van kunst - alle vragen van de maatschappij en de sociale werkelijkheid moeten via de weg van de kunst worden opgelost. Kenmerkend zijn in interviews en teksten de gelijkstellingen zoals “Kunst = Leben”, “Kunst = Mensch”, Kunst = Mensch = Kreativität = Wissenschaft”(vertaald: kunst = leven, kunst = mens=creativiteit=wetenschap), een wijze van denken die te snel alles over een kam willen scheren waardoor eigenheid en bijzonderheid verloren gaan. Een vorm van denken ook die de hele maatschappij als een veranderbaar kunstwerk beschouwt.’22 Ik denk persoonlijk niet dat kunst politieke problemen kan oplossen, ik denk wel dat je door kunst te beoefenen je eigen leven kunt besturen vanuit onderzoek naar de persoonlijke behoeften, voorkeuren en door objectief waar te nemen wat de individuele intenties zijn.

Volgens Joep Dohmen, hoogleraar ethiek aan de universiteit voor humanistiek in Utrecht is levenskunst een filosofische discipline die antwoorden geeft op de moeder van alle vragen: hoe moet ik leven? De Franse filosoof Michel Foucault heeft daarvoor een programma ontwikkeld met behulp van een holistisch concept: zelfzorg, waarmee je een eigen houding kunt ontwikkelen. 23 Wat is de betekenis van je leven als creatie? Uit welke gedachten, eigenschappen, kwaliteiten en waarden zal je leven bestaan? Welke inspiratiebronnen gebruik je? Hoe breng je kleur en kwaliteit in je leven aan en hoe geef je het vorm? Als meester van je eigen leven zal je zelf kunnen beslissen hoe het schilderij eruit gaat zien. Levenskunst is een reflectie van de creatieve aspecten en kwaliteiten van je persoonlijke leven naar mijn mening. Iedereen is in potentie een kunstenaar, een creator, een meester van zijn/haar leven. Hij/zij vult het leven zo in, dat er uiteindelijk een unieke creatie ontstaat, met een uniek thema en persoonlijke scheppingen van diens werkelijkheid.

Foucault spreekt in een interview met Paul Rabinov in 1984 over kunst, daarin zegt Foucault: “Wat mij opvalt, is dat kunst in onze samenleving iets geworden is wat met voorwerpen te maken heeft en niet met mensen of met het leven. Kunst is een specialiteit van de experts die men kunstenaars noemt. Maar waarom zou niet iedereen een kunstwerk van zijn leven kunnen maken? Waarom is die lamp, dit huis wel een kunstwerk en mijn leven niet?” Het verschil tussen een kunst als artistiek eindproduct zoals een artefact of schilderij en het leven als kunstwerk is dat je eigen leven een levende vorm is die je steeds moet onderscheppen, scheppen of herscheppen, vindt Foucault. Ik denk dat het begrip levenskunst het perspectief op kunst een verbreding geeft. Ik denk dat deze stelling van Foucault een logische gedachte is. Alles is een schepping, en scheppingen kunnen herschept worden. Ik denk dat levenskunst en kunst een onmisbaar onderdeel van het bestaan zijn. Wat zou de wereld zijn zonder kunst? Hoe zouden we leven zonder muziek bijvoorbeeld? Muziek beschouw ik ook als een vorm van kunst. Een citaat van Kandinsky uit ‘Spiritualiteit en abstractie in de kunst’: “Bewust of onbewust richten langzaamaan de

22 Angerbauer-Rau, M. (1998) ‘Beuys Kompass. Ein Lexikon zu den Gesprächen von Joseph Beuys’, pp 74, 140-141

23 http://www.uvh.nl/archief-nieuwsberichten/april-2013/tegendenkers-hans-achterhuis-en-joep-dohmen-over-levenskunst

11

kunstenaars zich voornamelijk op hun materiaal, beproeven het en leggen de innerlijke elementen waaruit zij hun kunst moeten creëren op de geestelijke weegschaal. “...” Slechts met geringe afwijkingen en uitzonderingen is de muziek al eeuwen lang de enige kunst die haar middelen niet gebruikte om verschijnselen uit de natuur weer te geven, maar tot expressie van het zielenleven van de kunstenaar en om een geheel zelfstandig levende wereld van muzikale klanken te scheppen.”.24

Als mens kunnen we uit polariteiten creaties vormen door bijvoorbeeld tegengestelde kleuren te mengen of door iets lichts uit schaduw te laten voortkomen, zoals in een tekening. We kunnen de meest gedetailleerde beeldhouwwerken houwen, die uit de ruwste rotsen zijn gecreëerd. Ik denk dat het interessant is om te achterhalen waar kunst vanuit ontstaat en hoe de mens vanuit ‘het Zelf’, sinds het begin van het menselijk bestaan de verbeelding heeft gebruikt om te creëren. Mijn stelling is dat de kern van het leven bestaat uit een tegenstelling en het bestaan daarvan, deze persoonlijke beleving van het menselijke bestaan ten opzichte van de buitenwereld, verklaart volgens mij ons creatief vermogen. Ik zal de polariteiten van het bestaan nader onderzoeken en de relatie daarvan met de verbeelding. Hoe bepaalt ons bewustzijn hoe we zijn ontstaan, ons zelfbeeld? Welk doel dient de verbeelding? Wat is de eventuele relatie tussen verbeelding, dromen, kunst?

De verbeelding is een persoonlijke ervaring waarvanuit ruimte ontstaat om zich als mens te ontwikkelen en vernieuwen naar mijn mening. Ik wil ingaan op de uitingen die we vanuit de persoonlijke ervaring gebruiken om ons te ontwikkelen tot ons potentieel, dat we volgens mij zijn. Kunst is de verwording van onze creatieve geest die steeds de licht en de schaduwkanten wil verenigen. Ik zie het als een kunst om steeds weer open te staan voor die nieuwe aspecten van mijn bewustzijn als mens. Wat de ene dag nog gesloten leek, kan de andere dag zich ineens ontvouwen doordat je met als een kunstenaar te werk gaat. Het is de kunst om inspiratie, dromen, visioenen te verwezenlijken tot kunstwerken of manifestaties. Kunstenaars gebruiken verbeelding om hun gaven en talenten samen te brengen tot een grotere creatie. Het spel van het leven zo te spelen zoals je zelf wilt en een creatieve samenhang te laten ontstaan. De harmonie of de dynamiek die bijdraagt aan vooruitgang in allerlei aspecten van het leven begint volgens mij in onszelf in feite, wanneer het bewustzijn erop gericht is om daarvoor open te staan.

Carl Jung: “Ik wil aantonen dat visioenen erg zinvol kunnen zijn, als we ze niet direct rationeel willen duiden, maar voor ogen houden dat zij verbeeldingen zijn van emotionele ervaringen, en in die zin moeten geïnterpreteerd worden zoals we kunst interpreteren.” Over kunst in het kader van de ‘primal mind’ (vertaald: ‘oergeest’)schrijft de Nederlandse cultureel antropoloog en cultuurfilosoof Ton Lemaire (1941), zich baserend op Jawake Highwater, ‘The primal mind: vision and reality in Indian America’ uit 1981: “Kunst is een deel van het leven, geen aparte activiteit of begrip; er is een directe relatie tussen ervaring en expressie; het neemt deel aan wat ervaren wordt; beelden zijn uitingen van ‘het visionaire zien’; het maken van beelden is een vitale manier waarop de mensheid ervaring ritualiseert en toegang krijgt tot de onuitsprekelijke substantie van de werkelijkheid, een werkelijkheid die veelvuldig en verscheiden is.”25

24 Kandinsky W. (1988) ‘Spiritualiteit en abstractie in de kunst’, pp 47

25 Lemaire T. (1986) ‘De Indiaan in ons bewustzijn, de ontmoeting van de oude met de nieuwe wereld’, pp 191

12

Ik ben het eens met wat Lemaire hier beschrijft, wanneer je met je emoties reageert op de ervaring die je in de buitenwereld hebt door het creëren van een kunstwerk ben je als het ware een met de ervaring. In mijn opzicht ontstaat een nieuwe werkelijkheid wanneer je actief deelneemt aan deze processen. Als het ware ben je een met de ervaring wanneer je kunst maakt, in alle aspecten van het bewustzijn; het mentale, het emotionele, het fysieke en het spirituele aspect. De visioenen die Jung beschrijft komen volgens mij vanuit het mentale of geestelijke aspect voort.

Sommige beelden en ideeën, universele symbolen of archetypen, duiken in de cultuur van alle oude en moderne beschavingen keer op keer opnieuw op, ongeacht of de dragers van die cultuur elkaar hebben gekend of zelfs maar van elkaars bestaan hebben geweten.xiii Traditionele culturen beschouwen transpersoonlijke verbindingen met andere mensen, stammen of culturen op afstand niet als een hersenschim, maar dat doet de moderne wetenschap wel. Ze worden gezien als ‘paranormaal’ en alleen onder bijzondere voorwaarden als authentiek erkend. Een van de uitzondering is de zogeheten ‘tweelingenpijn’: het voorkomende verschijnsel dat de ene helft van een tweeling een verwonding oploopt, waarop de andere helft de pijn daarvan direct voelt. 26 27

Volgens Jung zijn God en Jezus de belangrijkste symbolen in het Christendom. Zij hebben beiden betrekking op ‘het Zelf’. In het leven van Jezus wordt het individuatieproces uitgedrukt zoals ik het zie. Dat wil zeggen, de helft van het individuatieproces, het proces van zelfverwerkelijking. Christus staat immers alleen voor de goede kant van ‘het Zelf’. De donkere kant wordt afgebeeld door ‘de duivel’. Beide kanten, het goede en het kwade, licht en donker, zijn voor Jung wezenlijke aspecten van de mens.Godsdienst is voor de psychiater en psycholoog Jung noodzakelijk voor het proces van zelfverwerkelijking, de individuatie, en staat dus in dienst van het proces van menswording. Godsdiensten helpen mensen immers de afstand tussen het bewuste en onbewuste op te heffen. Hoewel het katholicisme volgens Jung niet beter of minder goed is dan andere godsdiensten, ziet hij dat vooral in het katholicisme rituelen en symbolen een belangrijke en zichtbare plaats innemen. Juist deze rituelen en symbolen maken het voor mensen mogelijk in contact te komen met hun archetypen.

Uit ‘de Mens en zijn symbolen’ (Carl Jung):

“In het individuatieproces probeert de mens al zijn latente mogelijkheden te verwezenlijken. De persoonlijkheid, het masker dat een ieder draagt, wordt in het proces van individuatie getransformeerd tot ‘het Zelf’, het uiteindelijke individu (letterlijk: datgene dat ondeelbaar is). De ‘individuatie’, of het doordringen in het collectief onbewuste, en dan uiteindelijk de versmelting met ‘Het Zelf’, het beste te vergelijken met God. Wie deze weg insloeg, werd onderweg geconfronteerd met de zogenaamde archetypen, entiteiten die in vele gedaanten konden opdoemen en die samenhingen met conflicten en levensfasen.”28

26 László E. (2006) ‘Kosmische visie: Het A-veld’, p 134

27 Playfair G.L. (2004) ‘Tweeling-Telepathie’, pp 56

28 Jung C. (1992) ‘De mens en zijn symbolen’, pp 134

13

Ik geloof dat alles dat je je kunt inbeelden wat je wilt zijn, waar je van droomt, wat je graag wilt bereiken dat ben je in de potentie al, dus niets is onmogelijk. Het universum is eigenlijk gemaakt van een grote bal van potentieel. Het is net waar je bent, in welke omgeving je leeft en welke ervaringen je opdoet. Alle potentie van het universum waarmee je je identificeert, dus waarin je jezelf herkent, die kun je omzetten naar een actie. Die actie is een manifestatie van onze innerlijke intenties.

Wie zijn we en wat betekenen de verschijnselen die we ervaren zijn vragen die volgens mij alles te maken hebben met onze oorsprong en dit roept de vraag bij me op: waar komen we vandaan? “ Natuurkundigen, andere wetenschappers en spirituele leiders hebben door de eeuwen heen antwoorden gegeven op deze vraag. Ervin László , een wetenschapsfilosoof geboren in 1932 in Hongarije, bespreekt met name de aspecten van het non-lokale en kwantumverwikkeling die voortkomen uit de kwantummechanica. Van László's hand is ook de ‘theory of everything’, eigen vertaling: ‘de theorie van alles’, een mogelijke oplossing voor de ‘strijd’ tussen wetenschap en religie. De ‘theory of everything’ raakt volgens László letterlijk aan alles en kan leiden tot een wereld zonder, onder andere: oorlog, ziektes, milieuvervuiling en armoede. Interessant is voor mij ook zijn opvatting van het woord ‘bewustzijn’. László houdt zich vooral bezig met de vraag: “Wat verbindt de mens met de aarde?” László is voor mij een relevante schrijver, omdat zijn visie op het bewustzijn van de mens gebaseerd is op wetenschappelijke bevindingen in de context van de huidige samenleving.

In het boek Kosmische Visie legt hij uit:

“Volgens het standaardmodel van de kosmische ontwikkeling ontstond de kosmos twaalf tot vijftien miljard jaar geleden met de oerknal. De oerknal was een explosieve stabiliteitsstoring in het pre-ruimtelijke universum, een fluctuerende oceaan van energieën die bekend is onder de misleidende benaming ‘vacuüm’. De oerknaltheorie geeft geen enkele verklaring voor de vastgestelde platheid van het universum, voor de erin ontbrekende massa, voor het feit dat sterrenstelsels zich steeds sneller van elkaar verwijderen, voor de grote coherentie van bepaalde fundamentele kosmische verhoudingen, of voor het ‘horizonprobleem’, de uniformiteit van de macrostructuren overal in de ruimte.?29

Om de natuurkundige geschiedenis van de aarde vollediger te onderzoeken is meer kennis nodig volgens mij. Isaac Newton, natuurkundige in de 17e eeuw, bedacht een begrijpelijk concept van de fysische realiteit, dat tot de klassieke mechanica behoort. Hij toonde aan de hand van een mathematische theorie aan dat stoffelijke lichamen in hun beweging op aarde gehoorzamen aan wetten die wiskundig tot uiting kunnen worden gebracht, terwijl planeten in overeenstemming met de wetten van Kepler banen om de zon beschrijven en roteren. Voor Newton lag alles vast, alles was bepaald, alles was meetbaar. Volgens hem bestond de wereld op het meest primaire, en niet verder analyseerbare niveau uit kleine, discrete deeltjes , oftewel atomen. De kenmerken van zijn theorie waren; alle deeltjes in het universum waren vast, ze waren van elkaar gescheiden en namen ieder een eigen vastbepaalde plaats in, in de ruimte en de tijd.

29 László E. (2006) ‘Kosmische visie: De fundering leggen’ Hoofdstuk 2., pp 25

14

De golfbewegingen die Newton benoemde, zoals lichtgolven, waren trillingen die bestaan in een dragend geleidachtig medium: de ether, en ze waren niet als een fundamenteel opzichzelfstaand verschijnsel. Volgens zijn theorie speelden zowel deeltjes als golven speelden een rol, maar deeltjes werden van fundamenteler belang geacht, ze vormden de bouwstenen van de materie. Pas later werd in de kwantumfysica afgeleid uit onderzoek naar het bestaan en gedrag van deze deeltjes en golven.

Einsteins relativiteitstheorie houdt in het kort in dat ruimte gekromd is en tijd een illusie is. De theorie impliceert dat massa niet onveranderlijk is, zoals Newton veronderstelde, maar verandert door beweging en vergroot met de snelheid. Bij hoge snelheid gaat massa over in energie, uitgedrukt in de bekende formule E=mc2 (e=energie, m=massa, c=lichtsnelheid). Het betekent ook dat massa nooit de lichtsnelheid kan bereiken, omdat hiervoor oneindig veel energie nodig is. ‘De nieuwe natuurkunde’ is Einsteins relativiteitstheorie in combinatie met de kwantummechanica, deze hebben beide de manier waarop natuurkunde worden beoefend veranderd, maar ze hebben het begrip van de dagelijkse werkelijkheid niet veranderd. Kwantumfysica is wel de natuurkunde van de microwereld op het kleinste niveau binnen het atoom inwendig krachtenspel van alles: van wat we zijn, zowel stoffelijk als spiritueel volgens mij.

Hoewel zijn relativiteitstheorie niet toereikend was, was Einstein de eerste die voorzag dat de vergelijkingen van de kwantumtheorie de noodzakelijkheid van non-lokaliteit voorspelde. Voorheen was het onmogelijk (absurd/spookachtig). De opvatting was eerder dat de voorspelling van non-lokaliteit onvolledig en uiteindelijk foutief is. Volgens de relativiteitstheorie kan geen enkele oorzaak (bijvoorbeeld een signaal) zich sneller van het ene onderdeel naar het andere verplaatsen dan licht – dat wil zeggen; er kan geen sprake zijn van onmiddellijke invloed. Ook was de theorie dat de werkelijkheid uiteindelijk op een fundamenteel niveau bestaat uit niet verder analyseerbare onderdelen – op opzichzelfstaande afzonderlijke dingen en elk waarneembaar effect erop wordt verondersteld een aanwijsbare oorzaak te hebben in een of ander basisbestanddeel. Dit druist lijnrecht in tegen gezond verstand en klassieke fysica. 30

Gedurende drie eeuwen werd de opvatting over onszelf en onze plaats in het universum bepaald door de drie natuurkundige bewegingswetten van Newton. De beweging der dingen was vast en bepaald. De mensen en hun onderlinge strijd, het hele bewustzijn van het leven waren van geen belang als het om de werking van deze grote universele machine ging. Wij vinden ons fundament in niets anders meer dan onszelf. Het is het tijdperk van de existentiële held. Als we niet meer zijn dan een toevallig bijproduct van de schepping, hoe kunnen we dan nog een zinvolle verantwoordelijkheid afleggen aan onszelf en anderen? Bestaat de verantwoordelijkheid van het individu wel, kan dat dan wel? Volgens Descartes: “Onze geest, ons bewuste ‘Zelf’ is volledig verschillend van ons stoffelijk ‘Zelf’ – bewustzijn speelt geen rol meer in het universum.”.31 Ik denk juist wel dat er een mogelijke verbinding is tussen ons mentale ‘Zelf’ en ons fysieke ‘Zelf’ en dat het bewustzijn op individueel en collectief niveau samenwerken door ons onbewuste, zoals Jung’s theorie. Jung beschrijft synchronistische voorvallen als manifestaties van

30 Zohar D. (1990) 'Het Quantum zelf – samenhang tussen mens, bewustzijn en quantumfysica: Het Quantum-zelf: Nieuw in de fysica?', pp 22

15

acausaal, verbindend principe dat gelijk is aan het Tao. Hij beoogt dat zowel mens als elk bezield en onbezield object, onderling verbonden zijn door het ‘collectief onbewuste’, dit bestaat voor Jung uit beelden die we geërfd hebben van onze voorouders. In de moderne atoomfysica wordt erkend dat de onderzoeker op alles wat hij of zij op atomaire schaal bestudeert, een zekere invloed uitoefent.32 Ik denk dat we door het emotionele aspect van ons bewustzijn te vergroten, we mogelijk meer invloed hebben op onze geest.

Om de relatie tussen wetenschap en spiritualiteit te onderzoeken is het volgens mij nuttig om ook de verschillen te noemen tussen deze begrippen. Ik heb eerder uitgelegd dat ik wetenschap benader als een uiting van de geest, het mentale aspect. Het gaat om het beschouwen en registreren vanuit de objectieve geest. De spiritualiteit staat voor mij in verband met zelfverwezenlijking en bewustwording. Spirituele aspecten gaan over authenticiteit en waarheid en je afvragen wat waarachtig is. In principe zijn dit totaal verschillende uitgangspunten. Ik vraag ik me af: kunnen ze hetzelfde bereiken? Het ligt er vanzelfsprekend aan welke antwoorden of resultaten bevredigend zijn en welke resultaten gewenst zijn. Is een nieuwe samenwerking mogelijk die niet vanuit dualiteit, maar vanuit eenheid tussen spiritualiteit en wetenschap ontstaat? Hoe kan de geest nog van dienst zijn voor het hart in deze tijd van economische verschuivingen in de Westerse wereld, als strategieën niet meer lijken te werken?

De Indiase spirituele leider Sri Sri Ravi Shankar (1956) zegt: ‘Het verschil tussen spiritualiteit en wetenschap is het verschil tussen op geloof stoelende ervaring en ervaring die bepaalt wordt door zintuiglijke informatie. Het grote verschil is dat wetenschap probeert de factor gevoel uit haar ervaringen te bannen om zich alleen te baseren op logica.

De uiterlijke wereld onderzoekt: wetenschap: wat is dit?

spirituele ervaring: wie ben ik?

In traditionele culturen zijn deze aspecten van de menselijke ervaring echter niet in strijd met elkaar, maar vullen ze elkaar aan. Bewustzijnsverhoging is volgens mij de sleutel tot een verzoening tussen wetenschap en spiritualiteit, die ervoor zorgt dat we gaan begrijpen dat de innerlijke en uiterlijke aspecten van de menselijke ervaring niet tegenover elkaar staan maar elkaar aanvullende delen van een groter geheel zijn. 33

Sri Sri Ravi Shankar: “De gevoelsfactor is een integraal onderdeel van ons zelfbesef. Indien het denkende individu dat aan ervaring blootstaat er geen besef van zou hebben, kan geen enkele beschrijving van zijn/haar ervaring (of het begrip ervan) volledig betrouwbaar zijn.”. ‘34

31 Zohar D. (1990) 'Het Quantum zelf – samenhang tussen mens, bewustzijn en quantumfysica: Samenwerking tussen mens, bewustzijn en quantumfysica', Hoofdstuk 1., pp 16-18

32 Shinoda Bolen J. (1999) ’Tao van de psychologie, bewust leven met synchroniciteit’, pp 14

33 László E. (2012) ‘De verbinding tussen wetenschap en spiritualiteit’, samengesteld boek van meerdere auteurs: Kriyanenda S., Hoofdstuk 5., pp 42-4334 László E. (2012) ‘De verbinding tussen wetenschap en spiritualiteit’, samengesteld boek van meerdere auteurs: Kriyanenda S., Hoofdstuk 6., pp 44

16

Newton stelde dat onze relatie met de natuur er uit bestond om de natuur te veroveren, de natuur te bedwingen en de natuur te gebruiken voor onze eigen doeleinden, wat de mogelijke consequenties ook waren. Newton’s theorie is gebaseerd op dualiteit, op de afscheiding tussen de mens en de natuur. Maar als je naar de moderne natuurkundige bevindingen kijkt, zoals de kwantumfysica en de theorie van non-lokaliteit, dan kun je eigenlijk niet meer zeggen dat deze relatie afgescheiden is. Als het hele Universum, of onze meerdere Universa, bestaan uit de synergie van tegenstellingen die samen een volmaakt geheel vormen, dan is dat een net zoals de relatie tussen materie en bewustzijn in de kwantumtheorie.xiv “Een nieuwe kwantummechanismetheorie kan het bewustzijn presenteren, die belooft ons partnerschap met het universum te herstellen.”35

De natuur is iets dat leeft en dus in bepaalde facetten doodgaat. Doodgaan staat voor mij gelijk aan wedergeboorte. Ik zie het natuurlijke proces als een cirkel die steeds een stukje opschuift. Ik zie doodgaan als iets donkers of zwartigs. De mystiek van het natuurlijke proces van verlaten en de mythe van het eindigende, dat heeft voor mij de associatie met de kleur zwart, waarin alle kleuren geabsorbeerd kunnen worden. Het universum is zo veelomvattend dat het me steeds verrast hoe alles met elkaar verbonden is.

Ik ervaar de aarde wel als een organisme dat leeft, trilt, beweegt en reageert, waarvan wij, alle mensen een stukje onderdeel van zijn. De kwantumfysica stelt dat elk kleinste onderdeel van ons universum bestaat uit twee kernfactoren; namelijk een golfpakketje en een deeltjespakketje. Dat is een zeer beknopte uitleg. In feite wil het zeggen dat op het allerkleinste niveau elk onderdeel van het universum functioneert door middel van de samenwerking van golf- en deeltjespakketjes die altijd op elkaar reageren oftewel samenwerken. Het aspect van dualiteit versus ‘Alles-is-een’ kan je hier makkelijk op toetsen. Deze begrippen komen voort uit de kwantumfysica.xv

Ik heb er niet eerder bij stil gestaan dat ik de dingen waar ik in mijn leven mee bezig ben vaak in tweëen deel. Zoals werk en privé, kunst en design. Ik denk dat ik het niet bewust deed. De wereld om ons heen probeert het ons zo te leren onderscheiden denk ik. Nu ik me er bewust van word zie ik dat ze juist een samenhangend geheel zijn en dat terwijl ze in nauwe verbinding met elkaar staan, ze ook te onderscheiden zijn van elkaar. Dat klinkt misschien vaag of abstract, maar dit soort verwevingen herken ik steeds frequenter in mijn leven. Een van de belangrijkste aspecten van de kwantumtheorie is het ‘complementariteitsbeginsel’, dat wil zeggen dat elke manier om het bestaande te beschrijven, (golven/deeltjes) een complementaire aanvulling vormt van de andere, zodat er alleen door deze twee samen een volledig beeld ontstaat.36

De volgende passage uit het boek ‘Kosmische visie’ van Ervin László: “Schijnbaar afzonderlijke deeltjes en atomen doordringen elkaar onder bepaalde omstandigheden als golven (non-lokale kwantumgolven die

35 Zohar D. (1990) ‘Het Quantum zelf – samenhang tussen mens, bewustzijn en quantumfysica: Samenwerking tussen mens, bewustzijn en quantumfysica’, Hoofdstuk 1., pp 18

36 Zohar D. (1990) ‘Het Quantum zelf – samenhang tussen mens, bewustzijn en quantumfysica: Het Quantum-zelf: Nieuw in de fysica?’, pp 21

17

in volledige condensaat doordringen en interferentie patronen vormen) – bijvoorbeeld gereedschappen en ook zoals de archetypische symbolen van Carl Jung en anderen, wijzen erop dat spiegelen aan een gemeenschappelijk archetype of patroon zoals ‘de Grote Moeder’,’ de reis van de held’, ‘de mandala’, ‘de schaduw’, ‘het eeuwige kind’ in allerlei mythes voor kunnen komen zoals ook blijkt uit de beeldende kunst en schilderkunst van allerlei beschavingen.”.37

Als alles bestaat uit golf- en deelpakketjes, die opgebouwd zijn zonder vast patroon, voor zover bekend, dan kun je concluderen dat zowel planten, dieren, mensen, aarde en alle andere stoffelijke materie in feite opgebouwd zijn uit een geheel. De reacties die de golf -en deelpakketjes met elkaar aangaan gaat haast mijn verbeelding te boven. Het zou betekenen dat wij mensen ook onderdeel zijn van de natuur en dat wij samen met alle andere levende materie op aarde, de wereld steeds co-creeren. Wij kunnen onszelf zien als zender en ontvanger. Wij kunnen zowel scheppen als destructie veroorzaken. De verantwoordelijkheid van ons individuele ‘Zelf’ ligt denk ik in het ontwikkelen van het bewustzijn op ons bestaan binnen de materie die we kennen.

In de huidige integraaltheorieën wordt aangenomen dat het discontinue aspect van de fysische werkelijkheid fundamenteel is. De fysische aard van kwanta wordt anders geïnterpreteerd: kwanta worden niet langer gezien als wiskundige punten in ruimte en tijd, maar als vibrerende ‘snaren’ of ‘supersnaren’. Het doel is, alle natuurwetten te interpreteren als de vibratie van dergelijke snaren in een hogere ruimtedimensie. Hele sterren en sterrenstelsels trillen gezamenlijk, en in laatste instantie geldt dit zelfs voor het hele universum. De grote opgave bestaat erin de vergelijking te formuleren die aantoont hoe de ene trilling in verband staat met de andere, zodat alle trillingen consistent door een enkele vergelijking kunnen worden uitgedrukt. Deze vergelijking zou de decodeersleutel zijn voor de alomtegenwoordige muziek die de grootste, meest fundamentele harmonie van de kosmos is.38

Waar we vandaan komen is op een natuurkundige manier en in de kwantumfysica te benaderen. Hoewel er verschillende theorieën bestaan over hoe als mensen op fysiek niveau in relatie staan tot andere fysieke wezens, ontdek ik in mijn bevindingen een correlatie in non-dualiteit zowel in de spirituele leer als in de kwantumfysica. Mogelijk is abstractie een goed middel om een de relatie tussen wetenschap, oftewel kwantumfysica en de spirituele ervaring te veronderstellen. Om terug te komen op de stelling van de Indiase spirituele leider Sri Sri Ravi Shankar, zijn stelling was: “Het verschil tussen spiritualiteit en wetenschap is het verschil tussen op geloof stoelende ervaring en ervaring die bepaald wordt door zintuiglijke informatie.

De uiterlijke wereld onderzoekt: wetenschap: wat is dit?

spirituele ervaring: wie ben ik?”

37 László E. (2006) ‘Kosmische visie: Archetypen en patronen’, pp 37

38 László E. (2006) ‘Kosmische visie: Een zinvol wereldbeeld voor onze tijd’, Hoofdstuk 1., pp 13

18

Wat als we vanuit de innerlijke ervaring deze vragen beantwoorden? Kwantumfysica stelt dat wij mensen bestaan uit deeltjes en golfbewegingen, wij zijn op fysiek niveau niets anders dan dit principe. Wat is dan ons spiritueel bestaan? Ons ‘Zelf’ bestaat uit het Ene bewustzijn, wij zijn een collectief onbewust dat in verbinding staat met de individuele persoon die zijn eigen grenzen aftast door zichzelf vragen stelt zoals; wie ben ik?, wat wil ik?, wat kan ik?, volgens Jung. Ik ben het met hem eens. Ik denk dat mogelijk zowel de spirituele ervaring als de wetenschappelijke ervaring in nauwe relatie tot elkaar staan. Het zijn naar mijn mening geen afzonderlijke delen die autonoom functioneren, maar beide staan in verbinding in abstracte zin. Wij zijn zowel het fysieke bestaan als het zelfbewuste bestaan.

Deeltjes en golfbewegingen hebben een geheugen en een bewustzijn. Ze bestaan niet per definitie op een vaste plaats of op een bepaald moment (zoals eerder beschreven in ‘de Tweeling-theorie’, ‘Non-lokaliteit’ en ‘de Snaartheorie’)en ze hebben zelf mogelijk een geheugen, zoals de Japanse natuurfilosoof Masaru Emoto (1943) aantoonde met zijn experiment met water. Hij schreef op de etiketten van waterflessen die hij gedurende dezelfde tijd invroor verschillende woorden, de woorden met positieve ‘bezieling’ gaven bevroren, op moleculair niveau esthetisch mooie kristalvormige beelden, zoals de woorden ‘liefdevol en dankbaar’. En de waterflessen met bijvoorbeeld de woorden; ‘oorlog en haat’ waren op moleculair niveau in vergelijking lelijke kristalvormige afbeeldingen. Volgens Emoto komt dit door de trillingen van het water en dus doordat deze een geheugen hebben.39xvi

Nu vraag ik me af: hoe komt het eigenlijk dat er dingen zijn? Niels Bohr en Werner Heisenberg antwoorden: “de werkelijkheid zelf is in wezen onbepaald. Een elektron kan een deeltje zijn, het kan een golf zijn, het kan in deze of het kan in die baan zitten. Er kan van alles gebeuren. Het enige wat we kunnen doen is dit soort zaken voorspellen. Centrale, niet beantwoorde probleem van de kwantumtheorie: hoe is het mogelijk dat er überhaupt in deze wereld iets feitelijks gebeurt of iets vastgesteld kan worden?”40 41

Ik geef antwoord op deze vragen door ze met het inzicht van het ‘Ene Bewustzijn’ te bezien, ik denk dat het idee of de bedoeling van het leven is om ons bewustzijn zodanig te ontwikkelen dat de hele planeet op de hogere frequenties leeft, en daarmee kunnen we ons aandeel in het universum naar een hoger doel tillen. Dit is een persoonlijke veronderstelling. Het bestaan van hogere frequenties op energetisch niveau is een begrip dat in de ‘snaartheorie’ naar voren komt en ook ‘de constante van Planck’.

39 Emoto, M. (2001) ‘De geneeskracht van water’, pp 13-21

40 Zohar D. (1990) ‘Het Quantum zelf – samenhang tussen mens, bewustzijn en quantumfysica: Het Quantum-zelf: Nieuw in de fysica?’, pp 14

41 Niels Bohr bedacht de Kopenhaagse interpretatie, een filosofische en wiskundige interpretatie van de kwantumfysica en won later de Nobelprijs voor zijn onderzoek naar de structuur van atomen en de straling die ze uitzenden . Werner Heisenberg (1901 - 1976) was een theoretisch natuurkundige die aan de grondslag stond van de kwantummechanica. De onzekerheidsrelatie van Heisenberg is een van de meest duidelijke verschijningsvormen van de vreemdheid van de kwantummechanica). Werner Heisenberg en Niels Bohr waren gedurende lange tijd vrienden, beide droegen ze bij aan de ontwikkeling van de moderne natuurkunde.

19

Ik zal deze theorieën nader omschrijven. De kwantumfysica houdt in feite in dat stralingsenergie, waaronder ook het zichtbare licht valt, is opgedeeld in energiepakketjes. Zo’n pakketje wordt een kwantum genoemd en is een functie van de frequentie van de straling en ‘de constante van Planck’. Dit betekent kortgezegd dat bij lage frequenties de energie van het kwantum oploopt met de frequentie, maar bij hogere frequenties afneemt tot nul. “Het huidige denkmodel van de allerkleinste deeltjes kan aangevuld of misschien wel vervangen worden door het denkmodel van samenstellende superkleine snaartjes. Naarmate deze sneller gaan trillen dragen ze meer energie en kunnen ze meer materie vormen. De materie die gevormd word is afhankelijk van het specifieke trillingspatroon van de snaartjes. Dit inzicht reikt nieuwe begrippen als ‘resonantie’ en interferentie’ aan om de onderlinge invloed tussen de levende wezens of tussen mens en natuur en landschap te kunnen begrijpen, namelijk via trillingen en daarmee verbonden energie. Zowel de aarde als alle organisme zijn doordrongen met en omspannen door een elektromagnetisch veld.“ 42

Wij functioneren op een bepaalde frequentie respectievelijk binnen een bepaalde frequentiebereik en dat geldt ook voor alles wat wij zien. Alles wat wij zien, voelen of ons bedienen van, bevindt zich in hetzelfde frequentiebereik als wij. Er zijn hogere en lagere frequenties, waarvan wij ons niet bewust zijn. Sommige hiervan zijn net buiten ons bereik, en daarom kunnen we deze door gevoelige apparatuur opsporen. De meeste frequenties nemen we echter niet waar, omdat onze uitrusting uit materiaal van deze frequentie gemaakt is.43

Wat mensen zich al verbeelden in 'science fiction' films, zoals parallelle gebeurtenissen op afstand die direct invloed op elkaar hebben bestaat ook daadwerkelijk volgens de theorie van Non-lokaliteit. Zohar legt in zijn boek ‘Het Quantum zelf’ uit: “Verschaft het nieuwe concept van relatie zoals dat ons wordt aangereikt door non-lokaliteit, ons mogelijk een sleutel tot een volledig nieuw begrip van onszelf? Deeltjes gedragen zich meer als afzonderlijke dingen en zijn minder gecorreleerd; golven vertonen een groter groepsgewijs gecorreleerd gedragspatroon. De mate waarin er sprake is van gecorreleerde, non-lokale invloed tussen klaarblijkelijk afzonderlijke lichamen of gebeurtenissen is afhankelijk van de mate waarin een systeem zich in een deeltjes-toestand dan wel een golf-toestand bevindt. Een wel zeer moderne vorm van ondersteuning van het voor-socratische Griekse idee van de ‘eenheid van het zijn’. Voorbeeld van correlatie experiment op subatomair niveau vele malen uitgevoerd met paren van gecorreleerde fotonen en de non-lokale invloeden – aldus Theorema van de fysicus John Bell.”44

42 Hassink J. (2006) ‘Gezond door landbouw en groen. Helende verklaringen voor de helende waarde van landbouw en groen.’, pp 174

43 Anoniem, vertaald door Schenk M. (2011) ‘The book of Aquarius: Alchemy and the Philosophers’ stone’, Hoofdstuk 50. Frequency and Planes, pp 141

44 Zohar D. (1990) ‘Het Quantum zelf – samenhang tussen mens, bewustzijn en quantumfysica: Het Quantum-zelf: Nieuw in de fysica?’, Hoofdstuk 2., pp 32

20

‘Synchroniseren van de elektrische activiteit van de beide hersenhelften – buitentelepathie is ook een universeel menselijk vermogen. Bij het mediteren bijvoorbeeld treedt synchroniciteit op in de hersenhelften. De Akasha-ervaring is een afspiegeling van wat ik non-lokaal bewustzijn heb genoemd in ruimte en tijd oneindig bewustzijn, niet gebonden aan het hier en nu.’ 45 Ervin László stelt dit in zijn boek Kosmische visie.

De wetenschapper Arnold Newberg schrijft dat diverse belangrijke hersenstructuren en de manier waarop informatie via neuronencircuits wordt gekanaliseerd, ons aanleiding gaven te veronderstellen dat de hersenen zijn uitgerust met een neurologisch mechanisme voor zelftranscendentie. In de mate waarin wij erin slagen dit aangeboren vermogen tot ontstijgen aan ons aardse zelf – te activeren, ontwikkelen we een verruimd bewustzijn van het Zelf. Verbeelding is de krachtige generator van alle kunstuitingen. Verderop in de tekst zal ik nader onderzoeken wat de persoonlijke uiting van bewustzijn met de verbeelding doet.46

Ik denk dat door het bewustzijn dat we al hebben opnieuw aan te spreken, we op een hele andere, veel slimmere manier kunnen leren van het universum. Ik denk dat het doel van ons bestaan in de kosmos niet vastligt, ik denk dat we eerst zijn ontstaan, we zijn -de creatie van de bron, de levenskracht. De bedoeling of het doel hebben we zelf in de hand. Zoals tijd niet lineair is, maar circulair of niet-lineair, zo zie ik de zin van het leven. Tijd is een graadmeter voor allerlei aspecten van het leven. Als we de tijd zouden weglaten als factor in ons leven, zouden we ook niet kunnen meten of het systeem van het leven in feite circulair of niet-lineair is.

In ‘Wisdom of the Elders’, een verzameling van heilige verhalen en tradities uit meer dan 22 verschillende inheemse culturen van de 20e eeuw, wordt de opvatting over ‘de tijd’ aldus samengevat: “It (the Native mind) tends to view time as circular ... as characterized by natural cycles that sustain all life, and as facing humankind with recurrent moral crises – rather than as an unwavering linear escalator of ‘human progress’.”47. Eigen vertaling: “In feite participeert alles wat chi ofwel energie bezit. – en dat is gewoon: alles – in het grote Mysterie. Het Mysterie kan diep in zichzelf zijn maar ook in de buitenwereld”. Deloria zegt: “... all inanimate entities have spirit and personality so that mountains, rivers, waterfalls, even the continents and the earth itself have intelligence, knowledge and the ability to communicate ideas”.48 De Chinese chi-gedachte houdt in dat alle dingen energetische complexen zijn, waaruit nog eens blijkt dat in bovenstaand citaat chi als energie dient verstaan te worden, maar deze bevat ook informatie die zich manifesteert als een inherente intelligentie; wetenschap is ten slotte niet meer dan het expliciteren van wat de natuur al weet.49

45 László E. (2006) ‘Kosmische visie’, pp 167

46 László E. (2012) ‘De verbinding tussen wetenschap en spiritualiteit’, samengesteld boek van meerdere auteurs: Beckwith M. Hoofdstuk 4., pp 34-35

47 Suzuki D., Knudtson P. (1993) ‘Wisdom of the Elders: Sacred Native stories of Nature’, pp 156

48 Deloria V. (2003) ;God is Red:A Native View of Religion’, pp 79

49 Libbrecht U. (1995) ‘Inleiding comparatieve filosofie’, pp 230

21

“Als iedereen het schone als schoon ervaart, ontstaat het lelijke”, zegt Lao-tzu. Voor de taoïst bestaat het schone niet an sich, het ontstaat pas in de relatie tot de mens. Objectief is alleen het Tao, dat de dingen niet ethisch of esthetisch opgesplitst in twee antithetische categorieën. Met kunst is dit wel het geval. 50

Het boek 'Tao Te Ching' verklaart dat de twee tegengestelde energieën 'Yin en Yang' elkaar aanvullen, elkaar versterken, elkaar aantrekken en nooit zonder elkaar kunnen bestaan. Binnen het taoïsme is alles onderworpen aan het Yin-Yang-ritme. Voor wie echter de dag (Yang) als goed beschouwt, is de nacht (Yin) slecht; voor wie de zomer (Yang) als goed beschouwt, is de winter (Yin) slecht. Door de continue beweging en interactie tussen de twee krachten ontstaat een natuurlijke stroom, zoals zij die herkennen in bijvoorbeeld de opeenvolging van de seizoenen, dag en nacht. Kortgezegd is niet vaststaand, niets is blijvend, maar alles is permanent in beweging en ontwikkeling.51

Wanneer je je bewust bent van jezelf, dan ben je je automatisch bewust van het feit dat er een verschil is tussen de innerlijke en uiterlijke wereld volgens mij. Met dat bewustzijn van de tegenstellingen in het leven hebben wij mensen de gave om te creëren. De alchemie is een voorbeeld van deze kunde. Water en vuur zijn een tegenstelling die bijvoorbeeld stoom creëert. In de traditionele Chinese filosofie worden vijf elementen als volgt beschreven. Het systeem werd gebruikt voor het omschrijven voor de samenhang tussen gebeurtenissen. Elk element voedt het volgende element. Dus Hout voedt Vuur. Vuur voedt Aarde. Aarde voedt Metaal. Metaal voedt Water. Water voedt Hout. Dan is de voedende cyclus compleet. Als alle elementen in balans zijn is dit een cyclus die zichzelf in evenwicht houdt. Is er echter een element in onbalans, dan raakt hierdoor de hele cyclus (lichaam) in onbalans. Om de balans te handhaven is er een controlerende cyclus. Hout controleert Aarde, Aarde controleert Water, Water controleert Vuur, Vuur controleert Metaal en Metaal controleert Hout. Door middel van deze twee cycli is het naar mijn mening mogelijk om het lichaam in balans te houden.xvii

Wat ik hieronder geselecteerd heb is een passage uit een boek, dat illustreert hoe verbanden te leggen zijn uit de mythologische geschiedenis tussen de verbeelding en ‘het Zelf’. Het is een gesprek tussen twee auteurs waarin ze daarover bepaalde bevragingen weerleggen:

“Campbell: “Alle Goden, alle hemelen, alle werelden zijn in ons. Het zijn uitvergrote dromen, en dromen zijn uitingen in beeldvorm van de lichaams- energieën die met elkaar in conflict zijn. Dat is de mythe. De mythe is een uiting in symbolische beelden, in metaforische beelden, van de energieën van de lichaamsorganen die met elkaar in conflict zijn. Dit orgaan wil dit, dat orgaan wil dat. Het brein is een van de organen.Moyers: Waarom verschilt een mythe van een droom?Campbell: Oh omdat een droom een persoonlijk ervaren is van die diepe duistere ondergrond waar ons bewuste leven op stoelt; een mythe is de publieke droom en de droom is de privémilitie.Hindoe-Upanishads (8e eeuw voor Christus): ”In het begin was er slechts het grote Zelf, weerspiegeld in de vorm van een persoon. Nadenkend vond het niets dan zichzelf. Toen kwamen zijn eerste woorden: Dit ben ik. “ Genesis 1: “En God schiep de mens naar zijn beeld, naar het beeld Gods’ schiep hij hem: man

50 Schipper K. (2010) ‘Het boek van de Tao en de innerlijke kracht’, vertaald uit het Chinees, Vers 2, pp 25

51 Libbrecht U. (1995) ‘Inleiding Comparatieve filosofie’, pp 243

22

en vrouw schiep hij hen. En Gods zegende hen en God zei tot hen: “ Wees vruchtbaar en vermenigvuldigt u” Upanishads: “Toen besefte hij, ja ik, ik ben deze schepping, want zij is een uitvloeisel van mezelf. En op die wijze werd hij deze schepping. “Zondeval – slang – vrouwHet begon met de Zonde; met eendere woorden: verwijdering uit het mythologische droomtijd-gebied van de tuin van het Paradijs, waar geen tijd is en waar mannen en vrouwen niet eens weten dat ze van elkaar verschillen. Ze zijn gewoon twee schepselen. God en de mens zijn praktisch hetzelfde. Eten de appel, de kennis van de tegengestelden. En als ze ontdekken dat ze verschillen bedekken de man en de vrouw hun schaamte. Kijk ze beschouwden elkaar niet als tegengesteld. Een andere tegenstelling is de mens en God. Goed en Kwaad is een derde tegenstelling. De primaire tegenstellingen zijn de seksuele en die tussen mens en God. Dan komt het idee van goed en kwaad in de wereld.M: Wil het verhaal zeggen dat er voor wat er in deze tuin gebeurde om ons te vernietigen, er eenheid van leven was?C: Het is een kwestie van bewustzijnsniveaus. Het heeft niets te maken met wat er gebeurd is. Er is een bewustzijnsniveau waarop je je kunt vereenzelvigen met wat tegengestelde paren teboven gaat. (Peter Paul Rubens ‘Het Paradijs’M: Waarom denken we in tegengestelden?C: Omdat we niet anders kunnen denken, Maar de mythologie wil zeggen dat achter die tweevoudigheid een enkelvoudigheid ligt waarboven dit speelt als een schimmenspel.52

52 Campbell J., Moyers B. (1988) ‘The power of myth’, pp 44-45

23

Ik denk dat mijn behoefte aan een samenkomst tussen kunst, spiritualiteit en kwantumfysica heeft geleidt tot een reeks bevragingen over wat de essentie van de menselijke aard volgens mij is en wat de wezenlijke principes van het universum zouden kunnen vertellen over de menselijke creatieve vaardigheden. Ik heb mijn interesses voor kunst, spiritualiteit en kwantumfysica daarbij uiteengezet en ik heb me in hedendaagse en in historische bronnen verdiept. Het is mij opgevallen dat ik bronnen heb geraadpleegd die allemaal mannelijk zijn. De nadruk lag op gedachtengoed dat vooral uit de latere periode van de twintigste eeuw komt en ik heb het voornamelijk vanuit ‘Westers oogpunt’ geschreven. Mijn doel was om met redenaties en uiteenzettingen een zo volledig mogelijke beschrijving te geven over de drie hoofdzakelijke thema’s en hun mogelijke samenkomst.

De beginvraag die ik stelde was: “Bestaat er een verbintenis tussen kunst, kwantumfysica (wetenschapsrichting) en spiritualiteit?” Het antwoord hierop is ja, de verbintenis bestaat en ligt volgens mij in de vier aspecten van het bewustzijn van de menselijke aard die opgebouwd is uit een bewust en onbewust niveau en op zowel individueel als collectief niveau functioneert. De vier aspecten zijn het mentale/geestelijke, het emotionele, het spirituele en het fysieke.

De kwantumfysica, het wetenschappelijke richt zich op de geestelijke objectieve aspecten van de fysieke verschijnselen, wat meetbaar is, wat logisch is, wat in materiële zin bestaat en beweegt. In het centrum ervan bevindt zich een rozenkruis; symbool van het streven naar inzicht in het innerlijk door observatie van de buitenwereld. Dat is wetenschap. Ook in het dagelijks leven moeten visies en ideeën ververst, gedeeld en daardoor bevrucht worden. Het spirituele aspect is de persoonlijke verbondenheid met de omgeving en het bestaan. Je kunt het bestaan vanuit een heel rationele, emotionele of fysieke sfeer ervaren, maar met spiritualiteit beleef je het bestaan vanuit een samenhang tussen die ervaringen. Spiritualiteit legt niets uit over de wereld om je heen, dat is misschien wel wat veel mensen verwachten of zoals het gepretendeerd wordt. Spiritualiteit geeft aan hoe we onze oorspronkelijkheid kunnen herkennen in ons leven. We gebruiken kunst om onze ervaring te verbeelden en er zo greep op te krijgen. Dat laatste is belangrijk, omdat het de alomtegenwoordigheid van kunst verklaart: kunst helpt ons inzicht te krijgen in onszelf, in anderen en in mensen in het algemeen.

Kunst draagt bij aan ons bewustzijn, en daarmee aan ons zelfbeeld en onze identiteit. Als we handelen doen we dat op grond van een zelfbeeld, en van het beeld dat we van anderen hebben. Het is de spiegel die we gebruiken om inzicht te krijgen in wie we zijn, en wie anderen zijn - niet op een abstracte, conceptuele of theoretische manier, maar via de verbeelding van de ervaring. Kunst is één van de vormen van zelfbewustzijn, zowel persoonlijk als gemeenschappelijk waar we als mensheid over beschikken. En het is de vorm van zelfbewustzijn die ons, omdat het een ervaring is, vaak het meest direct raakt. Naast het zelfbewustzijn en de verbeelding ontbreekt er nog een element; het middel waarmee de verbeelding wordt gerealiseerd; de drager of het medium waarin de verbeeldingvan het bewustzijn een vorm krijgt. Dat medium kan het lichaam zijn; zoals in dans en muziek, performance, het kunnen voorwerpen zijn; zoals beeldhouwwerken, of installaties, het kan taal zijn; in zang, poëzie, drama, verhalen, en tweedimensionaal zijn; in teken- en schilderkunst, film en fotografie, digitale kunstvormen, en het kunnen allerlei combinaties van deze vier mediatypen zijn. In de kunst wordt altijd gebruik gemaakt van één of meer media om waarmee de verbeelding tot uiting komt.

Volgens mij is kunst werkelijk scheppend als de kunstenaar erin slaagt om tijdens het werk contact te maken met zijn eigen spirituele dimensie. Dit is de bron van alle creativiteit die diep in ieder mens verborgen ligt. Het gebruikte materiaal en de beeldvorming worden dan dragers van de spirituele

energie. Dit proces verlevendigt de geestelijke dimensie in de kunstenaar, wat bevorderlijk is voor de ontwikkeling van zijn bewustzijn. De toeschouwer op zijn beurt, indien hij zich openstelt in stilte en volledige aandacht, ondergaat de spirituele energie van het kunstwerk waardoor zijn eigen geestelijke dimensie verlevendigd wordt in zijn geest.

Dit is de essentie van spiritualiteit het innerlijke 'Zelf', waarmee het individu naar buiten kan brengen wat intern leeft en ook de creatieve gaven kan ontplooien die we allemaal bezitten. Ik ben van mening dat het belangrijkste aspect van een mens is, dat het individu zich bewust is van het verschil tussen de innerlijke en uiterlijke wereld. Na mijn bevindingen kan ik concluderen dat dualiteit een belangrijke rol speelt in de menselijke aard. Dualiteit kan een blokkade voorstellen, een goed of fout spel, een waar of niet waar dilemma, waarmee de geest een afweging kan maken op zaken die als ‘vaag’ of ‘zweverig’ worden bestempeld. Daarentegen ontstaat mogelijk juist een dynamiek Deze dualiteit vind ik terug in alchemie en ook in het principe van Yin en Yang.

Mijn stelling is dat de kern van het leven bestaat uit een eenheid die opgebouwd is uit tegenwaartse energiekrachten. De illusie van het astraal gebied (het gebied waarin zich de gevoelsprocessen afspelen) is in tijd en ruimte tot bestaan gekomen door eeuwenlange onwetendheid, door onjuist gebruik van de verschillende ontvangen energieën en de gerichtheid op het astraal gebied.Er bestaat er een verkeerd gebruik van de in tegengestelde krachten opgedeelde energieën en een positief gebruik ervan. Dit principe van het gebruiken van de tegenwaarste krachten verklaart volgens mij ons creatief vermogen om harmonie te scheppen, dan wel chaos te creëren. In het onderbewustzijn van de mens bestaat dualisme volgens mij niet vanwege het ontbreken van het besef van 'het Zelf', door het zelfbewustzijn te vergroten en de verbeelding te gebruiken kan het individu evenwicht creëren en wordt de dualiteit overstegen. Zo ontstaat eenheid. Het mentale aspect (geest) en het fysieke aspect (stof) zijn de werkelijkheden die samen die eenheid vormen.

Als ik naar de hedendaagse ontwikkeling van kunst, spiritualiteit en kwantumfysica (wetenschapsrichting) kijk, is het nu een vruchtbare tijd om deze in te zetten op het innerlijk gebied, want wanneer de mens op individueel niveau nu positief en negatief heeft verenigd, de twee polen in evenwicht hebben gebracht, zal een harmoniserende kracht als resultaat tot juiste verhoudingen in de wereld kunnen leiden. Op fysiek niveau gaat dit bijvoorbeeld over een balans in de klimaatsverandering, het broeikaseffect en de mondiale verdeling tussen arm en rijk. Het is mijn veronderstelling dat deze ontwikkelingen in potentie in een positieve balans kunnen komen.

Ik wil graag tenslotte een bijpassend citaat van Ervin László aanhalen: 'Van 'mythos' (mythe), via 'theos' (God) en 'logos' (verstand, rede, logica) komen we nu terecht bij 'holos' (geheel, heelheid, samenhang)'.

i Afbeelding naar eigen ontwerp

ii Teachings of Zen-master Huang Po, bron: http://unbornmind.com/myblog/category/the-zen-teachings-of-huang-po/

iii Higgs-deeltjes Het bestaan van het Higgs-deeltje werd in 2013 bevestigd, hiermee wonnen Higgs en Englert de Nobelprijs voor Natuurkunde http://www.astroblogs.nl/wp-content/uploads/2011/12/higgs-boson.jpg

iv Plato (links) en Aristoteles, van “De School van Athene” door Raphael (1511) bron: http://idealinthewest.com/episode-3-socrates-and-plato

v Op de tempel van Apollo bij Delphi: ‘Ken uzelf’, bron: http://www.der-apokryphe-orden.de/ereignishorizont/bibloi-apokryphoi-ordensbibliothek/freimaurer-grossloge/tempel-und-gradsystem-in-der-apokryphen-freimaurer-grossloge.php

vi Jolande Jacobi's Map of the Psyche, according to C.G. Jung, bron: http://www.rachelvisconti.com/counselling.php

vii Japanse theeceremonie, ca. 1880s, bron: http://historyinphotos.blogspot.nl/2013/12/vintage-japan.html

viii Vredespijp, bron: http://wereldwinkeldelden.nl/uploads/images/Non%20food/SFEER/Moeders%20geuren/Indian-Smoking-Pipe.jpg

ix Afbeelding naar eigen ontwerp

x Museum ‘Louvre’ het meest bezochte museum ter wereld, bron: http://lovingitup.files.wordpress.com/2011/12/800px-louvre_museum_wikimedia_commons.jpg

xi Aya Sofia, bron: http://healthyglobetrotter.wordpress.com/

xii Kandinsky "Color is the keyboard, the eyes are the hammers, the soul is the piano with many strings. The artist is the hand that plays, touching one key or another purposely, to cause vibrations in the soul."–Vasily Kandinsky, The Effect of Color, 1911, bron: http://www.guggenheim.org/new-york/education/school-educator-programs/teacher-resources/arts-curriculum-online?view=item&catid=716&id=150

xiii Enneagram van de archetypen volgens Jung, bron: http://www.enneagramstudies.com/verbreding-jung-deel3.php

xiv Uitleg over multiversum, bron: http://plazilla.com/page/4295051088/het-multiversum

xv Uitleg over de werking van golfbewegingen en deelpakketten volgens de kwanumfyica: ‘Let’s suppose that we have a chord placed between two fixed points (fig. 1a). If we stretch the chord at its middle point and then let it go, the chord will start to oscillate and it will produce two symmetrical curves. If we stretch the chord at a quarter of its length and then let it go, the chord will start to oscillate and it will produce the effect shown in fig. 1b. This effect is called stationary (or standing) wave. Standing waves manifest only when the chord is acted upon at distances that divide its wavelength in integer parts. In fig. 1a, the length of the support is half a wavelength (therefore, nodes are identical with the two fixed points). In fig. 1b the length of the support is one wavelength. We notice in fig. 1b that the point N is static and remains so during the whole oscillation of the chord. This point is called a node. Nodes are points that do not move along a chord in stationary vibration.’ bron: http://www.girodivite.it/The-Law-of-Resonance.html

xvi The Hidden Messages in Water, Masura Emoto ,bron: http://phylia.com/blog/?p=186

xvii Cirkel van vijf elementen, bron: http://www.themedschoolproject.com/2012/10/epq-project-cost-effectiveness-of.html#more