Kanker, simpel uitgelegd

Ed Roos

Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwezijds, AmsterdamZetwerk: CeevanWee, AmsterdamOmslag: Studio Jan de Boer, Amsterdam

© tekst en figuren: 2013, Ed Roos

isbn 978 90 5712 392 4nur 870

Zie www.kankersimpeluitgelegd.nl voor actuele aanvullingen op ditboek.

Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat hetkeurmerk van de Forest Stewardship Council (FSC) mag dragen. Bijdit papier is het zeker dat de productie niet tot bosvernietiging heeftgeleid.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar ge-maakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband,elektronisch of op welke andere wijze ook en evenmin in een retrievalsystem worden opgeslagen zonder voorafgaande schriftelijke toe-stemming van de uitgever.

Hoewel dit boek met veel zorg is samengesteld, aanvaarden schrij-ver(s) noch uitgever enige aansprakelijkheid voor schade ontstaandoor eventuele fouten en/of onvolkomenheden in dit boek.

Woord vooraf

We krijgen allemaal te maken met kanker, bij onszelf of bij familieof vrienden. Het is dus goed nieuws dat het kankeronderzoek ineen stroomversnelling is geraakt. De kennis over de ziekte is dras-tisch toegenomen, met als gevolg ongekende mogelijkheden voorbetere diagnose, behandeling en preventie. In de nabije toekomstzal de sterfte aan kanker daardoor sterk kunnen verminderen. Deberichten zijn echter niet alleen maar gunstig. Kanker blijkt nogveel ingewikkelder te zijn dan we dachten of hoopten. Voor eenrealistische inschatting van de nieuwe mogelijkheden is het goedte beseffen dat er ook nog aanzienlijke problemen zijn.

De mededeling dat je kanker hebt, brengt altijd een grote schokteweeg. Zeker als je nog geen klachten hebt en het dus volkomenonverwacht is. Hoe kun je longkanker krijgen als je nog nooit hebtgerookt? Waarom krijg je darmkanker als je altijd goed en gezondhebt gegeten? Vervolgens kom je terecht in het medische circuit.De dokter stelt voor om mee te doen met een experimentele be-handeling. Het wordt allemaal prima uitgelegd, maar je begrijpt erniet veel van. Je zoekt op internet en leest de voorlichtingsfolders,en er staat ook veel in de krant. Helaas is die informatie onover-zichtelijk en van wisselende kwaliteit, en soms ook moeilijk te vol-gen als je weinig kennis hebt op dit gebied.

Omdat ik in het kankeronderzoek werkte, vroegen vrienden meweleens om uitleg en advies. Soms hadden ze zelf kanker, maarvaak ging het om een familielid of een goede vriend. Ik vond datknap lastig omdat ik een celbioloog ben en geen arts, maar totmijn verbazing werd mijn feitelijke wetenschappelijke uitleg altijderg gewaardeerd. Voor veel mensen is kanker iets onbegrijpelijksdat je treft vanuit het niets. Goede informatie helpt dan om grip tekrijgen op de situatie. Het is vaak al een hele geruststelling als jebeseft dat het meestal domme pech is en dus niet je eigen schuld.

En verder was het nuttig als ik de wetenschappelijke basis vannieuwe therapieën kon uitleggen.

Ik heb ook lesgegeven aan verpleegkundigen en doktersassis-tenten. Zij worden voortdurend geconfronteerd met kanker enstellen zich dezelfde vragen als de patiënt. Voor de dagelijksepraktijk hadden mijn lessen waarschijnlijk niet veel nut, maar dekennis werd toch zeer op prijs gesteld, zoals bleek uit de enthousi-aste reacties. Er is dus duidelijk behoefte aan goede informatie,maar een boek voor de geïnteresseerde leek bestond tot mijn ver-bazing nog niet. Daarom heb ik het zelf maar geschreven. Ik hebgeprobeerd de informatie zo begrijpelijk mogelijk op te schrijven.Vaktermen en moeilijke woorden heb ik vermeden. De hoofdstuk-ken zijn kort en worden afgesloten met een samenvatting van debelangrijkste punten. En voor een beter begrip zijn er eenvoudigefiguren. Voor wie zich verder wil verdiepen, is het toch nuttig omde vaktermen te kennen. In de bijlage geef ik een overzicht van dietermen, gerangschikt per hoofdstuk.

Het manuscript is gelezen door vrienden en kennissen en aan-gepast op basis van hun suggesties. Ik durf daarom wel te bewerendat dit boek voor de meeste lezers, ook zonder basiskennis, goedte volgen is. Als je weinig weet van celbiologie is het wel raadzaamom niet alles in een keer achter elkaar te lezen, want dat is wel heelveel informatie ineens. Enkele meer technische stukken, die iktoch onmisbaar vond, zijn geplaatst in aparte kaders. Die kun jeeventueel overslaan. De hoofdstukken kunnen apart van elkaarworden gelezen. Als je weinig basiskennis hebt, is het wel aan teraden om te beginnen met de inleiding en de eerste tien hoofd-stukken.

Ik was bijna veertig jaar onderzoeker in het Nederlands KankerInstituut-Antoni van Leeuwenhoek ziekenhuis (NKI-AVL). Ik deedvooral onderzoek naar uitzaaiing, de verspreiding van kanker doorhet lichaam. Ik weet natuurlijk het meest van mijn eigen vakge-bied, maar in het NKI-AVL worden alle aspecten van kanker on-derzocht, van elementaire biochemie tot de nieuwste behandelin-gen in het ziekenhuis. Er zijn uitgebreide contacten tussenonderzoekers en artsen en er zijn veel lezingen, ook door experts

6 Kanker simpel uitgelegd

van elders. Ik heb zo alle ontwikkelingen op een breed terrein vannabij meegemaakt. Maar voor de zekerheid zijn de hoofdstukkendie niet behoren tot mijn vakgebied gelezen en goedgekeurd doorveel oud-collega’s, zowel door onderzoekers als door artsen. Datwil niet zeggen dat alle informatie onbetwist waar is. Kankeron-derzoek is werk in uitvoering. Veel opvattingen staan nog ter dis-cussie en de meningen van experts verschillen soms sterk. Doorde razendsnelle ontwikkelingen veroudert de kennis ook snel.Sinds ik de eerste versie schreef, heb ik al veel moeten aanpassen.Belangrijke veranderingen of toevoegingen die zich na het ver-schijnen voordoen, zal ik op www.kankersimpeluitgelegd.nl pu-bliceren.

Toen ik in 1973 begon met kankeronderzoek wisten we bijnaniets, maar sindsdien zijn de ontwikkelingen heel snel gegaan. In-middels is de hoeveelheid kennis duizelingwekkend. Dat biedtveel mogelijkheden voor verbetering van de behandeling van kan-kerpatiënten. Maar we hebben ook geleerd hoe complex de ziektekanker is. Geen twee tumoren zijn gelijk, en zelfs vrijwel identieketumoren kunnen in verschillende patiënten geheel anders reage-ren op de therapie. Een tumor is een complex weefsel met veel ver-schillende celtypes die ieder hun eigen rol hebben. Dat beïnvloedtde effecten van de behandeling. De pessimisten wijzen terecht opdeze moeilijkheden. De optimisten verwachten grote vooruitgangin de nabije toekomst en hebben daar ook goede redenen voor. Zijwijzen vooral op de mogelijkheden die de nieuwe kennis biedt. Ikzal niet zo ver gaan als sommige experts die menen dat kankerbinnen tien jaar een chronische ziekte zal zijn. Daarvoor zijn devooruitzichten bij bepaalde vormen van kanker nog altijd nietgoed genoeg. Maar de sterfte aan kanker zal zeker sterk kunnenverminderen. Ondanks de toename van het aantal patiënten –vooral door de vergrijzing – daalt de sterfte nu al, en bij sommigevormen zelfs spectaculair, zoals bij borstkanker. Niet minder dan75 procent van de vrouwen met borstkanker geneest nu volledig.Na het lezen van dit boek kun je deze ontwikkelingen op waardeschatten.

Tot slot nog dit: kankeronderzoek is het werk van tienduizen-

Woord vooraf 7

den onderzoekers over de hele wereld die ieder hun kleine bijdra-ge leveren, met hulp van veel ondersteunend personeel. Honder-den van deze onderzoekers hebben belangrijke ontdekkingen ge-daan, waarvan vele doorslaggevend. Ik zou eigenlijk al hun namenmoeten noemen en hun werk beschrijven, maar dat zou de lees-baarheid niet bevorderen. Daarom noem ik geen namen. Ik benme echter bewust dat ik slechts de boodschapper ben. Mijn ver-haal is gebaseerd op het vele werk van talloze mensen die metdoorzettingsvermogen en groot enthousiasme de geheimen vandeze ziekte hebben ontrafeld.

Dit boek is uiteraard gebaseerd op dit wereldwijde onderzoek,maar ik noem als voorbeelden toch veel ontdekkingen die in hetNKI-AVL zijn gedaan. Het instituut heeft dan ook veel belangrijkebijdragen geleverd. In hoofdstuk 50 leg ik uit waarom de kostenvan het kankeronderzoek de laatste jaren zo buitensporig zijn ge-stegen. Er is dan ook veel geld nodig. Je kunt daaraan bijdragendoor een donatie te doen aan het NKI-AVL Fonds. Je kunt dona-teur worden door een machtiging af te geven voor een jaarlijksebijdrage. Een eenmalige donatie is ook mogelijk, op rekening10.29.00000 t.n.v. NKI-AVL Fonds, partner van KWF Kankerbe-strijding. Vermeld in beide gevallen ‘actiecode 68042’, waaruitblijkt dat de bijdrage is geïnspireerd door dit boek. Giften zijn on-der bepaalde voorwaarden aftrekbaar. Neem voor meer informatiecontact op met de afdeling Fondsenwerving van het NKI-AVL:fondsenwerving@nki.nl.

8 Kanker simpel uitgelegd

Inhoud

Inleiding 13

1 Fouten in het DNA zijn de oorzaak van kanker 172 Eiwitten zijn de onderdelen van de celmachine 203 DNA-reparaties voorkomen kanker 244 Een groot deel van je DNA is rommel 295 Kanker is een negatieve loterij, roken is Russisch roulette 316 Een fatale mutatie: een schakelaar die aan blijft staan 337 De balans tussen groei en zelfmoord raakt verstoord 368 De groei van voorlopers van kanker 399 En dan gaat het echt mis: mutatie in p53 4110 Heeft het zin voor verstokte rokers om te stoppen? 4511 Chaos in het DNA veroorzaakt resistentie tegen therapie 4712 Met welke eiwitten is iets mis bij kanker? 5013 Groeifactoren of hun receptoren in de fout 5314 Antistoffen tegen kanker en het ontstaan van lymfomen 5715 Fosfaat regelt groeistimulatie van de kankercel 6116 Het eerst ontdekte kankereiwit is een fosfaatkoppelaar 6517 Signalen van groeifactor en receptor bij kanker 6818 Remming van een fosfaatkoppelaar onderdrukt CML 7119 Een fosfaatkoppelaar remmen heeft effect in melanomen 7520 Weigering van een cel om te sterven is ook een oorzaak

van kanker 7921 De aan-uitschakelaar van de celdeling 8422 Baarmoederhalskanker wordt veroorzaakt door een virus 8723 Een tumor is een mislukt weefsel 9024 Eindstation van groeisignalen: controle over DNA 9425 Hoe ontstaan tumorstamcellen? 9926 Specialisatie is vaak geblokkeerd in kankercellen 10127 Geforceerde specialisatie als therapie 104

28 Uiteinden van DNA en verdeling van DNA bij celdeling 10629 Borst- en prostaatkanker en de rol van hormonen 10930 Kanker is pas echt gevaarlijk als het uitzaait 11331 Waarom zaaien kankercellen uit? 11832 Een tumor lijkt soms op een wond die niet heelt 12133 Wat hebben maagzweren, hepatitis en asbest gemeen? 12534 Signalen voor ontsteking in kankercellen 12835 Een eiwit dat kanker remt, maar ook bevordert 13136 Waarom is kanker soms erfelijk? 13537 Blokkeer de bloedtoevoer en verstik de tumor 14038 Een kankercel heeft weinig zuurstof nodig,

maar veel glucose 14339 De pas onlangs ontdekte belangrijke rol van RNA 14840 Bestaat er immuunafweer tegen kanker? 15241 Immunotherapie tegen kanker 15842 Muizen zijn essentieel voor kankeronderzoek 16343 Hoe maak je muizenmodellen voor kanker bij de mens? 16744 Kanker van de mens behandeld in de muizenkliniek 17245 Meting van activiteit van alle genen voorspelt

uitzaaiingen 17446 Genezing hangt vooral af van de chirurg 18047 Bestraling is tegenwoordig veel preciezer en effectiever 18348 Behandeling van verschillende vormen van borstkanker 18649 Het ideaal van de strikt persoonlijke behandeling 19150 De kosten van het kankeronderzoek 195

De toekomst 199

Bijlage: de vaktermen 205Index 215

12 Kanker simpel uitgelegd

Inleiding

Het menselijk lichaam bevat meer dan tienduizend miljard cellen.Dat is meer dan duizend keer zoveel als het aantal mensen op aar-de. De doorsnede van een cel is ongeveer een honderdste millime-ter, en een miljard cellen vormen een bolletje van slechts één centi-meter. Cellen zijn dus erg klein. Toch zijn het zeer gecompliceerdemachines, met onderdelen zoals schakelaars en pompjes – dat zijnallemaal eiwitten. Maar deze vergelijking met een machine doet ei-genlijk weinig recht aan de complexiteit. Een cel is meer als eenstad, met een centrum en energiecentrales en met de eiwitten alsmiljoenen inwoners. Die eiwitten hebben verschillende taken zo-als opbouwen en afbreken, maar ook het regelen en controlerenvan alle processen. Net als de inwoners van een stad werken eiwit-ten samen met andere eiwitten, en hebben ze invloed op nog weerveel meer andere. En bovendien hebben ze vaak verschillende ta-ken die soms niets met elkaar te maken hebben, zoals een bouw-vakker tevens vader en voetballer kan zijn.

Om het eenvoudig te houden, zal ik eiwitten toch vaak beschrij-ven als simpele onderdelen zoals schakelaars. Ik heb het ook vaakover een kopieermachine, eiwitfabriek of afbraakmachine, om deprocessen beter voorstelbaar te maken. Die ‘machines’ en ‘fabrie-ken’ bestaan geheel of grotendeels uit samenwerkende eiwitten.De cel bevat duizenden verschillende eiwitten, van sommige heelveel en van andere heel weinig. Zoals je in een stad maar één bur-gemeester hebt, maar veel bouwvakkers. In totaal zijn het er velemiljoenen. Eiwitten zijn dus heel erg klein, nog veel kleiner daneen cel. De figuren waarop in dit boek een eiwit in een cel te zienis, zijn dan ook niet op schaal. Stel je een mens voor in een stadmet een doorsnede van een kilometer of vijf, dan heb je een ideevan de juiste proporties. Maar dan wel een stad in drie dimensies,of beter: een gebouw zo groot als een stad met duizend of meerverdiepingen.

Cellen maken de eiwitten zelf, op basis van een code die vastligtin het DNA. Dat is een lange draad die tienduizend keer dunner isdan een haar. De totale lengte is echter meer dan twee meter. DitDNA ligt opgerold als klosjes garen in het centrum, de celkern.Het is belangrijk dat de code intact blijft, dus schade aan het DNAwordt voortdurend gerepareerd – althans bijna altijd. Een enkelekeer lukt het niet en ontstaat een beschadiging van het DNA, een‘mutatie’, die kan leiden tot een fout bij het maken van een eiwit.Dat kan het begin zijn van kanker, zoals ik zal beschrijven in deeerste hoofdstukken. Om een eiwit te maken, wordt van een deelvan het DNA een kopie gemaakt, die dient als werkopdracht voorde eiwitfabriek. Daarvoor moet het DNA van een klosje af, zodatde kopieermachine erbij kan. Of dit ontrollen wel of niet plaats-vindt wordt precies geregeld, zodat de juiste eiwitten worden ge-maakt (dus bijvoorbeeld geen herseneiwitten in de lever). In kan-kercellen gaat dit vaak mis.

Hoe ‘weet’ een cel wat hij moet doen als de omstandighedenveranderen, bijvoorbeeld bij een huidcel die zich opeens in eenwond bevindt? Daarvoor heeft de cel aan de buitenkant een grootaantal voelsprieten (receptoren) die reageren op de veranderdeomgeving, zoals het bloedkorstje dat op de wond zit. Deze signa-len worden doorgegeven via een serie eiwitten die werken alsschakelaars die de reactie van de cel in gang zetten. Er moeten ex-tra cellen worden gemaakt om de wond te dichten. Daarom krijgtde cel via de schakelaars de opdracht om te delen. Door bepaaldemutaties in het DNA worden schakelaars soms zodanig veranderddat ze verkeerde signalen geven. Hierdoor kan de cel gaan delenterwijl dat helemaal niet nodig en niet gewenst is. Dat is het beginvan kanker. Bij vernieuwing van weefsels komen er steeds nieuwecellen bij en moeten er dus evenveel cellen doodgaan. Dat doen zeletterlijk door zelfmoord te plegen. Er zijn mutaties waardoor dezezelfmoord wordt voorkomen. Ook dat is een belangrijke oorzaakvan kanker.

De meeste organen van ons lichaam worden voortdurend ver-nieuwd door vrijwel alle cellen te vervangen. Soms gebeurt dit heelvaak, zoals in de darm, de huid en in het bloed. Het begint met zo-

14 Kanker simpel uitgelegd

genaamde stamcellen waarvan er maar zeer weinig zijn. Het ken-merk van stamcellen is dat na deling de helft van de dochtercellenstamcel blijft. Zo houd je altijd een voorraad stamcellen in stand.De andere helft zorgt voor de vernieuwing. Die deelt nog een paarkeer, waarna de ontstane cellen zich specialiseren tot bijvoorbeelddarmcellen. Bij kanker is dit proces ontregeld geraakt. Een tumoris dan ook eigenlijk een mislukt stuk weefsel. Zo is darmkankereen mislukt stukje darm, maar het is, hoe ontregeld ook, wel dege-lijk een weefsel. Het bevat zowel een soort stamcellen als cellendie min of meer gespecialiseerd zijn. Dat zijn dus allemaal kanker-cellen, maar hun eigenschappen verschillen aanzienlijk. Pas re-cent is gebleken dat de therapie op die verschillende kankercellenniet hetzelfde effect heeft. Dit inzicht kan de behandeling in detoekomst hopelijk aanzienlijk verbeteren. Een tumor bevat ookcellen die zelf geen kankercellen zijn, zoals de cellen die de bloed-vaten vormen. Verder lijken veel tumoren een beetje op een wonden bevatten ze naast kankercellen allerlei cellen die je normaal al-leen in een wond aantreft. Die cellen blijken invloed te hebben opde groei van de tumor en ze helpen de kankercellen ook om de the-rapie te overleven. De effectiviteit van de behandeling kan moge-lijk worden verbeterd als die hulp wordt geblokkeerd.

Er zijn nu fantastische nieuwe technieken waarmee mutaties ineen tumor snel kunnen worden gevonden. Ze zijn in meer dantweehonderd genen aangetroffen. Genen zijn stukjes DNA met decode voor één eiwit. Er kan dus met meer dan tweehonderd eiwit-ten iets mis zijn. Een enkele tumor bevat maar een paar van dezemutaties, maar in elke tumor zit weer een andere combinatie.Daardoor is de tumor van elke patiënt weer anders. Sommige mu-taties waren nodig voor het ontstaan van de tumor en zijn verderniet meer van belang. Een deel van de mutaties blijft echter onmis-baar voor overleving en groei. De tumor kan dus in principe aan-gepakt worden als je de door de mutatie veranderde eiwitten kuntblokkeren. Er zijn al geneesmiddelen gemaakt die een aantal vandeze eiwitten kunnen remmen. Als je alle mutaties kent, zou je debehandeling daar dus heel precies op kunnen aanpassen. Dezepersoonlijke therapie is de hoop voor de toekomst. Het zal nog

Inleiding 15

wel even duren voordat dit werkelijkheid is, omdat voor alle muta-ties aparte geneesmiddelen moeten worden ontwikkeld en getest.Mutaties in het DNA zijn dus de essentie van kanker en daarombegint dit boek met de basis van alles: het DNA.

16 Kanker simpel uitgelegd

1 Fouten in het DNA zijn de oorzaak van kanker

Kanker is een ziekte van het DNA. Om te begrijpen wat kanker is,moet je dus weten wat DNA is. Kanker ontstaat door mutaties(veranderingen) in het DNA, dat de code bevat voor al het leven. Jezou misschien denken dat zo’n code verschrikkelijk ingewikkeldmoet zijn. Het was dan ook een grote verrassing toen ontdektwerd dat de code buitengewoon simpel is. De tekst bestaat uitslechts vier letters: A, T, C en G. Dat zijn de bouwstenen van hetDNA, en de letters zijn afkortingen van hun chemische namen.Die bouwstenen zitten in twee ketens, die samen een soort rits-sluiting vormen. De code is de volgorde van de letters in één van deketens. De bouwstenen van de twee ketens zitten aan elkaar vast,waarbij een A altijd aan een T vastzit, want die hebben twee tand-jes, en een C altijd aan een G, met drie tandjes. Andere combina-ties, zoals een A aan een C, dus twee tandjes aan drie tandjes, pas-sen gewoon niet.

De tweede keten is zoiets als een negatief van een foto, en is no-dig om een kopie te maken als een cel deelt. De ritssluiting wordtdan losgetrokken en aan beide helften worden nieuwe bouwste-nen gekoppeld, met steeds weer A tegenover T, en C tegenover G.Het resultaat is twee ritsen met precies dezelfde tekst (figuur 1).De mensheid heeft zich eeuwenlang afgevraagd hoe je eigen-schappen van je ouders erft, maar niemand had gedacht dat het zosimpel kon zijn. Vanaf heel vroeg in de evolutie is de code zo door-gegeven, van ouder op kind. Maar ook in een volwassen mens de-len cellen zich, en wel miljarden per dag. Weinig mensen beseffendat je elke week een vrijwel nieuwe darm krijgt. Je darmcellen zijnvolgende week dood en vervangen door nieuwe. Ook andere li-chaamsdelen vernieuwen voortdurend, hoewel meestal mindersnel. Daarvoor moeten veel cellen zich delen.

De DNA-code van de mens bestaat uit drie miljard letters, dat iszoveel als ongeveer tweehonderd dikke, dichtbedrukte telefoon-boeken met kleine letters. Voor elke nieuwe cel moeten dus driemiljard bouwstenen worden ingebouwd, en dat in miljarden cel-len per dag. Je zou verwachten dat dit wel eens fout gaat, maar datgebeurt verbazend weinig. De kwaliteitscontrole is streng, maardat is ook begrijpelijk want de code moet behouden blijven met zoweinig mogelijk fouten. Soms gaat het toch mis, een enkele keerspontaan, maar veel vaker door oorzaken van buitenaf, zoals ro-ken. De rook van een sigaret of sigaar bevat een waslijst aan stof-fen die de bouwstenen van het DNA kunnen beschadigen. Als erdaardoor tandjes ontbreken, worden niet de goede bouwsteneningebouwd. Tegenover een beschadigde G (normaal drie tandjes)zit dan niet een C (drie tandjes) maar bijvoorbeeld een A (tweetandjes). Bij de volgende celdeling wordt dan ten onrechte een Tingebouwd tegenover deze A (figuur 2). Ook het uv-licht van dezon beschadigt het DNA en veroorzaakt mutaties.

Zolang de bouwstenen beschadigd zijn, kunnen ze nog als‘fout’ worden herkend en worden gerepareerd. Maar als bijvoor-beeld een GC-koppel eenmaal vervangen is door een TA, dan is hetweer normaal DNA. Er lijkt niets mee mis te zijn en daarom wordt

18 Kanker simpel uitgelegd

Figuur 1: De DNA-ritssluiting (links) wordt gesplitst en nieuwebouwstenen worden ingebouwd, met een C aan een G (drie tandjes), eneen A aan een T (twee tandjes). Resultaat: twee dezelfde ritsen, de code

is verdubbeld.

het niet meer gerepareerd. Deze toestand wordt pas bereikt natwee celdelingen en daarom ontstaan mutaties meestal alleen incellen die delen. De meeste cellen in je lichaam delen zich nooitmeer en kunnen dus geen kankercellen worden.

Zelfs een enkel trekje van een sigaret leidt tot forse schade, enniet alleen tot eenvoudige een-letter-mutaties. Soms verdwijnenmeerdere letters of zelfs hele stukken tekst. Verder ontstaan er ookbreuken in het DNA, waarbij de rits dus helemaal is doorgeknipt.Als er meerdere breuken zijn, worden soms de verkeerde brok-stukken aan elkaar gelast. Het resultaat kun je vergelijken met eenboek waarvan de tekst midden in een woord in hoofdstuk 1 stopt,en dan midden in een woord in hoofdstuk 13 verdergaat. De codeklopt dan echt niet meer, met vaak ernstige gevolgen. Maar als ééntrekje al schadelijk is, waarom krijgt een roker dan pas na vele ja-ren longkanker, en waarom kunnen zware rokers soms wel hon-derd jaar worden zonder kanker te krijgen? Dat is pas te begrijpenals ik de gevolgen van deze mutaties heb uitgelegd.

1 Fouten in het DNA zijn de oorzaak van kanker 19

Figuur 2: Door roken wordt een G beschadigd, er ontbreekt daardoor eentandje. Het gevolg is dat daartegenover ten onrechte een A wordt

ingebouwd, en dan bij de volgende deling daartegenover gewoon weereen T. De code is definitief veranderd van CAGT in CATT.

• DNA bevat een code van vier letters die bij de celdeling exact wordtgekopieerd.

• Roken en uv-licht beschadigen de letters van het DNA. Zo ontstaateen mutatie.

• Meestal worden mutaties alleen in delende cellen definitief.

2 Eiwitten zijn de onderdelen van de celmachine

DNA bevat de code voor het maken van eiwitten en door kanker-verwekkende mutaties verandert de werking van die eiwitten.Maar wat is eigenlijk een eiwit? Ons lichaam bevat meer dan tien-duizend miljard cellen, en elk van deze cellen, hoe klein ook, iseen machine met duizenden verschillende onderdelen, zoals scha-kelaars en pompjes. En dat zijn allemaal eiwitten. Eiwitten zijn deuitvoerders van vrijwel alle activiteiten in ons lichaam en in onzehersenen. Ze worden allemaal op dezelfde manier gemaakt vantwintig verschillende bouwstenen die ook met letters worden aan-geduid. Ze worden in de eiwitfabriek van de cel aan elkaar gekop-peld in een volgorde die wordt gedicteerd door de DNA-code (fi-guur 3).

20 Kanker simpel uitgelegd

Figuur 3: Eiwitten worden gemaakt door twintig verschillendebouwstenen aan elkaar te koppelen in een volgorde die wordt bepaald

door de DNA-code. De bouwstenen hebben aan één kant gelijkeschakelelementen die aan elkaar worden gekoppeld, en aan de andere

kant structuren met verschillende eigenschappen.