1

1.LETTERSENKLANKEN1.1KennismakingmeteentaalBijbelsHebreeuwswijktineenaantalopzichtenafvanhetNederlands.DitkunnenwelatenzienaandehandvanhetrechtsafgebeeldeBijbelfragment(Ps.23,13):We zien niet alleen dat het Hebreeuws vanrechtsnaarlinkswordtgelezen,maarookdat: Erzijngeenhoofdletters Hetalfabetbestaatslechtsuitmedeklinkers,

de klinkers staan eronder. In Hebreeuwsgebeurt dit overigens in de vorm vanpuntjesen streepjesonderde consonanten(alleende(olm)staaterboven)

Woorden beginnen nooit met een klinker.Ermoetaltijdeersteenmedeklinkerstaan,ookalisheteenstomme(a of [)

Als er geen klinker volgt op eenmedeklinker, staat er een soort dubbelepunt(sjew)

DerechthoekigeHebreeuwseletters,zoalswedie thans kennen, zijn gestandaardiseerd nade uitvinding van de boekdrukkunst. Het isafgeleid van het Aramees, maar geenBijbelschrijverzouhetkunnenlezen...Oorspronkelijk zag het schrift eruit zoalslinks te zien is op4Qsamb, het oudste stukjeHebreeuwseBijbeldatwekennen.IndeMiddeleeuwenontwikkeldenrabbijnenhet halfcursieve Rashischrift, terwijl hetmoderne Hebreeuws ook wel gebruikmaaktvaneencursiefschriftofschrijfschriftwaarinsommige letters aaneenworden geschreven.Wij houden het bij het zgn. kwadraatschrift,dat is gevocaliseerd volgens de school vanTiberias(metpuntjesnderdeconsonanten).

1.2HetHebreeuwsealfabetVorm Naam Uitspraak Transl. Getal Vorm Naam Uitspraak Transl. Getala alef /leesm. 1 m ~ mem m m 40b B bet v/b v/b 2 n ! nun n n 50g gimel g=good g 3 s samech s s 60d dalet d d 4 [ ajin 70h he h/leesm. h 5 p P @ pe f/p f/p 80w waw w/leesm. w 6 c # tsade ts ts 90z zajin z z 7 q qof k q 100x et ch 8 r resj r r 200j et t 9 f sin s 300y jod j/leesm. j 10 v sjin sj sj 300k K $ kaf ch/k ch/k 20 t taw t t 400l lamed l l 30

rdrhnmsrhd 1e:eijieee stntkrbtnm

:ie:ee:::oij ndwgzrgnngglrnmtdh 2

eeieia:ie:i:eeijoeij nrtwlltsrnsjthczmtdlh eeaei:aae:::aij:eiij

lznmtkwkrvh 3ieij:i::eij

dhgthcrgdnvrpsthnmtdlh ei:i::eeeaoo:eiij:eiij

mnnznvllwm aaijae:i:o

2

Vorm Naam Klank Lang/kort Vorm Naam Lang/kort Functieb' qamts (ofo) lang (ofkort) b] atefpata a halfb; pata a kort b/ atefsegol halfbi rq i kort b\ atefqamts o halfybi rqmagnum lang b. sjew eof halfofnietbe tsere lang B dgesj verdubbelingofb, segol kort ` sofpsuq eindevanversW sjurq u lang b zqefqon kleineafscheidingbu qibbuts u kort b( mtg bijklemtoonbo olm o lang b_ atn acc.middenversNaast bovenvermelde tekens bevat de tekst van de Hebreeuwse Bijbel (neutrale aanduidingvoorhetOudeTestamentof tenach/ tanach (% n:T.of% n:T;)1)ookzangtekenseneenvormvaninterpunctiediedeverzenindelenendieaanwijzingengevenvoordevoordrachtindesynagoge(t.b.v.correctebeklemtoning).2Verder treffen we tekens aandieweergevenofeenbepaalderuimte leeg moet blijven (desamech of s) of zelfs de restvan de regel (de pe of p), alsmede soms ook opmerkingendiekopiistenhelpenombijhetoverschrijven geen fouten temaken.1.3Groepenbijzondereconsonanten Kamnappets(c p n m k)

Dezelettershebbenapartevormenvooralszeaanheteindvaneenwoordstaan(# @ ! ~ $). Begadkefat(t p k d g b)

Dezeconsonantenhebbeneendubbeleuitspraak,nl.eenhardeeneenzachte.Alsdehardeuitspraakisvereist,staatereenpuntofdagesjleneindebegadkefatletters(T P K D G B).DemedeklinkersBGDKFTblijvenvaakzachtalsereenklinkervoorstaat.Merkopdatditook aan het begin van eenwoord het geval kan zijn (vaak eindigt in dat geval het vorigewoordopeenklinker).WijvolgendemoderneuitspraakvanhetHebreeuws,wat inhoudtdateendagesjlenegeenverschilmaaktbijeengimel(dusnietchi.p.v.g),daletoftaw.Bijdebet,kafenpetreedtdevolgendeklankveranderingop:b v B bk ch K kp f P p

Matreslectionis(y w h a)

Toen het Hebreeuws nog geen klinkertekens had, dienden de zogeheten zwakkemedeklinkers alef, he, waw of jod als hulpklinkers (i.e. ze verloren hun functie alsconsonant).Wenoemenzedaaromookwelleesmoedersofvocaalletters.Zediendenvaakalslange klinker in het midden of aan het eind van een woord. Na de introductie van devocaaltekens(ca.zesdeeeuwn.C.),zijndeleesmoedersdoorgaansblijvenstaan.Ditnoemenwe scriptio plena, ofwel de dubbele schrijfwijze van leesmoeder + klinker (in sommigegrammaticasweergegevenmeteenaccentcircumflexus).3

1Acroniem voor tor of wet (Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri en Deuteronomium),nevm of profeten (Jozua, Richteren, 1&2Samuel,1&2Koningen,Jesaja,Jeremia,Ezechilende12kleineprofeten)enketuvmofgeschriften(derestvandeBijbelboeken).2Normalitergeefteentekstzondervocalengeenleesproblemenvoornativespeakers.Dathierendaareenwoordverkeerdwordtuitgesproken,isgeenprobleem.MaarvooreenheiligetekstalsdievandeBijbelligtdatanders,zovondendeMasoreten.3Wanneerdeleesmoederisweggelatenineenwoordwaardezemeestalwelstaat,issprakevanscriptiodefectiva.

3

Aanvullendeopmerkingenoverdematreslectionis:

Letter Leesmoederna Opmerkingalef qamts,rqmagnum,tsere,sjurq,olm naallelangevocalen(dusnietnakorteklinkers!)he qamts,tsere,olm naenkelelangevocalen(mitshezondermappiq!)jod irqmagnum,tsere nai eneklankwaw sjurqenolm naa enoklank

Leesmoedersvallenmiddeninhetwoordsnelgenoegop,aangeziendeandere

consonantenvrijwelallemaalzijnvoorzienvaneenklinkertekenofeensjew. Als de alef of de he aan het einde van eenwoord staan, zijn ze altijd leesmoeder

(behalvealsdeheeenpuntofmappiqheeft(zieeindepar.1.7)).Vaneenjodofeenwawaanheteindeishetlastigtebepalenofzemoetenwordenuitgesprokenofniet.Deze letters krijgen in die positie nl. nooit een sjew. Vuistregel is dat jodleesmoederisnadeverwanteklinkersene.Wawiseenmaterlectionisnaeenu en o. Na elke andere klinker schrijven we een slotjod of waw uit alsmedeklinker(terwijlweeendiphtonglezen).ZieyAgl.(legoj)toteenvolk.

Eenbijzonder geval is het suffix dat de 3de persoonmannelijk sing.weergeeft: wy '.Dezeqmtsjodwawcombinatiewordttelkensalswuitgesproken,duszonderdejod.Dejodlijktdusleesmoedervoorinditopzichzelfstaandegeval.

Keelklankenenresj(r [ x h a)

Gutturalenalsdealef,he,etenajin,alsmededereshworden(bijna)nooitverdubbeldenduszienwebijdezeletterszeldeneendagesj.Welkunneninplaatsdaarvanbijwijzevancompensatiedeklinkersdieervoorofernastaanwordenverlengd. : pata " qmts i rq E tsere u qibbuts O olmVerderverandertbijgutturalendesjewvaakineensjewmobilecompositum(zieookpar.1.5),nl.deatefpata( }ofa),deatefsegol( ?of)ofdehatefqmts( |ofo).Wesprekenzevoorhetgemakuitalshunvolleevenkniepata,segolofqmts.Somswordt tusseneenklinkereneenkeelklank (metnamedehe,et en ajin) eenpatageschovenomdeuitspraaktevergemakkelijken.Dezenoemenweeenpatafortivum.Doordezeglijpataontstaateendubbeleklinker,hoeweldepatafortivumndemedeklinkerwordtgeschreven.ZieH:Ala/ (loah)Godenx:Wr(rua)Geest,wind.Merkopdatwede alefbijnanooituitspreken,maardatde ajin steevasteenvolwaardigemedeklinkeris,zelfsalisieinonzemodernHebreeuwseuitspraaknietaltijdtehoren.

1.4Excursus:SemitischetalenHebreeuwsbehoorttotdefamilievandeSemitischetalen,netalshet:

OostSemitisch(Akkadisch): Assyrisch Babylonisch Eblatisch(Sumerisch)ZuidSemitisch: Arabisch OudZuidarabisch EthiopischNoordwestSemitisch: Amoritisch Aramees KananitischKananitischedialecten bestaanondermeeruitPhoenicischenUgaritisch.HetPhoenicischkennenwedankzijinscriptiesuitSyri,LibanonenIsral(10eeeuwv.C.3eeeuwn.C.).VerwanthieraanishetPunischuitCartagoenomstreken(8eeeuwv.C.4eeeuwn.C.).

4

De teksten uit de havenstad Ugarit (in het noorden van de Syrische kust) zijn inhoudelijkinteressanter.ZezijnouderdanhetPhoenicisch(14e13eeeuwv.C.)enbevattenepischeteksteninspijkerschriftdiequaschrifteninhoudlijkenopdeoudHebreeuwseliteratuur.HetArameesstaatietsverdervandezegroepaf.MaardetaalisvoordestudievanhetOTvanbelang omdat stukken van Ezra en Danil in het Aramees zijn geschreven. Ook schreef hetrabbijnse jodendomgedeeltelijk indeze taalde talmudim (joods rechten tradities),midrasjim(Bijbelcommentaren)entargumim(vertalingen).HethoofdkenmerkvanSemitischetalen isdatdemeestewoordenzijnvoorzienvaneenstambestaande uit twee of (meestal) drie medeklinkers die de hoofdbetekenis van het woorddragen. De klinkers en voor en achtervoegsels dienen om die betekenis te preciseren. Ziebijvoorbeeldafgeleidenvandestammlk(regeren):

(mlk/mlch)$lm mlch koning malk koningin mamlch koningschap jimloch hijzalregeren mlacht ikregeerde

Door het consonantschrift blijft in Semitische talen de stam van de woorden in vrijwel allevormenzichtbaar.Deklinkerswordenniet snelgemistomdatuitdecontextde juistevocalenwelkunnenwordengereconstrueerd.Zeker inwerkwoorden latendevoorenachtervoegselseengroteregelmaatzien.Veel Hebreeuws is dankzij de Bijbel in onze taal terechtgekomen als spreekwoorden ofopschriften op gebouwen. Ook is het Nederlands verrijkt met het Jiddisch, een door jodengesprokenDuitsdialectmetEuropeseenHebreeuwseleenwoorden,enhetbargoens.1.5VocalenWekomenterugopdeklinkertekensdiewealoppag.2hebbengentroduceerd.Eenherhaling:Vorm Naam Klank Lang/kort Vorm Naam Lang/kort Functieb' qamts lang b] atefpata a halfb; pata a kort b/ atefsegol halfbi rq i(ie) kort b\ atefqamts o halfybi rqmagnum (ie) lang b. sjew eof halfofnietbe tsere lang B dgesj verdubbelingofb, segol 4 kort ` sofpsuq eindevanversW sjurq u(oe) lang b zqefqon kleineafscheidingbu qibbuts u(oe) kort b( mtg bijklemtoonbo olm o lang b_ atn acc.middenversb' qamtstuf o kort s( silluq acc.eindeversAanvullendeopmerkingen: De klinkers worden fonologisch in drie groepen

ingedeeld,naardesemitischegrondvocalennl.deaklanken (qamts enpata, eventueel aangevuldmetdesegol),deieneklanken(rq,tsereensgol)endeuenoklanken(sjurq,qibbuts,olmenqamtstuf).5

De qamts wordt doorgaans als een lange auitgesproken (vocaal van de eerste groep). In eenenkelgevalverandertdeklankineenkorteo(vocaalderde klasse) of qmts tuf (tuf betekenthaastigofverkort(uitgesproken)).

4OokwelbeschouwdalsaklankmetUmlaut().ZieGesenius(1881),30.5Deinelkaaroverlopendezevenklankkleurenvandeklinkerskunnenwordenweergegevenlangsdebenenvaneendriehoek.DeAklank(top)ishetmeestopen,deIendeU(basis)zijnhetmeestgesloten:ie,i,ee,e,a,aa,o,oo,oe(waarbijdeqamtsendeqamtstufopdekruisingliggenendeovergangvormentussendeaendeoklanken).ZieJoon,par.6benc(vgl.Geseniuspar.7).

A

UI

qamts(aa)

pata (a)

segol(=e)

tsere(ee)

irq(ie)

qamts atuf(o=)

atefqamts(o)

olm(oo=au)

qibbuts(oe)

sjurq(oe)

5

Datgebeurt: ineenonbeklemtoondegeslotenlettergreep(i.e.eindigendopeenconsonant):hm'k.x'

(okm)wijsheid. bijhetwoordkol(alle,elke,dehele)alsdatdooreenmaqqef(-)methetvolgende

woordisverbonden(-lK'). inhetqalimpf.vanajinwawwerkwoorden,zoals~q'Y"(w:(wajjqom)enhijstondop. als de qamts direct vr een atef qamts komt (die altijd als o wordt

uitgesproken).Ziebijvoorbeeld:Alh\a'(oholo)zijntent. DesjurqWiseigenlijkeenleesmoederwawmetqibbuts(wU).DeuitspraakisvandeWisoe. Deolm ishetenigeklinkertekendatbovende letter staat. Inhet lettertypevandeBHS

valthettekensamenmetdepuntenvaneeneventueelnaastgeplaatstesinensjin. Enkeleklinkerskunnennietalleenmeteenvocaaltekenwordenweergegeven,maarookmet

eenleesmoeder.Somsverandertdandebetekenis:vgl.!Be(ben)zoonen!yBe(ben)tussen. Derq is vaak lang (rqmagnum of ) alsdeklinkerookdooreen leesmoederjod is

aangegeven.Maar,omhetmakkelijktemaken,dejodwordtookweleensweggelaten. In de door ons aangehouden uitspraak verschillen de eklanken tsere en segol niet van

elkaar,netzominalsdeaklankenqmetsenpata.Maarvanwegehunbetekenisvoorhetonderscheidenvanverschillendevormen,moetenwezewelgoeduitelkaarhouden.

Let op de drie zogeheten halve vocalen ofatefvocalen (of sjewmobile composita), die,zoalswe al zagen, vooral bij keelklanken ende resj optreden. Ze komen voor opplaatsenwaarjebijandereletterseenuitgesprokensjewsimplexzouverwachten(ziehieronder).6

Desjewofsjewsimplexdruktdeafwezigheidvaneenklinkeruit.Deregelisdatdesjewonuitgesprokenblijft(sjewquiescens).Traditioneelwordtechtereenuitzonderinggemaaktvoor een aantal gevallen, waarin het tekentje wordt uitgesproken met een nauwelijkshoorbaree.Wesprekendanvaneensjewmobile(intranscriptieweergegevenmeteeneinsuperscriptof).Omdesjewmobileteherkennen,gebruikenwedevolgendevuistregels:7

Alsereenmtgineenwoordstaat(verticaalstreepjeondereenletter),danwordtdevolgendesjewuitgesproken.Maarditgaatnietaltijdop.

De sjew wordt altijd uitgesproken na de eerste medeklinker van een woord(vrijweldeenigeuitzonderingis~yIT;(v.(sjtajim)twee).

Als twee opeenvolgende consonanten beide een sjew hebben, dan is de eerstequiesensendetweedemobile:Wlj.q.yI(jiqelu)zijzullendoden.

Een sjew is altijd mobile na een verdubbelde consonant: WrB.DI (dibberu) zijspraken.

Staateensjewaanheteindevaneenwoord,wordtienooituitgesproken.Meestalwordt hij op die positie weggelaten, behalve (a) onder een slotkaf (%) omverwarringmetdeslot!tevoorkomen,(b)alsdelaatstetweeconsonantenvaneenwoordeensjewkrijgenen(c)inbepaaldevormen,zoals:T.a;(at)jij.

Eensjewwordtmeestalnietuitgesprokennaeenkorteklinkerzoalspata,segolofrq(zonderleesmoederjod):~h'r"b.a;(vrhm)Abraham.

Een sjew voorafgaand aan een begadkefatlettermet dagesj lene wordt nooituitgesproken:dB;k.yI(jichbad)hijzalzwaarzijn.

Schematischkunnenwehetsjewgebruikalsvolgtsamenvatten:

sjewmobile(korteklinker) sjew quiescens(onuitgesproken) Naeenlangeklinker(qamts,tsere,sjurq enolm) Na eenkorteklinker(pata,segol,qibbutsenrq) Naeendagesj Vooreendagesj Naeenanderesjewmiddenineenwoord Vooreenanderesjew middenineenwoord Voorbegadkefatletterzonderdagesj lene Naeenanderesjew (aanheteindvaneenwoord) Nadeeerstelettervaneenwoord Nadelaatstelettervaneenwoord

6Halvevocalenhetenookwelvluchtigeofindifferentevocalen(ofMurmelvokal(Duits)ofindistinctvowel(Engels)).7Deregelszijnnietabsoluut.Vooreendiscussieoverdeuitspraakvandesjew,zie:Joon,par.8b.

6

Dedagesj lene (ofdagesjqal)geeftbegadkefatlettershunoorspronkelijkehardeuitspraak(ziepar.1.3).Dedagesj forte (ofdagesjazaq)verdubbelteenconsonant (ookbegadkefatletters).Hoeonderscheidenwedebeidedagesjvormen?

Een dagesj in nietbegadkefatletters (gutturalen (a h x [) en r uitgezonderd) isaltijdeendagesjforte.8

Eendagesjineenbegadkefatletterwaaraaneenklinkervoorafgaatiseendagesjforte. Een dagesj in een begadkefatletter waaraan geen klinker voorafgaat is een dagesj

lene. Eensjewvrdedagesjletterduidtopeendagesjlene. Een sjew n de dagesjletter duidt op een dagesj forte (de sjew is dan nl. altijd

mobile). EenWnaeenvocaal(eneventueelvoorzienvaneeneigenklinkerteken)isaltijdeenwawmet

dagesj forte (dubbele waw), terwijl een W na een consonant altijd een sjurq is. ZiebijvoorbeeldWWc;(tsawwu)beveelt!.

Eenpunt inde letterheheetnietdagesjmaarmappiq (H).Demappiq geeftaandatdehegeen leesmoeder is,maareenmedeklinker.Meestalstaatzonhemetmappiqaanheteindvaneenwoord.Ziehetsuffix3vr.enk.H-"(h)haar(watwegewoonuitsprekenals).

1.6Interpunctie,zangtekensentranslitteratieIndeMasoretischetekstzijntalvantekentjesaangebrachttenbehoevevandevoordrachtindesynagoge. Voorlezers kunnen aan de hand van de symbooltjes zienwelkewoorden bij elkaarhoren(ofniet)enwelkemuzikaleaccentenmoetenwordengelegd.Punctuatietekens(ookinongevocaliseerdeteksten!): Desofpsuqofdegrotedubbelepunt(`)druktdeafwezigheidvangeluiduitenduidtophet

eindevaneenvers.Hettekenvertoontdaarmeeovereenkomstenmetdesjew.Merkopdatdesofpsuqeennietperseheteindevaneenzinweergeeft!

Demaqqef is de hoge verbindingsstreep tussen tweewoorden die beide tot een eenheidmaakt.Dewoordenhebbendansamenmaarnklemtoon,nl.dievanhetlaatstewoord.

Zangtekens:Hebreeuwsewoordenhebbennaastklinkertekenssomsookeenzangtekentenbehoevevandecantilerendevoordracht(luisterop:http://www.mechonmamre.org/p/pt/ptmp3prq.htm).VanallesoortendieophetinlegvelletjeinBHSstaan,zijnerdrievoornuhetbelangrijkst,omdatzeklemtonenleggenendaardoordeschrijfwijzevanwoordenkunnenbenvloeden. Deatn(=)toonthetmiddenvanhetvers.Dezetranslittererenwemeteenpuntkomma. Het einde van een vers wordt aangeduid met een silluq, een verticaal streepje onder de

lettermethetaccentvanhetlaatstewoord( *).Intranslitteratiesgebruikenwehiervooreendubbelepunt.Inwoordenlijstengeeftdesilluqdeklemtoonweer.

De zqef qon ( ) verdeelt de hoofddelen van een vers (d.w.z. de delen voor en na deatn).Wesseliusgeeftdezenietweerinzijntranslitteraties.

Pausavormen:Dezangtekensgevennietalleeneensterkereklemtoonaanhetwoordwaarzebijstaan,maarbrengen zoals gezegd soms ook veranderingen teweeg in de schrijfwijze ervan. Vaak wordtonder invloed van de gewenste nadruk een korte klinker verlengd (weergegeven door eenklinkertekenbinnendezelfdevocaalklasse(vgl.par.1.5)).Wenemenalsvoorbeeld#r

7

VeelHebreeuwsewoordenhebbenafzonderlijkepausavormen.Ditkomtvooralvoorbij: hetsuffix2epers.masc.sing.(sjewverandertinsegol).Ziebijv.^s.Ws (susech)jouwhengst,

pausavorm^s(,Ws (susch). segolateninhetenkelvoud(ziehierbovenrtsenrts). hetperfectum3epers.masc.plur.Ziegewonevorm(indeqal) Wlj.q" (qelu) zijdoodden,

pausavormWlj'(q" (qlu). deklinkerpata,dieinpausavrijwelaltijdtoteenqmtswordt:hc'r>a(;(arts)naarhetland

toe(metdevanrichting),pausavorm:hc'r>a('(rts).Voornuvolstaathetomteconstaterendatwanneerweeensilluq, atnofqon zien,weervanuitkunnengaandatwemeteenpausavormtemakenhebben.Overigetekens: Sterkopdesilluq lijktdemtg( *).Demtggeeftdebijklemtoonaaninsommigelangere

woordenendatisvaakdetweedelettergreepvrdehoofdklemtoon(ziepar.1.9).Desilluqstaatalleenbijdelaatsteklemtoonvanhetvers,demtgnooit.

Eenpsq () is een grote verticale streep tussenwoordendiemoet voorkomendat ze tesnelnaelkaarwordenopgelezenenerdusfoutenindeuitspraakontstaan.

Inenkelegevallenmoeteenwoordinzijngeheelnietwordengelezen.Indatgevalstaanervaakpuntjesboven.

ErzijnindeBHSooktekentjesbovendelettersdieverwijzennaardeMasoraindemargeofonderaandebladzijde(zieScott,AsimplifiedguidtoBHS(2007)).

DeBHSbevattotslotnetalsGrieksegrondteksteditieseenkritischapparaat.MerkopdathetapparaatvandeBHSeengeheeleigentekensysteemheeft.

1.7Excursus:geschiedenistotaanDavidTotaandekoningentijd isdegeschiedenisvandeIsralieten inmythischenevelsgehuld.Enookdeboeken Samul, Koningen en Kronieken moeteneerder als prediking dan als historie wordenbeschouwd. De schrijvers van het OT nemen degeschiedenis van Isral op in die van de wereld,wat een continue vertelling oplevert van descheppingafaan.Volgens de traditionele joodse telling vindt descheppingplaats in3759v.C.9NadatGodnadriezondenvallenheeftbeslotennietlangerdeaardetereinigen,maardemensheidteverheffendoorzichn volk te kiezen, roept Hij Abram wiensnakomelingen tot zegen zullenworden voor heelde wereld. Die roeping geldt als de mythischeoorsprongvanhetvolkIsral.OfAbramwerkelijkheeftbestaanwetenweniet.Alszijnlevenhistorischewortelsheeft,moetendiewordengedateerd rond2090v.C. Inde19e eeuwv.C.komtereenvoorlopigeindeaandevestigingin Kanan, wanneer Jakob naar Egypte trektwegens de hongersnood die dan heerst. Na eenslavenbestaaninhetgastland,kerendeIsralietenhalverwegede15eeeuwterugnaarKanan.9HelemaalparallelaandeGregoriaansejaartellinglooptdejoodsekalenderoverigensniet.Zobegonhetjaar5772op29september2011, aangezien het joodse nieuwjaar in de herfst valt (september of oktober). Verder hebben de joden eenmaankalendermetperiodiekeen13emaand.Zievooreenomrekentabel:http://www.jewishgen.org/jos/josdates.htm.

8

In de daarop volgende periode van de rechters zien we onderdrukking van Isral dooromliggende volkeren als de Ammonieten, Filistijnen, Midianieten en Moabieten in een zichsteeds herhalende cyclus van afval van God, invallen van de volkeren en redding door eenrechter.Waterinfeiteaandehandis,isdatdestammendielatersamenhetvolkIsralgaanuitmaken,wars zijn van centraal gezag. Pas als er totale ondergang dreigt, besluiten ze samen eenlegeraanvoerderaantestellen.Steedsisdateentijdelijkebenoeming,zonderenigeburgerlijkebevoegdheid. De leiders noemen we rechters, hoewel de meesten nooit recht hebbengesproken.De laatste rechter isSamuel, priester enprofeet, die groot geestelijk gezaggeniet,maargeenmilitairemachtheeft.HetlandblijftgevaarlopenenhetgeduldvanIsralsoudstenraaktop.Zijbesluiten dat het nu eindelijk tijd wordt voor een staatshoofd, een figuur die hen kansamenbindenenkanvoorgaanindestrijd.HetisdanSamuldietoegeeftaandeeis,nadathijdaartoedoordeHeerzouzijnaangespoord.1.8Praktijkvoorbeeldtranslittereren:Genesis12wajjomr adonj lavrm lchlechmeartsechumimmoladtech umibbet vch ; lhretsasjrarkk

^c.r>a;me ^l.-%l, ~r"b.a;-la, hw"hy> rm,aYOw: 1

`&'a,(r>a; rv,a] #rb"m. hk'r}b")a]w:

3

`hm'(d"a]h'wajjlch avrm kaasjr dibbr elw adonjwajjellch itto lo ; weavrm bnmesj sjnimwesjivmsjnbetsetomern:

jAl+ ATai %l,YEw: hw"hy> wyl'ae rB,DI rv,a]K; ~r"b.a; %l,YEw: 4

`!r")x'me AtaceB. hn"v' ~y[ib.viw> ~ynIv' vmex'-!B, ~r"b.a;w>wajjiqqa avrm sraj isjto wtlo bnwwtkolrchusjm asjr rchsju wt hannfsjasjru vrn ; wajjetsu llcht artsknaanwajjvouartsknan:

wyxia'-!B, jAl-ta,w> ATv.ai yr:f'-ta, ~r"b.a; xQ:YIw: 5

!r"+x'b. Wf['-rv,a] vp,N Wvk'r" rv,a] ~v'Wkr>-lK'-ta,w>`![;n")K. hc'r>a: WaboY"w: ![;n:K. hc'r>a: tk,l,l' Wac.YEw:

wajjaavor avrm brts ad mqom sjchm adelonmor;whakknaanizbrts: hrwajjer adonj lvrmwajjomr lzarach ttenthrtshazzot ;wajjvnsjmmizbealadonjhannirelw:

#r ytiaoimrn aot t ; lmaan javl vaavurechwjtnafsjbigllech: yvip.n: ht'y>x'w> %rEWb[]b; yli-bj;yyI) ![;m;l. T.a'_ ytixoa] an"-yrIm.ai

13

`%le(l'g>Biwajhkvo avrmmitsrjma ;wajjiruhammitsrmthisjsjkjfhmod: hV'aih'-ta, ~yrIc.Mih; War>YIw: hm'y>r"+c.mi ~r"b.a; aAbK. yhiy>w:

14

`dao)m. awhi hp'y"-yKi(wajjiru oth re faro wajhallu oth lparo ;wattuqqahisjsjbetparo: xQ:Tuw: h[o+r>P;-la, Ht'ao Wll.h;(y>w: h[or>p; yrEf' Ht'ao War>YIw:

15

`h[o)r>P; tyBe hV'aih'ulavrm etv baavurh ; wajhlo tsonuvqrwaamorim waavadim usjfot waatonotugmallm:

~yrImox]w: rq'b'W-!aco Al-yhiy>w: Hr"+Wb[]B; byjiyhe ~r"b.a;l.W 16

`~yLi(m;g>W tnOtoa]w: txop'v.W ~ydIb'[]w:wajnagga adonj l tparo ngamgdolmwtbeto;aldvarrajesjtavrm: rb;D>-l[; At+yBe-ta,w> ~ylidoG> ~y[ig"n> h[or>P;-ta, hw"hy> [G:n:y>w:

17

`~r")b.a; tv,ae yr:f'

9

wajjiqr faro lavrmwajjomrmazzot t ll ;lmmlohiggadtllisjtchh: hM'l' yLi_ t'yfi[' taZO-hm; rm,aYow: ~r"b.a;l. h[or>p; ar"q.YIw:

18

`awhi( ^T.v.ai yKi yLi T'd.G:hi-al{lm mart aot h wqqa oth l lisjsj ;watthinneisjtchqawlech: hNEhi hT'[;w> hV'_ail. yli Ht'ao xQ:a,w" awhi ytixoa] T'r>m;a' hm'l'

19

`%le(w" xq: ^T.v.aiwajtsawlwparoansjm;wajsjalluotowtisjtowtkolasjrlo: ATv.ai-ta,w> Atao WxL.v;y>w: ~yvi_n"a] h[or>P; wyl'[' wc;y>w:

20

`Al)-rv,a]-lK'-ta,w>1.9KlankontwikkelingenInhetHebreeuwskunnenklankenopelkaarreageren,waardooreenandereklankontstaatdanverwacht(zieookpar.1.3overdebegadkefatletters,dekeelklankenenderesj).LettergrepenOm de klankveranderingen te volgen, moeten we de lettergrepen goed onderscheiden. Erbestaanopen,geslotenendubbelgeslotenlettergrependietelkensmeteenconsonantbeginnen(ofsomsmettweeconsonanten,meteensjewertussen):10Open(CV) Gesloten (CVC) Dubbelgesloten(CVCC)11 begintmetmedeklinker(C) begintmetmedeklinker(C) begintmeteenmedeklinker eindigtmetklinker(V) eindigtmetmedeklinker(C) eindigtoptweemedeklinkers zonder klemtoon is klinker

vaaklang zonder klemtoon is klinker

vaakkort bestaat eigenlijk uit een

geslotenenopen lettergreep,waarbij deze laatste znklinkerisverloren

met klemtoon is klinker lang(zeldenkort(Joon,par.28))

met klemtoon is klinker kortoflang

slotklinker is vaak occlusief(hardebegadkefatletter)

Merkopdatleesmoeders,hoewelhetmedeklinkerszijn,eenlettergreepnietsluiten.Alleeneenhevoorzienvanmappiqmaakteenlettergreepgesloten.VeranderingenvandevocalenKlinkerskunnenonderinvloedvanzoweldevormvandelettergrepen(openofgesloten)alsdeklemtoondevolgendeveranderingenondergaan: Woorden die beginnen met een harde begadkefatletter (dus met een dagesj lene erin)

veranderenwanneerereenklinkervrkomt:dehardeconsonantwordtzacht.Denkaanar"q.YIw:(wajjiqr)enhijriep+h[or>P;(paro)=h[or>p; ar"q.YIw:(wajjiqrfaro)enFaraoriep.

Alshetbepaaldlidwoordh;(ha)wordtgevolgddooreengutturaalofeennaamwoordmetresh,danwordtdepatavanhetartikeleenqmts:vae(esj)+h;=vaeh' (hesj)hetvuur.

Wanneereennuntegeneenvolgendemedeklinkeraankomt,verdwijntdenunvaak,metalsgevolg dat de volgende medeklinker wordt verdubbeld. Zie bijv. !t;n" (ntan) geven. Hetimperfectumbegintmeteen jod en luidt !TeyI (jitten) hij zalgeven.Eigenlijkzouhier jintenmoetenstaan(stam=ntn),maardenun isopgenomenindeverdubbeldetaw.Zieookhetvoorzetsel !mi (min) uit, waarvan de slotletter vaak versmelt met de beginletter van hetvolgendewoord:!mi(min)+tyBe(bet)=tyBemi(mibbet)uithethuisvan.

Als op het wawvoegwoord w> ((w) en) een woord volgt dat een sjew in de eerstelettergreepheeftofdatbegintmeteenzogehetenbumafletter(de labialenp m w b),danverandert het voegwoord in een sjureq. Zoals bij w> + tyBemi uit (het) huis van = tyBemW(umibbet)enuit(het)huisvan.

10Uitzonderingishetverbindingswoordjew>(w)en,datinhetdooronsgevolgdeTiberinsischepunctuatiesysteemkanverandereninW(u),maardatinhetBabylonischesysteemaltijdw>blijft(Gesenius,par.26).11 Er bestaat ook een categorie halfgesloten lettergrepen,waarbij de vocaal zozeer is verdwenendat er zelfs geen sjewmeerstaat. Toch speelt die virtuele nonvocaal nogwel een rol, omdat een eventueel erop volgendebegadkefatletter altijd zacht blijft(Joon,par.27c;Gemser,19nt2).

10

Deveelvoorkomendeonlosmakelijkevoorzetsels (praepositionespraefixae),dienooitalsafzonderlijkewoordenvoorkomen,kunneneveneenstoteenveranderingvanbeginklinkerleiden. Ze bestaan steeds uit n consonant en een sjew (de voorzetsels zijnm.a.w. zwakgevocaliseerd):

B. b(in,op,met,door(ookintemporelebijzinnen))l(aan,naar,tot,voor(datiefengenitief))k(zoals,ongeveer(vergelijkingspartikel))l. K.

InbijvoorbeeldK.+%m,l,=%m,l,K. (kmlch)zoalseenkoningtreedtgeenwijzigingop.Maardatgebeurtwelindevolgendegevallen(zieGesenius,par.102): Staat een onlosmakelijk voorzetsel vr een ander woord dat met een sjew begint,

verandertdesjewvanhetvoorzetsel ineenhreq(wanttweesjewsnaastelkaarmagniet).Vervolgensvormthetvoorzetselsamenmetdebeginlettervanhetnaamwoordeengesloten lettergreep. Vgl. B. + ~wOqm. (meqom) plaats (van) samen ~wOqm.Bi (bimqom) inplaatsvan.

Beginthettweedewoordmeteen jod,dandientdezeals leesmoedervoordehreqdieontstaat (hreqmagnum). De jod spreken we dan niet langer uit als een medeklinker(d.w.z.deconsonantwordtquiescens).BijvoorbeeldB.+~k,yd>yalshw"Ohy>tegen).Duidelijkisdatdevocalentotdeqerebehoren.Alleendeconsonantenvormendeketv.14Inhetgevalvandecombinatiehw"hy>+yn"doa] lezenwehetTetragrammatonals~yhiOla/(lohm) God,waarbijhwhydeireqkrijgtvanlohm:hwIhy>yn"doa].Anderevoorbeeldenvanqereperpetuumzijn:

~Il;v'Wry> jerusjlajim (Jeruzalem) lezen:~yIl;v'Wry>(jodtussenlamedenmem)awhi h(zij)(pers.vnw.3.pers.vr.sing.) lezen:ayhi(jodinplaatsvanwaw)r"[}n: naar(meisje) lezen:hr"[}n:(methealsleesmoeder)

Naast deze voortdurende qere bevat de BHS nog enkele honderden gewone qere. Zo staatbijvoorbeeldinGen.14,2deplaatsnaam~yIyObc.(tsevojm) Zebom,terwijlweindemargezien:~ywbc(zonderklinkersdus).Hetisdandebedoelingdatwedeconsonantenindemargelezenmetdevocalenvandehoofdtekst,dus:~yIwObc. (tsevjm).Deuitspraakverandertinditgevalniethoorbaar. De reden waarom de Masoreten soms andere consonanten voorstellen is dan ookvaakonduidelijk.Terverduidelijkingnogwatgewoneqere,diewekunnenaantreffenindeMasoretischeTekst:

Hoofdtekst: qere: Lezenals:wvip.n:b. Yvpnb yvip.n:b.^yr.b'D> $rbd ^r>b'D>dx'a, " dxah dx'a,h'~yhiOla/ ~yhla ~yhiOla/^yD.b.[; $db[ ^D>b.[;~yv'lv. hvlv hv'lv.dx'a, txa tx'a,yIx(; lyx lyIx(;

ydodo wdwd wOdwOd~yrIBoGI ; ~yrbgh ~yrIBoGIh;

wl'['w> wyl[w wyl'['w>Yl' Wnl Wnl'

1.12HebreeuwsenNederlandsHet Hebreeuws behoort tot de noordwestSemitische taalfamilie en deelt daarmee enkeleeigenschappen (zie par. 1.4). Veel ervan zijnwe al terloops tegengekomen.We lopen in dezeparagraafdekenmerkeneenvooreenkortlangs:14DitverschijnselheeftinhetverledentotdefoutieveuitspraakJehovageleid.InfeitehebbenwegeenideehoeJHWHooitmoetzijnuitgesproken. Misschien als Jahweh, maar de consonanten komen we ook tegen in de namen Jehojkm (Jojakim) en Jirmejhu(Jeremia).

14

Klankleer De spreekbasis van het Hebreeuws ligt diep in de keel. De taal telt enkele emfatische

medeklinkers die, typisch voor semitische talen, verder achterin demond enmet nadrukwordenuitgesproken.DaarnaastkenthetHebreeuwsveelkeelklanken:

Voornaamwoorden InhetNederlandsgeeftdevormvaneenpersoonlijkevoornaamwoordderolindezinaan:

hij wanneer het voornaamwoord onderwerp (nominatief) is, zijn bij bezit (genitief) enhem bij meewerkend of lijdend voorwerp (resp. datief en accusatief). In het Hebreeuwsbestaat het pronomen personale alleen in de nominativus als afzonderlijk woord. In deanderenaamvallenmaakthetHebreeuwsgebruikvan(a)vormendieaanhetvoorafgaandewoordwordenvastgeschreven,dezogehetensuffixen, of (b)dooreencombinatievanhetvoorzetseltaemeteensuffix(aldannietverbondendooreenmaqqef).

In een volgende hoofdstuk gaan we nader in op de persoonlijke voornaamwoorden. Ombovenstaandealvastteverduidelijken,kijkenweevennaarhT"a;(att)jij(mannelijk):

hT"a; 1 att(jij,nominativusmasc.) oorspronkelijk:ant(nunisgelideerd)^t.yBe 2 betech(jouwhuis,genitivus masc.) uit:^(ch=jouw)entyIB(;(bajit=huis)^l. 3 lch((aan)jou,dativus masc.) uit:^(ch=jou)enl.(le=aan,voor)

^l.j;q' 4 qalch (hijdooddejou,accusativusmasc.) uit:^(ch=jou)enlj;q"(qal=hijdoodde) of: of:

^t.ao lj;q' 4 qalotech (hijdooddejou,acc.masc.) uit: ^ (ch = jou), tae (voorzetsel als zgn.notaaccusativi)enlj;q"(qal=hijdoodde)

Naamwoorden De Hebreeuwse woordstammen of wortels (radices) bestaan grotendeels uit drie

medeklinkers (waaraan later klinkers zijn toegevoegd), waarvan de eerste tweeconsonantenhetmeestbepalendzijn.Demedeklinkersdragendebetekenisvanhetwoord.

15

Het Hebreeuws kent geen samengestelde (werk)woorden, zoals huisdeur, grootmaken ofneervallen.

InhetHebreeuwsontbrekenonzijdigewoorden(zoalsGemserschrijft:niksisleweloosvirdieSemietnie(Gemser,Spraakkuns,4)).Ookbevatdetaalnauwelijksabstractebegrippen.Het Hebreeuws is een overwegend vertellende taal met veel nevengeschikte zinnen(verbonden door het voegwoordje w> (we) en). VroegIsraelitische verhalen zijn steevastconcreetenbeeldend.

Het Hebreeuws kent net als het Nederlands de singularis en pluralis. Voor zaken die vannatureintweetallenvoorkomen(bijv.benen,ogenenoren)bestaatdezogehetendualis.

Eenhandelendezinbegintdoorgaansmethetwerkwoord(waarinhetonderwerpreeds isinbegrepen), gevolgd door een nader bepalend naamwoord en het lijdend voorwerp. DuseenzinalsDavidheeftJonathanbemind,wordtinhetHebreeuws:Hijheeftbemind,David,[notaaccusativi]Jonathan.

Bijgenitiefverbindingengaathetalgemenebegripvoorop,gevolgddoorhetnaderbepalendenaamwoord.ErstaatdusaltijdhethuisvanDavid,nooit:Davidshuis.Hetalgemenebegrip(huis) verandert in een dergelijke relatie van klinkers. We zeggen dat het woord in destatusconstructusstaat(NB.delossevormnoemenwedestatusabsolutus):dwId" tyBe betdwid

(huisvanDavid)uit:tyIB(;(bajit(statusabsolutus)=huis)endwId"(David)

WerkwoordHebreeuwsewerkwoordenworden,netalsnaamwoorden,afgeleidvaneenwortelofsjoresj.Zokunnenweuitdemedeklinkersmlkzowelmlch(koning)vormenalsmlacht(ikregeerde).Aan klinkerpatronen en affixen (prefixen, suffixen en infixen), de zogeheten stamformaties,herkennenwewateenwerkwoorduitdrukt.Neemnuh'WKY:w:(zijsloegenhet)uitRichteren1,8.15Welezenhierin:

Getal numerus meervoud(pluralis)vs.enkelvoud(singularis)endualis. Persoon persona 3e persoon(deJudeers)vs.1e en2e persoon. Geslacht genus mannelijkvs.vrouwelijk. Lijdendvoorwerp obiectivum het(i.e.destadJeruzalem). Vorm genusverbi actiefvs. passief en reflexief. Valentie valentia transitief vs.intransitief.16 Grammaticaalaspect aspectus voltooidvs.onvoltooid. Lexicaalaspect Aktionsart fientief (hier:slaan,straffen(hkn))vs.statief. Wijs modus indicatief vs.infinitief,tegenwoordig& voltooiddeelwoord,imperatief.

Wat ontbreekt in het rijtje is tijd (tempus). Strikt genomen kent het Hebreeuws ingrammaticalezingeentemporaalsverleden,hedenentoekomst.Werkwoordsvormendrukkenallereersthetaspectuit,wataangeeftofeenhandeling voltooid(perfectum) isof onvoltooid(imperfectum).Hetisdecontextdiebepaaltinwelketijdeenwerkwoordstaat.Datbetekentdatzowel in de voltooide als onvoltooide vorm verleden, heden en toekomst kunnen wordenuitgedrukt!Weliswaarvertalenwehetperfectumgemakshalvevaakmeteenverledentijd,hetimperfectummeteen toekomende tijdenhetparticipiummeteen tegenwoordige tijd.Maar infeite heeft de context steeds het laatstewoord. Zo kan ook een voltooide handeling met eentoekomendetijdwordenvertaald.De(infinitief)kent inhetHebreeuwstweevormen.De infinitivusconstructus isgelijkaandeinfinitiefdiehetNederlandsookheeft.Daarnaastonderscheidenwenogdelastigdefinieerbareinfinitivusabsolutus(Joon,par.123).Dezestelligeonbepaaldewijsdruktdegedachteuitvaneen handeling, gebeurtenis of toestand zonder meer en dient ter versterking van eenpersoonsvorm(ikzalzekerdoden).15DeJudeershaddennamelijktegenJeruzalemgestreden,hetingenomen,hetmetdescherptevanhetzwaardgeslagen(h'WKY:w:)endestadinbrandgestoken.16Valentiedruktdeverbindingsmogelijkhedenvaneenwerkwoorduit.Hetgeeftaanhoeveelnominaleconstituenten(onderwerp,lijdend voorwerp etc.) een bepaald predicaat (werkwoord) normaliter met zich heeft. We onderscheiden in deze categorietransitieve(overgankelijke)enintransitieve(onovergankelijke)werkwoorden.Bijvoorbeeldzuigenenzogen,drinkenendrenkenofdrinkenenverdrinken.

16

AnderewoordsoortenVoorzetsels nemen in het Hebreeuws persoonssuffixen aan (zie ook par. 1.9). De meestvoorkomendevoorzetselszijn:

B. b in,op,met,door(ookintemporelebijzinnen)l. l aan,naar,tot,voor(datiefengenitief)K. k zoals,ongeveer(vergelijkingspartikel)

la, l naar,aan!mi min uitl[; al op,over

Een veelvoorkomend betrekkelijk voornaamwoord is rv,a] asjr. Eigenlijk is dat geenrelativum in eigenlijke zin, maar een zogeheten resumptief pronomen of samenvattendvoornaamwoord.De letterlijkebetekenis luidt: waarvan geldt,maarde context bepaalt voorwelkevertalingwekiezen.Tot slot dient nog te worden gewezen op het frequent gebruikte partikel aOl (lo), dat eengewoneontkenningweergeeft(niet).1.13Excursus:joodsegodsdienstgeschiedenisDe geschiedenis van de godsdienst van Isral zit anders in elkaar dan de opeenvolgendeBijbelboekendoenvermoeden.DeHebreeuwseBijbelmaaktmeldingvaneenidealesituatietentijdevandeWetgevingopdebergSina,waaraanalsneleeneindekwamdoorafvalligheidvanhetvolk.DieafwisselendetrouwenontrouwaanhetverbondmetGod,gevolgddooringrijpenvan Hogerhand, vormt de rode draad van het zogeheten Deuteronomistisch geschiedwerk.17Maarwanneerhet volk IsralGodweereensde rug toekeert,wordt indehistorischeboekenzeldenverwezennaardewettenvandeSina.Veeleerhebbendezondenvande Isralietentemaken met het volgen van Kananitische goden. Pas in de boeken Ezra en Nehemia (in deHebreeuwsecanonnboek)begintdetoreenroltespelen.VeeltheologendenkendatdeSinatraditiepaslaatoppapierisgezet.Weliswaargaatdekernervandeapodictischedecaloogverterug,mogelijkzelfstotde12eof11eeeuwv.C.,maarinde huidige vorm zou de wet in de zevende eeuw zijn samengesteld uit tal van casustischebronnen.DaaromishetopmerkelijkdathetwoordJeruzalemnietvoorkomtindeTor.DestadzouvolgensdehistorischeboekendoorDavidopdeJebusietenzijnveroverdrondhetjaar1000v.C.(2Sam.5).OokkomtdenaamvandestadvoorinoudeEgyptischeenAkkadischebronnen,ondermeerindezogehetenAmarnabrievenvandegouverneurvanJeruzalem,AbdiCheba,aanzijn baas de Farao uit ca. 1200 v.C.18 In de daaropvolgende eeuwen is JeruzalemachtereenvolgenshoofdstadvanhetongedeeldeDavidischerijkenvanhetzuidelijkekoninkrijkJuda.Tochlaatdetorhetbijnindirecteenbovendienomstredenverwijzingnaardestad,wanneerMelchizedekkoningvan~lev'(sjlem)wordtgenoemd(Gen.14,18).19Opvallendisverderdatdetorweinigzegtovergebruikendielaterzobelangrijkzijngewordenbinnenhetjodendom.ZobevatdeWetvrijwelgeenregeloverkasjroet,dejoodsespijswetten.Alleen het gebod om geen bokje in demelk van zijnmoeder te koken valt in deHebreeuwseBijbeltelezen(Ex.23,19;34,26enDeut.14,21).Endaarvanwordtbovendienvermoeddathetnietzozeermetkasjroettemakenheeft,maarmethetonderscheidmetdeKananieten.17 De boeken Deuteronomium t/m 2 Koningen worden door sommige theologen gezien als n geschiedwerk, dat grotendeelsgeschreven is door n school die wordt aangeduid met Deuteronomist (D). De verhalen in deze boeken vertellen uiteindelijkhetzelfde,namelijkhoeGodzicheenvolkkiest,Isral,omdoormiddelvandatvolkdeaardeteverheffen.MaarIsralkanalleendeanderevolkerentotzegenzijnalshetzichaanGodsgebodenhoudt(hetVerbond).Wijkthetvanderegelsaf,danvolgtstraf,metalsultiemesanctiewegvoeringuithetlanddathetvolkdoorGodisgegevenomintewonen.18 Abdicheba schrijft vanuit Jerusalem dat de steden Gezer, Askelon en Lachisj zijn overgelopen naar de rebellen, de Habiroe(mogelijkdeHebreen).DeHabiroezaaiendoodenverderf,zodatveelPalestijnennaarEgyptevluchten.19 Salem wordt in de Targumim gedentificeerd met Jeruzalem (maar vgl. Gen. 33,18). Merk op dat de stad officieel ~yIl(;v'Wry>(jerusjalajim)heet.MaarvrijwelsteedswordtindeHebreeuwseBijbeldejodweggelaten(~Il;v'Wry>,ziepar.1.11).Tochschrijftdeqerevoordatwedejodwluitspreken.DenaamvandestadwasvermoedelijkoorspronkelijkIrusalem(uityarah(vinden)endenaamvandewestsemitischegodheidShalim,dievermoedelijkdepatroonvandestadwas).IndeoudsteEgyptischetekstverwijzinglezenweRushalimum(19eof18eeeuwv.C.).Traditioneelwordtdenaamuitgelegdalsgrond(slag)vanvrede(shalom).

17

2.VORMLEER2.1ZelfstandigpersoonlijkvoornaamwoordHetHebreeuwskentalleenpronominapersonaliaseparataindenominativus,datwilzeggendathetpersoonlijkvoornaamwoordalleenzelfstandigvoorkomtalshetonderwerpindezin is. Inpar.1.12zagenwealdatindeanderenaamvallengebruikwordtgemaaktvanvormendieaanhetvoorafgaandewoordwordenvastgeschreven,dezogehetenpronominasuffixa,aldannietincombinatiemethetvoorzetseltae.Dezelfstandigevormenzijn:

mannelijk vrouwelijk ynIx]20 ykinOa'( an/noch21 1 ik ynIx] ykinOa'( an /noch 1 ik

hT'a; att22 2 jij T.a; at (of:ae)23 2 jijaWh hu 3 hij ayhi h 3 zij

Wnx.n: Wnx.n:a] nanu/ananu24 1 wij Wnx.n: Wnx.n:)a] nanu /ananu 1 wij~Ta,; attm 2 jullie(gij) !Ta,;; hn"Tea; attn /atten 2 jullie(gij)25

~he hM'h(e hem/hemm 3 zij hN"h(e henn 3 zijMerk op dat de alef in de derde persoon enkelvoud (mannelijk en vrouwelijk) niet wordtuitgesproken.De leesmoeder iseenoverblijfselvandevroegereuitspraakhuaofha.Daarbijkomtdatindetorhetwoordayhi(3epers.sing.fem)vaakwordtgeschrevenalsawhi.Welezenhetvoornaamwoorddanechtertochalsoferjodstaat(qereperpetuum).2.2AanwijzendvoornaamwoordNetalsinhetNederlandskenthetHebreeuwsonderscheidendeaanwijzendevoornaamwoordenvoordichtbijenveraf:

mannelijk vrouwelijk hz< z sing dit,deze taoz zot sing dit,deze

hLa,e( ell plur deze hLa,e( ell plur deze

aWh hu sing dat,die ayhi h sing dat,diehM'he( hemma plur die hW"he( henna plur die

Overhetaanwijzendvoornaamwoordzijndevolgendeopmerkingentemaken: Dealefintaoz(zot)isleesmoedervoordeholm. Hetpronomendemonstrativumstaatgewoonlijknhetzelfstandignaamwoordwaarhetbij

hoort.Hetgedraagtzichalseenbijvoeglijknaamwoord.Krijgthetzelfstandignaamwoordeenlidwoord,dankrijgthetdemonstrativumdatook:hZ

18

2.3VraagwoordenVragendvoornaamwoordHetHebreeuwskentmaartweevormenvanhetpronomeninterrogativum,eenvoorpersoneneneenvoorzaken.Erwordtbijditvoornaamwoordgeenonderscheidgemaaktnaargeslachtofgetal.

ymi m wie?hm' m wat?

AnderevraagpartikelsVraagpartikels worden gerekend tot de adverbia, d.w.z. woorden die een nadere bepalinggevenvaneenwerkwoord.

hM'l'( lmm waarom?hm'l'( lm waarom?(voorgutturalenvervaltdedagesj,vgl.Gesenius,par.102)-h] ha algemeenvraagwoord(voornietgutturalenmetvollevocaal)-h; ha algemeenvraagwoord(voorgutturalen ennietgutturalenmetsjewa)-h, h algemeenvraagwoord(voorgutturalenmetqamts ofatefqamts)

~ai -h; ha...im of...of(bijvraagmetmeerdannmogelijkheid)yae e waar?(basisvraagpartikel)

hYEa; ajje waar?(zonderbeweging)%yae ech hoe?

hk'yae ech hoe?(mindervaakvoorkomendalternatiefvoorech)!yIa(;me meajin waarvandaan? (metbeweging)hN"a(' nn waarnaartoe? (metbeweging)

Opmerkingen: Het vraagwoordje waarom bestaat uit het onlosmakelijke voorzetsel l. (aan, naar, tot,

voor)enhetinterrogativumhm'. Het Hebreeuws maakt zinnen vragend door h' aan het begin van een stellende zin te

plaatsen. Het algemene vraagwoordje lijkt sterk op het lidwoord. Toch kun je het ermeestalnietmeeverwarren,omdater(a)geenverdubbelingopvolgten(b)hetvraagwoordmeestalvooreenwerkwoordsvormstaat(hetisimmerseenadverbium).

Voor vragenwaarbijmeer dan nmogelijkheidwordt geboden (zogehetendisjunctievevraagzinnen), vindenwe~ai -h; (ha ... im) of ... of (Joz.5,13).Demedeklinkernahawordtdoorgaansverdubbeld.

Vraagwoordenwordendoorgaansopgebouwdrondhetalgemenevraagwoordyae(e),datinfeite waar?betekent,maarwatertoedientompartikelsvanplaats, tijdetc. eenvragendkaraktertegeven.

Hetalgemenevraagwoordkanookmetsuffixenwordenverbondenenzoeenvormvanhetimplicietewerkwoordzijnuitdrukken:wOYae(ajjo)waarishij.

2.4BetrekkelijkvoornaamwoordHet Hebreeuws kent hoofdzakelijk n betrekkelijk voornaamwoord, het reeds genoemderv,a](asjr) lett. waarvangeldtdat.Debetekenisvanhetresumptiefpronomenhangtsterkafvandecontext(zieb.v.devierkolommeninKoehler&Baumgartner,LVTL,p.9698).Danisernoghetweiniggebruiktpronomenrelativumv,(sj),dataanhetdaaropvolgendewoordwordt vast geschreven (met verdubbeling van de eerstemedeklinker ervan). Dit betrekkelijkvoornaamwoordbestaatookindevariantenv;(sja)env.(sje).2.5WederkerendvoornaamwoordWaar het Nederlands een apart voornaamwoord kent om uit te drukken dat een handelingterugslaat ophet subject vande zin (zich(zelf)), heeft hetHebreeuwsapartestamformaties(nifalofhitpael)omhetreflexievekaraktervaneenverrichtingweertegeven(zieverderop).

19

Ookishetmogelijkommetpersoonssuffixenaantegevendateenwerkwoordwederkerendis.ZiebijvoorbeeldwOl xQ;YIw:(wajjiqqalo)hijnamvoorzich(wOl=lett.voorhem).2.6WederkerigvoornaamwoordHet reciproque pronomen onderscheidt zich van het relativum doordat het op meerderepersonenslaatdievaakonderwerpvandezinzijn(elkaar).HetHebreeuwskentechtergeenwoordvoorelkaarengebruiktdaaromomschrijvingen:

hz< hz z...z deze...genedx'a,h' dx'a,h' hd...hd deeen...deander,elkaar

wyxia' vyai sj...w deman...zijnbroeder,elkaar(Gen.13,11)twOxa' hV'ai sjsj...ot devrouw...haarzuster,elkaar(Ex.26,3.17)Wh[e(rE vyai isj...reehu deman...zijnnaaste,metgezel(Richt.6,29)

H"tW[r> hV'ai sjsj...reuth devrouw...haarmetgezellin(Jes.34,15)Ookishetmogelijkomeenzinwederkerigtemakenmetbehulpvandestamformatiesnifalofhitpael(netalsbijhetwederkerendvoornaamwoord).2.7LidwoordHetHebreeuwskent slechtsn lidwoord,nl. -h; (ha).26Hetartikel is altijdbepaaldenwordtgebruikt voor zowel mannelijke als vrouwelijke naamwoorden. Het lidwoord staat in hetHebreeuws op die plekken waar we het in het Nederlands ook tegenkomen. Let wel op devolgendebijzonderheden: In par. 1.9 zagen we dat de he van het lidwoord verdwijnt als er een onlosmakelijk

voorzetsel voor staat. De klinker die we na de he zouden verwachten gaat over op demedeklinkervanhetvoorzetsel:

tyIb(;B. bevajit ineenhuis(uit:tyIB(;(eenhuis)enB.(in))tyIB(;B; babbajit inhethuis(uittyIB(;h;(hethuis)enB.(in))

Het lidwoord staat telkens vast geschreven aan het erop volgende woord, waarvan

bovendienvaakdeeerstemedeklinkerwordtverdubbeld.Dit ishandigbijhetherkennenvanhetlidwoordalsdeheisweggevallenonderinvloedvanpraepositionespraefixae.

Alsverdubbelingnietkan(nl.bijdereshendegutturalenalef,he,etenajin),verandertdeklinkervanhetlidwoordbijwijzevancompensatieineenqamts(verlenging)ofeensegol(kleurwijziging).Ookditmaaktdateenlidwoordzichtbaarblijftalsdeheisverdwenen.

Destatusconstructusheeftnooiteenlidwoord.Indergelijkegenitiefverbindingenbepaalthetwoorddaternakomtofwewelofnietmeteenlidwoorddienentevertalen:

%l,m(, tyBe betmlch huisvaneenkoning

%l,M(,h; tyBe bethammlch hethuisvandekoning

26Hetlidwoordhadoorspronkelijkeendemonstratievefunctie(Lettinga,par.17f).