Oktober 2015 | Jaargang 44 | Nr 10

Hybride ventilatie

Energieneutraal bouwen

Luchtdoorlatendheid van woningen

Innovaties in de waterketen

JAA

RGA

NG

44 N

R.10 T

VV

L MA

GA

ZINE O

KTO

BER 2015

Hotel InterScaldeskiest voor LG

InterScaldes Kruiningen Het systeem is prachtig verwerkt in het verlaagde plafond

Benefi ts LG Kanaal Units

De gehele case is te bekijken op www.lgklimaat.nl/referenties/InterScaldes

• Zeer hoge energieprestaties• Esthetisch mooiste oplossing• Fluisterstille werking

• Duurzaam en betrouwbaar systeem• Individuele regeling per ruimte, groep of verdieping mogelijk• Fiscaal aantrekkelijk

31715 - LG AE - D&M - Campagne 2015 - ad Interscaldes LG Klimaat_D21072015.indd 1 21-7-2015 10:27:59TM1015_cover.indd 1 1-10-2015 11:50:54

www.trox.nl

Top performance. Maximum safety.Best effi ciency.

■ EK-EU rookklep:

CE certificering conform EN 12101-8

■ DAX rookgasventilator:

Voldoet aan alle Duitse eisen

Energy Saving Ordinance (EnEV)

■ TROXNETCOM control:

Één interface verbindt alle componenten

tot één functionerend systeem

EK-EU rookklep

DAX rookgasventilator

TROXNETCOM control

Fans

RWA systemen van TROX

Anzeige_EKEU_TROXNETCOM_BVDAX_TLT_A4_NL.indd 1 28.09.15 15:17TM1015_omslag_binnen_02_67.indd 2 1-10-2015 8:34:39

3

Inhoudsopgave

TVVL MAGAZINE

REVIEWED: Artikelen in TVVL Magazine zijn beoordeeld ‘door redactieraadleden’. De uniforme ‘peer review’ waarborgt de onafhankelijke en kwalitatieve positie van TVVL Magazine in het vakgebied. Een handleiding voor auteurs en beoordelingsformulier voor de redactieraadleden (‘peer reviewers’) zijn verkrijgbaar bij het redactie-adres.

42

38

20

PROJECT: HOTEL

AMSTELKWARTIER

INTERVIEW:

CLAUDIA REINER

WTW MET HYBRIDE

VENTILATIE

BEYOND SMART CITIES VERSUS JEREMY RIFKIN 4

BEYOND (‘SMART’) CITIESProf.ir. P.G. (Peter) Luscuere 6

LUCHTDOORLATENDHEID VAN WONINGEN (2)Dr.ir. A.G. (Bram) Entrop, dr.ir. M.G.L.C. (Marcel) Loomans, prof.dr.ir. J.L.M. (Jan) Hensen 8

NIEUWE BLIK OP WONINGVENTILATIEIr. H. (Harm) Valk, ir. R. (Rob) van Holsteijn 14

WARMTETERUGWINNING MET HYBRIDE VENTILATIESYSTEEM Ir. R.D. (Reinier) Scholten, dr.ir. P.J.W. (Peter) van den Engel, dr.ing. T. Klein 20

ENERGIENEUTRALE SCHOLEN BOUWEN KAN!I. (Irma) Thijssen 24

NEEM BELEMMERINGEN VOOR INNOVATIES IN WATERKETEN WEGW. (Will) Scheffer 28

GEZONDHEID EN COMFORT IN ‘MODERNE’ KAN-TOORGEBOUWEN (1)Prof.dr.ir. P.M. (Philomena) Bluyssen 32

Oktober 2015

INTERVIEW 38PROJECTBESCHRIJVING 42ACTUEEL 47UITGELICHT 51DE OPINIE VAN… TITIA SIERTSEMA 53STUDIEVERENIGING MOLLIER GOES CHINA (2) 54REGELGEVING 60INTERNATIONAAL 62SUMMARY 64PARTNERNIEUWS 65VOORBESCHOUWING 65

AGENDA 66

TVVL Magazine is het officiele orgaan van TVVL Platform voor Mens en Techniek. De vereniging, opgericht op 26 mei 1959, heeft tot doel de bevordering van wetenschap en techniek op gebied van installaties in gebouwen en vergelijkbare objecten. Als lid kunnen toetreden personen, werkzaam (geweest) in dit vakgebied, van wie mag wor-den verwacht, dat zij op grond van kennis en kunde een bijdrage kunnen leveren aan de doelstelling van de vereniging. Het abonnement op TVVL Magazine is voor leden en begunstigers van TVVL gratis. De contributie voor leden bedraagt € 140,00 incl. BTW per jaar. Informatie over de bijdrage van begunstigers wordt op aanvraag verstrekt.

REDACTIERAAD: Drs.ir. P.M.D. (Martijn) Kruijsse (voorzitter)Ir. J.H.A. (Jan) FeijesIng. J. (John) LensH. (Henk) LodderI. (Irene) MeijdamW. (Will) SchefferMw. drs.ir. I. (Ineke) ThieraufIng. J. (Jaap) VeermanIng. R (Rienk) VisserIng. F.J. (Frank) Stouthart (eindredacteur)

REDACTIE: Drs.ir. P.M.D. (Martijn) Kruijsse (voorzitter)Ing. J. (John) LensI. (Irene) MeijdamIng. F.J. (Frank) Stouthart (eindredacteur)

REDACTIE-ADRES: TVVL: De Mulderij 12, 3831 NV LeusdenTelefoon redactie (033) 434 57 50Fax redactie (033) 432 15 81 Email i.meijdam@tvvl.nl

UITGAVE: Merlijn Media BVZuidkade 173, 2741 JJ Waddinxveen Telefoon (0182) 631717 Email info@merlijnmedia.nlwww.merlijnmedia.nl

SECRETARIAAT:Email info@merlijnmedia.nl

ABONNEMENTEN: Merlijn Media BVZuidkade 173, 2741 JJ WaddinxveenTelefoon (0182) 631717Email info@merlijnmedia.nl Benelux € 109,- Buitenland € 212,- Studenten € 87,- Losse nummers € 18,- Extra bewijsexemplaren € 13,-

Het abonnement wordt geacht gecon-tinueerd te zijn, tenzij 2 maanden voor het einde van de abonnementsperiode schriftelijk wordt opgezegd.

ADVERTENTIE-EXPLOITATIE: Merlijn Media BV Ruud Struijk Telefoon (0182) 631717 Email r.struijk@merlijnmedia.nl

PREPRESS: Yolanda van der Neut

DRUK: Ten Brink, Meppel

ISSN 0165-5523

© TVVL, 2015

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs. Alle daar in vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs kunnen echter geen verantwoordelijk-heid aanvaarden voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.

Foto cover: Stichting Rioned

TM1015_inhoud.indd 3 8-10-2015 7:44:36

jaarthema

4 TVVL Magazine | 10 | 2015 SMART CITIES

Beyond (Smart) Cities versus Jeremy RifkinTVVL kiest met ingang van 2016 voor een langlopend thema, ‘Beyond Smart

Cities’. Dit thema loopt zelfs voor een periode van twee jaar. Daarnaast orga-

niseert TVVL een congres op 4 november over de derde industriële revolutie

met als belangrijke gastspreker Jeremy Rifkin.De vraag is: wat wordt eigen-

lijk bedoeld met het jaarthema, wat vertelt Rifkin ons, wat is zijn bood-

schap. En: hebben beide onderwerpen iets met elkaar te maken? Anders

gezegd: noem eens een goede reden waarom ik als TVVL-lid naar het con-

gres van Rifkin moet gaan! Dit artikel, dat verbanden legt en toelichtingen

geeft, is geschreven om antwoord te geven op deze vragen. Een tweede

artikel met diepgaande achtergronden van ‘Beyond (Smart) Cities’ vindt

u elders in deze editie. In het juli/augustusnummer (vanaf pagina 4) is

reeds eerder aandacht besteed aan de visie van Rifkin.

‘BEYOND SMART CITIES’: uitdaging en kansen #1Steden zijn van oudsher brandpunten van handel, innovatie, emanci-patie en cultuur. Steden functioneren als aanjager van de economie en daarmee van de welvaart. Hierdoor ontstaat een interessante dynamiek, de economische ontwikkeling trekt op haar beurt immers weer nieuwe bewoners aan. Steeds meer mensen zitten daardoor dicht bij elkaar op een relatief klein oppervlak.Het is een uitdaging om dit slim en compact in te richten. Niet alleen planologisch, maar ook voor wat betreft veiligheid, voedsel, energie, water, afvalstromen, leefbaarheid etc. Vormt zo’n concentratie van mensen en uitdagingen een risico voor de mens en onze maatschappij? Geeft dit vooral problemen of liggen hier misschien ook kansen? Welke

mogelijkheden geven moderne technieken in gebouwen en huizen om bijvoorbeeld milieu-effecten, energiebehoeftes en afvalproblemen op te lossen?

‘DE DERDE INDUSTRIELE REVOLUTIE’: uitdaging en kansen #2:Jeremy Rifkin gaat op 4 november a.s. tijdens het grootste TVVL-event ooit (Mediaplaza Utrecht, vanaf 14:15 uur) in op de mondiale uitdagingen die ontstaan ten gevolge van het grootschalige gebruik van energie en grondstoffen. Dit leidt in hoog tempo tot uitputting van onze planeet. Rifkin ziet echter naast de bedreiging ook oplossingen. Hij gaat daarbij uit van de zogenaamde derde industriële revolutie, die een bijdrage kan leveren aan het oplossen van dit mensheidbedreigende fenomeen.

4

Wat heeft het TVVL jaarthema te maken met de visie van Jeremy Rifkin?

TM1015_kruijsse_2.indd 4 30-9-2015 16:15:02

5TVVL Magazine | 10 | 2015 SMART CITIES

Beyond (Smart) Cities versus Jeremy Rifkin

Rifkin beschrijft oplossingsmogelijkheden aan de hand van vijf pijlers in technologische ontwikkelingen die feitelijk technologisch al binnen handbereik liggen. De vijf pijlers bieden een mogelijke oplossingsrichting, mits de technieken op de juiste wijze en goed gecoör-dineerd worden aangewend. Welke vijf pijlers onderscheidt Rifkin?:1. Verschuiving naar duurzame opwekking van

energie.2. Transformatie van bestaande gebouwen

naar energie leverend.3. Locale buffers in ons energienet middels

waterstofgas.4. Smart Grids via internet.5. Electrificatie van vervoer, rijdende genera-

toren.

IS ER EEN OPLOSSING?Versterken de uitdagingen die ontstaan door verstedelijking en de bedreigende uitputting van de aarde elkaar in negatieve zin? Of kan het zo zijn dat de ene uitdaging helpt om de andere uitdaging op te lossen?Kernbegrippen in de oplossing van Rifkin zijn zaken als ‘internet of things’ waarbij objecten (bijvoorbeeld gebouwen, energiepopwek-kers en energiegebruikers) meer intelligentie

hebben en kunnen communiceren over hun mogelijkheden en behoeftes. Er moet bijvoor-beeld gecommuniceerd en ‘onderhandeld’ kunnen worden over vraag en aanbod door objecten (wasmachines, auto’s) via een smart-grid. Daarnaast zullen in zijn visie gebouwen energie-léverend kunnen en moeten worden in plaats van energie vrágend. Een belangrijke factor bij het oplossen van het wereldvraag-stuk.

KANSEN VAN SMART CITIESEen slimme stad is een stad waarin mensen op een energieke manier samenleven. Waar mensen in allerlei verbanden zelf slimme oplossingen bedenken en toepassen. Slimme technologie en ondernemende mensen maken bijvoorbeeld informele zorg toegankelijker, zorgen voor een scala aan nieuwe toepassin-gen die gebruik maken van open data, zorgen ervoor dat vraag en aanbod van duurzame energie beter op elkaar worden afgestemd, zorgen ervoor dat meubels ‘on demand’ kunnen worden geprint, etc.Naast slim, biedt een compacte stad voor-delen op het gebied van verduurzaming van de leefomgeving. Denk onder andere aan de mogelijkheden voor openbaar vervoer. Ook de beheerskosten bij een compacte wijze van ruimtegebruik zijn lager, omdat beheers- en onderhoudskosten (infrastructuur riolering, etc.) minder toenemen. Verandering in het gedrag van mensen zal bij deze ontwikkelingen noodzakelijk zijn.De overtuiging van het TVVL bestuur is daarom dat de grote verstedelijking enerzijds een bedreiging kan zijn, maar dat die ontwikkeling anderzijds – juist door de concentratie op een beperkt aantal locaties (Smart Cities) – ook grote mogelijkheden biedt.

KANSEN VOOR TVVL EN DE INSTALLATIETECHNIEK

Met moderne technieken kan een substantiële bijdrage geleverd worden om uitputting van

Afstemmen van lokale opwekking en gebruik in een Smart City

Lokale Energie opwekking uitwisseling en opslag vervangt E-centrales Internet of Things en Smart Grid

Gebouwen zijn slim onderling verbonden

onze planeet te voorkomen. Toepassing van die technieken in een stedelijke omgeving biedt daarbij grote kansen. Oplossingen moeten (en kunnen) gezocht worden op het gebied van energie- en internettechnologie. Laat dat nu

net grotendeels het domein van gebouwinst-allaties en dus van TVVL zijn. Het is een káns voor de installatiesector (lees TVVL) om een actieve bijdrage te leveren en deze mogelijkhe-den vanuit ons vakgebied te benutten.

TVVL CONGRES TE UTRECHT OP 4 NOVEMBER

Op basis van deze toelichting ligt het voor TVVL-leden voor de hand om op 4 november kennis te nemen van de kansen die wij met onze technieken bieden. Tijdens het event is er naast een unieke lezing door Rifkin ook gele-genheid om met elkaar en met Rifkin hierover te discussiëren.

Bestuur TVVL

TM1015_kruijsse_2.indd 5 30-9-2015 16:15:05

jaarthema

6 TVVL Magazine | 10 | 2015 SMART CITIES

Beyond (Smart) Cities

Dit document geeft een visie hoe door het toepassen van het concept van

‘positieve footprints’ (leverend in plaats van verbruikend) een vervolgstap

gemaakt kan worden op de traditionele benadering van duurzaamheid, het is

daarmee de duurzaamheid voorbij: Beyond Sustainability. Tevens wordt het

betrokken op de huidige trend van verstedelijking, aangezien hier de groot-

se kansen liggen om effectieve maatregelen te treffen voor de uitdagingen

die voor ons liggen. Digitalisering – het ‘smart’ in ‘smart cities’ – speelt

daarbij een grote rol, maar daarboven beschrijft de notie de samenhang

tussen disciplines en domeinen. Door alle natuurlijke hulpbronnen in

logisch verband te brengen met de ecologische, economische en sociale

consequenties vormt zich een geïntegreerd platform waarop andere

partijen kunnen bijdragen in een community: Beyond (Smart) Cities.

Prof.ir. P.G. (Peter) Luscuere, onafhankelijk consultant en hoogleraar Building Physics and Services, TU Delft

BEYOND SUSTAINABILITYWe leven in een tijd van uitdagingen qua duurzaamheid, zowel op ecologisch, economisch als sociaal gebied. Milieuvervuiling, uitputting van grondstoffen en maatschappelijke ongelijkheid zien we dagelijks in de krantenkoppen terug. Tot nu toe werd duurzaamheid veelal gezien als een probleem: negatieve effecten dienden te worden verminderd maar de te nemen maatregelen werden steevast gezien als een kostenpost en er was geen geïntegreerd afwegingskader voor andere dan directe financiële consequenties. Besparingen werden een doel op zich, net zoals vermindering van schadelijke emissies. Dit denken in besparen, verminderen en kostenbeheersing heeft lange tijd ons denken rond duurzaamheid bepaald. Als we daarentegen de positieve effecten centraal stellen zijn er oplossingen denkbaar die meer opleveren dan kosten, zij hebben een positieve footprint. Dit denken stelt niet de effici-

ency maar de effectiviteit van oplossingen centraal. Het gaat er niet om zaken minder slecht te doen maar juist die oplossingen te kiezen die goed zijn. Dit denken staat centraal in de visie ‘Beyond Sustainability’, oftwel de duurzaamheid voorbij als onderdeel van ‘Beyond Cities’, beschreven aan de TU Delft.

BEYOND CITIESHoewel TVVL van origine een technische vereniging is met betrekking tot gebouwgebonden techniek opereert zij in een veel grotere werkelijkheid waarbij de problemen slechts zelden gebouwgebonden kunnen worden aangepakt. Sterker nog, juist de inperking tot slechts één gebouw ontneemt ons vele duurzame oplossingen die in samenhang met de omgeving kunnen worden onderzocht. De verstedelijking leidt ertoe dat rond 2030 ca. 70% van de wereldbevolking in steden leeft. Steden zijn de

6

De stad als effectieve oplossing voor duurzaamheidsproblemen!

TM1015_luscuere_2.indd 6 30-9-2015 16:17:13

7

OVERSTIJGEN VAN GRENZEN

TVVL is onderdeel van de partijen die onze gebouwde omgeving realiseren en draagt bij aan oplossingen van vraagstukken rond duurzaamheid. Traditioneel begeven we ons op de weg van ‘gebouwgebonden techniek’, maar de hedendaagse uitdagingen overstij-gen de grenzen van gebouwen. Tevens worden de grenzen aan efficiency-verbetering bereikt en is het tijd voor effectieve oplossingen die positief bijdragen aan de maatschappij. Dat willen we bereiken door samenwerking met andere partijen aan te gaan in een Community: Beyond (smart) Cities.

COMMUNITY TVVL wil op deze wijze het initiatief nemen om alle partijen die deze visie onderschrijven een plek te kunnen geven in lopend en/of nieuw onder-zoek, op zoek naar synergiën en zonder het wiel steeds opnieuw uit te hoeven vinden. In de overtuiging dat we met elkaars bijdragen daadwerkelijk een maatschappelijke bijdrage kunnen leveren, of het accent nu op ecologisch, economisch of sociaal gebied ligt.

TVVL Magazine | 10 | 2015 SMART CITIES

Beyond (Smart) Cities

plaatsen waar veel problemen ontstaan, maar vooral ook de plaatsen waar we oplossingen kunnen bieden. Daarbij groeit het inzicht dat steden in toenemende mate afhankelijk zullen worden van perifere gebieden voor hun bevoorrading (voedsel, schoon water, energie etc.). Ook hier moet slimme techniek, logistiek en organisatie gezien worden door een ‘sys-teembril’, waarbij nieuwe verbanden en rela-ties tussen processen blootgelegd worden. De titel: ‘ Beyond (Smart) Cities’ is een uitdagende verwijzing naar dergelijke ontwikkelingen. Hier ligt een analogie met de transitie binnen TVVL: van ‘technische vereniging voor gebouw-gebonden techniek’ naar ‘techniek ten dienst van mens en maatschappij’. Dit vraagt om verdieping van bestaande kennis zowel als innovatieve oplossingen. Te denken valt aan de eisen voor installatiecomponenten wanneer het ‘vlindermodel’ (met de verschillende technische en biologische kringlopen) van de circulaire economie leidend wordt. Welke vragen dringen zich dan op qua materiaalken-nis en -ontwikkeling? Of: welke bestaande of nieuwe verdienmodellen passen bij de snel opkomende decentrale energie- en sanitatie-netwerken? En hoe in te springen op de trend van groene wanden en atria? Een trend die richting vaste waarde gaat in steden, gezien de vele positieve aspecten. Maar welke kennis en techniek is nodig om, bijvoorbeeld, een glas-overkapping het hele jaar door comfortabel te houden? Zo zijn er talloze voorbeeldvragen.

Waarden Hulp-bronnen

Ecologie Economie Maatschappij Biodiversiteit

Gezond-heids effecten

Klimaat verandering

Schaars-heid

Kosten / Baten

PR-metafoor

Sociale verantwoor-delijkheid

Gerechtig-heid

Energie

SO2, Zure regen

NOx, PM 2.5

CO2

Fossiele brand-stoffen

Terug verdien tijd Levensduur analyse Total Cost of Ownership Life Cycle Costing Harde & zachte kosten en voordelen

“Positief”

Energie positieve gebouwen

“Supergrid”

Zon, wind, omgevings-, geothermische energie en hoog productieve biobrandstoffen (algen)

Water

Verontreinigd water

Hormonen & medicijnen

Zoet water “Schoon”

Schoner uit dan in

Over- consumptie & vervuiling Algen, herwinning van nutriënten

Materialen

Afval *) Schadelijke emissies

CFK’s Maagdelijke materialen

“Gezond”

Actief reinigende gebouwen

Illegale afval dumps (Proba Koala)

Niet-toxische, -carcinogene of –mutagene stoffen, van down- naar re- en upcycling

Top Soil

Verlies & degradatie

Verontrei-niging

CH4-emissies Fosfaat “Vrucht- baar”

Positieve bijdrage aan Top Soil vorming

Gebruik van tropisch hardhout

Toepassing van vegetatiedaken en wanden, sluit kringlopen, herwinning van nutriënten

*) Toxisch, Carcinogeen, Mutageen etc. Milieu-uitdagingen / oplossingen / model v9.7 NL Prof.ir. PG Luscuere, Augustus 2015 De vier natuurlijke hulpbronnen in relatie tot onze leefomgeving

BEYOND (SMART) CITIESTVVL heeft ervoor gekozen ‘Beyond Cities’ als visiedocument te adopteren en dit met de toevoeging ‘Smart’ als thema te definiëren om discussies over haar rol en die van haar leden aan te gaan binnen en buiten de vereniging. Het doel is daadwerkelijke bijdragen te leveren in onderzoek en beleid. Hoe kunnen we in gemeenschappelijkheid over de grenzen van onze eigen disciplines hieraan bijdragen? We kunnen de problemen niet langer uitsluitend in de context van één gebouw of één discipline aan: de stedelijke omgeving wordt het speel-veld, samenwerking tussen disciplines een noodzaak, hernieuwbaarheid het doel.Het thema is belangrijk en veelomvattend; alle vakgebieden en relaties met andere partijen komen hierbij naar voren. Het thema is zo groot dat ervoor gekozen is dit over een aantal jaren te verdelen. Vier natuurlijke hulpbron-nen zijn leidend: Energie, Water, Materialen en Vruchtbare bovengrond (Top Soil, de natuur-lijke hulpbron voor bijna alle voedselproductie op de wereld). Eind 2015 geeft TVVL een kick-off op het gebied van energie door Jeremy Rifkin naar Nederland te halen met een lezing over zijn boek: de Derde Industriële Revolutie. In 2017 sluiten wij ons aan bij het Nederlandse themajaar over water. In latere jaren zullen wellicht materialen en de vruchtbare boven-grond een accent vormen.

TM1015_luscuere_2.indd 7 30-9-2015 16:17:14