April 2016 | Jaargang 45 | Nr 04

Noodverlichting

Nieuwe regels zwembadventilatie

Waterrobuustheid van ziekenhuizen

JAA

RGA

NG

45 N

R.0

4 TV

VL M

AG

AZIN

E APR

IL 2016

RETHINK

#32

RETHINK CLIMATE IMPROVE LIFE

Maak kennis met Bluevolution, een innovatieve technologie die zowel binnen als buiten de perfecte atmosfeer creëert. Producten met Bluevolution maken gebruik van het koudemiddel R-32, een milieuvriendelijker alternatief dat nú al voldoet aan de nieuwe EU-regelgeving vanaf 2025. Maar minstens zo belangrijk is dat Bluevolution zorgt voor maximale energie-effi ciëntie (label A+++), minder CO2-uitstoot, schonere lucht en zeer lage geluidsniveaus.

Meer weten? Kijk op www.daikin.nl/bluevolution.

DAIKIN LANCEERT EENNIEUWE SPLIT-RANGEMET REVOLUTIONAIRER-32 BLUEVOLUTIONTECHNOLOGIE

Hoe creëer je een perfecte atmosfeer met minder impact op onze planeet?

DAI0002_Bluevolution_A4_adv_V2.indd 1 01-03-16 09:17

Uitgelicht:

Hoe blauw zijn groene daken?

TM0416_cover.indd 1 4-4-2016 12:12:54

VEILIG WONEN

KIES VOOR HET MEEST

COMPLETE CONCENTRISCHE

ROOKGASAFVOERSYSTEEM

MET VOLLEDIG GEÏNTEGREERD

BRANDMANCHET.

UNIEK

MODERNE TECHNIEK

VEILIG WONEN

Dubbele veiligheid verkleint het risico op

koolmonoxidevergiftiging.

UNIEK BRANDMANCHET-

BRANDVEILIG

De concentrische schachtaansluitingmet geïntegreerd brandmanchet is ruim 60 minuten brandwerend

en voldoet hiermee aan de WBDBO eisen.

CONCENTRISCH SYSTEEMKOOLMONOXIDE VEILIG

Dit systeem zorgt d.m.v. eenpijp-in-pijp-constructie voor extraveiligheid. Bij het aanzuigen van

rookgas in het luchttoevoerkanaal slaat de ketel op storing.

WIJ ADVISEREN U GRAAG!Bel onze binnendienst voor advies en informatie✆ (0592) 34 30 43 of kijk op: burgerhout.nl

POWERFUL SOLUTIONS

BHT_ADV_Veilig_wonen_def 1 03-03-16 13:29

A.O. Smith heeft ruim 40 jaar ervaring in het maken van boilers voor professionele toepassingen

en het grotere woningsegment. A.O. Smith investeert in energiezuinige en efficiënte manieren

om warm water te bereiden zonder verlies van comfort. Minder verbruik van fossiele brand­

stoffen, meer gebruik van zon, lucht, techniek en geïntegreerde systemen. De thermische

zonne­energie systemen, condenserende en warmtepomptechnieken van A.O. Smith verzorgen

uw warme tapwater op de meest energie­efficiënte manier.

www.aosmith.nl

Saving the world’s energy

AOS adv A4 NL.indd 1 7/16/2015 16:07:32TM0416_omslag_binnen_02_51.indd 2 4-4-2016 12:05:53

3

Inhoudsopgave

TVVL MAGAZINE

REVIEWED: Artikelen in TVVL Magazine zijn beoordeeld ‘door redactieraadleden’. De uniforme ‘peer review’ waarborgt de onafhankelijke en kwalitatieve positie van TVVL Magazine in het vakgebied. Een handleiding voor auteurs en beoordelingsformulier voor de redactieraadleden (‘peer reviewers’) zijn verkrijgbaar bij het redactie-adres.

34

30

8

PROJECT:

HOLLAND PTC

INTERVIEW:

DAAN ZETHOVEN

HOE BLAUW ZIJN GROENE

DAKEN?

NIEUWE REGELS VOOR ZWEMBADVENTILATIEIr. M.G. (Mauk) de Wildt 4

HOE BLAUW ZIJN GROENE DAKEN?K. (Kees) Broks, H. (Harry) van Luijtelaar 8

HEALTHY BUILDINGS EUROPE 2015Ing. S.R. (Stanley) Kurvers, drs. J.L. ( Joe) Leijten, ir. A.K. (Arjen) Raue, ir. G.J. (Ineke) Thierauf 12

MEESTE NEDERLANDSE ZIEKENHUIZEN NIET WATERROBUUSTW.J.H. (Will) Scheffer, H (Henk) Lodder 18

NOODVERLICHTING – DEEL 3Ing. R (Rienk) Visser 22

VENTILATIE-EFFECTIVITEIT BIJ MECHANISCHE BALANSVENTILATIED. (Dirk) Dijkstra, dr.ir. M. (Marcel) G.L.C. Loomans, prof.dr.ir. J. (Jan) L.M. Hensen, B. E. (Bart) Cremers 26

April 2016

INTERVIEW 30

DE OPINIE VAN… JOS GUNSING 33

PROJECT 34

ACTUEEL 37

UITGELICHT 41

REGELGEVING 44

INTERNATIONAAL 47

VOORBESCHOUWING / SUMMARY 48

PRODUCTNIEUWS 49

AGENDA 50

TVVL Magazine is het officiele orgaan van TVVL Platform voor Mens en Techniek. De vereniging, opgericht op 26 mei 1959, heeft tot doel de bevordering van wetenschap en techniek op gebied van installaties in gebouwen en vergelijkbare objecten. Als lid kunnen toetreden personen, werkzaam (geweest) in dit vakgebied, van wie mag wor-den verwacht, dat zij op grond van kennis en kunde een bijdrage kunnen leveren aan de doelstelling van de vereniging. Het abonnement op TVVL Magazine is voor leden en begunstigers van TVVL gratis. De contributie voor leden bedraagt € 140,00 incl. BTW per jaar. Informatie over de bijdrage van begunstigers wordt op aanvraag verstrekt.

REDACTIERAAD: Drs.ir. P.M.D. (Martijn) Kruijsse (voorzitter)Ir. J.H.A. (Jan) FeijesIng. J. (John) LensH. (Henk) LodderI. (Irene) MeijdamW. (Will) SchefferMw. drs.ir. I. (Ineke) ThieraufIng. J. (Jaap) VeermanIng. R (Rienk) VisserIng. F.J. (Frank) Stouthart (eindredacteur)

REDACTIE: Drs.ir. P.M.D. (Martijn) Kruijsse (voorzitter)Ing. J. (John) LensI. (Irene) MeijdamIng. F.J. (Frank) Stouthart (eindredacteur)

REDACTIE-ADRES: TVVL: Korenmolenlaan 4, 3447 GG WoerdenTelefoon redactie 088-4010600Fax redactie 088-4010620 Email i.meijdam@tvvl.nl

UITGAVE: Merlijn Media BVZuidkade 173, 2741 JJ Waddinxveen Telefoon (0182) 631717 Email info@merlijnmedia.nlwww.merlijnmedia.nl

SECRETARIAAT:Email info@merlijnmedia.nl

ABONNEMENTEN: Merlijn Media BVZuidkade 173, 2741 JJ WaddinxveenTelefoon (0182) 631717Email info@merlijnmedia.nl Benelux € 109,- Buitenland € 212,- Studenten € 87,- Losse nummers € 18,- Extra bewijsexemplaren € 13,-

Het abonnement wordt geacht gecon-tinueerd te zijn, tenzij 1 maand voor het einde van de abonnementsperiode schriftelijk wordt opgezegd.

ADVERTENTIE-EXPLOITATIE: Merlijn Media BV Ruud Struijk Telefoon (0182) 631717 Email r.struijk@merlijnmedia.nl

PREPRESS: Yolanda van der Neut

DRUK: Ten Brink, Meppel

ISSN 0165-5523

© TVVL, 2016

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvou-digd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitslui-tend onder verantwoording van de auteurs. Alle daar in vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs kunnen echter geen verantwoordelijkheid aanvaarden voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.

TM0416_inhoud.indd 3 6-4-2016 11:26:59

4 TVVL Magazine | 04 | 2016 VENTILATIE

In Nederland is nauwelijks sprake van regelgeving op het gebied van

zwembadventilatie. Het Bouwbesluit kent de functie ‘sport’ en koppelt

daar een minimale luchtverversing aan, gebaseerd op het beheersen van de

CO2-concentratie. Maar de werkelijk benodigde ventilatie van een zwemhal

wordt meer bepaald door vochtbeheersing in de ruimte en daarvoor zijn geen

Nederlandse richtlijnen. Voor het ontwerp van de ventilatie wordt daarom meestal

leentjebuur gespeeld met onze oosterburen, die veel technische richtlijnen

voor zwembaden hebben ontwikkeld. Daar komt nu verandering in, want in de

voorgenomen herziening van het Besluit Hygiëne en Veiligheid Badinrichtingen

en Zwemgelegenheden (BHVBZ) worden nu ook eisen ten aanzien van de

luchtkwaliteit in zwemhallen gesteld.

Nieuwe regels voor zwembadventilatie

Ir. M.G. (Mauk) de Wildt, Sweco, de Bilt en W4Y Adviseurs, Harderwijk

Wettelijke voorschriften voor openbare zwembaden zijn nu nog vastgelegd in de Wet Hygiëne en Veiligheid Badinrichtingen en Zwemgelegenheden (WHVBZ), met het daarbij behorende Besluit Hygiëne en Veiligheid Badinrichtingen en Zwemgelegenheden (BHVBZ) [1]. De handhaving van deze voorschriften ligt bij de Provincies, afdeling milieu.Er wordt al jaren gewerkt aan nieuwe wet- en regelgeving. De huidige plannen zijn om de nieuwe regelgeving te koppelen aan een nieuwe Omgevingswet, waarbij het nieuwe BHVBZ van kracht wordt in 2018.In 2014 is een concept van het nieuwe BHVBZ [3] ter visie gelegd, waarin duidelijk werd dat er meer doelvoorschriften (bijv. eisen aan de waterkwaliteit) in plaats van middelvoorschrif-ten (bijv. circulatievouden van het badwater) worden gesteld. Dat vergt een hele omslag in

het nadenken over technische oplossingen, en het is maar de vraag of de markt wel behoefte heeft aan dergelijke doelvoorschriften, waarbij niet meer concrete technische oplossingen worden gegeven. Ook worden er voor het eerst voorschriften aan de luchtkwaliteit gesteld, in de vorm van maximaal toelaatbare concentra-ties trichlooraminen en ozon.Omdat er in Nederland dus voor de zwem-badventilatie nog geen regelgeving is en er ook geen praktijkrichtlijnen zijn zoals ISSO-publicaties, wordt vaak de publicatie VDI 2089 [2] gevolgd. Hoewel dit een Duitse praktijk-richtlijn betreft die dus in Nederland geen enkele status heeft, geeft deze richtlijn een solide basis voor ieder zwembadontwerp.

VOCHTBEHEERSINGOm de luchtvochtigheid in de ruimte te beperken is ventilatie met buitenlucht de

basisoplossing. Hiervoor worden in het kader ‘Rekenen aan zwembadventilatie‘ rekenme-thoden beschreven. Aanvullend kunnen ook condensdrogers worden toegepast.

RANDVOORWAARDEN MATERIAAL EN BOUWFYSICA

De eerste vochteis in VDI 2089 is bedoeld om de bouwmaterialen (staal, hout enz.) te beschermen tegen corrosie en andere aantas-ting; de relatieve vochtigheid moet tussen 40 en 64% liggen (kortstondige overschrijdingen zijn toegestaan).Door de hoge vochtigheid in zwemhallen, kunnen de bouwkundige constructies gemak-kelijk worden aangetast door oppervlaktecon-densatie of door nog schadelijkere inwendige condensatie. Die condensatie is versterkt aanwezig in de buurt van koudebruggen. Vaak wordt de eerder genoemde RV van 64%

TM0416_dewildt_2373.indd 4 6-4-2016 11:30:00

5TVVL Magazine | 04 | 2016 VENTILATIE

voor de wintersituatie ook als bouwfysisch maximum aangehouden, maar deze waarde moet altijd wel door een bouwfysicus worden getoetst. Deze kan vaststellen hoe de bouw-kundige details moeten worden uitgevoerd en welke maximale relatieve vochtigheid toelaatbaar is bij de gekozen bouwkundige constructies.

RANDVOORWAARDEN COMFORT EN GEZONDHEID

De tweede eis in VDI 2089 is een aanvullende comforteis; behalve de eerder genoemde grenzen geldt dat de absolute vochtig-heid maximaal 14,3 g/kg mag zijn. Om de ventilatie-installaties niet te behoeven te dimensioneren op zelden voorkomende bui-tencondities, geldt deze comforteis niet meer als de absolute vochtigheid van de buitenlucht hoger is dan een ontwerpconditie van 9 g/kg. Dan mag de grenswaarde volgens VDI 2089 worden overschreden.De derde eis in VDI 2089 is bedoeld om de luchtkwaliteit te borgen; tijdens de openings-tijden van het bad moet de verseluchttoevoer tenminste 30% zijn van de maximale luchtver-versing, die berekend is bij de ontwerpconditie ( buitenconditie 9 g/kg). Als de waterkwaliteit onder de bepaalde normen blijft (‘concentra-tie trihalogeenmethanen niet continu boven 0,02 mg/l’) mag de verse luchttoevoer tijdens de openingsuren verder tot minimaal 15% worden verlaagd.Er gelden dus drie VDI-eisen met betrekking tot de luchtvochtigheid, waarvan de strengste maatgevend is. Let wel: buiten de openings-tijden geldt alleen de eerste eis. Er kan een behoorlijke energiebesparing worden bereikt door daar rekening mee te houden.

NIEUWE EISEN LUCHTKWALITEIT

De ventilatie moet ook voldoende zijn om schadelijke en hinderlijke stoffen die uit het zwembadwater vrijkomen af te voeren. Die stoffen zijn vooral trichlooramine en trichloor-

methaan (chloroform). Dit zijn afvalpro-ducten die o.a. ontstaan door de chemische reactie van chloor met ureum. De overlast is het hoogst bij een combinatie van een hoge chloorconcentratie (die is nodig bij een slecht gedimensioneerde waterbehandeling of bij een te hoge vervuiling) en een hoge ureumconcen-tratie (door urineren in het bad).Trichlooramine geeft de typische prikkelende ‘chloorlucht’ in sommige zwembaden. Die is dus niet het gevolg van puur chloor, maar van ongewenste afvalproducten die ontstaan doordat de waterbehandelingsinstallatie niet voldoende is uitgelegd op het werkelijke gebruik van het zwembad.Een hoge trichlooramine-concentratie is niet alleen hinderlijk, maar kan bij sommige mensen ook astma-achtige gezondheidsklach-ten geven. Om deze reden is in het nieuwe concept BHVBZ ook een eis opgenomen voor de maximale concentratie van trichlooramine in de lucht. De concept-eis is maximaal 0,5 mg trichlooramine per m3 [5], met een streef-waarde van 0,2 mg/m3. Deze waarde moet 1x per kwartaal worden gecontroleerd.

HAKEN EN OGENEr zijn geen methoden om de emissie van tri-chlooramine in de zwemhal te berekenen, om daar de ventilatie op af te kunnen stemmen. In de toelichting op het concept BHVBZ staat dat ook met zoveel woorden: het verband tussen de waterkwaliteit en de luchtkwaliteit is niet eenduidig vast te stellen. De ventilatie-ont-werper staat dus eigenlijk met lege handen. Het is een misser dat de nieuwe BHVBZ geen aansluiting heeft gezocht bij de VDI2089. Die gaat voor de bepaling van de ventilatie uit van een maximum toelaatbare trichloormethaan-vervuiling in het water. Dat maximum limiteert ook de emissie. Hier wordt de verantwoor-delijkheid voor de emissie bij de ontwerper van de waterbehandelingsinstallatie en de exploitant gelegd, en niet bij de ontwerper van de ventilatie.De Nederlandse ontwerper kan nu niets anders doen dan erop vertrouwen dat de richtlij-nen die VDI 2089 geeft voor de minimale luchtverversing voldoende zijn om ook aan de toekomstige Nederlandse regels te voldoen, maar zeker is dat niet. Enige geruststelling komt uit Vlaams onderzoek [4], waarin bleek dat de trichlooramine-concentratie in de onderzochte zwembaden steeds onder de grenswaarde van 0,5 mg/m3 lag.Een bijkomend praktisch probleem is dat er op dit moment geen apparatuur op de markt is waarmee de trichlooramineconcentratie continu kan worden gemonitord, om daarmee bijvoorbeeld de ventilatie continu te regelen. De verplichte driemaandelijkse laboratori-umtests zijn te veel een momentopname om op basis daarvan daarmee de installatie in te regelen. Het gevolg zal zijn dat de minimale ventilatie veel hoger ingeregeld zal worden dan feitelijk nodig is.

Het 25 meter bad van het Ronald McDonald Centre Only Friends heeft een zeer duurzaam

ventilatiesysteem

Meetopstelling voor monstername van o.a. chlooramine (bron: lit. [6])

TM0416_dewildt_2373.indd 5 6-4-2016 11:30:01

6 TVVL Magazine | 04 | 2016 VENTILATIE

REKENEN AAN ZWEMBADVENTILATIEHet buitenluchtdebiet, dat nodig is om bij een bepaalde waterverdamping de binnenlucht-vochtigheid constant te houden, is:

)x(x ñ

1.000 qq

toevoerbinnen

waterl

−⋅⋅

= (1)

waarin:ql = ventilatiedebiet [m³/s]qwater = verdampte waterhoeveelheid [kg/s], zie verderρ = soortelijke massa van lucht [kg/m³]xruimte = absolute vochtigheid van de ruimtelucht [g/kg] = de gewenste waardextoevoer = absolute vochtigheid van de toevoerlucht [g/kg]

Waterverdamping van een zwembadDe verdamping van water uit een zwembad is o.a. afhankelijk van de luchtcondities en de beweeglijkheid van het wateroppervlak. Er zijn verschillende formules in omloop. Het meest gebruikt is de formule uit de Duitse standaard VDI 2089 [2].

( )

gemd

ruimtewaterwater TR

ppAq⋅⋅−⋅⋅

=3600β

(2)

Hierin is:qw = verdampte waterhoeveelheid [kg/s]A = oppervlak van het bad [m²]Rd = gasconstante voor waterdamp = 461 J/(kg·K)T = gemiddelde temperatuur van badwater en lucht (uitgedrukt in K)pruimte = dampdruk van de waterdamp in de ruimtelucht [Pa]pwater = dampdruk van verzadigde lucht bij de temperatuur van het badwater [Pa]β = correctiefactor, verdisconteert het effect van beweeglijkheid van het wateroppervlak De correctiefactor β is te ontlenen tabel 1

VDI2089 geeft ook berekeningsuitgangspunten voor de verdamping van douches, fonteinen en andere speelse elementen in zwembaden.

-Tabel 1- De β-factor

GEVOLGEN ENERGIEGEBRUIKDe nieuwe voorschriften zullen in de praktijk leiden tot een hoger ventilatiedebiet, dat gemiddeld ook onnodig hoger is wanneer men op safe speelt. Het al enorme energiegebruik van zwembaden neemt daardoor verder toe, niet alleen vanwege het hogere ventilatiede-biet, maar ook omdat de R.V. in de zwembad-lucht door de hogere ventilatie verlaagd wordt, met een hogere verdamping als gevolg.

LITERATUUR1. Wet Hygiëne en Veiligheid Badinrichtingen

en Zwemgelegenheden (WHVBZ), en Besluit Hygiëne en Veiligheid Badinrich-tingen en Zwemgelegenheden (WHVBZ)

2. VDI 2089, Blatt 1, Heizung, Raumlufttechnik und Brauchwasser-bereitung in Hallenbädern (2010)

3. www.internetconsultatie.nl/zwembaden/document/1284 en www.internetconsulta-tie.nl/zwembaden/document/1455

4. Beste Beschikbare Technieken (BBT) voor zwembaden, Vlaams Kenniscentrum voor Beste Beschikbare Technieken (VITO)

5. De waarde van 0,5 mg komt overeen met de zgn. Private Grenswaarde. De Publieke en Private Grenswaarden zijn in de plaats gekomen van de vroegere MAC-waarden, www.ser.nl/nl/themas/grenswaarden.aspx

6. Validatieverslag van de meetmethode van trichlooramine in zwembadlucht, februari 2015, Vlaams Kenniscentrum voor Beste Beschikbare Technieken (VITO)

7. TVVL cursus Luchtbehandeling Speciale Ruimten, module zwembadventilatie

Er is meer onderzoek nodig (in multidisci-plinair verband tussen specialisten op het gebied van zwembadchemie, waterbehan-deling en ventilatie) om de nieuwe richtlijn werkbaar te maken. Dat zou bijvoorbeeld in een ISSO-publicatie kunnen resulteren.

ρ

in gebruik ongebruikt afgedekt

Privébad 21 7 0,7

Zwembad, diepte > 1,35 m 28 7 0,7

Zwembad, diepte < 1,35 m 40 7 0,7

Golfslagbaden (tijdens golfslagbedrijf) 50 7 0,7

Glijbanen, wildwaterkanalen 50

TM0416_dewildt_2373.indd 6 6-4-2016 11:30:02

D E S I G N I N G I N N O V A T I V E S O L U T I O N S

AIRCONDITIONING & VERWARMINGSOPLOSSINGEN

Sinds Willis Carrier ‘s werelds eerste moderne klimaatsysteem ontwikkelde in 1902, hebben Carrier engineering teams geavanceerde oplossingen voor uw bedrijf ontwikkeld. Omdat u niet zou moeten kiezen tussen eenvoud of volledig modulaire opbouw, kunnen de uitgebreide IDROFAN units perfect aan al uw gebouw vereisten voldoen.

Met meer dan een miljoen installaties, garanderen de units van de Idrofan reeks een «plug & play» installatie. De 42NL & 42NH units zijn speciaal ontworpen om te voldoen aan de geluidsnormen en aan de vereisten van de klanten op het vlak van verwarmings- en koelcapaciteit.

De units zijn uitgerust met slimme regelaars zoals de nieuwe Water Terminal Controller (WTC) die tegelijkertijd de waterklep en het ventilatortoerental regelt voor een minimaal energieverbruik en een maximaal comfort.

Dankzij hun eenvoudige installatie en uiterst modulaire ontwerp, zijn de 42NL en 42NH units de juiste keuze voor alle toepassingen.

www.carrier.nlwww.carrier.be

Breed toepasbaar

Veelzijdigheid

Onderhoudsvriendelijk

Modulair ontwerp

Slimme technologieën

Laag geluidsniveau

© C

arrie

r 20

16. A

lle r

echt

en v

oorb

ehou

den

.

I D R O F A N , Z O D A T U N I E T H O E F T T E K I E Z E N

EENVOUDIG VOLLEDIG MODULAIR?O F

045car IdroFan A4 advertentie NL.indd 1 14-03-16 15:45TM0416_07_carrier.indd 7 5-4-2016 10:07:06

8 TVVL Magazine | 04 | 2016 WATERBEHEER

Groene daken zijn hot, ook vanuit het oogpunt van stedelijk waterbeheer. Ze

vangen fijnstof op en zorgen voor biodiversiteit, verkoeling en ruimtelijke kwaliteit.

Voor de waterhuishouding is belangrijk dat groene daken de neerslag vasthouden

en de afvoer vertragen. Maar hoe moeten we groene daken dimensioneren en

toepassen om een bijdrage te leveren aan de waterkwaliteit, het tegengaan van

wateroverlast en het beperken van de (piek)afvoer naar oppervlaktewater?

Hoe blauw zijn groene daken?

K. (Kees) Broks, Stowa; H. (Harry) van Luijtelaar, Stichting RionedEerder gepubliceerd in het oktobernummer van Water Matters, uitgave van H2O/Koninklijk Nederlands Waternetwerk

Voor de (stedelijke) waterbeheerder is weinig concreet bruikbare informatie beschikbaar over de hydrologische effecten van groene (begroeide) daken. Voor productleveranciers en -ontwikkelaars ontbreekt duidelijkheid aan welke eisen het functioneren van een dak moet voldoen en met welke specificaties de hydro-logische karakteristieken van groene daken bepaald moeten worden.In het najaar van 2012 is daarom op het experimentendak van het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW) in Wageningen een onderzoek gestart naar de hydrologi-sche werking van groene daken en geschikte reken- en meetmethoden voor de vaststel-ling hiervan. Het gaat hierbij om onderzoek naar de hydrologie, de temperatuur en de flora en fauna van 45 proefvakken, met grind als referentie en zes verschillende combi-naties van begroeiing en substraatsoorten. Het onderzoek wordt uitgevoerd in samen-werking met NIOO-KNAW, Wageningen Universiteit, waterschap Vallei & Veluwe, de gemeente Rotterdam, ZinCo Benelux, Daklab/BetonRestore, Stichting Rioned en de Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (Stowa).

METINGEN IN DE PRAKTIJKHet voorjaar 2013 begon uitzonderlijk koud,

gevolgd door een droge zomer, waardoor de begroeiing op het experimentendak niet goed tot ontwikkeling kwam. In de herfst viel zelden zo veel neerslag; 326 millimeter in KNMI-neerslagstation Wageningen. Maar toen bleek dat de neerslagmeter niet goed functioneerde en het wegpompen van water uit de proefvak-ken de niveaumetingen verstoorde. Na aan-passing van de afvoerinstallaties, bijplaatsen van twee neerslagmeters, aanpassing van de meetfrequentie naar een minuut en herziening van het onderhoudsplan, is in 2014 een goede

meetreeks verkregen. De metingen vinden plaats van maart tot en met november, in de winter is meten niet mogelijk vanwege de kans op bevriezing van de installatie.

REKENMODELDe belangrijkste hydrologische processen op het dak zijn water bergen, verdampen en afvoeren. Deze processen zijn geschematiseerd in een eenvoudig waterbalansmodel (zie figuur 1). De metingen op het NIOO-dak zijn goed te reproduceren met dit waterbalansmodel,

-Figuur 1- Modelschematisering van een groen(blauw) dak met substraatlaag (groen) en daaronder de

drainagelaag (blauw)

TM0416_broks_2370.indd 8 31-3-2016 13:30:11