Bezoek de TVVL w

ebsite:

www.tvvl.n

l

OFFICIEEL ORGAAN VAN DE NEDERLANDSE TECHNISCHE VERENIGING VOOR INSTALLATIES IN GEBOUWEN TVVL

MEI 2007, JAARGANG 36, NR. 5

Jaargang 36 nr. 5 TVVL Magazine m

ei 2007

Lawaai in open kantoorruimten

Gezond investeren in klimaatinstallaties

NulEnergie-gebouwen begrijpen

TVVL MAGAZINETVVL MAGAZINE

Sinds 2000 werkt Itho doelgericht aan de ontwikkelingvan een portfolio dat steeds meer producten ondereigen merknaam bevat. Door de verzelfstandiging vanDaikin per 12 april, zal Itho nu 95% van de productenonder eigen merknamen verkopen: Itho, Cenvax enVanderbeyl. Een mooi productscala, dat we de komendejaren zullen blijven vernieuwen en ontwikkelen.Op www.itho.nl leest u daar meer over.

Itho Airconditioning heet voortaan Daikin Airconditioning Netherlands B.V.

En Itho...blijft Itho.

Vanaf 12-4-2007. Twee sterke bedrijven op één adres.

Tot nu toe was Daikin in Nederland actief als Itho Airconditioning. Per 12 april 2007 zijn deze activiteitenechter overgedragen van Itho Holding aan Daikin Europe N.V. ‘De stilste airco ter wereld’ neemt daarmeede distributie in eigen hand, een stap die in andereEuropese landen al eerder is gezet. Voor Daikin betekent dit het begin van een nieuw, uitdagendhoofdstuk. Op www.daikin.nl leest u daar meer over.

Wat is er mooier dan één sterk bedrijf?

Twee sterke bedrijven!

Adm. de Ruyterstraat 2, 3115 HB Schiedam, telefoon Daikin (010) 427 85 92, telefoon Itho (010) 427 85 00.

Lawaai in open kantoorruimten

Gezond investeren in klimaatinstallaties

NulEnergie-gebouwen begrijpen

COMFORT EN PRODUCTIVITEITCOMFORT EN PRODUCTIVITEITTHEMANUMMERTHEMANUMMER

TVVL 05-2007 03-05-2007 14:37 Pagina 1

TVVL Magazine is het officiële orgaan van de Nederlandsetechnische vereniging voor installaties in gebouwen, TVVL. Devereniging, opgericht op 26 mei 1959, heeft tot doel debevordering van wetenschap en techniek op het gebied vaninstallaties in gebouwen en vergelijkbare objecten. Als lid kun-nen toetreden personen, werkzaam (geweest) in dit vakge-bied, van wie mag worden verwacht, dat zij op grond vankennis en kunde een bijdrage kunnen leveren aan de doelstel-ling van de vereniging. Het abonnement op TVVL Magazine isvoor leden en begunstigers van de TVVL gratis. De contribu-tie voor leden bedraagt € 102,- per jaar. Informatie over debijdrage van begunstigers wordt op aanvraag verstrekt.

IN DEZE UITGAVE

3

NulEnergie-gebou-wen begrijpen

Door het National Renewable Energy Laboratoy(NREL) is een onderzoek uitgevoerd in de

utiliteitssector om de uitvoerbaarheid van Nul-Energie te evalueren. Dit onderzoek is geba-

seerd op de mogelijke technologische vooruit-gang voor het jaar 2025. Door NREL is daar-

naast ook de haalbaarheid van NulEnergieonderzocht aan de hand van een evaluatie van

zeven energiezuinige utiliteitsgebouwen.

Verschijnt maandelijks

Redactieraad:Drs.ir. P.M.D. Kruijsse (voorzitter)Ir. J. AufderheijdeProf.dr.ir. J.L.M. HensenDr. L.C.M. ItardJ.F.P.G. KerdèlH.LodderG.J. LugtMevr. L.G.M. SwaningA.J. de Weijert (eindredacteur)Prof.ir. W. ZeilerIng. F.J. Stouthart (nms. uitgever)

Redactie:Drs.ir. P.M.D. Kruijsse (voorzitter)Ir. J. AufderheijdeMevr. L.G.M. SwaningA.J. de Weijert (eindredacteur)Ing. F.J. Stouthart (nms. uitgever)

Redactie-adres:TVVL: De Mulderij 123831 NV LeusdenPostbus 3113830 AJ LeusdenTelefoon redactie (033) 434 57 50Telefax redactie (033) 432 15 81Email h.rotteveel@tvvl.nlAgendagegevens dienen éénmaand voor verschijning te worden ingediend.

Uitgave en advertentie-administratie:Merlijn Media BVKanaaldijk 36bPostbus 2752740 AG WaddinxveenTelefoon (0182) 631717Telefax (084) 7458644Email info@merlijnmedia.nlwww.merlijnmedia.nl

Traffic:Mariëlla van den Eng

Abonnementen:Merlijn Media BVPostbus 2752740 AG WaddinxveenTelefoon (0182) 631717Telefax (0182) 617815Benelux € 93,-Buitenland € 195,-Studenten € 72,-Losse nummers € 16,-Extra bewijsexemplaren € 11,-

Het abonnement wordt geacht geconti-nueerd te zijn, tenzij 2 maanden voor het einde van de abonnementsperiodeschriftelijk wordt opgezegd.

Advertentie-exploitatie:Merlijn Media BVPieter J. HolstTelefoon (0182) 631717Telefax (0182) 617815Email info@merlijnmedia.nl

Prepress:Option One, Amsterdam

Druk:Hoontetijl, Utrecht

ISSN: 0165-5523

© Merlijn Media BV, 2007Niets uit deze uitgave mag worden ver-veelvoudigd en/of openbaar gemaaktdoor middel van druk, fotokopie, micro-film of op welke andere wijze ook, zonderschriftelijke toestemming van de uitgever.Publicaties geschieden uitsluitend onderverantwoording van de auteurs. Alle daar-in vervatte informatie is zorgvuldig gecon-troleerd. De auteurs kunnen echter geenverantwoordelijkheid aanvaarden voorde gevolgen van eventuele onjuistheden.

60

Inhoudsopgave 5

TVVL MAGAZINE

Het nieuwe kantoor-gebouw van leasemaat-schappij Arval in Houten. Verwarmingen koeling vinden plaatsdoor middel van eenbodemenergiesysteem.

VOORPLAAT:

REVIEWED: AArrttiikkeelleenn iinn TTVVVVLL MMaaggaazziinnee zziijjnn bbeeoooorrddeeeelldd ‘‘ddoooorr ggeelliijjkkeenn’’.. DDee uunniiffoorrmmee ‘‘ppeeeerr rreevviieeww’’ wwaaaarrbboorrggtt ddee oonnaaffhhaannkkeelliijjkkee eenn kkwwaalliittaattiieevvee ppoossiittiiee vvaann TTVVVVLL MMaaggaazziinnee iinn hheett vvaakkggeebbiieedd.. EEeenn hhaannddlleeiiddiinngg vvoooorr aauutteeuurrss eenn bbeeoooorrddeelliinnggssffoorrmmuulliieerr vvoooorr ddee rreeddaaccttiieerraaaaddlleeddeenn((‘‘ppeeeerr rreevviieewweerrss’’)) zziijjnn vveerrkkrriijjggbbaaaarr bbiijj hheett rreeddaaccttiiee--aaddrreess..

EEN 10 VOOR DE TVVL-BEGUNSTIGER. 48ACTUEEL KATERN . . . . . . . . . . . . . . . 49AGENDA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67BERICHTEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68PRODUCTNIEUWS . . . . . . . . . . . . . . . 70SAMENVATTING . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

DE WAARDE VAN COMFORT

Ir. P.A.L. Stoelinga . . . . . . . . . . . . . . . 6

CROSS CONTAMINATIE VIA AFVOER- EN VENTILATIESYSTEMEN IN GEBOUWEN

L.B. Jack . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

WAT DOET DE KANTORENMARKT METCOMFORT EN ARBEIDSPRODUCTIVITEIT?Ir. J.G. Mast. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

GEZONDE INVESTERINGEN IN KLIMAAT-INSTALLATIES

Ir. E.N. ’t Hooft, ir. C.P.G. Roelofsen, CFM . . 20

VENTILATIE IN SCHOLEN

Ing. W.F. de Gids. . . . . . . . . . . . . . . 26

PRESTATIEVERLIES IN OPEN KANTOOR-RUIMTEN DOOR LAWAAI

Ir. C.P.G. Roelofsen. . . . . . . . . . . . . . 30

ACTIEVE PCM KLIMATISERINGIN NEDERLAND.P. van Holten, ir. A.H.H. Schmitz, E. Schrijver, O. ten Zeldam . . . . . . . . 36

VERLICHTING VOOR DE OUDERWORDENDE SAMENLEVING

J. van Hoof en A.M.C. Schoutens . . . . 42

BINNENKLIMAAT EN PRODUCTIVITEITIN KANTOREN

Prof. O.A. Seppänen . . . . . . . . . . . . 54

NULENERGIE-GEBOUWEN BEGRIJPEN

P.A. Torcellini en Drury B. Crawley . . . 60

Gezonde investe-ringen in klimaat-

installatiesKlimaatinstallaties in kantoren worden in onsland vaak ontworpen op basis van het Rijks-gebouwendienst-klimaat. Door een meer-investering in een beter thermisch binnen-

klimaat wordt een hoger comfortniveaubereikt met een hogere productiviteit. Ditartikel laat zien dat de baten daarvan ruim-

schoots opwegen tegen de kosten van demeerinvestering met marginaal hogere

energiekosten voor koeling.

20

Prestatieverlies inopen kantoorruim-

ten door lawaai Steeds meer mensen werken in de diensten-

sector, vaak in een gebouw. Een zo gezond enaangenaam mogelijke werkomgeving zorgt

ervoor dat mensen ongehinderd en optimaalkunnen functioneren binnen een organisatie.Ook het voorkomen van lawaai in kantoor-

ruimten speelt hierbij een rol.

30

HET OUDER WORDENDE OOG EN ZICHTVeel ouderen hebben beperkingen inhet zien, voorkomend uit het normaleverouderingsproces of een oogziekte [1].In verpleeghuizen is dit zelfs tweederdevan de bewoners. In combinatie meteen verminderd evenwicht stijgt de kanste vallen, waaraan volgens het CentraalBureau voor de Statistiek jaarlijksongeveer 1.500 55-plussers sterven.De directe medische kosten wordengeschat op € 300 miljoen. Voldoendelicht in combinatie met een visueelhulpmiddel stelt ouderen in staat deomgeving beter waar te nemen en dekans op vallen te verminderen. Behalvedat slechtziendheid gevolgen heeft voorde zelfredzaamheid, kan het ook desociale contacten verminderen en totvereenzaming leiden.

Veroudering van het oogMet het toenemen van leeftijd tredener veranderingen op in de anatomie enfysiologie van het oog. Zo kan hetaantal lichtgevoelige cellen in het net-vlies verminderen. Dit leidt tot afnamevan het gezichtsveld of de gezichts-scherpte, en van het vermogen om debiologische klok te synchroniseren.Tevens neemt het accommodatiever-mogen af, doordat het lensmateriaalstugger wordt. Dit leidt tot moeite methet scherpstellen op nabije objecten.Het bereik tussen de kleinste en groot-ste pupildiameter wordt kleiner, waar-door het oog zich moeizamer aanpastaan wisselende lichtsituaties. Door devertroebeling van de lens en anderedelen van het oog, neemt de verstrooi-ing van licht in het oog toe. Dit leidt toteen verminderde contrastwaarneming

en grotere gevoeligheid voor verblin-ding bij grote helderheidsverschillen.Doordat de maximale pupildiameterongeveer 40 % afneemt, en de lens enhet glasachtig lichaam minder trans-parant worden door vertroebeling envergeling (door UV-straling), komt errelatief minder (blauwig) licht op hetnetvlies. De spectrale samenstelling vanhet waargenomen licht verandert hier-door. Bij een golflengte van 450 nm ishet blauwaandeel bij zestigers met 50 %afgenomen vergeleken met twintigers.Juist het blauwige licht zorgt voor desturing van een aantal biologische pro-cessen in het lichaam.

42 VERLICHTING

In het vergrijzende Nederland woont het grootste deel van deouderen thuis. Een kleiner deel verblijft in andere woonvormen,zoals het verpleeg- of verzorgingshuis. Voor sommigen komt ouder-dom relatief vroeg met gebreken. Dit geldt vooral voor de oogpres-tatie; vanaf 45 jaar hebben al veel mensen een bril. Daarnaastheeft de ouderwordende mens behoefte aan meer licht, omdat diteen gunstige werking heeft op de gemoedstoestand en de instand-houding van het slaap-waakritme. De verlichtingsniveaus bijouderen thuis zijn, zelfs overdag, veelal te laag voor goed zicht envoor biologische stimulatie, ondanks de tevredenheid van de bewo-ners over hun lichtsituatie. Gelukkig komt er steeds meer aandachtvoor het belang van goede verlichting voor het welzijn van ouderen,hoewel verlichting nog te vaak een ondergeschoven aspect is in hetbouwproces of dient als sluitpost. Met dit artikel willen we de lezerbekendmaken met het belang en de mogelijkheden van goede ver-lichting in de woonomgeving van ouderen.

- door J. van Hoof* en A.M.C. Schoutens**

Verlichting voor de ouder wordende

samenleving

* Hogeschool Utrecht, Faculteit Gezondheidszorg,Lectoraat Vraaggestuurde Zorg, Utrecht

**Stichting Onderzoek Licht en GezondheidSOLG, Eindhoven

De

hee

r J.

van H

oof

De

hee

r A

.M.C

. Sc

houte

ns

NIET-VISUELE ASPECTEN VAN LICHTLicht is niet alleen belangrijk om goedte kunnen zien. Het speelt tevens eenrol in belangrijke biochemische pro-cessen in het lichaam en het vergrotenvan de alertheid [2,3]. Het aanbod vanlicht hangt samen met de draaiing vande Aarde, een cyclus die 24 uur duurt.Parallel hieraan vindt men in ons lichaamcycli met vrijlopende perioden van 24,2tot 25 uur [4], zogenaamde circadiaanseritmen. Het lichaamsritme wordt ondernatuurlijke omstandigheden door dag-licht, vooral ochtendlicht, dat op hetnetvlies valt gelijkgezet aan de geogra-fische omgevingstijd. Licht is daarmeede belangrijkste zeitgeber (zie Figuur 1).

De biologische klokDe biologische klok van de mensen isgelegen in de 0,25 mm2 grote supra-chiasmatische nuclei (SCN) in onzehersenen. Impulsen, afkomstig uit licht-gevoelige retinale ganglioncellen in hetoog, worden via een directe verbindingaan de SCN doorgegeven [5,6] (zieFiguur 1). Vanuit de SCN worden sig-nalen gestuurd naar de pijnappelklier,waardoor de afscheiding van het ‘slaap-hormoon’ melatonine wordt geregeld.De afgifte van melatonine in het lichaamvolgt een circadiaans ritme door de af-hankelijkheid van (dag)licht. Voldoen-de licht, in het bijzonder het kortgol-vige (blauwgroene [7,8]) deel van hetspectrum, zorgt voor een verminderdeafgifte van melatonine terwijl tijdensduisternis de aanmaak wordt gestimu-leerd. Het synchroniseren van de SCNvereist verlichtingssterkten die aanzien-lijk hoger zijn dan nodig is voor goedzicht [1]. Veel ouderen worden niet involdoende mate aan zulke hoge verlich-tingssterkten blootgesteld, onder anderedoor de veroudering van de ogen, zenuw-banen en delen van de hersenen, even-als slecht verlichte woningen en de kor-te tijd die door ouderen buiten wordtdoorgebracht [1,9]. Bij blootstellingaan licht tijdens de nacht wordt mela-tonine vrijwel direct onderdrukt. Demate waarin de melatonineproductie ‘snachts wordt onderdrukt hangt medeaf van de blootstelling aan licht over-dag [10,11]. Een verhoogde blootstel-ling tijdens de dag verhoogt de nach-telijke afgifte van melatonine [12-14]en maakt ouderen minder gevoeligvoor licht ’s nachts.

Andere niet-visuele invloeden van lichtVoldoende dagelijkse slaap is onmis-

baar voor het herstel van lichaam engeest. Een slechte, verstoorde slaap ofeen tekort eraan vertraagt het reactie-vermogen, vermindert de alertheid, enverslechtert stemming en prestatie. Sla-peloosheid is een veelgehoorde klachtbij ouderen. Ruim 40 tot 70 % van deouderen heeft chronisch last van slaap-stoornissen [1]. Het aantal ouderenzonder slaapproblemen is aanzienlijklager: ongeveer 20 %. Veranderingenin de timing van veel circadiaanse rit-men in het lichaam hangen samen metdie van slaap. De afname in de ampli-tude van het 24-uurs ritme van delichaamstemperatuur betekent dat deafname van de lichaamstemperatuurin de avond minder uitgesproken is.Deze afname kan een willekeurige com-binatie zijn een verminderde werkingvan de biologische klok, verminderdelichamelijke activiteit overdag, en eenverminderde afgifte van melatonine tij-dens de nacht [15]. Blootstelling aan(voldoende) licht kan de slaapkwaliteitverbeteren. Licht in de ochtend isbehulpzaam bij het kunnen opstaanen opstarten van het lichaam. Dit isvooral het geval bij korte dagen zoalsin de winter. In de namiddag kan opdonkere dagen door middel van extralicht de vermoeidheid worden terug-gebracht en alertheid toenemen. Dat de toepassing van licht niet enkelbouwkundig en installatietechnisch vanaard hoeft te zijn, wordt bewezen bijhet behandelen van Seasonal AffectiveDisorder (‘winterdepressie’) met licht-therapie.

LICHT EN DEMENTIEOuderen met dementie vormen eenbijzondere groep. Volgens AlzheimerNederland bedraagt het geschatte aan-tal ongeveer 255.000, en stijgt dit tot

400.000 in het jaar 2050 indien genees-kundige behandelmogelijkheden uit-blijven [20]. Van hen lijdt tussen de 50en 70 % aan de ziekte van Alzheimer,gevolgd door verschillende vormenvan vasculaire dementie. Ouderen metdementie vertonen een grote variatiein de timing van circadiaanse ritmen,tenminste waar deze de slaap-waakcyclusbetreft. Tijden van slaap en activiteitkunnen aanzienlijk verschillen van dagtot dag. De slaap-waakcyclus kan zelfstijdelijk omgekeerd zijn, met allerleigevolgen van dien [15]. De algemeneverslechtering van de hersenfunctie,inclusief het atrofiëren van de SCN, iswaarschijnlijk de belangrijkste oorzaak[15].Niet-medicinale interventies, zoalslichttherapie, kunnen een belangrijkerol spelen bij het tegengaan of beper-ken van diverse gedragsstoornissen enbijdragen aan het welzijn van ouderenmet dementie en hun naasten. Doordat(vooral geïnstitutionaliseerde) ouderensteeds minder vaak buiten komen, wordtde biologische klok te weinig door lichtgestimuleerd. Dagelijkse blootstellingaan daglicht van 2.000 lux kan terug-lopen van enkele uren tot enkele minu-ten. Daarbij komt dat bij ouderen hetoog minder transparant is. Niet voorniets zeggen deskundigen dat ouderenin verpleeghuizen in feite in biologischeduisternis leven. Verlichting kan ook een rol spelen bijhet verminderen van depressie en sun-downing, een chronobiologische aan-doening die is gerelateerd aan een fase-verschuiving van de lichaamstempera-tuur en gepaard gaat met angst enonrust aan het einde van de middag.Licht kan naast het synchroniseren, debiologische klok verschuiven. De mateen richting waarin deze verschuivingplaatsvindt is afhankelijk van de ver-

43TVVL Magazine 5/2007

Schematische weergave van de wijze waarop licht, melatonine en activiteitenniveau als zeitgebers functioneren [15].

- FIGUUR 1-

lichtingssterkte, de spectrale samenstel-ling van het licht en de duur en timingvan de lichtperiode. Het kantelpunthierbij is het dagelijks minimum vande lichaamstemperatuur, enkele urenvoor het opstaan [16]. Zo vervroegtlicht in de ochtend de biologische klok-tijd, terwijl licht dat wordt toegediendvoor het minimum van de lichaams-temperatuur, de biologische klok laterstelt.

Bestaand onderzoek naar de invloedvan licht bij ouderen met dementie isniet altijd bruikbaar in de zorgpraktijk.Soms worden deelnemers aan onder-zoek enkele uren voor een ‘lichtbak’op tafel geplaatst, waarbij extra perso-neel aanwezig is om continue bloot-stelling te garanderen. In de praktijk isextra ‘blootstellingpersoneel’ onhaal-baar, en zorgt mogelijk voor een place-bo-effect. Er is onderzoek nodig naareen doelmatige, comfortabele, en ethischverantwoorde wijze van verlichten.Een eerste poging door Van Somerenen collega’s [17] wees uit dat een lang-durige blootstelling van 400 naar1.100-1.200 lux verticaal, afkomstiguit plafondverlichting, de stabiliteitvan rust-activiteitenpatroon verhoogtbij dementerende ouderen met eenintact zicht. Kortom: minder nachte-lijke onrust en een stabieler slaap-waak-ritme. Een ander veldonderzoek werduitgevoerd door de auteurs en collega’sin 2006 naar de invloed plafondverlich-ting (van 200 naar 1.750-1.810 luxhorizontaal) op geobserveerd gedrag enlichaamstemperatuur van 26 psycho-geriatrische bewoners van een verpleeg-huis (zie Figuur 2). Na blootstelling aan

blauwig licht van 6.500 K verbeterdehet rusteloze gedrag van de bewonerssignificant, en nam tevens de amplitudevan de lichaamstemperatuur toe.Helaas is het onbekend hoe lang deeffecten van blootstelling aan hogeverlichtingssterkten duren, en hoemen kan voorspellen welke patiëntengunstig reageren op lichtbehandeling[18]. Uiteraard mag kunstlicht nooiteen vervanging zijn voor goede zorg of het maken van een wandeling in debuitenlucht.

AANBEVELINGEN VOOR VERLICH-TING IN DE WOONOMGEVINGVAN OUDERENVoor het gemakkelijk kunnen uitoefe-nen van oogtaken moet licht aan eenaantal zaken voldoen. Zo zijn het juistelichtniveau en luminantieverhoudin-gen, de lichtkleur en de kleurweergavebelangrijk. Volgens de CommissionInternationale de l’Eclairage (CIE)hebben ouderen voor eenvoudige oog-taken een vijfmaal hoger lichtniveaunodig dan jongeren. Dit komt gemid-deld neer op 1.500 in plaats van 300lux. Voor een moeilijke, inspannende,oogtaak is het voor ouderen niet eensmogelijk een voldoende hoog verlich-tingsniveau aan te bevelen. Meestal wor-den in de praktijk hoge verlichtings-sterkten van 1.500 lux of meer nietgehaald. Behalve onwetendheid, spe-len ook energiezuinigheid en gewenstesfeer een rol. Daarnaast dient er reke-ning te worden gehouden met niet-visuele aspecten. De volgende tweeparagrafen beschrijven hoe met lichtom te gaan in de thuissituatie en ineen institutionele omgeving. De aan-bevelingen komen grotendeels overeenmet die van de Nederlandse StichtingVoor Verlichtingskunde (NSVV) [19].

Thuiswonende ouderenVan alle 65-plussers woont het over-grote deel zelfstandig. Velen behorentot de groep vitale ouderen en hebbeneen actief sociaal leven. Licht moetondersteunend zijn bij deze leefstijl. In het algemeen ligt de bijbehorendekleurtemperatuur van de verlichtingtussen de 2.700 en 3.000 K, naar gelangde persoonlijke voorkeur. De woonkamer beschikt over een goedebasisverlichting (200-300 lux). Daar-naast is er ruimte voor sfeerverlichting.Op tafel is 500-1.000 lux gewenst i.v.m.eten, hobby’s en lezen. Op een plek

waar veel tijd wordt doorgebracht, kanmen verlichting aanbrengen voor bio-logische stimulatie (1.000-2.500 lux,8.000 K). Indien men beschikt overeen hobby- of werkruimte, dan is devereiste taakverlichting minimaal 500-1.000 lux. Deze waarden kunnen ookgelden voor een kantoor aan huis. Inde keuken is een basisverlichting van300-500 lux gewenst, die wordt aan-gevuld met werkverlichting (minimaal1.000 lux) voor tijdens het koken.Behulpzaam is extra verlichting in dekeukenkastjes. Voor de badkamer entoilet is ten minste 200 lux nodig. Eenhogere waarde kan helpen valpartijente voorkomen. In de slaapkamer is ver-lichting nodig voor sfeer en aan- enuitkleden. Het licht (100-300 lux)moet zowel in bed als nabij de deur tebedienen zijn. Het bekende lampjenaast het bed kan worden gebruikt omnog wat te lezen (ongeveer 1.000 lux).Er zijn zogenaamde lichtwekkers opde markt die mensen in de ochtenddoen ontwaken door het krieken vande dag na te bootsen (van 0 tot 700lux). In kledingkasten kan een internelamp het zicht op de kleding vergroten.In de gang en berging is voldoendelicht (100 lux) nodig voor oriëntatieen tegen vallen. Op trappen is eenbasisverlichting gewenst van minstens200 lux. Men zou continu kleine lamp-jes kunnen laten branden. Daarnaastis looprouteverlichting behulpzaam bijouderen die ’s nachts naar het toiletmoeten of een glaasje water halen. Omde slaap niet te verstoren zou deze hetbeste rood licht kunnen uitstralen.

Ouderen in verpleeg- en verzorgingshuizenVan alle 65-plussers woont 7,5 % in eeninstelling. Ook bij deze groep ouderenmoet licht ondersteunend zijn. Daar-naast moet rekening worden gehoudenmet het verplegend en verzorgend per-soneel (werkplekverlichting). Bij hetontwerpen van woonzorgvoorzieningenmoet men rekening houden met vol-doende daglichttoetreding. Daglicht(> 1.000 lux) speelt een rol bij biologi-sche stimulatie van de bewoners, enheeft een positieve uitwerking op hetpersoneel en de bezoekers. Woonzorg-voorzieningen kennen een groterevariatie in persoonlijke behoeften vanzowel bewoners en personeel, dan ineen thuissituatie. De kleurtemperatuurvan de te installeren verlichting ligttussen de 2.700 en 3.000 K.

44 VERLICHTING

Een woonkamer in een verpleeghuis inEindhoven, waar armaturen voor biolo-gische stimulatie zijn opgehangenboven de eettafels.

- FIGUUR 2-

Bij binnenkomst van een woonzorg-voorziening is de ingang het visite-kaartje. Een uitnodigende entree heeftveel daglicht, en aantrekkelijke arma-turen. Verlichting aan de buitenzijdedient duidelijk te maken waar de loca-tie van de ingang zich bevindt. De ver-lichtingssterkte in de entreeruimte(ongeveer 200 lux) hangt mede af vande adaptatietijd van het oog als menvan buiten naar binnen gaat. Vaak zienwe nabij de entree zithoeken, waarmensen wat kunnen lezen (500-1.000lux) of praten. Hoge waarden zijn ooknodig aan de balie waar personeel werkt,en in kantoor- c.q. werkruimten voorhet personeel.De woonruimten of slaapkamers bie-den privacy en ruimte voor persoonlij-ke spullen. Verlichting vindt er vaakplaats met reeds in bezit zijnde lampendie voor een persoonlijke sfeer zorgen.Een klinische aanblik dient te wordenvermeden, evenals verblinding enongelijkmatige verlichting. Toch is eenbasisverlichting van 100-300 lux aante bevelen, net als 500-1.000 lux nabijde plek waar men leest of aan hand-werk doet. De woon-slaapkamer is eenplek waar medisch en verzorgend per-soneel, evenals schoonmakers, moetenwerken. Voor medisch onderzoek isniet alleen 500-2.000 lux noodzakelijk,maar ook een goede kleurweergavevoor een natuurgetrouwe waarneming.Indien dit onderzoek op een vaste plekplaatsvindt, kan men daar de verlich-ting op aanpassen. ’s Nachts moet erwat licht zijn voor observatie (5 lux).Schakelaars moeten op een logischeplek worden aangebracht op een be-reikbare hoogte, bij voorkeur naast devoordeur en nabij het bed. In de woon-slaapkamer moet ruimte zijn voor hetaanbrengen van oriëntatieverlichting,eventueel een plasroute. De basisver-lichting in de badkamer, toilet, opgangen en (eventuele) gangen bedraagtminstens 200 lux, of hoger, voor oriën-tatie en om valpartijen tegen te gaan.Als basisverlichting zou men continukleine lampjes kunnen laten branden,liefst met een zeer lage kleurtempera-tuur.In woonzorgvoorzieningen zijn ookgezamenlijke, multifunctionele ruim-ten als restaurants, recreatiezalen, sport-en revalidatieruimten, en werkplaatsenvoor het personeel. Het restaurant(vaak het centrum van activiteiten)moet beschikken over een basisverlich-ting van 300 lux. Tijdens de maaltijden

is 500 lux op tafel voldoende, die vooractiviteiten als muziek- en zangavondenkan worden opgevoerd tot 1.000 luxom goed de muziek te kunnen lezen.Daarnaast is er behoefte aan dimbaresfeerverlichting. Soortgelijke eisen gel-den voor de recreatieruimten of geza-menlijke woonkamers. Gezamenlijkewoonkamers lenen zich goed voor ver-lichting voor biologische stimulatie(1.000-2.500 lux, 8.000 K). In sport-en revalidatieruimten moet verlichtingvooral functioneel zijn (500 lux). Bio-logische verlichting kan een optie zijnals ondersteuning bij de lichamelijkeprestaties.

REFERENTIES1. Aarts MPJ, Westerlaken AC (2005)

Field study of visual and biological lightconditions of independently-livingelderly people. Gerontechnology 4(3):141-152.

2. Cajochen C, Zeitzer JM, CzeislerCA, Dijk DJ (2000) Dose-responserelationship for light intensity andocular and electroencephalographiccorrelates of human alertness. Beha-vioural Brain Research 115(1):75-83.

3. Hughes PC, Neer RM (1981)Lighting for the elderly: a psychobio-logical approach to lighting. HumanFactors 23(1):65-85.

4. Czeisler CA, Duffy JF, Shanahan TL,Brown EN, Mitchell JF, RimmerDW, Ronda JM, Silva EJ, Allan JS,Emens JS, Dijk DJ, Kronauer RE(1999) Stability, precision, and near24-hour period of the human circadianpacemaker. Science 284(5423):2177-2281.

5. Rollag MD, Berson DM, ProvencioI (2003) Melanopsin, ganglion-cellphotoreceptors, and mammalianphotoentrainment. Journal of Bio-logical Rhythms 18(3):227-234.

6. Moore RY, Speh JC, Card JP (1995)The retinohypothalamic tract origi-nates from a distinct subset of retinalganglion cells. Journal of Compara-tive Neurology 352(3):351-366.

7. Thapan K, Arendt J, Skene DJ(2001) An action spectrum for mela-tonin suppression: evidence for a novelnon-rod, non-cone photoreceptor systemin humans. Journal of Physiology535(Pt 1):261-267.

8. Brainard GC, Hanifin JP, GreesonJM, Byrne B, Glickman G, GernerE, Rollag MD (2001) Action spectrum

for melatonin regulation in humans:evidence for a novel circadian photo-receptor. Journal of Neuroscience21(16):6405-6412.

9. Abbott A (2003) Restless nights, list-less days. Nature 245(6961):896-898.

10.Hebert M, Martin SK, Lee C,Eastman CI (2002) The effects ofprior light history on the suppressionof melatonin by light in humans.Journal of Pineal Research 33(4):198-202.

11.Smith KA, Schoen MW, CzeislerCA (2005) Adaptation of humanpineal melatonin suppression byrecent photic history. The Journal ofClinical Endocrinology & Metabo-lism 89(7):3610-3614.

12.Park SJ, Tokura H (1999) Brightlight exposure during the daytimeaffects circadian rhythms of urinarymelatonin and salivary immuno-globulin A. Chronobiology Interna-tional 16(3):359-371.

13.Mishima K, Okawa M, Shimizu T,Hishikawa Y (2001) Diminishedmelatonin secretion in the elderlycaused by insufficient environmentalillumination. The Journal of Clini-cal Endocrinology & Metabolism86(1):129-134.

14.Hashimoto S, Kohsaka M, Naka-mura K, Honma H, Honma S,Honma K (1997) Midday exposureto bright light changes the circadianorganization of plasma melatoninrhythm in humans. NeuroscienceLetters 221(2-3):89-92.

15.Waterhouse JM, Minors DS, Water-house ME, Reilly T, Atkinson G(2002) Keeping in time with yourbody clock. Oxford University Press,Oxford, Verenigd Koninkrijk.

16.Jewett ME, Kronauer RE, CzeislerCA (1995) Phase-amplitude resettingof the human circadian pacemakervia bright light: a further analysis.Journal of Biological Rhythms 9(3-4): 295-314.

17.Someren van, EJ, Kessler A, Mir-miran M, Swaab DF (1997) Indi-rect bright light improves circadianrest-activity rhythm disturbances indemented patients. Biological Psy-chiatry 41(9):955-963.

18.Gezondheidsraad (2002) Dementie.Publicatie nr 2002/04.Gezondheidsraad, Den Haag.

19.NSVV (2006) Aanbeveling. Licht,welzijn en de ouder wordende mens.1e druk. Nederlandse StichtingVoor Verlichtingskunde, Ede.

45TVVL Magazine 5/2007