www.elsevieropleidingen.nlT +31 (0)78 62 53 888

Elsevier OpleidingenMeer dan n papiertje

met al die nieuwe mogelijkheden en kansen in Koel- en Klimaatopleidingen?

Blijft u koelbloedig

Sinds jaar en dag is Elsevier Opleidingen de autoriteit op het gebied van Koel- en Klimaatopleidingen. Wij leveren een effectief programma van theorie en praktijklessen, met de beste trainers uit de praktijk. Bel Elsevier Opleidingen (078 62 53 888) en kies samen de ideale opleiding, of kijk op www.elsevieropleidingen.nl/techniek/koel-klimaat

ALLE KOEL- EN KLIMAAT OPLEIDINGEN VAN ELSEVIER OPLEIDINGEN:

Koeltechniek Basisopleiding koeltechniek (KTA) Basisopleiding koeltechniek praktijk, + voorbereiding F-Gassen (KTAP) Koeltechnische installaties ontwerpen (KTC) F-Gassen verordening Categorie 1, theorie en praktijk (FGC1)

Klimaattechniek Klimaattechniek Algemeen (KLIA) Klimaattechniek in praktijk (KLIB) Klimaatbeheersings-installaties ontwerpen (KLIC)

Meet- en regeltechniek in klimaatbeheersing Meet- en regeltechniek in de klimaatbeheersing (MRKA) Praktijkopleiding meet- en regeltechniek in de klimaatbeheersing (MRKB) Meet- en regelsystemen voor de klimaatbeheersing ontwerpen (MRKC)

ALLE KOEL- EN KLIMAAT OPLEIDINGEN VAN

Basisopleiding koeltechniek praktijk, + voorbereiding F-Gassen (KTAP)

Elsevier opleidingenintroduceert de nieuwe opleiding

F-Gassenverordening

Met gratis uitingen om na het volgen van de opleiding uw kennis en kunde te communiceren!Basisopleiding koeltechniek praktijk, + voorbereiding F-Gassen (KTAP)

F-gassen

opleiding gevolgd bij Elsevier Opleidingen opleiding gevolgd bij Elsevier Opleidin

gen o

plei

ding

gev

olgd

bij

Else

vier

Opl

eiding

en

TVVL gecertificeerdTVVL gecertificeerdTVVL gece

rtifice

erd

TVVL

gec

ertif

iceerd

verordening

Oktober 2010 | Jaargang 39 | Nr 10

Nieuwbouw De Haagse Hogeschool

Duidelijk over BIM

Sifons in binnenriolering

Investeringen in energiebesparing

JAA

RGA

NG

39 NR

. 10 TVV

L MA

GA

ZINE O

KTO

BER 2010

TM1010_cover_omslag4.indd 1 7-10-2010 10:25:18

3Inhoudsopgave

TVVL MAGAZINE

REVIEWED: Artikelen in TVVL Magazine zijn beoordeeld door gelijken. De uniforme peer review waarborgt de onafhankelijke en kwalitatieve positie van TVVL Magazine in het vak-gebied. Een handleiding voor auteurs en beoordelingsformulier voor de redactieraadleden (peer reviewers) zijn verkrijgbaar bij het redactie-adres.

42

46

34

IntervIew:

rob van bergen

Project:

Zwembad Het ravIjn

de Haagse

HogescHool, delft

renewable energy sHaPIng our futureProf. ir. W. (Wim) Zeiler 4

InvesterIngen In energIebesParIngIr. E. (Elphi) Nelissen, prof.ir. W. (Wim) Zeiler 8

rekenregels voor waterverbruIk In utIlIteItsbouwDr.ir. E.J. (Ilse) Pieterse-Quirijns, Mirjam Blokker 14

gescHeIden InZamelIng van urIneM.A. (Marieke) Steltenpool, MSc 20

geluIdHInder door leIdIngwater- en rIolerIngsInstallatIesT. (Theo) Scheers 24

controle van de werkIng van sIfons In bInnenrIolerIngDr. M. (Michael) Gormley 30

nIeuwbouw van de Haagse HogescHool In delftA. (Anne) Benneker 34

duIdelIjkHeId over bIm voor de Instal-latIebrancHeG. (Gijs) Willem Sloof MSc en E. (Edwin) Schalk MSc 38

Oktober 2010

IntervIew 43ProjectbescHrIjvIng 46actueel 48uItgelIcHt 53natIonaal 55regelgevIng 57nIeuws 58ProductnIeuws 61summary 64voorbescHouwIng 65agenda 66

TVVL Magazine is het officiele orgaan van TVVL Platform voor Mens en Techniek. De vereniging, opgericht op 26 mei 1959, heeft tot doel de bevordering van wetenschap en techniek op gebied van installaties in gebouwen en vergelijkbare objecten. Als lid kunnen toetreden personen, werkzaam (geweest) in dit vakgebied, van wie mag worden verwacht, dat zij op grond van kennis en kunde een bijdrage kunnen leveren aan de doelstelling van de vereniging. Het abonnement op TVVL Magazine is voor leden en begunstigers van TVVL gratis. De contributie voor leden bedraagt 109,- per jaar. Informatie over de bijdrage van begunstigers wordt op aanvraag verstrekt.

RedactieRaad: drs.ir. P.M.d. (Martijn) Kruijsse (voorzitter)ir. J. (Jan) aufderheijdeMw. dr. L.c.M. (Laure) itardH. (Henk) LodderG.J. (Geert) LugtMw. drs. c. (carina) Muldering. O.W.W. (Oscar) NuijtenMw. drs.ir. i. (ineke) thieraufing. J. (Jaap) Veermana.J. (andr) de Weijert (eindredacteur)ing. F.J. (Frank) Stouthart (nms. uitgever)

Redactie: drs.ir. P.M.d. (Martijn) Kruijsse (voorzitter)lir. J. (Jan) aufderheijdeMw. drs. c. (carina) Muldera.J. (andr) de Weijert (eindredacteur) ing. F.J. (Frank) Stouthart (nms. uitgever)

Redactie-adReS: tVVL: de Mulderij 12, 3831 NV LeusdenPostbus 311, 3830 aJ Leusdentelefoon redactie (033) 434 57 50Fax redactie (033) 432 15 81 email c.mulder@tvvl.nl

UitGaVe: Merlijn Media BVZuidkade 173, 2741 JJ Waddinxveen Postbus 275, 2740 aG Waddinxveentelefoon (0182) 631717 email info@merlijnmedia.nlwww.merlijnmedia.nl

SecRetaRiaat:email info@merlijnmedia.nl

aBONNeMeNteN: Merlijn Media BVPostbus 275, 2740 aG Waddinxveentelefoon (0182) 631717email abonnementen@merlijnmedia.nl Benelux 105,- Buitenland 220,- Studenten 83,- Losse nummers 18,- extra bewijsexemplaren 13,-

Het abonnement wordt geacht gecon-tinueerd te zijn, tenzij 2 maanden voor het einde van de abonnementsperiode schriftelijk wordt opgezegd.

adVeRteNtie-exPLOitatie: Merlijn Media BV Ruud Struijk telefoon (0182) 631717 email verkoop@merlijnmedia.nl

PRePReSS: Yolanda van der Neut

dRUK: ten Brink, Meppel

iSSN 0165-5523

Merlijn Media BV, 2010

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs. alle daar in vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. de auteurs kunnen echter geen verantwoordeli-jkheid aanvaarden voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.

TM1010_inhoud.indd 3 7-10-2010 11:19:22

4 TVVL Magazine | 10 | 2010 ENERGIEVOORZIENING

ISES, de International Solar Energy Society is een wereldwijde organisatie met

ongeveer 4.000 leden. Hoogtepunt van de ISES-activiteiten is steeds weer

het tweejaarlijkse Solar World Congres waarin deskundigen hun ervaringen

uitwisselen. Dit jaar werd de 29e conferentie in Johannesburg gehouden en die was

gezamenlijk met de Sustainable Energy Society of South Africa

( SESSA) georganiseerd. De conferentie concentreerde zich op aspecten voor

ontwikkelingslanden die, zoals Zuid Afrika, nog niet of nauwelijks zonne-energie of

andere duurzame energie bronnen benutten.

Renewable energy shaping our future

Prof. ir. W. (Wim) Zeiler, TVVL afdeling Elektrotechniek, Technische Universiteit Eindhoven, Kropman Installatietechniek

Het congres werd georganiseerd in combinatie met een trade show waar leveranciers van voornamelijk zonnepanelen en zonnecollecto-ren hun nieuwste producten demonstreerden. De belangrijkste onderwerpen waren:- het verzekeren van een duurzame energie

toekomst;- het promoten en vergroten van het gebruik

van duurzame energiebronnen en energie-efficintie;

- het promoten van het gebruik voor duur-zame energiebronnen voor een positieve impact op de kwaliteit van het leven voor toekomstige generaties;

- het ontwikkelen van toekomstige moge-lijkheden voor het gebruik van duurzame energie in Afrika;

- het gezamenlijk zoeken naar oplossingen die consistent zijn met de principes van duurzaam, milieuvriendelijk en sociaal aanvaardbaar.

Het wetenschappelijk deel van de conferentie was opgebouwd rond vijf thematisch gebie-den, namelijk;- grondstoffenbeoordeling ( Resource

Assessment);- verwarming en koeling met de zon ( Solar

Heating and Cooling);- elektriciteit door de zon ( Solar Electricity);- bouwen voor de zon ( Solar Buildings);- zonne-energie en maatschappij ( Solar

Energy and Society).

Het congres werd geleid door John Adems, een adviseur voor duurzame energie met meer dan 23 jaar ervaring op dat gebied en hij vertegen-woordigde de SESSA. Hij definieerde duurzame ontwikkeling op een compacte en interessante wijze: development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs. Dit zet ons aan om de kwaliteit van leven voor de gehele wereld populatie te verbete-ren zonder onze de natuurlijk grondstoffen van de aarde uit te putten. De onderwerpen die zijn gepresenteerd tijdens de conferentie richten zich op onze mogelijkheden om die grondstoffen te behouden en om nieuwe wegen te vinden voor innovatieve oplossingen om energie om te zetten voor de komende generaties.

Het is natuurlijk ondoenlijk om een gedetail-leerd verslag te maken van alle lezingen, daarom is een selectie gemaakt van de meest aansprekende key-note presentaties, het verdere overzicht van de voor de TVVL-leden belangrijkste nieuwe ontwikkelingen is terug te vinden in het artikel op de TVVL-website.

THE FUTURE OF SOLAR ELECTRICITY

Eicke Weber, Director of the Fraunhofer Institute for Solar Energy Systems ISE and Professor of Physics and Applied Sciences at the Albert-Ludwig University of Freiburg, Germany De toekomst van zonne-energie was het onderwerp van de voordracht van Weber. Hij staat stil bij het feit dat de zon elk uur genoeg energie aan de aarde levert als de mensheid in een heel jaar gebruikt. De zonnestraling op de aarde bedraagt ongeveer 120.000 TW een enorm get