www.elsevieropleidingen.nlT +31 (0)78 62 53 888

Elsevier OpleidingenMeer dan ‘n papiertje

met al die nieuwe mogelijkheden en kansen in Koel- en Klimaatopleidingen?

Blijft u koelbloedig

Sinds jaar en dag is Elsevier Opleidingen de autoriteit op het gebied van Koel- en Klimaatopleidingen. Wij leveren een effectief programma van theorie en praktijklessen, met de beste trainers uit de praktijk. Bel Elsevier Opleidingen (078 62 53 888) en kies samen de ideale opleiding, of kijk op www.elsevieropleidingen.nl/techniek/koel-klimaat

ALLE KOEL- EN KLIMAAT OPLEIDINGEN VAN ELSEVIER OPLEIDINGEN:

Koeltechniek• Basisopleiding koeltechniek (KTA)• Basisopleiding koeltechniek praktijk, + voorbereiding F-Gassen (KTAP)• Koeltechnische installaties ontwerpen (KTC)• F-Gassen verordening Categorie 1, theorie en praktijk (FGC1)

Klimaattechniek• Klimaattechniek Algemeen (KLIA)• Klimaattechniek in praktijk (KLIB)• Klimaatbeheersings-installaties ontwerpen (KLIC)

Meet- en regeltechniek in klimaatbeheersing• Meet- en regeltechniek in de klimaatbeheersing (MRKA)• Praktijkopleiding meet- en regeltechniek in de klimaatbeheersing (MRKB)• Meet- en regelsystemen voor de klimaatbeheersing ontwerpen (MRKC)

ALLE KOEL- EN KLIMAAT OPLEIDINGEN VAN

Basisopleiding koeltechniek praktijk, + voorbereiding F-Gassen (KTAP)

Elsevier opleidingenintroduceert de nieuwe opleiding

F-Gassenverordening

Met gratis uitingen om na het volgen van de opleiding uw kennis en kunde te communiceren!Basisopleiding koeltechniek praktijk, + voorbereiding F-Gassen (KTAP)

F-gassen

opleiding gevolgd bij Elsevier Opleid

ing

en • o

pleiding gevolgd bij Elsevier Opleidingen • ople

idin

g ge

volg

d b

ij E

lsev

ier O

pleid

ingen •

•TVVL gecertificeerd•TV

VL g

ecertificeerd•TVVL gecertifi

ceerd•

TV

VL

gec

erti

ficeerd

verordening

Oktober 2010 | Jaargang 39 | Nr 10

Nieuwbouw De Haagse Hogeschool

Duidelijk over BIM

Sifons in binnenriolering

Investeringen in energiebesparing

JAA

RGA

NG

39 NR

. 10 TVV

L MA

GA

ZINE O

KTO

BER 2010

TM1010_cover_omslag4.indd 1 7-10-2010 10:25:18

3

Inhoudsopgave

TVVL MAGAZINE

REVIEWED: Artikelen in TVVL Magazine zijn beoordeeld ‘door gelijken’. De uniforme ‘peer review’ waarborgt de onafhankelijke en kwalitatieve positie van TVVL Magazine in het vak-gebied. Een handleiding voor auteurs en beoordelingsformulier voor de redactieraadleden (‘peer reviewers’) zijn verkrijgbaar bij het redactie-adres.

42

46

34

IntervIew:

rob van bergen

Project:

Zwembad Het ravIjn

de Haagse

HogescHool, delft

renewable energy sHaPIng our futureProf. ir. W. (Wim) Zeiler 4

InvesterIngen In energIebesParIngIr. E. (Elphi) Nelissen, prof.ir. W. (Wim) Zeiler 8

rekenregels voor waterverbruIk In utIlIteItsbouwDr.ir. E.J. (Ilse) Pieterse-Quirijns, Mirjam Blokker 14

gescHeIden InZamelIng van urIneM.A. (Marieke) Steltenpool, MSc 20

geluIdHInder door leIdIngwater- en rIolerIngsInstallatIesT. (Theo) Scheers 24

controle van de werkIng van sIfons In bInnenrIolerIngDr. M. (Michael) Gormley 30

nIeuwbouw van de Haagse HogescHool In delftA. (Anne) Benneker 34

duIdelIjkHeId over bIm voor de Instal-latIebrancHeG. (Gijs) Willem Sloof MSc en E. (Edwin) Schalk MSc 38

Oktober 2010

IntervIew 43ProjectbescHrIjvIng 46actueel 48uItgelIcHt 53natIonaal 55regelgevIng 57nIeuws 58ProductnIeuws 61summary 64voorbescHouwIng 65agenda 66

TVVL Magazine is het officiele orgaan van TVVL Platform voor Mens en Techniek. De vereniging, opgericht op 26 mei 1959, heeft tot doel de bevordering van wetenschap en techniek op gebied van installaties in gebouwen en vergelijkbare objecten. Als lid kunnen toetreden personen, werkzaam (geweest) in dit vakgebied, van wie mag worden verwacht, dat zij op grond van kennis en kunde een bijdrage kunnen leveren aan de doelstelling van de vereniging. Het abonnement op TVVL Magazine is voor leden en begunstigers van TVVL gratis. De contributie voor leden bedraagt € 109,- per jaar. Informatie over de bijdrage van begunstigers wordt op aanvraag verstrekt.

RedactieRaad: drs.ir. P.M.d. (Martijn) Kruijsse (voorzitter)ir. J. (Jan) aufderheijdeMw. dr. L.c.M. (Laure) itardH. (Henk) LodderG.J. (Geert) LugtMw. drs. c. (carina) Muldering. O.W.W. (Oscar) NuijtenMw. drs.ir. i. (ineke) thieraufing. J. (Jaap) Veermana.J. (andré) de Weijert (eindredacteur)ing. F.J. (Frank) Stouthart (nms. uitgever)

Redactie: drs.ir. P.M.d. (Martijn) Kruijsse (voorzitter)lir. J. (Jan) aufderheijdeMw. drs. c. (carina) Muldera.J. (andré) de Weijert (eindredacteur) ing. F.J. (Frank) Stouthart (nms. uitgever)

Redactie-adReS: tVVL: de Mulderij 12, 3831 NV LeusdenPostbus 311, 3830 aJ Leusdentelefoon redactie (033) 434 57 50Fax redactie (033) 432 15 81 email c.mulder@tvvl.nl

UitGaVe: Merlijn Media BVZuidkade 173, 2741 JJ Waddinxveen Postbus 275, 2740 aG Waddinxveentelefoon (0182) 631717 email info@merlijnmedia.nlwww.merlijnmedia.nl

SecRetaRiaat:email info@merlijnmedia.nl

aBONNeMeNteN: Merlijn Media BVPostbus 275, 2740 aG Waddinxveentelefoon (0182) 631717email abonnementen@merlijnmedia.nl Benelux € 105,- Buitenland € 220,- Studenten € 83,- Losse nummers € 18,- extra bewijsexemplaren € 13,-

Het abonnement wordt geacht gecon-tinueerd te zijn, tenzij 2 maanden voor het einde van de abonnementsperiode schriftelijk wordt opgezegd.

adVeRteNtie-exPLOitatie: Merlijn Media BV Ruud Struijk telefoon (0182) 631717 email verkoop@merlijnmedia.nl

PRePReSS: Yolanda van der Neut

dRUK: ten Brink, Meppel

iSSN 0165-5523

© Merlijn Media BV, 2010

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs. alle daar in vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. de auteurs kunnen echter geen verantwoordeli-jkheid aanvaarden voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.

TM1010_inhoud.indd 3 7-10-2010 11:19:22

4 TVVL Magazine | 10 | 2010 ENERGIEVOORZIENING

ISES, de International Solar Energy Society is een wereldwijde organisatie met

ongeveer 4.000 leden. Hoogtepunt van de ISES-activiteiten is steeds weer

het tweejaarlijkse Solar World Congres waarin deskundigen hun ervaringen

uitwisselen. Dit jaar werd de 29e conferentie in Johannesburg gehouden en die was

gezamenlijk met de Sustainable Energy Society of South Africa

( SESSA) georganiseerd. De conferentie concentreerde zich op aspecten voor

ontwikkelingslanden die, zoals Zuid Afrika, nog niet of nauwelijks zonne-energie of

andere duurzame energie bronnen benutten.

Renewable energy shaping our future

Prof. ir. W. (Wim) Zeiler, TVVL afdeling Elektrotechniek, Technische Universiteit Eindhoven, Kropman Installatietechniek

Het congres werd georganiseerd in combinatie met een trade show waar leveranciers van voornamelijk zonnepanelen en zonnecollecto-ren hun nieuwste producten demonstreerden. De belangrijkste onderwerpen waren:- het verzekeren van een duurzame energie

toekomst;- het promoten en vergroten van het gebruik

van duurzame energiebronnen en energie-efficiëntie;

- het promoten van het gebruik voor duur-zame energiebronnen voor een positieve impact op de kwaliteit van het leven voor toekomstige generaties;

- het ontwikkelen van toekomstige moge-lijkheden voor het gebruik van duurzame energie in Afrika;

- het gezamenlijk zoeken naar oplossingen die consistent zijn met de principes van duurzaam, milieuvriendelijk en sociaal aanvaardbaar.

Het wetenschappelijk deel van de conferentie was opgebouwd rond vijf thematisch gebie-den, namelijk;- grondstoffenbeoordeling ( Resource

Assessment);- verwarming en koeling met de zon ( Solar

Heating and Cooling);- elektriciteit door de zon ( Solar Electricity);- bouwen voor de zon ( Solar Buildings);- zonne-energie en maatschappij ( Solar

Energy and Society).

Het congres werd geleid door John Adems, een adviseur voor duurzame energie met meer dan 23 jaar ervaring op dat gebied en hij vertegen-woordigde de SESSA. Hij definieerde duurzame ontwikkeling op een compacte en interessante wijze: “development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs.” Dit zet ons aan om de kwaliteit van leven voor de gehele wereld populatie te verbete-ren zonder onze de natuurlijk grondstoffen van de aarde uit te putten. De onderwerpen die zijn gepresenteerd tijdens de conferentie richten zich op onze mogelijkheden om die grondstoffen te behouden en om nieuwe wegen te vinden voor innovatieve oplossingen om energie om te zetten voor de komende generaties.

Het is natuurlijk ondoenlijk om een gedetail-leerd verslag te maken van alle lezingen, daarom is een selectie gemaakt van de meest aansprekende key-note presentaties, het verdere overzicht van de voor de TVVL-leden belangrijkste nieuwe ontwikkelingen is terug te vinden in het artikel op de TVVL-website.

THE FUTURE OF SOLAR ELECTRICITY

Eicke Weber, Director of the Fraunhofer Institute for Solar Energy Systems ISE and Professor of Physics and Applied Sciences at the Albert-Ludwig University of Freiburg, Germany De toekomst van zonne-energie was het onderwerp van de voordracht van Weber. Hij staat stil bij het feit dat de zon elk uur genoeg energie aan de aarde levert als de mensheid in een heel jaar gebruikt. De zonnestraling op de aarde bedraagt ongeveer 120.000 TW een enorm getal als we dat vergelijken met de energiebehoefte van de mensheid in 2020: 20.000 TW! Kortom de zon zal een steeds belangrijkere rol gaan spelen in onze energie-voorziening. Naast de optimalisatie van de bestaande tech-

TM1010_zeiler_1981.indd 4 7-10-2010 11:20:56

TVVL Magazine | 10 | 2010 ENERGIEVOORZIENING

nologie is er een andere veelbelovende ontwik-keling van hoog-efficiënte ISE triple-junction zonnecellen. In een innovatieve triple junction zonnecel (drie op elkaar gestapelde cellen) zijn drie verschillende lichtabsorberende materialen op elkaar aangepast. Hiermee wordt een optimale omzetting bereikt van een breed spectraal gebied van het zonlicht. De zonnecellen zijn opgebouwd uit drie lagen van verschillende materialen (InGaP, GaAs en Ge), zie figuur 1. Deze materialen hebben verschil-lende spectrale gevoeligheden. Door ze in één zonnecel te combineren kan een groter deel van het zonnespectrum in elektriciteit worden omgezet dan met een zonnecel die van één materiaal is gemaakt.Momenteel ligt het wereld record voor de opbrengst van een metamorphic triple-juntion zonnecel op maar liefst 41,1 %, zie figuur 2.De eerste producten waarin de bovenge-noemde cellen zijn toegepast zijn die van het Flatcon Systeem door Concentrix. De modules zijn opgebouwd uit tandemcellen die zijn gecombineerd en in een glazen behuizing ondergebracht, in het brandpunt van een fresnel lens, zie figuur 3.Inmiddels zijn de eerste producten ook in het veld geplaatst, uit de eerste resultaten blijkt dat in de praktijk, met de huidige producten, een gemiddeld rendement van 27,2 % wordt gehaald.

100 % RENEWABLE ENERGY SOCIETY

Harry Lehmann, Federal Environment Agency - Head of Division I: Environmental Planning and Sustainable Strategies In zijn verhaal ging Lehmann in op de vraag of het mogelijk is om, met een scenario uit gaan - de van 100 % inzet van duurzame energiebron-nen, een dynamische stabiele energievoor-ziening te verkrijgen. Hij schetste daarbij een overzicht van de verschillende vormen en deed dat aan de hand van de volgende indeling;- photovoltaïsch: the primadonna;- waterkracht: the old lady;- wind: the capricious;- geothermisch: the reliable;- zonconcentratiecentrales: the strong;- biomass: the land-lady;- thermische zoncollectors: the emulative;- zonnearchitectuur: the beauty.Hierbij gaat het er om de balans te vinden tussen vraag en aanbod. De energie-infra-structuur van de toekomst dient een opzet te hebben dat hierdoor een stabiele koppeling kan worden gemaakt tussen de vraag en het momentane aanbod. Het systeem dient dus uitdrukkelijk de mogelijkheden te hebben om grootschalig energie tijdelijk te kunnen opslaan. In opdracht van de Duitse Bundestag

-Figuur 1- Opbouw ISE triple-junction zonnecellen.

-Figuur 2- Wereld record rendement van een metamorphic triple-juncion zonnecel.

5

-Figuur 3- Opbouw FLATCON systeem zonnecellen.

TM1010_zeiler_1981.indd 5 7-10-2010 11:21:24

6 TVVL Magazine | 10 | 2010 ENERGIEVOORZIENING

heeft het Umwelt Bundes Amt de mogelijkhe-den laten onderzoeken om in 2050 een 100 % duurzame energie voorziening te hebben gerealiseerd. Het blijkt dat dit afhan-kelijk van de politieke wil om hiervoor de beno-digde financiën ter beschikking te stellen het technologisch mogelijk is. In de figuur 4 wordt dit scenario weergegeven. Opvallend hierbij is de stapsgewijze uitfasering van kernenergie tot 2030 en dit terwijl in Nederland steeds weer de oproep voor het bouwen van kerncentrales klinkt in de politiek.

CIS-BASED THIN FILM TECHNOLOGY

Vivian Alberts, Full Professor of the Department of Physics at UJ / Managing Director PTIP (Pty)Ltd Alberts schetste in zijn verhaal de ontwikke-ling van zonnecellen gebaseerd op een geheel ander halfgeleidermateriaal dan normaal: koperindiumdiselenide, afgekort CIS. Een zonnepaneel, gemaakt van CIS, is niet dikker

dan vier micrometer, terwijl cellen van één-kristallijn silicium minstens vijftig tot honderd maal dikker zijn. De beoogde materiaalwinst hierdoor is enorm.

MEASURING, MANAGING AND ALTERNATIVES

Peet du Plooy, WWF Trade and Investment Programme Opvallend was de presentatie van Du Plooy, hij presenteerde namens het WWF een nieuwe, zeer pragmatische benadering van duur-zaamheid. Gebaseerd op de door het WWF ontwikkelde duurzaamheidsindex “Ecological Footprint” is nu de koppeling gemaakt metde economie, het bruto nationaal budget en de sociale omstandigheden in verschillende landen, de Happy Planet Index, zie figuur 5.

Het is een pragmatische uitwerking van het tripleP-thema: People, Planet and Profit. We zullen er nog ongetwijfeld meer van horen in de nabije toekomst. Belangrijk is dus naast

het duurzaamheidsaspect, de focus op werkgelegenheid en welbevinden. Daarom is het ook goed om eens naar de aspecten van werkgelegenheid te kijken als resultaat van de ontwikkeling van de duurzame energie-indus-trie. Daaruit blijkt dat per eenheid opgewekt vermogen de duurzame energie-industrie beter scoort dan de traditionele energie opwekkingsindustrie.Tot slot de volgende conferentie, ISES SWC 2011 wordt in Kassel, georganiseerd. Redelijk dicht bij huis dus en een oprechte aanrader voor eenieder. Als inspiratie gaf John. Adems, de chairman van de afgelopen conferentie, een citaat mee van Marianne Williamson: “Our greatest fear is not that we are inadequate, but that we are powerful beyond measure. It is our light, not our darkness that frightens us.” Keep that light shining.

PS. Een uitgebreidere versie van dit artikel

kunt u vinden op de TVVL-website.

-Figuur 4- Scenario voor een 100 % duurzame energievoorziening in

Duitsland, bron Harry Lehmann.

-Figuur 5- Concept of het Happy Planet Indez.

TM1010_zeiler_1981.indd 6 7-10-2010 11:22:01

39SQ39SQ

AiroStar Luchtbehandeling: plug & play met €co effi ciency

Compleet. Dat is een typerend kenmerk van de nieuwe AiroStar 39SQ

luchtbehandelingskast met WTW. Ontworpen voor maximale ef-

� ciency en verkrijgbaar in 3 typen warmteterugwinning met lucht-

hoeveelheden variërend van 737 tot 18.000 m3/h en rendementen

oplopend tot 90 %. De geïntegreerde Pro-Dialog regeling combineert

superieure intelligentie met gebruiksvriendelijkheid voor onder meer

volume- en temperatuurregeling, zomer-/nachtventilatie en CO2 rege-

ling. Standaard uitgevoerd met toerengeregelde plugventilatoren en

� lters, een optionele voor- en naverwarmer en ingebouwde koeler

om iedere gewenste binnentemperatuur te garanderen. Alle com-

ponenten zijn reeds bedraad en indien langer dan 3 meter is de unit

ter plaatse deelbaar en dat maakt de AiroStar ‘easy to install’ wat past

in onze visie om het leven comfortabeler te maken. Dus, voor élke

klimaatoplossing: turn to the experts. Carrier. Do you turn?

www.carrier.nl/39SQ

398car adv210x297.indd 1 20-09-10 14:28TM1010_07.indd 7 8-10-2010 9:03:32

8 TVVL Magazine | 10 | 2010 ENERGIEBESPARING

Op het moment worden energiebesparingsmaatregelen vaak afgewezen

op basis van economische afwegingen, zonder rekening te houden met de

energieprijsstijgingen. Hierbij wordt echter vaak voorbij gegaan aan de winst

gedurende de totale levensduur of onvoldoende gekeken naar het rendement op de

meerinvestering. Gezien de beperktheid van de hoeveelheid fossiele brandstoffen,

evenals de aanscherpingen van de emissies, is het te verwachten dat de kosten,

gemoeid met het energiegebruik, sterker zullen stijgen dan nu aangenomen. Wat

impliceert dat de investeringen in energiebesparing nog veel eerder rendabel zullen

worden. De conclusie is dan ook dat investeringen in energiebesparingen op dit

moment vaak ten onrechte worden afgewezen.

Penny wise and Pound foulish

Ir. E. (Elphi) Nelissen, Fellow Installatietechnologie TU Eindhoven, Nelissen Ingenieursbureau bv; prof.ir. W. (Wim) Zeiler, Hoogleraar Installatietechnologie TU Eindhoven, Kropman installatietechniek

Energiebesparing in Nederland:

Op dit moment wordt 40 % van alle energie die in Nederland wordt gebruikt, besteed aan de gebouwde omgeving. Daar valt nog veel in te besparen en dat kan op dit moment al veel beter dan nu gebeurt. Bouwen doe je voor de toekomst, daarom is het goed om bij de te maken afwegingen over het al dan niet toepas-sen van energiebesparende maatregelen en de bijbehorende meer investeringen te kijken naar de lange termijn ontwikkelingen. Immers de huidige besluiten hebben consequenties, niet alleen voor het heden met de huidige uitgangs-punten, maar veel meer voor de toekomst met de dan geldende voorwaarden. In ontwerppro-cessen worden beslissingen om te investeren in energiebesparende maatregelen vaak ten onrechte afgewezen. In het hiernavolgende artikel wordt dit aangetoond en aanbevelingen gedaan om dit te verbeteren.Bij de ontwikkeling of renovatie van gebouwen

worden veel keuzes gemaakt op basis van financiële afwegingen. Maar hierbij blijven veel kansen liggen omdat op basis van foutieve criteria beslissingen worden genomen. De beslissing over het wel dan niet uitvoeren van energiebesparende maatregelen wordt meestal genomen op grond van de financiële besparing, op basis van de huidige energie-prijzen. Hierbij wordt er een terugverdientijd geëist, van over het algemeen maximaal 10 jaar en bij bedrijven vaak zelfs veel korter. Hierbij wordt dus voorbij gegaan aan het feit dat er na die tijd alleen maar geld zal worden bespaard. Bij afwegingen over de financiële haalbaarheid dient men te kijken naar de ver-wachte besparing tijdens de totale levensduur van het gebouw- of installatieonderdeel. De winst van de voorgestelde maatregel dient te worden afgewogen tegen verschillende scenario’s voor de te verwachte toekomstige

energieprijsstijgingen. Uit tabel 1 blijkt dat er momenteel door opdrachtgevers, ontwikkelaars en investeer-ders vaak verkeerde beslissingen worden genomen die zeer ten nadele van de eindge-bruiker en voor het milieu zijn. Op dit moment wordt vaak niet geïnvesteerd in energie besparende maatregelen omdat het besluit daarover wordt genomen op basis van de terugverdientijd, met als limiet een maximale terugverdientijd van tien jaar. In het voorbeeld uit tabel 1 betekent dit dus een negatief advies op grond van een maximale terugverdientijd van tien jaar. behaald. Indien de energieprijs-stijging 10 % per jaar bedraagt loopt die financiële winst gedurende de levensduur zelfs op tot ruim 2 ton. Men heeft dan dus gezien de totale levensduurkosten de verkeerde beslis-sing genomen. Een ander beslissingscriterium kan zijn de kapitaallasten die moeten worden

TM1010_nelissen_1989.indd 8 7-10-2010 11:23:57

-Tabel 1- Voorbeeld van beslissingsmatrix over energiebesparende maatregel met een investering van 40.000,00 en een levensduur van de te

nemen maatregel van 20 jaar.

Investering € 40.000,00 looptijd lening [jaar] rente

4% 5% 6% 7% 8% 9%

20

Totale kosten lening [€] 58.174 63.356 68.777 74.429 80.298 86.374

Kosten lening per jaar 2.909 3168 3.439 3.721 4.015 4.319

10

Totale kosten lening [€] 48.598 50.911 53.290 55.732 58.237 60.804

Kosten lening per jaar 4.860 5.091 5.329 5.573 5.824 6.080

Besparing per jaar 3.800

Besparing over levensduur Stijging energie prijs

76.000 0 %

93.359 2 %

118.060 4 %

152.973 6 %

201.997 8 %

270.405 10 %

Beslissing op basis kapitaallasten, zonder energieprijsstijging: ALLEEN DOEN ALS RENTE < 8%

Beslissing op basis van terugverdientijd: NIET DOEN

ADVIES ZOU MOETEN ZIJN: WEL DOEN

-Tabel 2- Overzicht van kapitaallasten die moeten worden betaald voor een annuïteitenlening versus de besparing.

Formules:Kosten Lening: op basis van annuïteiten over een looptijd van 20 respectievelijk tien jaar levert de vermelde kapitaallasten berekend op basis van een lening op annuïteitenbasis.Besparing zie tabel 1.

9TVVL Magazine | 10 | 2010 ENERGIEBESPARING

Investering Energietarief Stijging energietarief

€ 40.000,00 huidig 2 % 4 % 6 % 8 % 10 %

Jaarlijkse besparing gemiddeld [€] 3.800 4.668 5.903 7.649 10.100 13.520

Totale besparing levensduur [€] 76.000 93.359 118.060 152.973 201.997 270.405

Terugverdientijd [jaar] 10,5 8,6 6,8 5,2 4,0 3,0

Winst tijdens levensduur [€} 36.000 53.359 78.060 112.973 161.997 230.405

Gem. rendement geïnvesteerd geld [%] 9,5 11,7 14,8 19,1 25,3 33,8

Beslissing op basis van terugverdientijd:NIET DOEN

ADVIES ZOU MOETEN ZIJN: WEL DOEN

Formules:GJB = [IE+ EI x (1 + energietariefstijgingpercentage/100)19] / 2Waarbij GJB = Gemiddelde jaarlijkse besparing en IE = initiële energiebesparingTBL = levensduur x GJBWaarbij TBL = Totale besparing levensduur, waarbij de levensduur in dit voorbeeld op 20 jaar is gesteldTVT= investering/GJB [jaren]Winst totale levensduur = TBL – investering [€]Gemiddeld rendement investering = GJB / investering [%]

TM1010_nelissen_1989.indd 9 7-10-2010 11:23:57

10 TVVL Magazine | 10 | 2010 ENERGIEBESPARING

betaald als er geld voor de maatregel moet worden geleend en er basis van annuïteiten wordt afgelost.Wie zou een rendement van 9,5 %, oplopend tot 40,9 %, zie tabel 2, op zijn geld laten liggen? Nou dat doet momenteel gemiddeld bouwend Nederland. Het is duidelijk dat een radicale ommezwaai van de beslissingscriteria in Nederland wordt bepleit om de eindgebrui-ker en het milieu te geven waarop zij recht hebben: een duurzame toekomst gebaseerd op gezonde financiële uitgangspunten voor die toekomst.Ook als de afweging wordt gemaakt tussen de kapitaallasten die nodig zijn voor het lenen van de investering is de conclusie dat het veel geld oplevert, dit vreemd geld aan te trekken. Zo is de winst indien het geld in tien jaar moet worden afgelost en er zowel een energie-prijsstijging is van 6 % per jaar en een rente van 6 % moet worden betaald: € 99.683,00 (152.973 - 53.290)Door af te zien van een dergelijke investering (op grond van de terugverdientijd) laat de opdrachtgever dus heel veel geld liggen! Vaak hebben energiebesparende maatregelen een langere levensduur dan 20 jaar uiteraard valt de afweging dan gunstiger uit. Hoe onwaar-schijnlijk is een gemiddelde energieprijs stij-ging van 6 % voor de komende jaren? Hierbij spelen een tweetal hoofdaspecten, de milieu maatregelen voor CO2-reductie en de toene-mende schaarste en leverantieproblemen van fossiele brandstoffen.De afspraken uit het Kyoto-protocol zijn de basis voor het Nederlandse beleid evenals de aansluitende afspraken in de Europese Unie. Het beleid richt zich op twee sporen: zorgen dat er minder broeikasgassen worden uitge-

stoten (mitigatie) en het aanpassen aan de klimaatverandering (adaptatie). Afgesproken is dat in 2020, 30 % minder broeikasgassen moeten worden uitgestoten, dan in de als referentie situatie genomen situatie van 1990. Dit is nodig om de temperatuurstijging te beperken tot 2 graden Celsius en daarmee de effecten van klimaatverandering hanteerbaar te houden. In het werkprogramma ‘Schoon en Zuinig: Nieuwe energie voor het klimaat’ had het kabinet de ambities voor Nederland al omschreven in 2008:- de uitstoot van broeikasgassen, in het bij-

zonder CO2, in 2020 met 30 % verminderen vergeleken met 1990;

- het tempo van energiebesparing de komende jaren verdubbelen van 1 % nu naar 2 % per jaar;

- het aandeel duurzame energie in 2020 ver-hogen van ongeveer 2 % nu, naar 20 % van het totale energiegebruik;

- conform het Kyoto-protocol dient Nederland in de periode 2008-2012, 6 % minder broeikasgassen uitstoten dan in 1990.

De doelstelling van het Kyoto-protocol bete-kent dat Nederland in de periode 2008-2012, 200 Megaton (= 200.000.000 ton of te wel 200.000.000.000 kilo) minder broeikasgas-sen uitstoten. Uit de Verkenning Schoon en Zuinig blijkt dat het kabinet op koers ligt met de doelen voor 2011. Dit geldt nog niet voor de doelen in 2020. Uit de verkenning bleek dat voornamelijk de doelen voor energiebe-sparing en duurzame energie met de huidige maatregelen naar verwachting nog niet worden bereikt. Het besparingstempo varieert tussen de 1,4 en 1,8 % per jaar en de prog-nose voor de ontwikkeling van het toepassen

van duurzame energie komt met de huidige ontwikkeling uit op maximaal 15 %. Dit heeft consequenties voor de besluitvorming bij de huidige investeringen en nieuwbouwplannen voor elektriciteitscentrales die immers grote implicaties hebben voor het realiseren van de doelstellingen voor duurzame energie en ener-giebesparing [1]. Het Kabinet bereidt daarom aanvullend beleid voor. Daarbij wordt onder meer gekeken naar: - maatregelen voor een aanscherping van

een wettelijke inspanningsverplichting tot het gebruik van restwarmte van de grote industriële installaties;

- normering voor de bestaande bouw, de toepassingsplicht voor bedrijven voor alle energiebesparende maatregelen die zich in zeven jaar terugverdienen;

- een aanvalsplan voor energiebesparing bij scholen en ziekenhuizen [1].

Duidelijk is dat er een verdere aanscherping noodzakelijk is die ook additionele financiële consequenties zal gaan krijgen, waarschijnlijk in de vorm van CO2-uitstoot heffingen. Naast de milieumaatregelen is de komende toenemende schaarse van fossiele brandstof-fen een belangrijke factor met grote conse-quenties op het gebied van de prijsstellingen en leveringszekerheid. Momenteel is de oliepiek bijna bereikt. De term oliepiek verwijst naar het moment dat de wereldproductie van olie zijn maximum bereikt en daarna begint te dalen. De piek komt overeen met de exploita-tie van de helft van de beschikbare bronnen. Op dat moment beginnen de bekende en in kaart gebrachte voorraden te slinken. Om te bepalen wanneer deze situatie van geslonken voorraden echt kritiek gaat worden, moeten de olievoorraden worden gekoppeld aan verschil-

-Figuur 1- Ontwikkeling olieprijs

1946-2009 [3].

TM1010_nelissen_1989.indd 10 7-10-2010 11:23:58

11TVVL Magazine | 10 | 2010 ENERGIEBESPARING

lende factoren, zoals de gebieden, de extrac-tietechnologie, het verbruik en de rentabiliteit van de olie [2]. De inschatting van de voorraden heeft zowel dus met politiek als met geologie te maken. De meeste experts gaan ervan uit dat de bewezen olievoorraad een duizendtal miljarden vaten bedraagt. Het gaat hierbij om olie die geloka-liseerd is en die kan worden opgepompt met de huidige technieken en tegen de huidige prijs per vat. De prijs per vat speelt dus een belang-rijke rol bij de inschatting van de beschikbare oliereserves. Eerst worden immers de meest toegankelijke oliebronnen geëxploiteerd en daarna de minder toegankelijke, omdat die immers hogere de exploitatiekosten zullen hebben. Hierbij gaat het niet alleen om financi-ele kosten, maar ook om de benodigde energie. Niet alleen de uitputting van de oliereserves baart zorgen, maar veel meer en sneller het einde van de makkelijk te exploiteerbare en dus goedkopere olie [2] . Bedroegen de oliereserves in 1970 zo’n 72 miljard ton, in 2005, nadat er ongeveer 110 miljard ton olie verbruikt was, was de olie voor-raad gegroeid tot ongeveer 140 miljard ton [2] . Een wonder? Toch niet. Naast de nieuw ontdekte bronnen kwam de grootste bijdrage uit de bestaande bronnen. Deze bestaande bronnen werden veel efficiënter geëxploiteerd, waardoor de voorraden dus toenamen. Voor het rekken van de oliejaren is de ontdekking van nieuwe bronnen minder belangrijk dan de technische innovaties voor de olie winning. De technologische vooruitgang bij de exploitatie heeft uiteraard ook grenzen. De verlenging van de oliejaren door de techno-logische vernieuwingen wordt echter tenietge-daan door de jaarlijkse groei van het verbruik van olie. Europa en de USA gebruiken steeds meer olie en ook China en India sluiten zich aan bij de landen die grootgebruikers zijn van olie. De olievoorraad is beperkt en opkomende economieën hebben steeds meer olie nodig. Hierdoor zal de oliepiek eerder worden bereikt volgens de optimisten zal er pas een daling vanaf 2030, of later komen [2], maar komen zal die. Het is nog onduidelijk wanneer maar alle experts zijn het er over eens dat het slechts een kwestie is van enkele decennia op zijn best.

Door de beschreven bovenstaande situatie is de ontwikkeling van de olieprijs in de laatste jaren steeds grillig, immers het einde komt steeds meer in zicht en dat voedt de angst voor schaarste, zie figuur 1. Hierdoor zouden speculanten die olie kopen, de olieprijs in toenemende mate beïnvloeden. Dat lijkt de laatste tijd ook daad werkelijk aan de hand te zijn geweest, met als resultaat een piek van $ 147 per barrel van 2008. Dat is het hoogste

niveau ooit. Daarna dook de olieprijs weer in een rap tempo naar benden om in middels weer te stijgen naar een niveau van $ 75 per barrel. De olieprijs loopt inmiddels verder op door de zwakke dollar en het optimisme over het herstel van de economie. De ontwikkeling van de olieprijs loopt daarmee voor op het herstel van de economie en is als zodanig een indicator voor het vertrouwen in het herstel van de economie. Hoewel in Nederland voornamelijk gas wordt gebruikt in plaats van olie, is door de prijs-technische koppeling van de gasprijs en de olieprijs de prijs ontwikkeling van olie leidend. Daarnaast geldt ook voor de gasreserves dat deze eindig zijn. De Nederlandse aardgasreser-ves bedroegen eind 2006 ruim 1.400 miljard m³. Met het huidige winningstempo van onge-veer 70 miljard m³ per jaar zijn de reserves in twintig jaar uitgeput. Dat melde het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) in februari 2008 [4]. Specifiek voor Nederland geldt dus dat ons gas waarschijnlijk zo rond 2030-2040 economisch gezien op is. Dat is nog slechts maximaal 30 jaar! In de toekomst dient men rekening te houden met forse stijgingen van de energie prijs niet met enkele % per jaar maar met veel grotere stappen zoals de afgelopen jaren hebben geleerd.

AANBEVELINGENEr moeten reëlere criteria komen voor het wel of niet toepassen van een energiebesparende maatregel, waarbij dient te gelden:- bekijk de besparing over de totale levens-

duur van de maatregel;- bereken het economisch rendement van de

meerinvestering;- houdt rekening met een reële te verwachten

energieprijsstijging;- neem de CO2-redactiekosten mee in de

berekening.

Als beide aanbevelingen worden opgevolgd zullen er opeens veel meer maatregelen voor uitvoering in aanmerking worden genomen en zal er veel minder energie worden gebruikt voor de bouw of sterker nog, de bouw gaat energie produceren (wat technisch al lang mogelijk is). Uiteraard zal dit voor ontwik-kelaars, die momenteel meestal slechts alleen maar kijken naar de investering en niet naar de exploitatiekosten of totale levensduur kosten, een grotere ommezwaai vereisen. Maar het loont zeker de moeite voor de eindgebruiker om dit te doen en zal ook voor hen een extra verkoopargument zijn.Echt waardevolle innovaties leveren een langdurige meerwaarde voor alle belangheb-bendenop. Hierin zit een gelaagdheid, waarbij de kern

wordt gevormd door het systeem dat waarde biedt voor zijn gebruikers. Hieromheen zit een schil waarin de propositie waarde genereert voor de bedrijven. Daaromheen zit weer een schil waarin het totale concept meerwaarde betekent voor de maatschappij. Ontwerpers zijn niet bij machte de maatschappij te herontwerpen, maar kunnen uiteraard wel streven naar innovaties die synergie in waarde bieden over de schillen heen [5]. Voor mensen betekent dat zowel lichamelijk als geestelijk welzijn, en voor de planeet dat zowel de aarde als de maatschappij een goed leefklimaat bieden. Deze ambitie stuurt aan op synergie in welzijn voor zowel de mens als de planeet (in het Engels: synergetic prosperity). De invulling van deze ambitie vraagt in het ontwerpproces een holistische kijk op waardecreatie. Dit betekent nogal wat voor de ontwerpers en de betrokken partijen [5].Juist nu, ten tijde van economische crisis, is het interessant te zien dat het begrip economie recent is gereduceerd tot ‘the art of money-making’ [5]. Door een aantal mensen wordt deze verarming gezien als de hoofdoorzaak van de huidige crisis. Aristoteles definieerde Oikonomia als ‘the art of living and living well’ [6]. In deze klassieke definitie is economie een middel om het welzijn te vergroten. Economie staat in dienst van de mens en zijn leven, in plaats van mensen en hun leven in dienst van de economie [5]. Dit kan dus als men de beslis-singen op basis van de meerwaarde voor de eindgebruiker neemt en afstapt van de ‘Penny wise and Pound foolish’ strategie en daarmee laat zien dat Bouwend Nederland niet hele-maal gek is.

REFERENTIELIJST1. Cramer J., 2009, Brief over de klimaatdoel-

stellingen van dit kabinet, n.a.v. een verzoek tijdens de regelingen van 3 september jl. http://www.vrom.nl/pagina.html?id=16553

2. Bally O., Olie piekt (op het juiste moment), Website : Association for the Study of Peak Oil and Gas (ASPO) http://www.duurzame-ontwikkeling.be/praktijk/2/articles/451

3. http://www.inflationdata.com/inflation/images/charts/Oil/Inflation_Adj_Oil_Prices_Chart.jpg

4. ECN Beleidsstudies, 2009, Energieverslag Nederland 2008, http://www.energie.nl/dossier/gas-olieindu2008.pdf

5. Ouden E.den,, 2009, Het ontwerpen van (meer)waarde, intreerede Technische Universiteit Eindhoven, 23 oktober 2009

6. Cruz I, Stahel A., Max-Neef M. Towards a systematic development approach: building on the human-scale development paradigm. Ecological Economics 68, pag. 2012-2030, 2009.

TM1010_nelissen_1989.indd 11 7-10-2010 11:23:58

BlueFlux®

Advanced motor technology

that reduces energy waste

in pump applications

Zeer efficiënte motortechnologieBlueFlux® is een serie van zeer energiezuinige elektrische motoroplossingen specifiek ontworpen voor pompen. Zoek naar het BlueFlux® label om het energieverbruik van uw pomp tot 60% te reduceren. Meet the energy challenge NOW en bestel de BlueFlux® brochure op:

www.grundfos.com/energy

137180_BlueFlux_NewStandard_Ad_GNL.indd 1 22/09/10 9:50:01

De nieuwe norm binnen pompefficiëntie is er…

SWITCH NAAR BLUEFLUX®

137180_BlueFlux_NewStandard_Ad_GNL.indd 2 22/09/10 9:50:03TM1010_12_13.indd 2 8-10-2010 9:15:57

BlueFlux®

Advanced motor technology

that reduces energy waste

in pump applications

Zeer efficiënte motortechnologieBlueFlux® is een serie van zeer energiezuinige elektrische motoroplossingen specifiek ontworpen voor pompen. Zoek naar het BlueFlux® label om het energieverbruik van uw pomp tot 60% te reduceren. Meet the energy challenge NOW en bestel de BlueFlux® brochure op:

www.grundfos.com/energy

137180_BlueFlux_NewStandard_Ad_GNL.indd 1 22/09/10 9:50:01

De nieuwe norm binnen pompefficiëntie is er…

SWITCH NAAR BLUEFLUX®

137180_BlueFlux_NewStandard_Ad_GNL.indd 2 22/09/10 9:50:03TM1010_12_13.indd 3 8-10-2010 9:15:58