Pomologische reisgids voor Nederland

Deze reisgids is het tweede deel van jubileumboek van de Noordelijke PomologischeVereniging en opgesteld door Jan Veel

Inhoudsopgave

Collectieboomgaarden en pomologische verenigingen 29Buitenplaatsen met boomgaarden 36Fruitmuren 40Het ontstaan van fruitmuren 53Bijzondere frui4muren in Nederland 54Rechte fruitmuren die te bezichtigen 54Enkele bijzondere boomgaarden 63Agrarische musea met aandacht voor de fruitteelt van vroeger 66Museumboerderijen met boomgaarden 71Buurtboomgaarden 75

29

Oude fruitrassen behoren tot ons nationaal bio-cultureelerfgoed.Hetzijnvooraldevelehistorische appel-, peren- en pruimenrassen dieuitdeberoepsteeltverdwenenzijn,maarinhetverledeninonslandgeteeldzijn.Oudefruitrassen kunnen als levend materiaal alleen behoudenblijvendoorzealsbomenincollec-tieboomgaarden op te nemen . Van die bomen kan dan enthout genomen worden, waarmee, door het regelmatig opkweken van jonge bo-men,detoekomstvandiefruitrassenverzekerdis.Eencollectieboomgaardmoetdaaroment-materiaal beschikbaar stellen voor de versprei-ding en handhaving van de betreffende rassen . Zo’nboomgaardkandaaromhetbestebeheerdworden door een publiekrechtelijk orgaan, bij-voorbeeldeenstichting,zodatdecontinuïteitverzekerdis.

De NPV heeft de grootste collectie fruitrassen ophoogstambomenvanNederlandverzameld:de Fruithof in Frederiksoord . Hoogstambomen

hebben het voordeel dat de bomen oud kunnen worden, wat bijdraagt tot het voortbestaan van de rassen . Bovendien is een grote hoogstam-boomgaardvoorbezoekersaantrekkelijk.Maarnaast de NPV hebben ook andere organisaties het initiatief genomen tot de aanleg van collec-tieboomgaarden . Zij hebben collecties van fruitrassen op laagstambomen en in struik-vormaangelegd.Dezeboomvormenwordenechter minder oud .

Hierondervolgteenoverzicht.Develeboom-gaarden van particulieren met fruitcollecties laten we buiten beschouwing, omdat een in-ventarisatieteuitgebreidzouzijnenookom-datnietelkeparticulierbezoekwenst.

Het is aan te raden de websites van genoemde collectieboomgaarden te raadplegen voor actu-eleinformatie,zoalsopeningsdataenentree-prijzen.

Collectieboomgaarden en pomologische verenigingen

Boomgaard Fruithof Frederiksoord 2014.

30

Centrum voor Genetische Bronnen Nederland

HetCGNrichtzichopconserveringengebruikvangroentegewassen,zeldzamelandbouw-huisdierrassen en inlandse bomen en struiken . Eenvandeonderzoeksterreinenisdeappel.Opdezesitestaateenoverzichtvandeappel-collectiesinNederlanddiebekendzijnbijhetCGN:www.appelcollecties.nl/collections.asp.

De Fruithof te Frederiksoord (Fr)

Oudefruitrassen,verzameldengekweektdoorleden van de Noordelijke Pomologische Vereni-ging,zijnondergebrachtindecollectieboom-gaard De Fruithof te Frederiksoord . Op een on-geveer 8 hectare groot terrein is sinds 1995 een grote collectieboomgaard met ruim 800 hoog-stambomen van oude fruitrassen aangelegd . Gekozenisvooreenparkindevormvaneengrote boomgaard met hoogstamfruitbomen rondom een ovale weide . Langs één van de pa-denstaanaanbeidezijdenoudehagenvanlei-peren . Op het terrein staat een druivenkas naar voorbeeld van de Westlandse dubbele kniekas en een grote kas, die geschikt is voor evenementen en tentoonstellingen . De meeste bomenzijninmiddelsvolgroeid.Dezebijzon-derefruittuinwordtgeëxploiteerddoordeStichtingFruithofFrederiksoord.

Rondleidingen: tijdens de Lentefair ieder jaar inmeientijdensdefruittentoonstellingSou-venirsvanEeuwendie1xinde2jaargeorgani-seerd wordt in de maand oktober, altijd in een evenjaar.Opverzoekkanopwoensdageenrondleiding gegeven worden, aanmelding hier-voor gaat via de website www .fruithof-frede-riksoord .nl .

Majoor van Swietenlaan 1b8382 CE Frederiksoord

POMologische Vereniging Noord-Holland (NH)

De POMologische Vereniging Noord-Holland zetzichinvoorhetbehoudvanfruitrasseningroteverscheidenheid,inhetbijzonderindevorm van hoogstamfruitbomen als bijdrage aan het behoud van het typisch Noord-Hollandse landschap . De vereniging is inmiddels ruim 15 jaaractiefenwordtgesteunddoorzo’n800le-den.Eenbelangrijkeactiviteitisookhetonder-houdvandecollectieboomgaardeninEgmonden Middenbeemster . De vereniging stimuleert het behoud van hoogstamfruitbomen in Noord- Holland door middel van diverse activi-teitenzoalscursussenenrassententoonstellin-gen, waarop een keur aan fruit van Noord-Hol-landse fruitbomen wordt gepresenteerd, waar-bij aangeboden fruit kan worden gede ter mineerd . De vereniging geeft een een-voudig kwartaalblad uit .

Secretariaat: Oosterweg M 31482 AH PurmerTel. 06 8123 8094. E-mail: secretariaat@hoogstamfruitnh.com

Collectieboomgaard De Fruithof, Frederiksoord, Beurré Hardy.

31

Collectietuin POM Noord-Holland, Midden-Beemster (NH)

De collectieboomgaard die eind 2003 is inge-richt, bevat ongeveer 300 verschillende appel- en perenrassen, die voornamelijk in de provin-cieNoord-Hollandgeteeldwerden.Sommigenhebbenstreeknamen:Sistermijn,deverbaste-ringvanStGermain,Janbaas,Dirkjespeer,Kruidenierspeerenz.OokziterdePannekoe-kenpeer tussen . Dit is eigenlijk de Zomerriet-peer . Het criterium was dat de rassen mini-maal50jaaroudmoetenzijn.Eengedeeltestaat op hoogstam van 1,80 m, een ander ge-deelteophalfstam.Erisnogeenderdegedeelteop laagstam met spilbomen . De boomgaard heeft 2 groeijaren achter de rug . Alle bomen hebbeneenzeerduidelijkenaamplaat.DeboomgaardligtnettenzuidenvanMidden-beemster .

Te bezoeken op open dagen.Informatie: Jan Bier: 0299-681350

Volgerweg 26, hoek MiddenwegMiddenbeemster

Collectietuin POM Noord-Holland, Abdij Egmond (NH)

OphethistorischeterreinvandeabdijvanEg-mond heeft POM-Noord-Holland kort na haar oprichting een collectieboomgaard mogen aan-leggen . De abdij heeft een mooie oude tuin, waarvanoudsfruitwerdgeteeld.Indezeboomgaardisgekozenvoordeaanplantvanlaagstammenopzwakkeonderstam(M9)zo-datopeenbeperkteruimteeengroteverzame-ling oude fruitrassen aangeplant kon worden . De collectietuin ligt achter de abdijwinkel en is tebezichtigentijdensdeopeningstijdenvandezewinkel.

Vennewatersweg 27 1935 AR Egmond-Binnen

Museum en Museumtuin ‘t Olde Ras (Gld)

De stichting Behoud en Bevordering Fruitcul-tuurverzameltoude,bijzondereennieuwefruitrassen en plant die aan in haar museum-tuin’tOldeRas.Ruim1000verschillendefruitrassenzijnvertegenwoordigdinallesoor-ten fruit die in Nederland in de buitenlucht ge-dijen . Verder organiseert de stichting diverse activiteiten om de fruitteelt te stimuleren met het accent daarbij op de oude fruitrassen . Het museum bevat tevens vele oude fruitteeltge-reedschappen . Ook bomenverkoop van oude rassen en fruitshows . De uitgave van het kwar-taalblad Fructus is sinds 2013 gestaakt .

Openingstijden:woendo9.00-11.30uur/groe-pen vanaf 10 personen op afspraak uitgebreide rondleiding .

Parallelweg Den Helder 1DoesburgPostbus 83, 6980 AB Doesburg Tel. 0651268802

Oude moerbei bij NH kerk, Dokkum.

32

Fruitteeltmuseum te Kapelle (Zl)

In een voormalig gebouw van de lagere land-bouwschool te Kapelle, het centrum van de fruitteelt op Zuid-Beveland, is het Zeeuws fruitteeltmuseum gevestigd . Het museum is een ontdekkingsreis door de geschiedenis van fruit en fruitteelt . Luiken, kijkkasten, authen-tiek gereedschap en een werkende veilingklok maken het museum tot een beleving voor jong en oud .In de museumtuin groeien 170 ver-schillende fruitbomen, vooral oude appel- en perenrassen.Inhetgebouwzijneenmuseum-winkel en een museumcafé . Het museum geeft een mededelingenblad uit .

Annie M.G.Schmidtsingel 14421 TA KapelleTel. 0113–344904

Betuws Fruitteelt Museum (Gld)Particulier museum, onderdeel van recreatie-park Vergarde . Ruim een eeuw geschiedenis van de fruitteelt kunt u bekijken in het Betuws fruitteeltmuseum.Uwaantzichterugindetijdvandevroegerefruittelers.Utreftrealistischetaferelen (met geluid) aan van een fruittelersfa-milie anno 1910 en een veiling uit de jaren vijf-tig.Verderzijnerspecifiekeattributenvandefruitteelttezien,zoalsspuiten,snoeigereed-schap en controleattributen .

Openingstijden: van de paasvakantie tot 1 ok-tober geopend voor groepen groter dan 20 per-sonen,opafspraak/arrangementenmogelijk.Info: www .devergarde .nl .

Erichemseweg 844117 GL ErichemTel. 0344-572017E-mail: info@devergarde.nl

Pomologisch Genootschap Limburg PGL (Lb)

Het Pomologisch Genootschap Limburg (PGL) iseengenootschapdatzichinzetvoorhetbe-houden, bevorderen en uitdragen van de ken-nis over oude (hoogstam)fruitrassen en de Limburgse fruitcultuur . Het PGL is op vele ma-nierenactief.Erwordenent-ensnoeicursussengeorganiseerd,regelmatigexcursiesgehoudenen voorlichting gegeven aan het publiek bij tal vancultureleevenementen.Daarnaastzijnerverschillendewerkgroependiezichtoeleggenop fruitverwerking . Zo is er een werkgroep gas-tronomie en fruit- en sapverwerking . Het ge-nootschap telt 250 leden . Het genootschap be-heertzelfgeenboomgaarden,maarstimuleertde aanplant ervan in Limburg . Het Pomolo-gisch Genootschap Limburg geeft vier keer per jaareennieuwsbriefuitonderdenaam’tKlumpke . Het blad is vernoemd naar de typisch Limburgseappels:hetGronsvelderenEijsde-ner Klumpke .

Pomologisch Genootschap LimburgSteenstraat 136141 AS LimbrichtE-mail: secretariaat@pgl.nu

Fruitpluktuin Haaksbergen (Ov)De site van de fruitpluktuin bevat alle infor-matie over de Fruitpluktuin in Haaksbergen met informatie over de te plukken biologisch geteeldefruitsoorten,voorzienvanvelefoto’sover de activiteiten in boomgaarden te Haaks-bergen . Tevens kan men er informatie vinden overonderhoudenverzorgingvandehoog-stamfruitbomen .

www.fruitpluktuin.nl/fruit/

Ingang Fruitteeltmuseum Kapelle..

33

Nationaal Fruitpark Ochten (Gld)

Het fruitpark is een particulier initiatief van Floor Peters . Op een terrein van ca . 4,5 hectare is een park aangelegd met diverse boomgaar-den . Nu staan er al ongeveer 250 fruitrassen op hoogstam . In en bij het park vinden regelmatig cursussen, workshops en bijeenkomsten plaats die in het teken staan van het nationaal en re-gionaal product waarbij natuurlijk het fruit en de fruitcultuur centraal staan . Het doel is om op een recreatieve manier informatie rondom fruit over te brengen, door middel van een vrij toegankelijk‘fruitpark’,datzowelrassen,teelt-methoden,toepassing,verwerking,enz.per-manent tentoonstelt . Door honderden ver-schillende oude, maar ook nieuwe, fruitrassen tebeherenentepromoten,probeertdeStich-ting Nationaal Fruitpark Ochten een stukje Betuws erfgoed te behouden . Dit door de ver-schillendetechniekenenteeltwijzentedemon-streren .

Toegang gratis.

Bonegraafseweg 594051 CG OchtenTel. 0344-607785info@fruitpark.nl

Stichting FYF, Fruit yn Fryslân (Fr)

In2004werdde‘StichtingFruitynFryslân’op-gericht.Nogaanwezigefruitbomenzijngeïn-ventariseerd . Bekeken is welke soorten en ras-sentraditioneelinFryslânthuishoren.Vervol-gens heeft de stichting jonge bomen van bedreigde rassen laten openten en op locaties aan laten planten . De stichting werkt met vrij-willigersenverzorgtookentcursussen.

Stichting Fruit yn FryslânBoelstraweg 38487 KS Nijelamer

Stichting Schone Fruitteelt (Gld)Bevorderenvanschonefruitteelt.Datwilzeg-gen een bedrijfsvoering die in harmonie is met milieu, natuur en landschap en daarmee ook met de consument .

Elzenkamp 186652 DH Druten

Nationaal Fruitpark Ochten.

34

Dikste perenboom van Frankrijk: Chateau de Vardes bij Vardes (omtrek 6,20 m).

Oudste perenboom van Nederland: Heilig Geesthofje te Den Haag (1647).

Dikste perenboom van Duitsland in Klein Villars bij Pforzheim (omtrek 5,40 m).

35

Stichting IJsselboomgaarden (Ov)

De stichting IJsselboomgaarden is op 9 novem-ber 2007 opgericht en is gevestigd te Deventer . Hetdoelvandestichtingishetduurzaambe-houden van hoogstamfruitboomgaarden in de IJsselstreek, door eigenaren en beheerders met raad en daad te ondersteunen en verder alles te ondernemen om het behoud te bevorderen . Ookondersteuntzedeverwerkingenafzetvanhet fruit . Ze vormt graag de verbindende scha-kel tussen alle boomgaardeigenaren in de IJs-selstreek .

Zie website www.ijsselboomgaarden.nl.

Stichting Fruittuinen Zuid-Kennemerland (NH)Fruittuinen Zuid-Kennemerland is een werk-groep die het onderhoud van fruitbomen sti-muleert . De stichting verspreidt informatie over fruitboomonderhoud en organiseert snoeidagen voor vrijwilligers die het leuk vin-den om op geselecteerde buitenplaatsen in Zuid-Kennemerland fruitbomen te snoeien .

Rijnegomlaan 422111 XP Aerdenhoutfruittuinenzk@gmail.com

Landschapsbeheer Nederland

HetSamenwerkingsverbandLandschapsbe-heerNederlandbestaatuittwaalfzelfstandigeprovinciale organisaties Landschapsbeheer met een landelijk bureau in De Bilt . Met meer dan 250 betaalde medewerkers en 66 .000 en-thousiastevrijwilligerswerkenzijmetkennisvanzakenaanbeheerenontwikkelingvanonswaardevolle landschap dat overal in Nederland tevindenis.Deactiviteitenrichtenzichop35veel voorkomende landschapselementen, waar-onder de hoogstamboomgaard . Men wil dit doenopeenwijzediezeinstandhoudtenrecht doet aan hun historische waarde . In Bra-bantenLimburgzijnertweeandereorganisa-ties aangesloten: Coördinatiepunt landschaps-beheer Brabants Landschap en het IKL Lim-burg .

http://www.landschapsbeheer.nl

Leipeer bij Huize Landzicht te Kerk Avezaath.

36

Nederland kent rond de 1 .300 rijksbeschermde groene monumenten, waarvan 600 buiten-plaatsen.Demeeste,ongeveer550,zijnwette-lijk beschermd als historische buitenplaats . In hetnoorden,oostenenzuidenvanNederlandgaanzevaakterugopadellijkebehuizingen.Inhetwestenenhetmiddenvanhetlandzijnhetde buitenverblijven van patriciërs en rijke kooplieden .

De ruim 600 overgebleven buitenplaatsen vor-men nog maar een klein deel van de ruim 6.000dieerooitzijngeweest.Honderdenbui-tenplaatsenzijninde17een18eeeuwinons

landgebouwd.Velezijngevallenonderdeslo-pershamer . Buitenplaatsopkoper en –sloper Frederik Kaal speelde hier eind 18e eeuw een belangrijkerolbij.Determ‘kaalslag’isterugtevoerenopzijnwerkzaamheden.DezeAmster-damse boekverkoper kreeg de naam een niets-ontziendeslopertezijndiedeterm‘kaalslag’daadwerkelijk inhoud gaf . In feite heeft hij ‘slechts’10buitenplaatsengeslooptenwellicht7 tuinen in een periode van 15 jaar (1775-1790) . Toch is hij de enige bekende speculant die dit opgroteschaaldeedeninzijneentjemeersloopte dan vele anderen bij elkaar .

Fruit en bomen op historische buitenplaatsenWat is een buitenplaats?

37

Buitenplaats en landgoed?Het is niet altijd even duidelijk hoe de termen buitenplaats,landgoed,kasteel,havezate,borg,stins, ridderhofstad, landhuis en buitenhuis zichtotelkaarverhouden.Inrecentepublica-ties geldt de term buitenplaats als overkoepe-lend begrip . De nog bestaande Nederlandse kastelen,borgen,stinzenenhavezatenwordentegenwoordig daarom onder de buitenplaatsen gerekend .

Het begrip buitenplaats kent een wettelijke verankering in het Besluit Rijkssubsidiëring Historische Buitenplaatsen 1988 . Daarin wordt de (historische) buitenplaats gedefinieerd als een ruimtelijk geheel, dat met name wordt ge-vormd door een, eventueel thans verdwenen, in oorsprong versterkt huis, kasteel, buitenhuis of landhuis, met bijgebouwen, omgeven door tuinenen/ofparkmetéénofmeervandevol-gendeonderdelen,zoalsgrachten,waterpartij-en, lanen, boomgroepen, parkbossen, (sier)wei-den, moestuinen, ornamenten . De samenstel-lendeonderdelenvanditensemblezijndooropzetofontwerpvantuinenparkenhet(utili-tair) gebruik historisch en architectonisch met elkaarverbondenenvormenzoeencompo-sitorische eenheid .

Kortergezegdiseenbuitenplaatseenmonu-mentaal huis dat samen met eventuele bijge-bouwen één geheel vormt met de omringende tuinen of parkaanleg . Dit monumentale huis kanduszoweleenkasteelalseenbuitenhuisofeenlandhuiszijn.

Landgoed is een breder be-grip dan buitenplaats . Dit is eengrotebezittingophetplatteland, waar landerijen, bossen, pachters, landbouw en veeteelt onderdelen van zijnendie(vroeger)hetland-goedindeexploitatiemin-stens kostendekkend moes-tenmaken.Eenbuitenplaatskan deel uitmaken van een landgoedmaarerzijnookbuitenplaatsenzonderlande-rijenenerzijnlandgoederenzonderhuisofpark.Erzijndan ook veel meer landgoede-

ren dan historische buitenplaatsen, waaronder de nieuwe landgoederen die tegenwoordig met subsidie worden aangelegd . Omdat er nog veel landgoedereninaanlegzijnennognietgedo-cumenteerdzijn,wordenzehierbuitenbe-schouwing gelaten .

Fruitteelt op buitenplaatsenOp een buitenplaats waren park en tuinen vaakbelangrijkerdanhethuiszelf.Enfruitwas een onmisbaar onderdeel van de tuinen . Naast siertuinen met borders waren er moes-tuinen, compleet met kassen, broeibakken, boomgaard en soms een oranjerie en een tuin-muur met leifruit . De moestuin was vaak een siermoestuin met een combinatie van snijbloe-men, moestuin en fruit .

De fruitteelt op de buitenplaats diende vooral voor het eigen gebruik . Op de oude buiten-plaats gebeurde het beheer door een tuinbaas metzijntuinliedenenknechten.Detuinbaaskonzichonderscheidendoorhettelenvanmeer verfijnde groente en fruit . Het fruit was rijkervansmaak.Doorgebruikvanzg.naan-tjesbomen(kleinevormbomenopzwakkeon-derstam) en leibomen was het fruit ook een lust voor het oog . Veel aandacht werd besteed aan de snoei van fruitbomen, vooral door het creëren van leivormen . Gerichte snoei had het verkrijgen van een goede opbrengst tot doel, maar diende ook om de bomen klein en han-teerbaar te houden . De fruitteelt was erop ge-richt om vruchten te krijgen van de beste kwa-liteit . Men plantte een grote verscheidenheid aanrassen,zodatereengrotevariatieaan

38

smakenwasenerelkseizoenfruitoptafelvandeeigenaarkonwordengezet.Nietdekwanti-teit maar de kwaliteit stond voorop .

Het gekweekte fruit bestond uit verfijnde ras-sen . De schrijvers van oude pomologische handboeken,zoalsKnoop,VanNoortenBer-ghuisrichttenzichvooraloplandgoedeigena-ren en rijke burgers en behandelden daarom vooral de betere fruitrassen . Zoete appels, moesappels en stoofperen waren volksvoedsel en kregen in de oude literatuur weinig aan-dacht .

Als de buitenplaats een onderdeel was van een landgoed,warenervaakafzonderlijkehoog-stamboomgaarden met grovere fruitsoorten . De opbrengst daarvan werd verkocht en diende deeconomischeexploitatievanhetlandgoed.Dergelijke productieboomgaarden ontbraken gewoonlijk bij de buitenplaatsen in het westen en midden van het land .

De boomgaard bij de landgoederen en buiten-plaatsen was meestal volgens een bepaald pa-troon aangelegd . Door geleidelijke vervanging van oude of dode bomen kon in de loop van de jaren van het patroon afgeweken worden, maar

in grote lijnen bleef dit herkenbaar . De typi-sche boomgaard had een rand van peren, een middengedeelte van appels en soms wat kersen enaandezuidkantstondenkleinerebomenzoalspruimen.Notenbomenstondenvaakapart, als onderdeel van de parkaanleg of bij boerderijen op het landgoed .

De kosten van het in stand houden van een buitenplaatsenlandgoedzijntegenwoordigerghoog . De helft van de buitenplaatsen is parti-culierbezit.Eenkwartvandeuitgavengaannaar het in stand houden van het rood (gebou-wen) en driekwart naar het groen (tuinen en

Ontwerp van Hofwijck, Voorburg. Constantijn Huygens liet zich bij het ontwerpen van Hofwijck inspireren door de opvattingen van Vitruvius. Volgens deze Romeinse architect zou een gebouw de verhoudingen van het menselijk lichaam moeten weerspiegelen. Zo kon een ideale harmonie worden bereikt. In het geval van Hofwijck zijn niet alleen de verhoudingen, maar ook het lichaam zelf, in de plattegrond verwerkt. Het huis (links onderaan) is het hoofd en de symmetrische lanen zijn de schouders, armen en benen. Achter het huis liggen 4 gereconstrueerde boomgaarden.

39

park) . De inkomsten van agrarische activitei-tenoplandgoederenzijnveelminder.Hetfruituit de boomgaarden brengt weinig op, terwijl dearbeidskostenomzeteonderhoudenrelatiefhoogzijn.Erisdaaromweinignoodzaakomzete handhaven of te vernieuwen . Begrijpelijk dat veel boomgaarden bij buitenplaatsen en op landgoederen verdwenen .

Bestaande boomgaarden bij buitenplaatsen en op landgoederenGelderland kent de meeste buitenplaatsen: 119, Utrecht114,Overijssel59enZuid-Holland53.De andere provincies enkele tientallen of min-

der . Van de ongeveer 500 buitenplaatsen die rondom Amsterdam hebben gestaan, met nameaandeUtrechtseVecht,inKennemer-landeninhetGooi,zijnerslechtsenkeletien-tallen over .

LiteratuurJaarboekMonumentenzorg1998Buitenplaat-sen . Waanders Zwolle . Rijksdienst voor monu-mentenzorg.Zeist.

Jan Veel

40

Eenboomgaardbijeenbuitenplaats,kasteel,borg,havezate,stateofstinswasvroegereenonderdeel van de park- of tuinaanleg . Veel boomgaardenzijnindeloopvandetijdver-dwenen.Eenaantalisbewaardensomszelfsnogopdeoorspronkelijkeplekaanwezig.An-derezijnopnieuwaangelegdofgereconstru-eerd.Deboomgaardenzijnvaakwaardevollecollectieboomgaarden,omdatzeeengevarieer-deenbijzonderesamenstellingvanoudefruit-rassen kennen .

ToegangHieronder een inventarisatie van buitenplaat-sendietoegankelijkzijnvoorhetpubliek.Devermelde toegang geldt het park of landgoed en niet altijd de tuin om het huis . De boomgaard kanzowelinhetparkalsindetuinbijhethuis

liggen.Inhetlaatstegevalkandezesomsniettoegankelijkzijn.Buitenplaatseninparticulierbezit,diegewoonlijkniettebezichtigenzijn,kunnen op een open monumentendag of een opentuinendagincidenteelopengesteldzijn.Dezezijnnietinhetoverzichtopgenomen.

Inhetoverzichtzijnookbuitenplaatsenopge-nomen die tot voor kort niet toegankelijk wa-ren,maarrecentzijnopengesteldopgrondvanaanmeldingalsNSW-landgoed.Ofdezeopen-stelling al gerealiseerd is, is niet nagegaan .

Hetisverstandigdewebsite(indienaanwezig)van een buitenplaats te raadplegen over data vanopenstellingenbezoekvoorwaarden.Somsis een toegangskaart of donateursbewijs nodig .

Te bezichtigen historische buitenplaatsen met boomgaarden

Boomgaard Verhildersum, Leens (Gr).

41

AllersmaborgAllersmaweg64,9891TDEzingewww.rug.nl/allersmaborg/indexVerwilderdboomgaardrestantaandeoverzijdevan de parkeerplaats . Vrij toegang .

Borg Nienoord Nienoord 1, 9357 AC Leekwww .museumnienoord .nlGrote jonge boomgaard ten noorden de borg aan de laan naar Midwolde .Onderdeel van nog aan te leggen natuureducatiepad .

Borg VerhildersumWierde 40, 9965 TB Leenswww .verhildersum .nlGrote volgroeide collectieboomgaard ten oosten van het borgterrein . Museum . Boomgaard vrij toegang .

EnnemaborgHoofdweg100,9681AJScheemdaBoomgaard en notenboomgaard . Oude leibomen tegen het schathuis . Park vrij toegang .

EwsumOosterburen 1, 9990 AA Middelstumwww .ewsum .infoJonge boomgaard, nieuwe fruitmuur met druivenkas . Park vrij toegang .

FraeylemaborgHoofdweg30-32,9621ALSlochterenwww .fraeylemaborg .nl Jonge boomgaard . Fruitmuur met kas en leifruit . Museum . Park vrij toegang .

HamsterborgSietseVeldstraweg25,9833TADenHamwww .piloersema .nlJonge boomgaard rechts van de borg . Restaurant . Boomgaard vrij toegang .

Huis BreedeBreede 1, 9989 TA Breede (bij Warffum)Oude boomgaard in recreatiegebied . Park vrij toegang .

MenkemaborgMenkemaweg2-4,9981CVUithuizenwww .menkemaborg .nlOude boomgaard met perenberceau . Tuinmuur met druivenkas en leifruit . Wandelkaart voor de tuinen .

RensumaborgRensumalaan3,9962BHUithuizermeedenGrote jonge boomgaard met oude fruitrassen . Landgoed vrij toegankelijk .

Steenhuis’tPad15,9365TANiebertJonge boomgaard achter het huis . Boomgaard vrije toegang .

Menkemaborg, Uithuizen (Gr), perenberceau.

Groningen

42

DekemastateDekemawei 5, 9057 LC Jelsum www .dekemastate .nl Jonge boomgaard met tuinmuur met leifruit . Museum.Entreetegenbetaling.

EpemastateEpemawei8,8633KSYsbrechtumwww .epemastate .nl Jonge boomgaard . Mistletoe in de fruitbomen . Uniekehoutenfruitschuttingtegenoudeschuur . Park vrij toegang .

Harsta-stateHarstawei 25, 9173GA Hogebeintum Grote oude boomgaard op voorterrein, waarop boerderij van de state . B&B in boerderij . Terrein na melding toegankelijk .

Lycklemahuis (gemeentehuis)Hoofdstraat80,9244CRBeetsterzwaagJonge boomgaard achter gemeentehuis . Park vrij toegang .

Martenastate SwarteSingel1,9056PNCornjum(bijLeeuwarden)Kleineboomgaard(zespruimenendrieabrikozen)wordtaangelegd. Vrij toegang .

OranjesteinVanLimburgStirumweg2,8453JEOranjewoudOude boomgaard . Oranjerie . Parkopzondagmiddageninaugustusenseptember open . Wandelkaartje nodig .

PoptastateSlotleane1,9034HMMarssumOvertuin met oude boomgaard . Overtuin in juli en augustus deels vrij toegang .

Slotplaats Foarwurker Wei 3, 9243 JZ Bakkeveen www .natuurmonumenten .nlJongeboomgaardmetzeeroudefruitrassen.Theeschenkerij . Tuinen en park vrij toegang .

Boomgaard bij Dekemastate, Jelsum (Fr.).

Friesland

Drenthe

De BuitenplaatsHoofdweg76,9761EKEeldeJonge boomgaard en perenberceau naast het restaurant . Museum .

De Havixhorst Schiphorsterweg34-36,7966ACDeSchiphorstwww.dehavixhorst.nlBoomgaardintuinbeeldenexpositie. Hotel-restaurant . Park vrij toegang .

Landgoed de KlenckeKlenkerweg 12, 7861 TG OosterhesselenBoomgaard bij de boerderij tegenover de ingang van het huis . Landgoed vrij toegang .

LemferdingeLemferdingelaan 2, 9765 AR Paterswolde Oude boomgaard naast het huis . Landgoed vrij toegankelijk .

MensingeMensingheweg 3, 9301 KA Roden www .mensinge .nl Jonge boomgaard rechts van de gebouwen . Vrij toegang .

43

Overijssel

De ColckhofColckhof 6, Laag-Zuthem www .natuurmonumenten .nl Boomgaarden . Landgoed vrij toegang . Tuinen deels toegankelijk .

De Horte Poppenallee 39, 7722 KW Dalfsenwww .landschapoverijssel .nl Kleine boomgaard achter het huis . Landgoed vrij toegang .

Domein Hof te Dieren Arnhemmerstraatweg 10-16, 6953 AX Dieren www .hoftedieren .nlMoestuin en grote ommuurde wijngaard . Diverse open dagen en landgoedmarkten .

Nijenhuis Nijenhuizerlaan11,7478Diepenheimwww .nijenhuiswesterflier .nl Jonge boomgaard . Dubbellandgoed met Westerflier . Rondleidingen in tuinen tegen betaling, ziewebsite.

OldenhofOppenSwolle7,8325PEVollenhoveGrote oude boomgaarden . Landgoed vrij toegang . Boomgaard en tuinen . Groepsentree .

Saterslo SaasveldRestant van oude boomgaard naast de RK kerk vanSaasveld. Vrijtoegang.

SchellerbergparkSchellerbergweg18,8017BNZwolleBoomgaard. Entreekaartjenodig.

Singraven Kasteellaan 1, 7591 PT Denekampwww .singraven .nl Jonge boomgaard . Museum . Park vrij toegang .

Twickel Twickelerlaan 1, 7495 VG Deldenereschwww .twickel .nl Boomgaard . Leifruit langs de muren van de moestuin . Grote monumentale oranjerie . Museum . Tuinen en oranjerie tegen betaling . Tuin’smiddagsopweekdagengeopend.

Warmelo Stedeke11,7478RVDiepenheimwww .kasteelwarmelo .nl Boomgaard . Tuinen tegen betaling toegankelijk .

Westerflier Deventerdijk 10, 7478 RR Diepenheimwww .nijenhuiswesterflier .nl Dubbellandgoed met Nijenhuis te Diepenheim . Boomgaard . Rondleidingen in tuinen tegen betaling,ziewebsite.

Twickel, Deldeneresch (Ov), oranjerie.

44

Huis BingerdenBingerdenseweg21,6986CEAngerlowww .bingerden .comBoomgaard . Oranjerie . Fruitmuren met leifruit . TebezoekenopdeInternationale kwekerijdagen in juni .

De VanenburgVanenburgerallee 11, 3882 RH Putten www .vanenburg .nlBoomgaard . Hotel-restaurant .

De VollenhofZuiderzeestraatweg417,8091PAWezepwww .vollenhof .nlBoomgaard bij de oude boerderij, behorende bij hethuis(nuzorgboerderijenB&B). Park vrij toegang .

De WiersseWiersserallee 9, 7251 LH Vorden www .dewiersse .nl Boomgaard . Rondleidingenopdonderdagenzaterdag.

Heerlijkheid Mariënwaerdt ’tKlooster5,4153RRBeesdwww .marienwaerdt .nl 4 ha grote boomgaard en unieke monumentale walnotenlaan . Landgoed vrij toegang .

Huis te Brakel Dwarssteeg 2, 5306 BC Brakel www .huisbrakel .nlBoomgaarden . Ommuurdemoestuinmeto.a.kiwi’s.Congrescentrum . Landgoed en moestuin . Moestuinopafspraaktebezoeken. Enkelzondagsopen.

Huis te Hemmen Veldstraat, 6672 MD Hemmenwww .kasteeltuinhemmen .nl Oudeboomgaardenenophetlandgoedzijn600jonge hoogstamfruitbomen geplant . Aan de Belenhamsestraat 6 een voormalig fruitpakhuis . Landgoed vrij toegang . Vanaf parkeerplaats de laan in, bij het bruggetje oude hoogstamboomgaard en een nieuwe boomgaard .

Huis De Velhorst Velhorst 5, 7251 RW Lochem www .natuurmonumenten .nlBoomgaard . Tuin en boomgaard elke donderdag geopend .

Huis Verwolde JonkerEmilelaan4,7245TLLarenBoomgaarden . Tuin en boomgaard elke donderdag geopend .

Kasteel CannenburchMaartenvanRossumplein4,8171EBVaassenBoomgaard . Museum . Park altijd open . In het najaar fruitplukken tegen betaling .

Kasteel DoorwerthFonteinallee 2, 6855 ND DoorwerthNaast het kasteel een originele Betuwse hoogstamboomgaard . Museum . Volg oprijlaan .

Kasteel Doorwerth met boomgaard (Gld).

Gelderland

45

Kasteel Hackfort Baakseweg 8, 7251 RH Vordenwww .natuurmonumenten .nlJonge boomgaard naast de moestuin op de oorspronkelijke plaats . Park vrij toegang . Woensdags geven vrijwilligers toelichting over de tuinen .

Kasteel het Oude Loo Koninklijk park 17, 7315 JA Apeldoorn www .paleishetloo .nl Boomgaard ten noorden van het kasteel Het Oude Loo in het park . Leifruitmuren in paleispark . Museum.Dinsdagt/mzondag. Wandelroute naar kasteel Oude Loo .

Kasteel Middachten Middachten3,6994JCDeSteegwww .middachten .nl Boomgaard . Fruitmuur met leifruit . Museum.Entree.

Kasteel Rosendael Rosendael1,6891DARozendaalBoomgaard . Oranjerie . Museum .

Kasteel SlangenburgKasteellaan 6, 7004 JK Doetinchem www .kasteelslangenburg .nl Oude en herstelde boomgaard . Oude slingermuur . Conferentieoord . Park vrij toegang .

Kasteel StaverdenStaverdenseweg283,3852NVErmeloBoomgaarden . Oranjerie . Landgoed vrij toegang . Brasserie in het kasteel .

Landgoed Huis Sevenaer Markt 25, 6901 AH Zevenaarwww .deelhoven .nlOude boomgaarden op Deelhoven (moestuin van het landgoed) . Landgoedwinkel vrijdag en zaterdagmorgengeopend.

Landgoed Waardenburg en NeerijnenLandgoed tussen de kastelen Waardenburg en Neerijnen met veel boomgaarden. Jonge boomgaard bij Waardenburg . Landgoed toegangviaUIT-spanninghetStroomhuis,Van Pallandtweg 1, 4182 CA Neerijnen

OosterhoutVanBoetzelaerstraat1,6515JDNijmegenwww .buitenplaatsoosterhout .nl Deelvandemoestuinannexboomgaardisbewaard . Tuinmuur met jonge leifruitbomen . Hotel-restaurant . Activiteiten .

Rhederoord Parkweg19,6994CMDeSteegwww .rhederoordoord .nlMoestuinen rechts naast de oprijlaan met appels en peren . Moestuinen vrij toegang .

Schouwenburg Schouwenburg2,8084PE’tHardewww .landgoedhuisschouwenburg .nlBoomgaard . Regelmatig evenementen .

Slot Doddendael Binnenweg2,6644KDEwijkwww .doddendael .nl Boomgaard en rij notenbomen aan de dijk . Hotel-restaurant .

Boomgaard bij Mariënwaerdt, Beesd (Gld).Kasteel Hackfort, Vorden (Gld), vanuit de boomgaard.

46

Sonsbeek Ingang: Zijpendaalseweg 24a, 6814 AD Arnhem (5minutenvanhetCentraalStation)OphetSintJansveldbijhetbezoekerscentrumeen jonge hoogstamboomgaard . Vrij toegang . ’t Velde Rijksstraatweg 127, 7231 AD WarnsveldConferentiecentrum Nederlandse politie met tuinvanbezinningenoudeboomgaardrestantomgeven door beukenhaag . Tuinen alle dagen open .Voorstonden Voorsterweg 139, 6971 KD Brummen www .voorstonden .nl Boomgaard. Opafspraaktebezichtigen.

VelhorstVelhorst 4, 7241 TB Lochemwww .natuurmonumenten .nlNaast de tuinmanswoning een perenboom-gaard . Muren om de moestuin . Landgoed vrij toegang . Moestuinelkedonderdagtebezoeken.

Kasteel DoornenburgKerkstraat27,6686BSDoornenburgwww .kasteeldoornenburg .nlJonge boomgaard naast het kasteel . Museum, restaurant in de voorburcht .

Utrecht

Den HeiligenbergHeiligenbergerweg 5, 3833 AC Leusdenwww .denheyligenberg .nlOude boomgaard . Leifruitmuur . Moestuin met kleinfruit . Park vrij toegang .

Goudestein Diependaalsedijk 19, 3601 GH Maarssenwww .vechtstreekmuseum .nlRelictvandeboomgaardmeteenzeeroudeperenboom, moerbei naast het huis . Park vrij toegang .

Huis Amerongen Drostestraat 10-22, Amerongen www .kasteelamerongen .nl70 m fruitmuur met jonge leibomen . In de tuinen verspreid staande fruitbomen . Oranjerie . Museum . Tuin toegankelijk .

Kasteel Groeneveld Groeneveld 2, 3744 ML Baarn www .kasteelgroeneveld .nlBoomgaard . Nissenmuur met leifruit . Oranjerie . Park vrij toegang .

Kasteel de Haar Kasteellaan1,3455RRHaarzuilenswww .kasteeldehaar .nlBoomgaard De Boswachter op het landgoed . Museum . Landgoed vrij toegang .

Kasteel Linschoten Noord-Linschoterdijk 15, 3461 AC Linschotenwww .huistelinschoten .nlOuderechthoekigemoestuinannexboomgaard . Tuinmuur met jonge leifruitbomen . Park vrij toegang .

Kasteel NijenrodeStraatweg25,3621BGBreukelenwww .nyenrode .nlBoomgaardinhetzuidwestenvanhetpark,op een groot omgracht rechthoekig terrein . Park toegankelijk .

Boomgaard in landgoed Oostbroek, De Bilt (Ut).

47

Kasteel Renswoude Dorpsstraat 3, 3927 BA Renswoude Herstelde historische boomgaard . Tuin vrij toegang .

Landgoed de ReehorstHoofdstraat8,3972LADriebergenhttp://www.antropia.nl/contactOude boomgaard achterin het landgoed . Conferentiecentrum . Landgoed vrij toegang .

Landgoed OostbroekBunnikseweg 25, 3732 HV De Biltwww .utrechtslandschap .nl Jonge boomgaard . Leifruit langs de kloostermuur . Oranjerie . Vrij toegang .

Oud-Amelisweerd Koningslaan 9, 3981 HD BunnikGrote oude boomgaard ten oosten van het huis, nieuwe boomgaard ten westen van de moestuin . Park vrij toegang .

Ridderhofstad HindersteynLangbroekerdijk A 119, 3947 BG Langbroekwww .hindersteyn .nlBoomgaard.Uniekeslangenmuurmetleifruit.Opentuindagen.Entreekaartje.

Sandwijck Utrechtseweg305,3731GADeBiltBoomgaard . Tuin toegankelijk .

Slot Zuylen Tournooiveld1,3611ASOudZuilenwww.slotzuylen.nlTuinen met fruit en fruitmuren . Museum .

Sterkenburg Langbroekerdijk 10, 3972 MD Driebergen www .kasteelsterkenburg .nlBoomgaard . Vervallen fruitmuur . Hotel-restaurant . Tuin toegankelijk .

Vollenhoven Utrechtseweg59,3732HADeBiltwww .landgoedvollenhoven .nl Moestuin met fruit en leimuren met fruit . Open op tuindagen . Verkoop tuinproducten en fruit . Rondleidingen na aanmelding .

Wulperhorst Tiendweg 5, 3709 JP ZeistBoomgaard op het eiland binnen de serpentine-vijver met o .a . walnoot en kers . Landgoed vrij toegang .

Zuylenstein Rijksstraatweg3t/m9,3956CHLeersumwww .boomkroon .nlBoomgaarden . Oranjerie . Kwekerij van oude fruitrassen . Boomkroon . Vrij toegang .

Noord-Holland

Beeckestijn Rijksweg 136, 1981 LD Velsen-Zuid .www .buitenplaatsbeeckestijn .nlJonge kersenboomgaard . Tuinen vrij toegang .

Gooilust Zuidereinde49,1243KL’s-Gravelandwww .natuurmonumenten .nl Boomgaard . Park vrij toegang .

Huis te Manpad Manpadslaan 1, 2105 MA Heemstedewww .huistemanpad .nlJonge boomgaard . Oranjerie en slangenmuur . Rondleidingen in groepsverband na aanmelding .MuiderslotMuidenJonge pruimenboomgaard . Museum . Tuinen vrij toegang .

Sypesteyn, Nieuw-Loosdrecht (NH).

48

NijenburgKennemerstraatweg 280, 1851 BG Heiloowww .natuurmonumenten .nl Jonge boomgaard . Inpandige oranjerie aan de achterzijdevanhetbijgebouw. Rondleidingen na aanmelding .

Kasteel AssumburgTolweg 9, 1967 NG HeemskerkJonge boomgaard op het buitenterrein . Gratis rondleidingen elke dag om 10 .30 uur .

Oude SlotIr . Lelylaan 33, 2103 XM Heemstede Boomgaard bij bijgebouwen . Restaurant .

SypesteynNieuw Loosdrechtsedijk 150, 1230 AA Nieuw-Loosdrechtwww .sypesteyn .nlOude boomgaard . Perenberceau . Museum.Entreevoortuinbezoek.

Wester-AmstelAmsteldijkNoord55,1183TEAmstelveenwww .wester-amstel .nlOude boomgaard en bessentuin . Exposities.Tijdenskantooruren park vrij toegang .

Boomgaard Wester-Amstel, Amstelveen (NH).

Rijnstroom, boomgaard voormalige Marthastichting, Alphen ad Rijn (ZH).

49

Zuid-Holland

Buitengoed DorrepaalWestvlietweg 115, ingang park: Leeuwenberg-hlaan, 2267 AK LeidschendamBoomgaardenoudezwartenootuit1840. Activiteitencentrum op landgoed . Vrij toegang .

De Tempel Delftweg 182, 3046 NC RotterdamHerstelde boomgaard . Park in het weekend vrij toegang .

Dordwijk Dordwijklaan 2a, 3319 AD DordrechtBoomgaarden, tuinmuur en oranjerie . Eenkeerpermaandexcursie o .l .v . IVN-gids .

HofwijckWesteinde 2, 2275 AD Voorburg www .hofwijck .nlGereconstrueerde boomgaard . Wandelkaart .

Huis te Heenvliet met ruïne van kasteel Ravesteyn Stationsweg 1, 3218 AV Heenvlietwww .ruineravesteyn .nlBoomgaarden in het park .

Toegangskaart vanwege expositiebeeldentuin.

Kasteel Oud PoelgeestPoelgeesterweg 1, 2341 NM Oegstgeest www .oudpoelgeest .nlBoomgaard . Hotel-restaurant .

KeukenhofKeukenhof 1, 2161 AN Lissewww .kasteelkeukenhof .nlBoomgaarden en fruitmuur met leifruit . Entree.Vanafmeitotsept. alleen op maandag rondleiding .

Kasteel RhoonDorpsdijk 63, 3161 KD RhoonPerenberceau in de tuin achter het kasteel . Restaurant . Tuinen beperkt toegankelijk .

Landgoed Mildenburg Hoflaan 13, 3233 AN Oostvoornewww.zuidhollandslandschap.nlOude boomgaard met 20 jonge fruitbomen en gerestaureerde tuinmuur . Park vrij toegang .

Park RijnstroomRaadhuisstraat, Alphen aan den RijnOude boomgaard naast het vroegere kinderhuis, nuappartementencomplex.VoormaligcomplexMarthastichting. Park vrij toegang .

Te Werve Van Vredenburchweg 101, 2283 TC RijswijkBoomgaard uit 2005 met historische fruitrassen . Oudetuinmurenzijnhersteld.Orangerie. Landgoed vrij toegang .

Hofwijck, Voorburg (ZH).

Zeeland

Thoornvliedt/ToorenvliedtKoudekerkseweg 129, MiddelburgBoomgaard . Park toegang met kaartje, verkrijgbaar bij het IVN Zeeland .

50

Buitenplaats Anneville ParkaanAnnevillelaan101,4858RAUlvenhoutwww .landgoedanneville .nlRestanten van boomgaarden in voormalige buitenplaats . Park vrij toegang .

Baest Dr . Jan van Mortellaan 13, 5091 JJ Oirschotwww.food4bees.com/projecten/landgoed-baestBoomgaardmetingezaaideondergroeimetbijenplantenmengsel . Landgoed vrij toegang .

Kasteel GemertRidderplein 17, 5421 CW Gemert Boomgaarden . Landgoed vrij toegang . Groepsrondleidingen op afspraak bij VVV Gemert .

Kasteel Geldrop Mierloseweg 1, 5662KA Geldropwww .kasteelgeldrop .nlBoomgaard in kasteeltuin en deels ommuurde boomgaard (met leifruit) ten westen van de oprijlaan . Oranjerie . Park vrij toegang .

Kasteel BouvigneBouvignelaan 5, 4836 AA Bredawww .landgoedbouvigne .nlJongeboomgaardaandezuidzijdevanhetpark. Park vrij toegang .

Kasteel de NemelaerKasteellaan2,5076REHaarenwww .kasteelnemelaer .nl Achter de kasteelhoeve een gerestaureerde hoogstamboomgaard . Vrij toegang .

Kasteel HeeswijkKasteel 4, 5473 VA Heeswijk-Dintherwww .kasteelheeswijk .nlTenwestenvanhetkasteelmoestuinannexboomgaard . Museum .

Kasteel Henkenshage Laan van Henkenshage 3, 5492 BH Sint-OedenrodeBoomgaarden . Hotel-restaurant .

Landgoed Pettelaer Ingang aan parkeerplaats Pettelaer aan de Oude GestelsewegtenzuidenvanDenBoschBij boerderij walnotenboomgaard en restanten van hoogstamboomgaard . Vrij toegang .

Kasteel Tongelaar Tongelaar12en16,5451HSMillbijNijmegenBoomgaard . Leiperen tegen de muren van het kasteel . Restaurantenexpositieruimte. Vrij toegang .

Kasteel CranendonckCranendonck2,6027RKSoerendonkBoomgaardopdezichtbaargemaaktefundamenten van een middeleeuws kasteel . Terrein vrij toegang . Iets ten oosten van het huidige kasteeltje Cranendonck aan de Bulder Aa .

Noord-Brabant

Boomgaard bij kasteel Geldrop (NB).

51

Limburg

Château NeercanneCannerweg 800, 6213 ND Maastrichtwww .chateauhotels .nl Jonge boomgaard voor het kasteel met o .a . kweeperen.Eigenwijngaardvoorhetkasteel. Hotel-restaurant . Tuinen toegankelijk .

Château St. Gerlach Joseph Corneli Allee 1, 6301 KK Valkenburg aan de Geulwww .chateauhotels .nlIn de kloostertuinen een hoogstamfruitarboretum . Hotel-restaurant . Tuinen vrij toegankelijk .

Kasteel de BercktDe Berckt 1, 5990 PD BaarloBoomgaarden . Restaurant . Verblijf met groepsaccommodatie .

Huize GroenenbergOnder de Bomen 2, 6017 AL Thorn Gerestaureerdeboomgaard.Tuintebezichtigen.

Jachtslot de MookerheideHeumensbaan 2, 6584 CL Molenhoek www .mookerheide .nlTenwestenvandeverdieptetuinbevindtzicheen kleine boomgaard . Hotel-restaurant .

Kasteel GenbroekKasteel Genbroekstraat 18, 6191 KT Geverik Boomgaard ten noorden van het pad in het verlengde van de oprijlaan . Park vrij toegang .

Kasteel Genhoes OudValkenburg5,SchinopGeulBoomgaarden. Tuinentebezichtigen.

Kasteel Grasbroek Bornerweg 33-35, 6141 BJ GuttecovenOude boomgaard naast het kasteel . Kasteel is vakantiehuis . Tuinen vrij toegang .

Huis GronsveldRijksweg 68, 6247 AK Gronsveld Jonge boomgaard met enkele oude bomen . Evenementenparkvrijtoegang.

Kasteel Rijckholt Kasteelstraat15,6247EAGronsveldwww .koetshuiskasteelrijckholt .nl Herstelde oude boomgaard . Hotel-restaurant .

Kasteel Ter Worm Terworm 5, 6411 RV Heerlen Boomgaarden in het landgoed en de omgeving . Landgoed vrij toegang .

Kasteel Wijlre/Hedge HouseKasteel Wijlreweg 1, 6321 PP Wijlre Boomgaard. Tuinentebezichtigen.

VaalsbroekVaalsbroek 5, 6291 NH Vaalswww .kasteelvaalsbroek .nl Jonge boomgaard . Hotel-restaurant .

Vaeshartelt Weert 23, 6222 PG Maastrichtwww .vaeshartelt .nlJonge boomgaard bij boerderij naast het slot . Indezg.geheimetuino.a.notenenkweeperen. Conferentiecentrum . Park vrij toegang .

Kasteel De Berckt, Baarlo (Lb).Huize Groenenberg, Thorn (Lb).

52

Oude moerbei op de binnenplaats van de Openbare Bibliotheek van Breda.

Oude moerbei Huize Bijdorp, Voorschoten.

Oude moerbei Huis de Tempel, Rotterdam.

53

Het ontstaan van fruitmurenMet het simpelweg tegen een muur planten van een fruitboom neemt de geschiedenis van het leifruit een aanvang . In 1561 wordt beschreven welk effect de warmte van een muur heeft op de rijping van vijgen en aalbessen . Hier wordt nog niet gesproken over aanbinden, buigen, lei-denensnoeien.Erwordtveronderstelddathetkoudereklimaatindezeventiendeenachttien-deeeuwhetbelangvanditsoort‘warme’tech-nieken vergroot heeft; de lagere gemiddelde temperaturen van de toen heersende ‘kleine ijstijd’zoudeontwikkelingervanbespoedigdhebben.Vanafhetmiddenvandezeventiendeeeuw was er vooral in Frankrijk een snel groei-ende en levendige belangstelling voor leifruit . In de tuinen van Lodewijk de Veertiende (1680) werd het toegepast door de tuinbaas Jean de la Quintinye . In de achttiende eeuw waren in Holland siermuren waartegen leibomen ge-kweektwerden,eenwarerage.Sierlijkheidennut werden verenigd tot een nieuw concept . Aan het eind van de achttiende eeuw nam de belangstelling voor de warme teelt van leifruit, waarschijnlijk door het verbeteren van het kli-maat, af . Alleen in Frankrijk werd rond de overgang naar de negentiende eeuw in de lijn van de La Quintinye doorgewerkt aan de ver-betering van bestaande snoeimethodes . Hier werd de basis gelegd voor de beredeneerde snoei, een begrip dat in de loop van de negen-

tiendeeeuwinheelNoordwest-Europasteedsmeer ingang kreeg .

Deberedeneerdesnoeiis,kortgezegd,eropge-richt een boom niet vrij te laten groeien en ver-volgens te snoeien, maar van jongs af aan elke tak met een voorbestemde functie op te kwe-ken . Al redenerend bouwde de tuinman jaar in jaaruiteenframevanhoofdtakken,dezg.ge-steltakken, op . Hierop werd bloesemhout en dus vruchthout opgekweekt, dat ieder jaar weer door snoeitechniek werd vernieuwd . Zo kon er jaarlijks door snoeien al aan de oogst van het volgende jaar gewerkt worden . Het be-redeneren van de snoei bracht systematiek in het snoeiwerk, waarmee de leivorm logischer en efficiënter opgebouwd werd en de oogsten aanzienlijkvergrooteninkwaliteitverbeterdwerden . Na de staatskundige scheiding van Ne-derland in 1840 bleef België de Franse ontwik-kelingen in snoeitechniek en pomologie op de voet volgen, in tegenstelling tot de Noordelijke Nederlanden.Vanaf1865ontwikkeltzichinVlaanderen een milde missiedrang om de bere-deneerdesnoeiwijzenaarhetnoordentever-breiden.ErontstondeninBoskoopenAmster-dam boomkwekerscentra van leifruitcultuur . Aan het einde van de negentiende eeuw kwam vanuit Duitsland Nicolas Gaucher, een boom-kweker met een eigen tuinbouwschool, die veel publiceerde over de espalierteelt (leiboomteelt) . In die periode begonnen bloemen in de siertuin groente en fruit te verdringen . Na de jaren vijf-tig van de vorige eeuw bleef het leifruit als een museale curiositeit over op historische buiten-plaatsen . Huis te Manpad in Heemstede heeft een beroemde leifruitmuur . Op 's-Graveland zijntweeslangenmuren,t.w.opSchaepenBurghenopHilverbeek.Eneenvooroverhel-lendestaatinhetSpanderswoud.

Johan van Galen Last

Retranchementmuur Huis Berbice, Voorschoten (ZH).

54

Bijzondere fruitmuren in NederlandOmhet‘moeilijke’fruit,alsluxehandperen,perzikenenabrikozentebeschermen,zeopti-malegroeiconditiestebiedenenzeinbeschut-te omstandigheden sneller te laten rijpen, ken-de men al in de 17e eeuw rechte en gebogen fruitmuren . De laatste werden wegens hun vorm ook wel slinger- en slangenmuren ge-noemd . Hier stonden de leibomen en -struiken meer uit de wind, in een microklimaat dat de

rijping van het fruit bevorderde . Vooral in de 18eeeuwzijnzg.slangen-,slinger-,retranche-menten- en meandermuren op buitenplaatsen, landgoederenenbijkastelengebouwd.Ditzijnheelbijzonderefruitmurenendemurendienogbewaardzijngebleven,zijnvrijwelallemaalerkend als rijksmonument . Op de volgende plaatsenzijnzeaanwezig:

Buitenplaats SpaarnbergWüstelaan76,2082ADSantpoort-ZuidVroeg-19e-eeuwse muur . Geen leifruit .Tuin maakt deel uit van het Burgemeester Rijkenspark .

Het Stroot te TwekkeloStrootsweg401,7547RWEnschedeRestant van tuinmuur uit 1925 . Geen leifruit . Landgoed vrij toegang .

Hilverbeek Leeuwenlaan 3, 1243 KA ‘s-GravelandSlangenmuurvermoedelijkrond1730gebouwd.Beplant met leifruit . Vrij toegang .

Landgoed Beeckestijn Rijksweg 136, 1981 LD Velsen-ZuidEind-18e-eeuwseslangenmuur,opnieuwbeplant met leifruit . Landgoed vrij toegang .

Huis te Manpad Manpadslaan 1, 2105 MA te Heemstedewww .huistemanpad .nlHeeftdelangsteslangenmuurvanWest-Europa(209 meter), die al voorkomt op een kaart uit 1730 . Beplant met leifruit . Tuinen na aanmelding in groepsverband tebezichtigen.

Landgoed Schaep en Burgh Noordereinde58–60,1243JJ’s-GravelandSlangenmuuruitcirca1730.Beplantmetleifruit . Landgoed vrij toegang .

Ridderhofstad Hindersteyn Langbroekerdijk A 119, 3947 BG Langbroekwww .hindersteyn .nlSlangenmuuruit1982.Beplantmetleifruit.Bezichtigingtuinopopendagen. Rondleidingen voor groepen op afspraak .

Slangenmuur

Eenslangenmuurisgebouwdmeteenslinge-rende lijn die overal even dik is . Door de slinge-rende vorm wordt een stabiele muur verkregen zonderdatersteunberengemetseldhoeventeworden . De bochten vormen beschutte plaat-sen, waarin windgevoelige planten of struiken,

bijvoorbeeld leiboompjes, gepoot kunnen wor-den.Alsdeslangenmuurophetzuidenisge-plaatst, ontstaat daar een microklimaat waarin het mogelijk is om (sub)tropische struiken te plantenzoalsvijgen.Uiteraardisdeslangen-muurookzeergeschiktvoordruiven.Eenan-derenaamvoorslangenmuurisabrikozen-muur .

55

Slingermuur

Sommigeslangenmurenhebbennietrondin-gennaartweekanten,zodatdemuuralshetware kronkelt, maar hebben pijlers waar geron-demurentussenzijngemetseld.Dezezogehe-

ten slingermuren worden soms slangenmuren genoemd, maar soms wordt er onderscheid ge-maakt tussen een slangenmuur en een slinger-muur op basis van het verschil in vorm .

Bestaande slingermuren

UtrechtAchterpandSchalkwijkstraat11,UtrechtEenslingermuuruitcirca1735,enigestedelijkevariant . Zonder leifruit . Openbaar terrein .

HeemstedeGlipper Dreef 199, 2104 WG Heemstede TenoostenvanderuïnevanBrederode,deelsgewijzigdeslingermuur.Zonderleifruit. In openbaar park .

Huys ten DonckBenedenrijweg 461, 2983 LA Ridderkerk18e-eeuwse slingermuur . Museum . Toegangskaartje vereist .

Huis Sparrendaal Hoofdstraat87,3971KEDriebergen-RijsenburgGerestaureerde en opnieuw beplante muur uit 1758 . Landgoed vrij toegang .

Huize Cromvliet Beetslaan 251, 2281 TH RijswijkIn 2009 gerestaureerde slangenmuur . Zonder leifruit. Niettebezichtigen.

Kasteel Slangenburg Kasteellaan 2, 7004 JK DoesburgOudemuurzonderleifruit. Landgoedvrijtoegang .

Landgoed Clingendael Clingendael 7, 2244 VH WassenaarGerestaureerde slingermuur uit 1730 . Landgoed vrij toegang .

Ned. Hervormde kerkDorpstraat 51, 3461 CR LinschotenNu erfscheiding . 18e eeuw . Plaatselijk bekend als abrikozenmuur.Zonder leifruit . Vrij toegang .

Clingendael, Wassenaar (ZH).

‘t Oude Hof Hoflaan 1, 1861 CP BergenSlangenmuurannexmoestuinmuur,18eeeuw.Geen leifruit . Vrij toegang .

Slot Zuylen Tournooiveld1,3611ASOudZuilenHeeft een bekende slangenmuur uit 1742 (120 meter lang) . Beplant met leifruit . Museum .

Huis te Manpad, Heemstede (NH).

56

LinschotenZuidelijkvandeGroteofSint-JanskerkteLinschoten18e-eeuwse slingermuur, vermoedelijk rond 1770 gebouwd . Zonder leifruit . Vrij toegang .

Retranchementmuur

Buitenplaats Marlot Leidsestraatweg 75, 2594 BB Den HaagMuur uit 1725 met jongere steunberen . Zonder leifruit . Vrij toegang .

Huis Berbice Leidseweg 225, 2253 JA VoorschotenRetranchementmuur uit circa 1700 . Zonder leifruit. Niettebezichtigen.

Deretranchement(en)muurwordtalseenzeld-zamevariantvandeslangenmuurgezien.Bijdezemuurontbreekteengolvendverloop.In

plaats daarvan heeft de muur terugspringende rechte muurvlakken die onderling verbonden zijnmeteenschuinehoek.

Retranchementmuur buitenplaats Marlot, Den Haag (ZH).

Meandermuur of nissenmuur

Dezemurenhebbennisseninterugspringenderechte hoeken .

MaarsenHerengracht20–22,Maarssen,tussendehuizenRaadhoven en De Boomgaard1e helft 18e eeuw . Zonder leifruit . Niettebezichtigen.

Huis Groeneveld Amsterdamsestraatweg42,3741GSBaarnBepleisterde en opnieuw net leifruit beplante muur 1730 . Museum . Landgoed vrij toegang .

Queekhoven Zandpad 39-40, BreukelenMeandermuur uit circa 1738 . Niettebezichtigen.

Huis Groeneveld, Baarn (Ut).

Zizagmuur Eenanderebijzonderevormisdezigzagmuur,waarbij de nis bestaat uit twee muurdelen in hoeken van 45 graden . Hiervan is in Nederland geenexemplaarovergebleven.

Slingermuur bij kerk Linschoten (Ut).

57

Kasteel DuivenvoordeLaan van Duivenvoorde 4, 2252 AK VoorschotenCirkelvormige tuinmuur, opnieuw beplant met leifruit . Museum .

Kasteel Loenen GroteAllee4,6677MASlijk-EwijkVervallenhalfrondeabrikozenmuur.Zonderleifruit . Landgoed vrij toegang .

Meer en Bos Heliotrooplaan 5, 2555 MH Den HaagRestant van halfronde tuinmuur . Zonder leifruit . Landgoed vrij toegang .

Ronde muren

Beeckesteyn, Velsen-Zuid (NH).

Slot Zuylen, Oud-Zuilen (Ut)

Buitenplaats Schaep en Burgh, ‘s-Graveland (NH)

Ridderhofstad Hindersteyn, Langbroek (Ut).

Huis Sparrendaal, Driebergen-Rijsenburg (Ut).

58

Dekema State Dekemawei 5, 9057 LC Jelsum www .dekemastate .nlNieuwe tuinmuur met leifruit . Museum .

Staniastate Rengerswei98,9062EJOenkerkwww .staniastate .nlHouten wand met leifruit . Park vrij toegang .

Oranjewoud Lindelaan 1, 8453 JD OranjewoudOvertuin met lange leimuur maar met slechts enkele leibomen . Vrij toegang .

Oranjestein VanLimburgStirumweg2,8453JEOranjewoudTuinmuur met kweekbakken, leifruit en druivenkas . Zondagmiddag van half juni tot oktober opengesteld . Wandelkaart vereist .

Rechte fruitmuren met leifruit in

buitenplaatsen die te bezoeken zijnVeel buitenplaatsen kennen muren langs of rondomdemoestuin.Eenaantalisookge-bruikt om er leifruit tegen te planten . Hier een overzichtvannogaanwezigefruitmurendienog(weer)beplantzijnmetleifruitendietebe-

zoekenzijn.Fruitmurenvanbuitenplaatsendieniettebezichtigenzijnofwaarvandemurengeenleifruitbeplantinghebben,zijnnietinditoverzichtopgenomen.

Groningen

borg Ewsum, Middelstum (Gr)

Borgplaats EwsumOosterburen 1, 9990 AA Middelstum www .ewsum .infoNieuwe fruitmuur met druivenkas . Jonge boomgaard . Vrij toegang .

Menkemaborg Menkemaweg2,9981CVUithuizenwww.menkemaborg .nlTuinmuur met druivenkas en jong leifruit . Museum .

Dekema State, Jelsum (Frl).

Oranjewoud (Frl).

Friesland

59

Buitenplaats Laag OorsprongVan Borsselenweg, 6862 BJ OosterbeekFruitmuur . Landgoed vrij toegang . Tuinentebezoekenopwoensdag-, zaterdag-enzondagmiddag.

Huis BingerdenBingerdenseweg21,6986CEAngerlowww .bingerden .comFruitmurenmetleifruit. TebezoekenopdeInternationale kwekerijdagen in juni .

Huis te BrakelDwarssteeg 4, 5306 BC Brakelwww .oudemoestuin .nlOmmuurde moestuin waarbij tegen de muur kleinfruit is geplant . Vrij toegang .

Kasteel DoorwerthFonteinallee 2, 6855 ND Doorwerth Gerestaureerde tuinmuren . Museum .

Kasteel MiddachtenMiddachten3,6994JCDeSteegwww .middachten .nlTuinmuren met veel leifruit . Museum .

Landgoed het Ross Rossweg 12-14, 7245 NK LarenTuinmuren met leifruit . Hotel-restaurant .

Paleis Het Loo Koninklijk park 1, 7315 JA Apeldoorn www .paleishetloo .nlGereconstrueerde fruitmuren . Museum .

BoschwijkHeinoseweg 11, 8026 PA ZwolleFruitmuur . Wandelen toegestaan .

Den Aalshorst Rechterensedijk 8A, 7722 HB DalfsenTuinmuur uit 1874 als scheiding van siertuin en moestuin . Landgoed vrij toegankelijk voor wandelaars .

Den AlerdinckDeAlerdinckweg1,8055PELaag-Zuthem Landgoed vrij toegang .

Huis Den Berg Heinoseweg 4, 7722 JP Dalfsen www.havezatedenberg.nlFruitmuur . Restaurant . Park vrij toegankelijk .

De BellinckhofWierdensestraat 208, 7604 BR Almelo Landgoed vrij toegang .

Kasteel Twickel Twicklerlaan 11, Twickelwww .twickel .nlTuinmuren met leifruit . Museum .

Kasteel WeldamDiepenheimseweg 114, 7475 MN Markelowww .weldam .nlTuinmuren met leifruit . Entreetuinenopwerkdagen tegen betaling .

Overijssel

Kasteel Weldam, Markelo (Ov).

Kasteel Middachten (Gld), De Steeg, kabinet met tuinmuur.

Gelderland

60

Oude moerbei in Kerk-Avezaath.

Oude moerbei Morus-nigra Roelof Hartplein, Amsterdam.

Oude moerbei Nesserdijk, Rotterdam.

61

Utrecht

Bartimeushage, onderdeel van landgoed HydeparkDriebergsestraatweg 34, 3941 ZX DoornHistorische moestuin met gerestaureerde en opnieuw beplante tuinmuren . Alle dagen open .

Buitenplaats HeiligenbergHeiligenbergerweg 5, 3833 AC Leusdenwww .denheyligenberg .nlTheehuis en moestuin met gerestaureerde en opnieuw beplante fruitmuur . Vrij toegankelijk .

Hoog Beek en RooijenDriebergseweg 1, 3798 JA Zeist Fruitmuur . Park vrij toegang .

Huis AmerongenDrostestraat 10-22, Amerongenwww .kasteelamerongen .nl70 m lange fruitmuur met jonge leibomen . Museum.Entree.

Kasteel Linschoten Noord Linschoterdijk 21, 3461 AC Linschotenwww .huistelinschoten .nlFruitmuur met jonge leifruitbomen . Invoorjaarenzomerzijnermaandelijks rondleidingen door parkbos en landgoed .

Landgoed VollenhoveUtrechtseweg59,3732DeBiltwww .landgoedvollenhove .nlMoestuinen met tuinmuren met leifruit . Tebezichtigenoptuindagen.

Kasteel Linschoten (Ut).

Noord-Holland

BoekesteynNoordereinde 54-65, 1243 JR ‘s-Graveland Landgoed vrij toegang .

Buitenplaats BerkenrodeHerenweg 133, 2106 MG Heemstede Fruitmuur . Het terrein kunt u een stukje oplopen .

Huis Gooilust Zuidereinde 49, 1243 KL ‘s-Graveland Tuinmuur uit 1823 . Landgoed vrij toegang .

Huis te ManpadManpadslaan 1, 2105 MA Heemstedewww .huistemanpad .nlFruitmuren met oude leifruitbomen . Ook een lange slangenmuur . Rondleidingen in groepsverband in de tuinen na aanmelding .

JagtlustLeeuwenlaan42,’s-Gravelandwww .natuurmonumenten .nlHouten fruitschutting, beplant met leifruit . Landgoed vrij toegang .

Leyduin 2eLeijweg,2114BGVogelenzangMoestuin met gerestaureerde en opnieuw beplante fruitmuur . Vrij toegang . Ingang tegenover het Juffershuis .

Pinetum Blijdenstein Van der Lindenlaan 125, 1217 PJ Hilversum www .pinetum .nlWarmtemuur voor de kweek van leifruit . Rond 1880 . Op woensdag is toegang gratis .

Schaep en BurgNoordereinde58-60,1243JJ’s-Gravelandwww .natuurmonumenten .nlFruitmuur . Vrij toegang .

62

Zuid-Holland

DordwijkDordwijklaan 2a, 3319 AD Dordrecht Eénkeerpermaandexcursieo.l.v.IVN-gids.

Buitengoed DorrepaalWestvlietweg 115, 2267 AK Leidschendam-Voor-burg, ingang Park LeeuwenberghlaanActiviteitencentrum met ommuurde moestuin op voormalig landgoed . Vrij toegang .

Hofje van AerdenKerkstraat 67, 4141 AV Leerdam Opnieuw beplante leifruitmuur . Woensdagmiddagenzaterdagmiddagopen.

Hofje van PauwPaardenmarkt 54, 2611 PC DelftFruitmuur.Erstaatookeenoudemonumentalemoerbei. Vrijtebezichtigen.

KeukenhofStationsweg166A,2161AMLissewww .kasteelkeukenhof .nlMoestuin met fruitmuur . In het voorjaar alle dagen geopend, vanaf mei tot sept . Alleen op maandag rondleiding .

RhijngeestRhijngeesterstraatweg 13, 2342 AN Oegstgeest Gerestaureerde 18e-eeuwse tuinmuur met nieuwe leifruitbeplanting . Park vrij toegang .

Villa AugustusOranjelaan 7, 3311 DH DordrechtBij de grote oude watertoren (nu hotel) en pompgebouw (nu restaurant), moestuinen, fruitmuren met leifruit, een boomgaard en fruithagen . Vrij toegang .

Leyduin, Vogelenzang (NH). Landgoed Dordwijk, Dordrecht (ZH).

Noord-Brabant

Buitenplaats MattemburghAntwerpesestraatweg 185, Hoogerheidewww .brabantslandschap .nl Tuinmuur . Deels vrij toegang, deels kaartje nodig via oranjerie .

Kasteel Geldrop Mierloseweg 1, 5662 KA Geldrop www .kasteelgeldrop .nl18e-eeuwse tuinmuur met rollaag . Wordt opnieuw beplant . Museum .

Kasteel GemertRidderplein 17, 5421 CW GemertMuur met leifruit . Landgoed vrij toegang . Groepsrondleidingen en op afspraak bij VVV Gemert .

Kasteel Tongelaar Tongelaar12en16,5451HSMillbijNijmegenLeiperen tegen de muren van het kasteel . Restaurantenexpositieruimte.Vrijtoegang.

Klooster Nazareth Binderseind 34, 5421 CJ Gemert Fruitmuur in tuin van leegstaand klooster, deels museum . Vrij toegang .

63

Abelstok tussen Mensingeweer en Wehe-den Hoorn (Gr)

De grote boomgaard van Abelstok is nog tot het middenvandejarenzeventigin'bedrijf'geweest . Daarna is hij verwilderd . Omstreeks 1980 was de boomgaard eigendom van de StichtingLandschapsbeheerGroningen.Hetiseen prachtige verwilderde boomgaard die in de loop van de jaren is veranderd in een soort sprookjesbos . In het najaar valt het rijpe fruit massaal met doffe ploffen van de bomen op de bosgrond . Tussen de oude fruitbomen, in grillige vormen en met dikke stammen, groeien allerleianderebomenenplanten.Naastzg.HeidemijrassenalsBramley’sSeedlingenGeleGoudreinette, staat er ook een aantal bomen vandezeldzameSchuttersreinette. Vrij toegang .

Amaliaboomgaard te Uffelte (Dr)

De boomgaard behoorde bij de tot woonhuis verbouwdeboerderijaandezuidzijdevandeboomgaard . Tot 1995 stonden hier negen fruitbomen, voornamelijk halfstammen, omzoomddooreenmeidoornhaag.In2004washiervan nog een oude perenboom over .

Landschapsbeheer Drenthe plantte in 2005, samen met basisschoolleerlingen, de boomgaard opnieuwinmetzg.Sprenger-rassen,naaraanleiding van de geboorte van prinses Amalia, dekroonprinses.ProfessorSprenger(1881-1958),hoogleraar tuinbouwplantenteelt in Wagenin-gen, ontwikkelde in de jaren 30 van de vorige eeuw nieuwe appelrassen die hij de namen van de koninklijke familie gaf, onder andere Prinses BeatrixenPrinsesIrene.VaakwarenhetkruisingenmetCox’sOrangePippinenJonathan . De NPV heeft de geënte bomen geleverd aan de Amaliaboomgaard . Het enthout vandeSprenger-rassenwasjarengeledenmeteen omweg, via de National Fruit Collection in Brogdale (GB), teruggekeerd in Nederland, eigenlijk net als de koninklijke familie na WO II, en door een lid van de NPV opgeënt . Vrij toegang .

Armenboomgaard bij Culemborg (Gld)

TenwestenvanhetfortWerkaan’tSpoelindeGoilberdingerwaard, niet ver van Culemborg, ligteenbijzonderehoogstamboomgaard:deArmenboomgaard . De boomgaard ligt in de uiterwaarden van de Waal, omgeven door een zomerdijk.Honderdjaargeledenwasde

Enkele bijzondere boomgaarden

Abelstok (Gr). Amaliaboomgaard, Uffelte (Dr).

64

Armenboomgaardinbezitgekomenvanderooms-katholieke kerk in Culemborg en de opbrengstgingnaardearmen.Erstaanhoogstambomen van verschillende oude rassen . Iedereen mag er nu fruit plukken of oprapen . Nog steeds groeien er oude appel- en perenras-senzoalszoeteBloemée,Sterappel,Jasappel,Gieser Wildeman en Noord-Hollandse Suikerpeer.Onderdebomengrazenschapen.Hetgebiedmetbijzonderelandschapselemen-ten,zoalsdeArmenboomgaardendebegeleidende knotwilgenrij, blijft vrij toegankelijk .

De vruchtentuin te Warnsveld (Gld)

De vruchtentuin is omstreeks 1905-1908 aange-legddoordezustersA.D.J.VerLorenvanThe-maat (eigenaresse) en A .C . VerLoren van The-maat.Deaanlegisuitgevoerdmetzelfgeëntplantgoed, mede als proef voor de latere aanleg van de befaamde fruitkwekerij ‘de Bruninks-weerd’achterhetVeldesebosteWarnsveld.Doordattelkenszeeroudeexemplarenuitvie-len, was het vruchtbomenbestand de laatste tientallen jaren enorm uitgedund . Om daar toch iets aan te doen werden her en der een paar boompjes bij geplant . In 2000 betrof dat drieboompjesvaneenzeldzaamnieuwappel-rasde‘Tukker’,uitliefhebberijgewonnendoorN . Hubbeling uit Wageningen, destijds dona-teurvandeStichtingWarnsveldseMonumen-ten . Na jarenlang achterstallig onderhoud is eeneersteaanzetgemaaktomdeboomgaardteherstellen o .a . door het aanplanten van een an-derzeldzaamappelras,de‘IJsselpronk’,datdes-tijds door mej . A .D .J . VerLoren van Themaat is ontwikkeld en afkomstig is van een boerderij in Warken . Ook is een moerbeiboom geplant .

DeStichtingWarnsveldseMonumentenheeftde vruchtentuin aangekocht . Zij onderhoudt de tuin op oude voet met vrijwilligers . Achter in de vruchtentuin staat een aanplant van geënte boompjes.Alsdeentenaanslaan,zullendiver-seoudefruitrassentezijnertijdeenplaatskunnen krijgen in de fruittuin .

In de tuin worden diverse culturele activiteiten georganiseerd.ErzijnopendagenenookdeNPV benut de tuin voor entdagen en determi-natiedagen .

Ligging aan de rand van de oude dorpskern te Warnsveld, tegenover buitenplaats Welgelegen . Molenstraat 6, 7231 KN Warnsveld . Zie website www .deovertuin .nl .

Philips Fruittuin (NB)

De Philips Fruittuin is ooit door Anton Philips opgericht als werkverschaffingsproject . Het is een grote boomgaard van 12 hectare met ap-pel-, peren- en pruimenbomen . Nu is het een demonstratietuin met allerlei activiteiten voor kinderen en volwassenen . Ieder jaar, in septem-ber,zijnerdrieappelplukdagen.Opdezezater-dageninseptemberkanmenzelfappelsen/ofperen plukken in de boomgaard . Bij de boom-gaard staat een groot modern hoofdgebouw voorallerleiactiviteiten.Eriseenpannenkoek-restaurant en een landwinkel .

Oirschotsedijk14a,5651GCEindhoven(viaro-tonde Achtseweg Zuid) . Dinsdaggesloten(m.u.v.vakantiesvanhetzui-den) .

Appel Tukker uit Overtuin, Warnsveld.Armenboomgaard bij Culemborg (Gld).

65

Villa Augustus te Dordrecht met boomgaard en leifruit (ZH)

De voormalige monumentale watertoren uit 1882 van Dordrecht is sinds 2007 veranderd in ‘VillaAugustus’,eenhotel,restaurantenmarkt,omringddoortuinen.Dankzijdeoudegebouwen, het gebruik van volwassen bomen en hergebruikte materialen voor de tuinmuren enterrassen,zagdein2006aangelegdetuineral snel niet meer nieuw uit . In 2010 kreeg de tuinhetpredikaat‘GardenoftheYear’vanhet

toonaangevendeEngelsetuinmagazineGar-dens Illustrated . Tussen de toren (nu hotel) en het pompgebouw (nu restaurant), op de plek waar vroeger de waterbassins lagen, vind je nu demoestuin.ErisondermeereenommuurdeItaliaanse tuin die grenst aan de rivier, een boomgaard en een moestuin met broeibakken, druivenkas, groentekas, berceau, kruidentuin, bloemperken en leifruit .

Oranjelaan 7, 3311 DH Dordrecht .

Westerhitzumerbos nabij Franeker (Fr)

HetWesterhitzumerbos,eigendomvanNa-tuurmonumenten, is een oude fruitboom-gaard, omringd door de weilanden . Het is nu een rust- en broedgebied voor onder andere verschillende roofvogels . Twintig jaar geleden zijnhiereiken,essen,iepenenwilgengeplant,waarop de blauwe reiger nesten kan maken . In 2004zatenermaarliefst130broedparen.An-derevogelsinhetboszijntorenvalkenbuizerd.Verderlevenerhazenenhermelijneninhetge-bied.Hetbosisopz’nmooistinhetvoorjaarals de fruitbomen in bloei staan . Van de peren van de oude fruitbomen in dit bosje maakt Na-tuurmonumenten de ‘parrewyn' (perenwijn), die u in It Klaverblêd wordt aangeboden . De boomgaardisteoverzienvanafdeWesterhit-zumerwegnabijWesterhitzumtenwestenvanFraneker .

Alleentoegankelijktijdensexcursies,tel.(035)6559911 .

Villa Augustus, Dordrecht (ZH).

Philips Fruittuin, Eindhoven (NB).

66

Boerenbondsmuseum Gemert (NB)

Het Boerenbondsmuseum herbergt twee origi-nele boerderijen, verschillende ambachtshuis-jes,eenhandkrachtzuivelfabriek,eenveldkapelen een replica van een oude stoomtram . Ook is er een sfeervol dorpspleintje . In de hoofdboer-derijislevendehavegehuisvestzoalsrond1900 . Bij de kinderboerderij is een hoogstam-boomgaard . Ook de achterliggende landerijen zijningerichtzoalsrond1900gebruikelijkwas.

Hier staat ook het geboortehuis van pater Ger-lachusvandenElsen(1853tot1925),grondleg-ger van de Noordbrabantse Christelijke Boe-renbond (nu ZLTO) en van vele boerencoöpera-ties.HetappelrasPatervandenElzenisnaardezepatergenoemd(gewonnenin1934inBerg eyk) .

Pandelaar 106, 5421 NJ Gemerthttp://www.boerenbondsmuseum.nl/

Boomkwekerijmuseum Boskoop (ZH)

Het boomkwekerijmuseum geeft u een beeld vandegeschiedenisvandeboomkwekerij.Eriseen vaste tentoonstelling met originele voor-werpen,foto’sendocumentenoverdeontwik-keling van de boomkwekerij vanaf de middel-eeuwen tot de hedendaagse moderne sierteelt . De boomkwekerswoning die aan het museum grenst,geeftnauwgezetweerhoeeenboom-kwekersgezinrond1900woondeenleefdeon-der omstandigheden die tegenwoordig nauwe-lijksvoortestellenzijn.Indemuseumkwekerijkrijgtdebezoekerdebomenenplantenteziendie in de loop van vijf eeuwen ertoe hebben bij-gedragendatBoskoopzichkonontwikkelen

Agrarische musea met aandacht

voor de fruitteelt van vroeger

Historische Tuin Lent (Gld).

67

tothetbelangrijksteboomkwekerijcentrum.Erstaan o .a . oude appel- en perenrassen, treurbo-men,azalea’s,aardbeienplanten,ouderozen-soorteneninmooievormengekniptebuxus-sen.Indetuinistezienhoedebomenenplan-ten rond 1900 werden vermeerderd en gekweekt .

De grote bibliotheek is alleen toegankelijk on-der begeleiding van een van de bestuursleden . Eenverzoekhiertoekanschriftelijk,metver-melding van de reden, worden ingediend bij het museumbestuur .

Reijerskoop 54, 2771 BR BoskoopTel: 0172 217756www .boomkwekerijmuseum .nl

De Kruidhof te Buitenpost (Fr)

DebotanischetuinFryslâniseenopenlucht-museum met een grote variatie aan planten- en kruidencollecties . Naast een grote Geneeskrui-dentuinzijnerop3,5hectare16thematuinenaangelegd,waarondereenbijzondereFruithofmet80bomenvanbijzonderefruitrassen.

Open:7aprt/m26okt.Di-za10.00-17.00uur,zo12.00-17.00uur.Entree(ondervoorbehoud):volw.€4,50;kind0-4gratis;kind5-12€2,-;65+/groepen(v.a.15pers)€3,25;Museumjaarkaartgratis;rondlei-ding in overleg .

Schoolstraat29b,BuitenpostTel . 0511-541253

Historische Tuinderij ‘de lentse warmoezenier’ (Gld)De Historische Tuin Lent is een uniek plekje in Lentwaardebezoekerkanervarenhoede

vroegere‘warmoezeniers’teelden.Tegenwoor-digzijnernogveelbijzonderefruitrassenenechteLentsegroententevinden.Eenwarmoe-zenierzorgdeervoordaterzoveelmogelijk,gespreid door het jaar heen, producten te telen waren die dan verkocht werden op de markt in NijmegenofArnhem.Erwerdookaanhuisverkocht.Totindejaren50booddewarmoeze-rij een typische manier van leven en werken aan de tuindersfamilies .

Nogsteedswordteropdetuingekweekt.Endemedewerkersproberenookhetheleseizoenproducten te telen . De tuin bestaat uit een bak-kenplek met onder andere aardbeien, kruiden, Lentse komkommer, allerlei kolen, sla en prei, de boomgaard, met pruimen, appels, peren, kersen en kweeperen en een gedeelte met kle-infruit waar ook de druivenkas staat . Daar-naast is er een bijenstal, een dierenweide en natuurlijk het museum . In het museum kan men ervaren hoe de bewoners in Lent en om-strekenleefden.Ookzijnerarcheologischevondsten te bewonderen .

Openingstijden ma-vr: 9 .00-12 .00 uur en 14 .00-17 .00 uur .

Griftdijk Noord 11, 6663 AA Lent

Historische Tuin Aalsmeer (NH)

Doelstelling van de Historische Tuin is het in stand houden van vroeger geteelde gewassen en vroegere opstanden, het bewaren van oude teeltwijzenenhetverzamelenvandocumen-ten, voorwerpen en materialen die uit het tuin-bouwhistorisch oogpunt vooral voor Aalsmeer vanbelangzijn.Bijdeopzeteninrichtingvande Historische Tuin staat de historische waar-de voorop en worden de teeltmethodes en cul-

Boomkwekerijmuseum Boskoop (ZH).

Kruidhof Buitenpost (Fr).

68

tuurvormen uit vroeger tijden getoond . De HistorischeTuinisberoemdomzijncollectieouderozen,waarbijvooraldegeurnogaanwe-zigis.Verderisereenuitgebreideseringencol-lectie en een collectie oude fruitrassen waarin alsbezienswaardigheideenperenboommezt13soortenperen.Bezoekersinhetvoorjaarkun-nen in de kas nog bloeiende seringentakken aantreffen.EenteeltwaarmeeAalsmeervroe-ger beroemd was in de gehele wereld . Ook is er eenoudeveilingklok.Tijdenshetseizoenkun-neniederelaatstezaterdagvandemaandom15.00uurdoordebezoekersbloemenenplan-ten gekocht worden op de klok .

Open:19aprt/m11okt.Di-vr:10.00-16.30uur,zaenzo:13.30-16.30uur.Entree:€3,50p.p.,kinderen€1,75;metmuse-umjaarkaart gratis .

Praamplein1/Uiterweg32,1431ANAalsmeerTelefoon: 0297-322562www .htaalsmeer .org

Infocentrum IJssel Den Nul (Ov)

Dit toeristisch infocentrum geeft informatie over natuur, water en cultuurhistorie in de streek rondom Olst en Wijhe . De fruitteelt in deIJsselstreekishiervaneenonderdeel.Eriseen hoogstamfruitboomgaard aangeplant met authentieke rassen .

Open: dagelijks 10 .00-17 .00 uur . Toegang gratis .

Rijksstraatweg 1098121SRDenNul(0570) 745040

Stichting ‘It Griene Nêst’ (Fr)

Injuli2004werddeStichting‘FruitYnFryslân’in het leven geroepen . Het bestuur bestaat uit een groep liefhebbers van oude fruitsoorten die hetaanhethartgaatdatzoveelrassenappels,peren, pruimen en ander fruit verloren dreigen te gaan . De doelstelling van de stichting is dan ookdieteloorgangzoveelmogelijktevoorko-men.Eencollectiemeto.a.oudeFriesefruitras-sen is ondergebracht in de boomgaard van ‘It GrieneNêst’.Dezestichtingbeheerteencombi-natievaneenzorgboerderijeneenkenniscen-trumvoorzeldzameofoorspronkelijkeFrieseofmetFryslânverbondendieren-,planten-enfruitrassen . Hoogstammen hebben alle een plek gekregen in de fruithof, die als boomgaard voor demonstratiedoeleinden bij It Griene Nêst is in-gericht . Verder is op It Griene Nêst een aantal ondernemingen gevestigd: Ariëlla, biologische groente- en fruitkwekerij met winkel en thee-schenkerij, blauwebessenteeltbedrijf De Boskbei en fruit- en plantgoedkwekerij De Noardewyn .

Bezoek:Dewinkelenkwekerijenzijntijdenshunopeningstijdentebezoeken.Vrijrondkijkenop It Griene Nêst kan alleen tijdens de thema-dagen,vanwegedezorgboerderij.Voorgroepenwordenopaanvraagrondleidingenverzorgd.

Bosweg1a,9262SXSuameerTel . 0511 481 316www .grienenest .nl

Streekhistorisch Museum Tweestromenland (Gld)

Maas en Waal heeft een lange en respectabele traditie op fruitteeltgebied . Zowel wat betreft hardalszachtfruit.Lokaalzijnrassenontwik-

Historische Tuin Aalsmeer (NH). Infocentrum Den Nul (Ov).

69

keld die nu in de vergetelheid dreigen te raken: de uit Winssen afkomstige Haneman en de in AltforstdoorPietdeSonnavilleveredeldeKar-mijn.Meerappel-enperenrassenzijninhetmuseum te (her)ontdekken en te proeven .

Pastoor Zijlmansstraat 36658EEBeneden-Leeuwenwww .museumtweestromenland .nl

Westlands Museum (ZH)

In het museum wordt de Westlandse geschie-denisbehandeldvanprehistorietotheden.Ex-tra aandacht gaat uit naar de ontwikkeling van de (glas)tuinbouw . Aan bod komen o .a . de ver-schillende tuinbouwteelten, de belangrijkste typen kassen en het veilingsysteem . Bij het mu-seumbevindtzicheenhistorischetuin,waarineen reconstructie is gemaakt met origineel ma-teriaal van een Westlands tuinbouwbedrijf uit vroeger tijd . In de historische tuin worden op ouderwetsewijzeproductengekweektdievroegerveelvoorkwameninhetWestland,zo-alsdruiven,perziken,pruimenenasperges.

Entree:Volwassenen:€4,00,kinderen0t/m5:gratis,kinderen6t/m18:€1,50,65+:€3,50,CJP:€1,50.

Middel Broekweg 154, 2675 KL HonselersdijkTelefoon: 0174-621084E-mail:info@westlandsmuseum.nl

Flipje en Streekmuseum Tiel (Gelderland)

In dit historische pand aan de Waal vindt u het nostalgische verhaal van het fruitbaasje Flipje enzijnvriendjes.Bijnaallesinditmuseumheeft te maken met eten en voedselbereiding . Vanonzeverrevooroudersindeprehistorietotde freule in de stijlkamer die u de geheimen vertelt van haar slanke lijn . Kinderen komen volop aan hun trekken in dit museum: er is van alles te doen en te beleven .

Open:di-vr13.30-17.00uur,za-zo13.30-16.30uur.Entree:€4,50,0-16jaar:€1,50.

Plein 48, 4001 LJ Tiel www .streekmuseumtiel .nl

Oude moerbei, Ossendrecht Trambaan, zwarte moerbei.

70

Fruitschuur het ‘Appelhuis’ in Simpelveld.

Fruitschuren, Andelst.

Fruitschuur, Dussen.

71

Museumboerderijen met boomgaarden

Groningen

Museumboerderij Hermans Dijkstra Reinste Abdenaweg 1, 9681 BC Midwolda19e-eeuwseherenboerderijinzg.chaletstijlmetslingertuin.Indebeplantingvandezetuiniseen aantal fruitbomen van oude rassen opgenomen .

Museumboerderij WelgelegenWierde 40, 9965 TB Leens Tussen de borg Verhildersum en de boerderij ligt een grote hoogstamboomgaard met oude appel-, peren- en pruimenrassen . Vrij toegang .

Cazemier-boerderijHoofdstraat 27, 9356 AT TolbertDorpshuisenstreekmuseum.Stolpboerderijuit1875 met oudere delen . Het oudste gebint dateertuit1607.Voordevoorgevel3zeeroudeperenbomen . Naast de boerderij een jonge boomgaard . Het erf is vrij toegankelijk .

Museumboerderij Hermans Dijkstra, Midwolda (Gr).

De Karstenhoeve, Ruinerwold (Dr).

Drenthe

De Wemme, Cultuurhistorisch streek-en handkarrenmuseumBurgemeester Tonckensstraat 49, 7921 KB Zuidwolde In de boomgaard komt ieder jaar een nieuwe beeldenexpositie.Museumboerderij De KarstenhoeveDr . Larijweg 21, 7961 NL Ruinerwold Historische boerderij met fruitbomen op het erf .

Overijssel

Openluchtmuseum OotmarsumSmithuisstraat2,7631GHOotmarsumOp het terrein een aantal opstallen, waaronder boerderijtje Heinenboer met een jong boomgaardje .

Museumboerderij Erf 29 Heultjesweg 31, 8267 AH Kampereiland 19e-eeuwse boerderij op terp waarop boom-gaard met oude fruitrassen .

72

Gelderland

Museum MariahoeveStreek-enstadshistorischecollectieKiefveldersteeg 11, 3882 RG Putten Klein openluchtmuseum rondom Veluws boerderijtje . Compleet met moestuin, boomgaard, knollenveld en paddenpoel .

Museum Smedekinck Pluimersdijk 5, 7021 HW Zelhem Boomgaard met oude fruitrassen .

Boerderijmuseum Erve Hofman Hofmanstraat2,7447ASHellendoornAppelhof .

Boerderijmuseum De Bovenstreek Bovenstraatweg10-1,8096PEOldebroekBoomgaard met oude fruitrassen .

Agrarisch Museum De Lage HofKasteelsestraat 5, 6611 KA Overasselt Kleine boomgaard rechts van de boerderij .

Museumboerderij Den Tip Merkenhorststraat 2, 6674 AH Herveld Rondom de boerderij ligt een mooie tuin, met veel fruitbomen .

Boerderijmuseum de LebbenbruggeLebbenbruggedijk25,7271SBBorculoOude boomgaard bij middeleeuws jachthuis, later boerderij .

Veluws Streekmuseum Hagedoornsplaatse Ledderweg11,8161SZEpeErfmetboomgaard.

Utrecht

Museumboerderij Hoeve de Beek, fam. Van Grol Brinkkanterweg 23, 3931 PJ WoudenbergParticuliere museumboerderij, is tevens museum . Op het erf een wagenschuur en een aantal hoogstamfruitbomen .

Boerderij het GagelgatBirkstraat107,3768HDSoestOp het erf opnieuw aangelegde moestuin en fruitboomgaardweeraangelegd.Entreegratis.

WarsenhoeckStreek-enstadshistorischecollectieGeinoord11,3432PENieuwegeinAchter de monumentale boerderij is een groot zg.natuurkwartieringerichtwaarineengroteperenboomgaard van 1 hectare met 200 hoogstamperen is opgenomen .

Heinenboer, Ootmarsum (Ov).

Den Tip, Herveld (Gld). Hoeve de Beek, Woudenberg (Ut).

73

De koperen knop, Hardinxveld-Giessendam (ZH).

Noord-Holland

Agrarisch museum Westerhem Rijn Middelburgstraat 1, 1462 NV Middenbeem-ster Museum in stolpboerderij uit 1877 . Op het erf met boomgaard, onderhouden door POM Noord-Holland .

Museumboerderij Westfrisia Koningspade 31, 1718 MP Hoogwoud Hoogstamboomgaard met oude fruitrassen .

Zuid-Holland

Openluchtmuseum De DuinhuisjesDuinstraat 18, 3235 NK Rockanje Op het terrein vier originele duinboerderijtjes, op het terrein staan fruitbomen die van oudsher op Voorne thuishoren .

Museum De koperen knop Binnendams 6, 3373ADHardinxveld-Giessendam17e-eeuwse boerderij van het hallehuistype . Hoogstamboomgaard met oude fruitrassen en klein fruit . Streekmuseum Krimpenerwaard IJsseldijk 312, 2922 BM Krimpen aan den IJssel Notenboomgaard .

Noord-Brabant

Meierijsche Museumboerderij Meerstraat 28, 5473 VX Heeswijk-DintherErfmetboomgaard.

Streekmuseum De Acht Zaligheden Kapelweg2,5521JJEerselOude boerderij met boomgaard met oude fruitrassen .

Zeeland

Streek- en landbouwmuseum Goemanszorg Molenweg3,4315CEDreischorErfmethoogstamfruitbomen.

Limburg

Limburgs Openluchtmuseum Eynderhoof Milderspaat 1, 6034 PL Nederweert Erfmethoogstamfruitbomen.

Duinhuisje Rockanje (ZH). Streekmuseum Krimpenerwaard (ZH).

74

Fruitschuur, Wemeldinge.

Fruitschuur, Veldstraat 57, Zetten_.

Fruitschuur, Neerijnen historische foto.

75

Erontstaandelaatstejarenoveralinonslandinitiatieven om een stukje gemeenschappelijk groen te creëren voor de buurt . Zoals buurt-moestuinen en buurtboomgaarden, die door bewonersenhunkinderengezamenlijkwordenaangelegd en onderhouden . De oogst wordt vervolgens eerlijk verdeeld . Het gaat soms om bestaande stukken grond bij een stads- of dorpsuitbreiding,somswordenzenieuwineenpark of weide aangelegd .

Eeneersteinventarisatievanbuurtboomgaar-den, gemaakt door de Bomenstichting, is in 2011verschenen.Dezeisopinternetdedown-loaden.Zie:www.innovatienetwerk.org/nl/bi-bliotheek/rapporten/498/Buurtboomgaarde-nInventarisatieBomenstichting .

Het is (gelukkig) ondoenlijk om een uitgebreide inventarisatie te maken van de vele buurt-boomgaardendieerzijn.Daarvoorzijnerteveel en hun aantal groeit nog steeds . Meestal is hun ligging alleen bekend in de buurt of in de gemeentewaarzeliggen.Sommigeboomgaar-den hebben een actieve club vrijwilligers die een website met informatie over hun boom-gaard hebben gemaakt (bv . Hordenboomgaard te Wijk bij Duurstede, Boomgaard Acht te WoenselbijEindhoven,’tAppelhofindewijkRipperdainWinsum,deStadsboomgaardinZutphen).Zieookhetartikeloverbijzondereboomgaardeneldersinditnummer.AandezeboomgaardenzijninvorigenummersvanPo-mospost artikelen gewijd .

De provinciale stichtingen Landschapsbeheer stimuleren de aanleg en het onderhoud van buurtboomgaarden . Vooral Landschapsbeheer Zeeland en de Zuid-Limburgse landschapsor-ganisatie IKL (Instandhouding Kleine Land-schapselementen)zijnzeeractief.

Zozijneralleenalronddedorpenenboerde-rijen in het oostelijke deel van Zuid-Limburg en het Centraal Plateau maar liefst ongeveer 300 boomgaarden aangeplant in huisweiden bij boeren, burgers en buitenlui . In de gemeenten Nuth, Beek, Meersen, Voerendaal en Valken-burg werden 115 boomgaarden geplant . In het gebied Mergelland-Oost werden 180 nieuwe boomgaardengeplant.Eenflinkaantalvandezeboomgaardenzijnvrijtebezoekenbuurt-boomgaarden .

InZeelandzijn(enwordennog)collectieboom-gaardenaangeplantin:Clinge,SintJansteen,Heikant,Koewacht,Westdorpe,Schapenbout,NieuwvlietenGroede.Dezeboomgaardenzijnals buurtboomgaarden toegankelijk .

Buurtboomgaarden

76

Hordenboomgaard (ZH)

De gemeente Wijk bij Duurstede kocht in 1972 de Hordenboomgaard, van de RK parochie van de heiligen Petrus en Paulus in Cothen, met de bedoelingdatereenwoonwijkgebouwdzouworden met stadspark . Adriaan Dikker richtte, met nog negen anderen, de werkgroep Hoog-stamfruitbomen op . Na overleg met de ge-meente is toen besloten de boomgaard, met 120 Goudreinetten en 9 James Grieves, te bewaren en als geheel op te nemen in het stadspark . De werkgroep was verantwoordelijk voor het on-derhoud,hetbeheerendeplukvandezeuniekehoogstamboomgaard op ca . 1,2 ha oppervlakte . Hetisnatuurlijkeenenormekluszo’nboom-gaard te onderhouden . Behalve veel snoeiwerk is er ook nog de oogstverwerking . De hoog-stambomen,geplantin1945,zijnalbehoorlijkop leeftijd en de opbrengst is dan ook niet meer zoalsindebeginjaren.Maarappelhoogstam-bomen kunnen, bij de juiste behandeling, meer dan 80 jaar oud worden . Het is dus nog de moeitewaardomdeboomgaardzogoedmoge-lijk te beheren . Ook al vanwege de vele vogels die er voorkomen . Inmiddels wordt de boom-

gaard beheerd door de stichting Hordenboom-gaard, die met veel vrijwilligers het onderhoud verzorgt.

Vrij toegang .

FrieseSteen88,3961XKWijkbijDuurstede

Boomgaard Acht te Woensel (NB)

De hoogstamboomgaard maakte oorspronke-lijk deel uit van het grondgebied van een lang-gevelboerderij die in 1912 is gebouwd door Han-nes Luytelaar . De boerderij werd tot ongeveer 1980doordezefamiliebewoond,waarnaboer-derij en boomgaard werden opgekocht door de gemeenteEindhoven.Deboerderijisin1983verbouwd tot restaurant De Luytervelde, met in de tuin nog enkele van de oorspronkelijke no-ten- en kastanjebomen . De oude boomgaard wordtnuonderhoudendoordeStichtingWerk-groep Boomgaard Acht . In de boomgaard is een grote verscheidenheid aan fruitrassen te vin-den.ErstaandiverseouderassenwaaronderdeSterappel,deNotarisappelendeBellefleur.

Buurtboomgaard Groningen.

Enkele buurtboomgaarden

77

Stadsboomgaard Zutphen.

Fruittuinen Hoofddorp (NH)

In het centrum van Hoofddorp, nabij het raad-huis, ligt een openbare boomgaard met een na-tuurstrookvan200x20m.DeFruittuinenwaseen oude proeftuin voor appelbomen . Hier werd getest welke soorten en welke snoeivor-menopdezegronddemeesteopbrengstboden.Ingeplante soorten waren destijds hele moder-nerassenalsdeGoldenDeliciousendeCox’sOrangePippin.SindsdegemeenteDeFruittui-nenheeftopgekochtzijndeappelsinprincipevrij op te rapen en te plukken voor elke burger . De strook is ingericht door een groep bewoners van De Fruittuinen in samenwerking met De Heimanshof.Doorintensiefbeheerstaatdezestrookinvoorjaarenzomervolmetorchidee-en, grote ratelaar, boslathyrus, kattenstaart en talvananderewildebloemen.Opdezebloe-menweelde komen niet alleen wandelaars af, maar ook een groot aantal insecten, amfibieën en andere diersoorten . De oude, nu voor recre-atie gebruikte, boomgaard won de Architec-tuurprijs 2006 van Noord-Holland als ‘mooiste object in de openbare buitenruimte of land-schap’.Hetoordeelvandejuryluidde:eenzeermooi, puur, ongeschonden landschap . Op twee manieren van historisch belang: als enclave van rust en schoonheid in het verstedelijkende Hoofddorp en als oude boomgaard met vrij-staande hoge bomen die in moderne kwekerij-en niet meer gebruikt worden .

’t Appelhof te Winsum (Gr)

Deboomgaard’tAppelhofisgelegenmiddeninde nu bebouwde kom van Winsum aan de oost-zijdevanhetstation.HijwordtomslotendoordewijkRipperdaenwordtaandezuidzijdebe-grensd door de voormalige boerderij Ripperda, nu Ripperdaheerd . Het huidige gebied van ‘t Appelhof is een restant van de voormalige gro-te productieboomgaard van onder andere de familie Harssema . Bij de bouw van de wijk Rip-perda in 1975 ging een deel van de boomgaard verloren.Slechtshethuidigedeeltergroottevan circa 1 hectare bleef over . Ongeveer 90 bo-men telt de huidige boomgaard; in de loop der jaren is een deel van de (te) oude bomen ver-vangen door jonge aanplant hoogstamfruitbo-men . Zo werden de appelsoorten uitgebreid meto.a.ZoetePippeling,DijkmanzoetenYel-low Transparent . De nog resterende oude bo-men variëren in leeftijd tussen 40 en 75 jaar; eenenkeleiszelfsnogouder.

Stadsboomgaard Zutphen (Ov)

DeStadsboomgaardZutphenbevindtzichaande rand van de Zutphense binnenstad aan het Bongerdspad . De boomgaard bevat tientallen oude fruitrassen waarvan sommige nog maar sporadisch voorkomen in Nederland . De boomgaard is in 2012 in ere hersteld door de

78

herplant van 27 bomen en telt nu 45 fruitbo-men . Het gehele initiatief tot herstel van de boomgaard en het geven van bekendheid eraan wordt gedaan door goedwillende inwoners van Zutphen . De boomgaard is een toeristische plek: van april-oktober varen de fluisterboten erlangs . De langeafstandswandelroute Graaf-schapspad loopt erdoorheen en de fietsroute Berkelroute van Zutphen naar Lochem ook . De stadsboomgaard in Zutphen is gemeentelijk monument .

D’n boogaard in Hilvarenbeek (NB)

Aan de dorpsrand van Hilvarenbeek ligt een halfstamboomgaard uit de jaren 50 van de vori-ge eeuw, als een groene oase tussen stedelijk en landbouwgebied.Doorzeerextensiefbeheerishier sprake van een hoge biodiversiteitswaarde . Indeboomgaardzijnuitgevallenbomenver-vangen door jonge hoogstambomen . Daarbij is de plantafstand vergroot (12 m tussen de rijen in plaats van 8 m) en kwamen de jonge bomen steedsin‘verse’grondtestaan.Bijdekeuzevandenieuwebomenisgekozenvoorstreekei-gen rassen en een gespreide bloeitijd om een hoge biodiversiteitswaarde mee te geven .

Park Meezenbroek (Lb)

IndewijkMeezenbroekteHeerlenligtaanderand van het park van het voormalige kasteel Meezenbroek,eenvrijtoegankelijkeoudeboomgaard .

Kasteellaan 1, Heerlen

Boomgaard bij fort De Klop in de wijk Overvecht te Utrecht (Ut)

In het natuurgebied bij Fort aan de Klop ligt een oude fruitboomgaard . Het gebied tussen de Gageldijk en de Vecht bestond oorspronkelijk grotendeels uit grasland met hier en daar een boerderij.Bijdezeboerderijenhadmenvaakeenfruitboomgaard.Eenvandezegaardenisbij de latere aanleg van de wijk Overvecht ge-spaard gebleven en opgenomen in het groenge-bied rond Fort aan de Klop . Jarenlang heeft de boomgaard er nogal vergeten bijgelegen, terwijl hetgroeneromheenzichspontaanontwikkel-de tot een gevarieerd natuurgebied . Het onder-houd wordt nu uitgevoerd door een snoeiploeg vanLandschapErfgoed,eenvasteploegvrij-willigers die overal in het landelijk gebied actief is .

De boomgaard is als volgt te bereiken . Met GVU-buslijn6of36kuntuuitstappenbijhalteJ.M.deMuinckKeizerlaan.Vervolgensgaatude Vecht over, richting de 1e Polderweg . Na de brug gaat u rechtsaf en vervolgens de eerste links,de1ePolderwegop.StatigepopulierenaanbeidezijdenvandewegbegeleidenunaarFortaandeKlop.Eenhoutenbruggetjeleidtnaar boomgaard De Klop .

Buurtboomgaard Kasteellaan, Heerlen. Winklerlaan 151, Utrecht.

79

Nieuwe buurtboomgaard Von Weberhof, Zwolle (Ov)

AandeVonWeberhofindeMuziekwijkvanHoltenbroek is in april 2014 een start gemaakt meteenboomgaard.Eenvandeinitiatiefne-mende bewoners, Rana Berends, heeft als eer-ste een fruitboom geplant .

De boomgaard is een bewonersparticipatiepro-ject van de gemeente Zwolle . Het werd moge-lijk gemaakt doordat het project Mens en Mili-euvriendelijkWonen‘DeNooten’,samenmetbuurtbewoners, de boomgaard wilde aanplan-ten en onderhouden . Marten Pelleboer van de Noordelijke Pomologische Vereniging heeft de bewoners geadviseerd bij het maken van de keuzevoordesoortenfruitbomen.Onderzijntoeziendoogenmetplantadviesvaneenmede-werker van de ROVA (gemeente Zwolle) hebben zo’ntwintigenthousiastebewoners,jongenoud,debomenindegrondgezet.

De volgende rassen zijn geplant: Appels: A1 Glorie van Holland, A2 Notarisap-pel:A3Sterappel,A4PrincesseNobleoponder-stam MM106, A5 Ananas Reinette, A6 Zoete Kroon, A7 Reinette de Canada Grise .Pruimen:PR1AnnaSpäth,PR2MonsieurHâ-tif, PR3 Opal .Peren:P1BeurréHardy,P2Légipont,P3SoldatLaboureurenP4Winterjan/Kleipeer.

Dezefruitbomenzijngeleverddoordebiologi-sche boomkwekerij De Baggelhof uit Terheijl .

Fruitbomen in IJsselstein (Ut)

Her en der heeft de gemeente fruitbomen in hetopenbaargroenopgenomen.Zezijnonder-deelvanEetbaarGroen.Deopbrengstisvoorde inwoners .• Achterveld(wijk):boomgaardmetlengtevan

400 meter .• Baronieweg:eenrijperen,overgeblevenvan

een boomgaard en appelbomen .• Baronieweg(Hogebiezenpark):fruitbomen-

park .• Bloesempad:hoogstamappels,kleineboom-

gaardjes met diverse soorten .• Dissel:langesmalleboomgaardmetappels

en peren . Fruitstruiken .• Ellingpad:braamstruiken,zo’n80-100ap-

pelboompjes .• Gunterstein:stoofpeertje.• Knoopstraat,J.(Hogebiezenpark):fruitbo-

menpark .• Leeuwenburg:perenbomen.• Meikerspad(Hogebiezenpark):fruitbomen-

park .• NoordIJsseldijk:peren.• Pluto(pleintje):boomgaardmetoudeappel-

rasbomen .• Podiumweg(Hogebiezenpark):fruitbomen-

park .• Poortmanstraat,H.(Hogebiezenpark):fruit-

bomenpark .• Randdijk:oudsteboomgaardbinnendebe-

bouwde kom . • Saturnus:boomgaardmetoudehoogstam-

men .• Talingweide:Ginkgobiloba(Japansenoten-

boom), appelboomgaardje, pruimenbomen .• Vestingsplantsoen:kruidentuin.• Wagenmaker:perenboomgaard.• Wereldomroeppad:80appelboompjeslangs

fiets- en voetpad .• ZuidIJsseldijk:hoogstamboomgaardjesvan

appels en peren .

Buurtboomgaard Kampen (Ov)

DehoogstamboomgaardisgelegenaandeSt.Niclaasdijk te Kampen .

Jong en oud planten de eerste boom in buurtboomgaard Von Weberhof, Zwolle.