Danny Wildemeersch

Laboratorium voor Educatie en Samenleving

KU Leuven

Vormingsavond levensbeschouwelijke diversiteit in het onderwijs

Kortrijk - 14 november 2012

Hoe positief omgaan met diversiteit in het onderwijs

?

1. De uitdaging: leven met verschillen2. Omgaan met het verschil in de school3. Compenseren en interculturaliseren4. De dialoog als oplossing?5. De dialoog op school: een toepassing6. Tot slot: iets op tafel leggen en het tegelijk

uit handen geven

Situering

Leven met verschillen

Wat zie je?

Sommige dingen zien we anders, hoezeer we ook ons best doen

Wat zie je?

Omgaan met het verschil in de school

Anders, maar hoe?

Niks is wat het lijktAnders is anders, niet noodzakelijk slechter of beterBelang van plekken en momenten waar we kunnen

stilstaan bij onze spontane reacties en onvermijdelijke vooroordelen:De school in principe een erg belangrijke plaats waar

attitudes van reflectiviteit, aandacht en openheid kunnen gevormd worden

Waar de druk van buitenaf (tijdelijk) kan onderbroken worden gezet en waar men zich kan bezighouden met de zaak zelf waar het in de school om gaat: de taal omwille van de taal, de wiskunde omwille van de wiskunde, de houtbewerking omwille van de houtbewerking (Wildemeersch, Masschelein & Simons, 2011, School en gemeenschap, in: Alert2, p.9)

‘Een gemeenschap van scholieren is een unieke gemeenschap: een gemeenschap van mensen die (nog) niets gemeen(schappelijks) hebben, maar die in confrontatie tot wat op tafel ligt kunnen ervaren wat het betekent iets te delen, en in staat zijn de wereld te vernieuwen. Natuurlijk zijn er verschillen tussen leerlingen, van kleding en religie, over geslacht en achtergrond en cultuur. Maar in de klas, door de concentratie op wat op tafel ligt, kunnen die verschillen (tijdelijk) worden opgeschort en kan een gemeenschap gevormd worden vanuit een gezamenlijke betrokkenheid. (Masschelein & Simons, Apologie van de school. Een publieke zaak. Leuven: Acco, p. 56)

Een mooi beeld van de school

De competitiviteit en de maatschappelijke druk zijn groot

Van scholen wordt verwacht dat ze allerlei taken op zich nemen die hen afleiden van waar het in het onderwijs in de kern om gaat

Er is vroege oriëntering (selectie) bij de start van het secundair onderwijs: de gemaakte keuze zet de jongeren op een spoor waar ze de rest van leven slechts met grote moeite uit kunnen.

Er is het watervalsysteem: leerlingen zakken weg naar een onderwijsniveau dat relatief weinig kansen biedt (van aso, naar tso, naar bso).

Dat hangt samen met de negatieve betekenis die in de samenleving wordt toegekend aan de meer technisch en beroepsgerichte opleidingen

De realiteit is dikwijls anders

De ‘andere’ als bedreiging‘De andere is voor sommigen veelal een bedreiging: een concurrent, een rivaal, een tegenstander, een vijand of gewoon iemand anders met een andere taal, huidskleur, seksuele geaardheid, godsdienst die u niet het gevoel van ‘thuis’ geeft. Mensen zijn dikwijls op zoek naar zekerheden. Die vinden ze het makkelijkst bij gelijkgezinden of bij mensen die het zelfde ‘bloed’ hebben. Aan de rest moet men ‘wennen’. Iemand die met zichzelf verzoend is, went makkelijker aan het ‘vreemde’. Wie dat niet is en dus onzeker is, heeft moeite met de andere. Hij of zij kan zelfs de neiging hebben de andere als minderwaardig te beschouwen om toch maar aan eigenwaarde te komen. Ik ben maar iets in de mate dat ik ‘meer’ ben dan de andere of liever dat de andere minder is dan ik. Het is het ‘vijanddenken’. (Herman Van Rompuy, Omgaan met levensbeschouwelijke diversiteit, Lezing Leerstoel Triest-Guislain 2007)

Toenemende beleidsaandacht sinds de jaren tachtig: sindsdien staat diversiteit (multiculturaliteit) bovenaan de politieke agenda

Veel lovenswaardige pogingen in diverse praktijken: onderwijs, welzijn en hulpverlening, vorming en training, huisvesting, …

De multiculturele realiteit creëert nieuwe scheidingslijnen in de samenleving (the clash of civilisations, Huntington)

Van naïef optimisme naar onzekerheid en scepsis: de multiculturele samenleving is mislukt

Overheersend discours: inpassing of inclusie van wie buiten de samenleving staat of erbuiten dreigt te vallen: integratie als assimilatie

Interculturele praktijk en beleid: een conflicteuze realiteit

Compenseren en interculturaliseren

Goede bedoelingen: de tekorten compenserenConcreet werken scholen vooral aan diversiteit door

kansengroepen te omschrijven en dan te kijken hoe ze de schoolresultaten en de participatie van deze groepen in het onderwijs kunnen verbeteren.

Deze pogingen om tekorten te compenseren (of de toegankelijkheid te verbeteren) zijn belangrijk.

Anderzijds houdt deze manier van werken een aantal risico's in:ze versterkt clichébeelden: "de moslim", "de allochtoon"

die moeilijkheden heeft op school en voor problemen zorgt

er wordt alleen nagedacht over: hoe passen we die kansengroepen in, in het bestaande systeem - en niet: moet het onderwijssysteem zelf, op een aantal punten, aangepast worden aan de nieuwe multiculturele realiteit?

Interculturalisering Het is dan ook belangrijk om deze risico's en/of nadelen te

vermijden door: beleidskeuzes regelmatig in vraag stellen: waarom vinden we het

belangrijk dat…, is het wel de opdracht van de school om… voortdurend met elkaar in dialoog te gaan, te onderhandelen

over hoe we het samenleven, het onderwijs, het omgaan met diversiteit… willen aanpakken

Interculturalisering gaat immers over een leerproces dat de samenleving engageert tot onderhandeling over verschillende omgangsvormen en perspectieven op de werkelijkheid.

Het gaat niet om éénrichtingsverkeer, maar om tweerichtingsverkeer. De mogelijkheid tot tweerichtingsverkeer wordt echter grondig verstoord wanneer (één van) beide partijen, of beide partijen, van tevoren grenzen afbakenen.

De dialoog als oplossing?

De dialoog ‘onder mijn voorwaarden’Wat veel Moslims niet weten is dat wat wij vandaag ‘westers’ noemen van recente datum is. Toen ik jong was zaten vrouwen aan een kant van de kerk en mannen zaten aan de andere kant. Vrouwen moesten een hoed dragen in de kerk, enzovoort… Veel van wat wij vandaag als normaal beschouwen is pas ingevoerd na de tweede wereldoorlog. Voor die tijd waren er geen bikini’s, laat staan monokini’s en zerokini’s. Dat zijn allemaal recente ontwikkelingen. En, deze mensen moeten de kans krijgen om zichzelf te ontwikkelen in deze richting. Maar, tezelfdertijd moeten we ons verzetten tegen ontwikkelingen die in de tegenovergestelde richting gaan. Wanneer jonge Moslimmeisjes verkiezen om naar het zwembad te gaan in een badpak uit een stuk, en niet in een bikini, dan moeten we dat respecteren. Maar, natuurlijk niet in een burka. Dat jonge vrouwen zich netjes willen kleden is geen probleem. Ik zou dit zelfs sterk respecteren. Maar, wanneer zij de hoofddoek wensen te dragen, en daarbij teruggaan naar hun traditie, dan gaat het in de verkeerde richting.

De dialoog ‘onder mijn voorwaarden’ (vervolg)

Maar, ik denk dat het altijd pijnlijk is om de last op de schouders te leggen van deze meisjes. Wat deze meisjes doen is wat ze denken dat ze moeten doen. Wanneer ik naar de mis ging iedere dag en de kruisweg deed, dan handelde ik zo omdat ik dacht dat God me dat vroeg. Ook deze meisjes doen dit om gelijkaardige redenen. Maar, ze beseffen niet dat ze geïndoctrineerd zijn. Daarom zijn zij het die indoctrineren die hun opinie moeten veranderen. De Verlichting moet van binnenuit komen. We kunnen dat niet aan hen opleggen. We kunnen hen enkel uitnodigen en zeggen: “neem dit in overweging; kijk waar we naartoe zouden moeten gaan”.

Dus, wat we ten gronde nodig hebben is de dialoog.

Etienne Vermeersch

Uittreksel uit een TV programma van de VRT uitgezonden op Canvas op 12 december 04, onder de titel: Grote Vragen: Kunnen wij leven met elkaar

Ambivalenties van de dialoog

Velen spreken over ‘de dialoog’ als een manier om de problemen op te lossen van de multiculturele wereld.

De dialoog als houvast in een wereld waar de fundamenten aan het verdwijnen zijn

Maar, tezelfdertijd is er veel scepsis, zijn er veel verschillende opvattingen over de betekenis en de praktijk van de dialoog.

Zo spreekt Vermeersch over ‘de dialoog’ met de Moslimmeisjes.

Maar bedoelt hij wel ‘dialoog’ als hij blijkbaar al weet wat de oplossing is, waar het voor die meisjes moet naartoe gaan (naar de Verlichting, de bevrijding van zichzelf (van binnenuit) van bijgeloof en indoctrinatie?

En wie bepaalt de richting van die bevrijding? Wat zijn de criteria?

Over de oneindigheid van de dialoog

Ga er niet vanuit dat je je zomaar kunt inleven in de positie van de ander (onherleidbaar verschil)

De dialoog is nooit gedaan, nooit voor eens en altijd beslist

Je zal blijvend geconfronteerd worden met vreemdheid en andersheid (het blijft dus lastig)

We zullen moeten leren leven met onzekerheid, en met het feit dat er mensen zijn die met die onzekerheid last hebben en teruggrijpen naar oude zekerheden

Niemand kan bepalen waar de dialoog moet uitkomen; iedereen loopt dus risico’s

We kunnen er maar beter van uitgaan dat identiteiten en culturen altijd "in constructie zijn", voortdurend veranderen en niet vastliggen

De dialoog op schooleen toepassing

In de eerste plaats is de school een ‘vrijplaats’: een plaats die bevrijd is van de druk van buitenaf, waar de mogelijkheid bestaat om de wereld te verkennen.

De leraar is een ‘meester’ die keuzes maakt en iets op tafel legt; die aandacht vraagt voor wat hij belangrijk vindt. Hij/zij is ook een ‘amateur’, vanuit de liefde voor zijn vak en liefde en zorg voor de leerlingen

Hij/zij zegt niet wat de leerlingen moeten denken of doen; hij/zij ‘spreekt hen aan’ op hun mogelijkheden, niet op hun tekorten

Hij/zij nodigt de leerling uit om ‘buiten zichzelf te treden’ (de school is geen plek van bevestiging van de identiteit, maar een plek waar de eigen leefwereld op ‘het spel kan worden gezet’)

Bron: Masschelein & Simons (2012). Apologie van de school. Leuven: Acco

De dialoog op school: wat betekent dat?

Een schoolvoorbeeld in Laken

In de inkomhal van de school hangen tegen de wand achttien mooi ingekaderde kleurenfoto’s. Ze maken deel uit van een wisselende galerij van zesendertig portretten van leerlingen. Het is een fascinerende verzameling van individuen die samen een groep vormen. Een steekproef van wie op deze school studeert: moslima’s met en zonder hoofddoek, zwarten, witten, gekleurden; sommigen met sieraden of religieus symbool, anderen heel sober. Ze stralen zelfzekerheid en fierheid uit. De verzameling portretten is een statement van de school. ‘Dit zijn leerlingen. En dit is een school voor iedereen en niemand in het bijzonder’. De schoolpoort betreden is je ongelijke identiteit verliezen en als leerling je singulariteit winnen.

Het Regina Pacis Instituut

Het Regina Pacis instituut in Laken is het prototype van een concentratieschool: de voorbije decennia veranderde de leerlingenpopulatie bijna helemaal van ‘wit’ naar ‘zwart’.

De directie en de leerkrachten proberen van de school een plek te maken waar de uitsluitingsmechanismen zo veel mogelijk geneutraliseerd worden. Dat doen ze door in de eerste plaats geconcentreerd te zijn op de inhoud. Daarbij is de gelijkheid voor de zaak een belangrijk uitgangspunt.

Dit blijkt uit een kunstenproject dat werd opgezet met een kunstenares (de fotografe Malou Swinnen) in samenwerking met een kunsteducatief centrum (de kunstbank, Brussel).

Dit project past in de pedagogische visie van directie en leerkrachten. De school hoeft in hun ogen geen weerspiegeling te zijn van de samenleving daarbuiten. Integendeel. Het kan een plek zijn, een eiland waar de leerlingen een wereld leren kennen - die van de kunst - die niet de hunne is. Maar ook een plek van gelijkheid in een maatschappelijke omgeving die zeer ongelijk is.

Aandacht vragen voor kunst

Zo is die plek een laboratorium waar jonge mensen de kans krijgen geïnteresseerd te geraken in iets (anders), en dus ook steeds uit hun leefwereld gehaald kunnen worden.

De leerlingen leren tijdens de lessen hoe mensen in de loop van de geschiedenis door kunstenaars werden afgebeeld. Wat zeggen de portretten van Rembrandt over de tijd waarin hij leefde? Er wordt een brug geslagen tussen de oude portrettenkunst en de manier waarop Malou Swinnen vandaag de dag mensen fotografeert.

De pedagogie van de school is een delicate evenwichtsoefening tussen de ‘identiteit erkennen’ en de ‘identiteit loslaten’

De portrettengalerij drukt de ‘gemeenschap’ van de school uit; een gemeenschap van zij die niets gemeen hebben. Het zijn geen foto’s van de iconen van de school of van de samenleving. Maar prachtige afbeeldingen van de leerlingen in hun singulariteit en kwetsbare schoonheid.

Gemeenschapsvorming

Wanneer we - als oude generatie - niets op tafel leggen, ontnemen we de jonge generatie de kans om zelf betekenis te geven aan de wereld. We ontnemen hen dan gewoon de kans om zichzelf als een nieuwe generatie te ervaren. En hen de kans bieden een nieuwe betekenis te geven aan de wereld is precies wat van belang is in het onderwijs. Maar daarvoor moeten we dus iets doen, een verantwoordelijkheid opnemen; iets op tafel leggen, en het dus ook tegelijkertijd uit handen geven. En, die ervaring van 'nieuwheid', 'mogelijkheid', 'veranderbaarheid' en 'verantwoordelijkheid' - die we jonge mensen op school, en misschien vooral op school, kunnen geven - is bij uitstek een voorwaarde om te blijven geloven in het politieke. Het onderwijs heeft op die manier zo z'n eigen politieke agenda - ingeschreven in het onderwijs zelf. Maar dat betekent natuurlijk dat de oude generatie er zelf nog in gelooft. Dit wil zeggen: geïnteresseerd en aandachtig kan en durft te zijn of, zoals Arendt zegt, de wereld meer liefheeft dan zichzelf. (Wildemeersch, Masschelein, Simons, 2011, School en Gemeenschap, In: Alert2, p. 11)

Iets op tafel leggen en het tegelijk uit handen geven