PLGomgaanmetverschillenenopbrengstgerichtwerken–deinvloedvanICTopOMVenOGW 1

HOE1+1DRIEKANWORDENBeterenslimmerlerenmetbehulpvanICT

WilmavanderLeeden-Groeneveld,augustus2015

SAMENVATTING:Lereninde21eeeuwvraagtomanderecompetentiesvanleerkrachtenenleerlingen.Lereniseenprocesdattotdoelheeftleerlingentoeterustenvooreenactieverolindemaatschappij.Datisindewereldvansteedsvoortschrijdendetechnologiegeengemakkelijkeopdracht.Leerlingenwordenopgeleidvoorberoependienunognietbestaan.Indit artikelwordtonderzoekgedaannaarde roldie ICT (alsonderdeel vande21eeeuwsevaardigheid ICTgeletterdheid)kanspelenbijhetoptimaallerenvanalleleerlingen.In het (basis)onderwijs bestaat iedere groep leerlingen uit unieke individuen, die allen leren op hun eigenuniekemanier.Leerkrachtenmoeten,omtegemoettekomenaanonderwijsbehoeften,zogoedmogelijkomkunnengaanmetverschillen.Hetvormgevendaarvanvraagtomcomplexevaardigheden.GebruikmakenvanICTbiedthiermogelijkheden. Dataverzamelenkaneencomputer immersbeterdandooreenmenskunnenwordenvormgegeven.DieopdrachtwordtvanuitdewetopPassendOnderwijsaandescholengegeven.Datbetekentdateroptimaalopbrengstgerichtmoetwordengewerktbinneneenschoolenbinneneengroep.WatkanICTopditvlaktoevoegenaandevaardighedenvanleerkrachten.Leren moet kinderen voorbereiden op de banen van de toekomst die nu nog niet eens bestaan. Omdatleerkrachten niet in staat zijn aan te sluiten bij alle niveauverschillen die bestaan binnen een groep wordtonderzochtwatICTkanbijdragenaandecomplexeleerkrachtvaardigheden.IntheoriekanICTeenwaardevolleaanvullingzijn.VanuitdeVierinbalansmonitor(Kennisnet,2015)endevisieopICTvanPCBSDeBrongerichtopomgaanmetverschillenenopbrengstgerichtwerken,wordteenonderzoekindepraktijkopgezet..Kloptdetheoriemetdewerkelijkheid?Ook indepraktijk? Is er sprake vaneen toegevoegdewaarde van ICTophetlerenvankinderen?Deonderzoeksgroepbestaatuitgroep7van33leerlingenendrieleerkrachten,gaangedurendedriemaandenwerkenmettabletsvanSnappet.Inhetonderzoekwordtvanuitdevisievandeschoolvandeonderzoeksgroepgekozen voorde inzet van ICT tijdensde verwerking vande leerstof.De instructie ligt bij de leerkracht.Wespreken over leerkracht-gestuurd-onderwijsmet behulp van ICT. Het onderzoek omvat een periode van 16weken.Omdatditeenkorteperiodevanonderzoekis,zijnnoggeenconclusiestetrekkenmetbetrekkingtotheteffectopdeopbrengsten.Welkanhetvermoedenuitgesprokenwordendatdoortoenamevanmotivatieenaansluitenbijdezonevandenaasteontwikkelingeenpositiefeffectverwachtmagworden.Deresultatenvandeleerlingenquêteendeconclusiesvanuitdeobservatiesvandeleerkrachtenenoudersgevenvoldoendegrondomdoortegaanmetdezeinterventievanonderwijs.Vervolgonderzoekwordtinschooljaar2015-2016inde groepen6, 7 en8 gedaan. Erwordt eenpositief effect verwachtopdeopbrengsten zodat met rechtgesprokenkanwordenvan1+1=3.Hetvervolgonderzoekzalditmoetenaantonen.INLEIDINGDebelangrijkstemaatschappelijkeopdracht vanhet onderwijs is alle kinderen zooptimaalmogelijk te latenleren. Leren is een samenhangend proceswaarin leerlingen nieuwe kennis koppelen aan bestaande kennis.Leren is betekenis gevenaan informatie, leren is een gesprek voerenenmetelkaar communiceren, leren isvooralooklerenhoeteleren(PORaad,2014).In dit artikel ligt de focus op hoe leren zo optimaalmogelijk kan plaatsvinden gericht op de diversiteit aanleerlingen, die allen een eigen onderwijsbehoefte hebben. Hoe kan beter worden ingespeeld op deonderwijsbehoeftenvankinderenenhoekanditnogbetervormgegevenworden?Vanuitonderzoek(Wetering,2013)isaangetoonddatlerarenenmanagementininformatietechnologie(ICT)eenbelangrijkhulpmiddelzienomhetonderwijsenhetlerenvanleerlingennogbetervormtegeven.OpbasisschoolDeBron isonderzochthoe ICTvanmeerwaardekanzijnbijhetomgaanmetde rijkdomaanverschillen tussen leerlingen om zo betere opbrengsten te genereren. De veranderende vraag uit desamenleving(de21eeeuwsevaardigheden,Kennisnet)endetoenemendeervarenwerkdrukvanleerkrachtenzijn hiervoor de aanleiding geweest. Leerkrachten worden geconfronteerd met steeds grotere klassen,verzamelenmeerdataomtegemoettekomenaandeverschillentussenleerlingen,omzotevoldoenaandemaatschappelijke opdracht van het onderwijs. In toenemende mate ervaren leerkrachten een gevoel vantekortschieten.Hoekan ICTeenpositievebijdrage leverenaanhetomgaanmetdierijkdomaanverschillen,waardoor leerkrachten zich competenter voelen. In het onderzoek wordt gewerkt met één experimentele

PLGomgaanmetverschillenenopbrengstgerichtwerken–deinvloedvanICTopOMVenOGW 2

groep(groep7van33leerlingen)metdetabletsvanSnappet.Deverantwoordingvanditonderzoekvolgtnaeen theoretische verkenning van leren, omgaan met verschillen, opbrengst gericht werken (OGW) en hetbelangvanICTinhetonderwijs.ONDERZOEKSVRAAGDitonderzoekzoektnaareenantwoordopdevraagnaardetoegevoegdewaardevanICTbinnenhetprimaironderwijsopdeopbrengstentaalenrekenen.Dehoofdvraagis:

Nemendeopbrengstenopdehoofdvakkentaalenrekenen(CITOLOVS-vaardigheidsscore)toevooralleleerlingenbinnengroep7vanPCBSDeBron?

Deelvragendiedaarbijaandeordekomenzijn:Theoretischeverkenning:

- Watislereninde21eeeuw?- Watverstaanweonderleren,omgaanmetverschillenenopbrengstgerichtwerken?- Watisderelatietussenlereneninformatietechnologie?- Hoekunnenwedezetheoretischekennisvertalennaareenpraktijkonderzoekdatantwoordgeeftop

dehoofdvraagpassendbijdevisievanPCBSDeBron?Praktijkonderzoek:

- Welkeresultatenkunnenvanuithetpraktijkonderzoekbeschrevenworden?- Zijnerneveneffectendiepositiefwerkenopomgaanmetverschillenenopbrengstgerichtwerken?- Hoekrijgthetonderzoekeenvervolg(conclusieendiscussie)?

LERENINDE21EEEUWKinderendienuopschoolzittenwordenopgeleidvoorberoepenvanmorgen,dienunognieteensbestaan.Dit vraagt om het aanleren van metacognitieve vaardigheden. Kennisnet (2011) heeft die vaardighedenvertaaldnaardeNederlandsesituatie.DeEuropesecommissieheeftlereninde21eeeuwomschrevenals:Lereniseenonderdeelvanhetlevenmetalsdoelblijvendeinzetbaarheidinhetarbeidsproces.Allevaardighedendiegedurendehethelelevenontplooidworden om kennis, vaardigheden en competenties vanuit een persoonlijk, burgerlijk sociaal en/ofwerkgelegeheidsperspectiefteverbeteren.Infiguur1wordende21eeeuwsevaardighedenweergegeven.Debuitensteringgeeftheteinddoelaan.Hetonderwijsinde21eeeuwwordtgegevenmetalsdoeltekunnenleven,werkenenleren(eenlevenlanglerenzoalshetministerievanOCWdatnoemt).Omdatdoeltebereikenmoetendevaardighedendiedaaromheenstaan:samenwerken,probleemoplossendvermogen, ICT geletterdheid, creativiteit, kritisch denken, communiceren, sociale en culturele vaardighedenworden ontwikkeld. Dat kan alleen maar als de basisvaardigheden (rekenen en taal) voldoende wordenbeheerst. Met de kennis van rekenen en taal is het mogelijk (door bewust gebruik te maken van dievaardigheden)dekernvakkenteleren,ontdekkingentedoenendekenniswendbaarintezetten.Hetgaatomindividuele talentontwikkeling van ieder kind naast het aanleren van de basisvaardigheden. Individueletalentontwikkeling heeft te maken met de inrichting van een onderwijsorganisatie en eenonderwijsprogramma,waarbijdenadrukwordtgelegdopdeontwikkelingvandeeigenenunieketalentenvanleerlingen.Hetbetekentdathetonderwijszowordtingerichtdatleerlingenkunnenlerenaandehandvaneeneigenleerstijl,viaeeneigenleerrouteenineeneigenleertempo(Wikipedia,devrijeencyclopedie,2015).VanderWetering(2013)onderscheidtbijtalentontwikkelingdifferentiatieincognitieftalentendifferentiatieopdeleervraagvaniedereleerling.Wanneerhetlerenopdezemanieraangepaktwordtkangesprokenwordenvanhet beheersen van de vaardigheden om een leven lang te leren, wat noodzakelijk is om je plek in de 21eeeuwsesamenlevingtekunnenkrijgenenbehouden.

PLGomgaanmetverschillenenopbrengstgerichtwerken–deinvloedvanICTopOMVenOGW 3

figuur1BronKennisnet(2015)

LERENINRELATIEMETOMGAANMETDERIJKDOMAANVERSCHILLENENOPBRENGSTGERICHTWERKENDe21eeeuwsevaardighedengaanover‘wat’geleerdmoetwordenomonderandereaanhetcognitievedeelvanonzemaatschappelijkeopdracht tevoldoen. Indezeparagraafgaanweopzoeknaardevormomdit tedoen.De verschillen tussen leerlingen worden steeds groter, constateert Oostdam (2009) uitgesproken in zijnopenbare les op 18 november. Dat mag niet genegeerd worden en vraagt om na te denken overonderwijsvormen die aansluiten bij de talenten van de individuele leerling. Omgaanmet verschillen zou jevolgensOostdamkunnenomschrijvenalsaanpassingenenverbeteringen inhetonderwijs,dieertoemoetenleidendatleerlingenmetpleziernaarschoolgaanenonderwijskrijgendatisafgestemdophunmogelijkheden.Hijgebruikthiervoordeterm‘hetbiedenvanmaatwerk’.Maatwerkismeerdandifferentiatie.Reezigt(1993,p 6) omschrijft dit als volgt:differentiatie in het basisonderwijs is het bewust aanbrengen van verschillen inleertijd of doelstellingen tussen leerlingen binnen groepen van de basisschool, op basis van prestaties vanleerlingen.Leerlingenwordenhierbijdusongelijkbehandeld.Daarbijkanonderscheidgemaaktwordentussendivergentedifferentiatie (adaptief onderwijs voor alle leerlingen afgestemd op wat elk kind kan, gepersonaliseerdedifferentiatie) en convergentedifferentiatie (adaptief onderwijs voor leerlingen,waarbij duidelijkeprestatie-eisenindevormvaneenminimumdoelwordengesteldaandegroep).Bijallevormenvanadaptiefonderwijsgaat het dus om differentiatie: afstemmend onderwijs voor elke leerling. Sinds de invoering van dewet oppassend onderwijs (2014) hebben de scholen zorgplicht gekregen. Aan alle leerlingen moet een goedeonderwijsplek geboden worden, onafhankelijk van de onderwijsbehoefte van de leerlingen. Dit kan zowelbinnenhetregulierealsbinnenhetspecialeonderwijsgebodenworden.Alleleerkrachtenmoeteninstaatzijnomtegaanmetderuikdomaanverschillendiebestaattussenleerlingen.Datvraagtommaatwerk.VolgensOostdam(2009) ismaatwerkmeerdanadaptiefonderwijsendifferentiatie.Hijdefinieertmaatwerkals: het afstemmen van de onderwijsleersituatie op verschillen tussen leerlingen (p11). Afstemmen kanbetrekking hebben op dewijze van instructie, tempodifferentiatie, tijdelijke groepsverkleining of individueleondersteuning.Dit allesmethet doel de kwaliteit vanhet onderwijs in brede zin te verhogen.Het primaireprocesvanlesgevenwordtbeterafgestemdopdeonderwijsbehoeftenenontwikkelingskansenvandeleerling.Hetgaathieromkanseninhetomgaanmeteenrijkdomaanverschillen.Wanneereenschoolditvoorelkaarkankrijgenvoldoethetookruimschootsaandeeisendiede inspectiestelt inhetconceptwaarderingskader2014 (standaard 1.1 cognitieve eindresultaten; 2.3 didactisch handelen; 2.4 ondersteuning; 4.1 evaluatie enverbetering).Omgaan met de rijkdom aan verschillen is voorwaardelijk voor opbrengstgericht werken. Opbrengstgerichtwerkenstaatvooreenmaniervanwerkenwaarbijdeopbrengstenvanhetlerenindeklasenindeschooleensturendeinvloedhebbenophetwerkenindeklasendeschool(Ledoux,Blok,Boogaard&Krüger,2009).Hetgaatomaandachtvoordeleeropbrengstenenvoordeconditiesdiedaaropvaninvloedzijn.Opbrengstgericht

PLGomgaanmetverschillenenopbrengstgerichtwerken–deinvloedvanICTopOMVenOGW 4

werken kan als variant gezien worden van de cyclus van kwaliteitszorg, de PDCA-cyclus (Visscher & Ehren2011).Maatwerk (Oostdam2009) indienst vanopbrengstgerichtwerken (Ledoux,Blok,Boogaard&Krüger,2009).Wanneerleerkrachtendaarbijeenopenhoudingtonenomdeopbrengstentebespreken(opbasisvanvertrouwen)ontstaateenopbrengstgerichtecultuur indeschool.Binnendieopbrengstgerichtecultuur isdeleraardespil.Hattie(2013)beschrijftdevolgendecyclusvanwerken:doelenstellen(wanneerbeniktevreden),ontwerpenvanleeractiviteiten(rekeninghoudendmetderijkdomaanverschillen),uitvoeringmethetgevenvanfeedbackentotslotdeformeleevaluatie.DeLeeuw(2012)benadrukthetgevenvandirectefeedbackindezecyclus.Bijsummatieve feedback, aan het eind van de cyclus (methodetoets aan het eind van een blok) worden dedefectenvanhetleerprocespasachterafgecorrigeerdenhierdoor(te)laatgerepareerd.Formatievefeedback,zoals Hattie (2013) voorstaat, werkt positiever op de leerresultaten. Het bevordert namelijk deoplossingsgerichte vaardigheden waardoor de motivatie toeneemt van zowel leerkracht als leerling. Deleerlingenvoelen zichmeerverantwoordelijk voorhuneigen leerprocesdoor succeservaringenwaardoordefocuswordtverlegdvanhetprobleemnaarhetoplossenvanhetprobleem,leerlingenvoelenzichuitgedaagdendedoelenkunnenwordenomgezetinconcreetgedrag.Deleerkrachtenervarendoordedirectehulpsuccesomdat veel minder gerepareerd wordt. Hierdoor ontstaat een veel bredere opbrengstgerichte cultuur. Eencultuurwaarinhetconceptvanlerenwordtverbreedtdoordeprofessionalendeleerlingcentraaltestellen.LERENENINFORMATIETECHNOLOGIE(ICT)Omaandemaatschappelijkeopdrachtkindereninstaatstellenoptimaalteleren,tevoldoen,moetenlerarenzich richten op de 21e eeuwse vaardigheden. De context waarin dat moet plaatsvinden is helder; lerarenmoetenomgaanmetderijkdomaanverschillen,maatwerk(Oostdam2009)biedenomeenopbrengstgerichtecultuurtebewerkstelligen.VolgensdePOraadvraagtdergelijkonderwijsomleermethodendiemodern,opmaatenactiverendzijn.Diedaarnaastde leerlingcentraalstellen.Zijconcluderendatdaarbij ICTvancruciaalbelang is.Dekansendiezijdaarbijzienomdekwaliteitvanhetprimaireprocesteverhogenzijn:

- Betereintraindividuelevergelijking(eigenniveaueneigentalentontwikkeling)- voortgangisgemakkelijktemonitoren(volgenenbijsturen)- rendementvandelestijdisgroter- de administratieve last wordt verlaagd waardoor sprake is van doelmatiger, transparantere en

gemakkelijkvergelijkbaredata.Wanneerweditafzettentegendekerntakenvanonsonderwijs:verwervenvankennis,vaardighedeneneenonderzoekende houding; socialisatie (opvoeden tot burgerschap), talentontwikkeling en toeleiden naar eenplekindesamenleving,isintheorieeenbrederolvoorICTweggelegd.In deVier in balansmonitor vanKennisnet (2013)wordt gesteld dat ICThet onderwijs kanhelpenomhaarambities waar temaken. De vier bouwstenen: visie, deskundigheid, inhoud en toepassing en infrastructuurmoetendaarvoorinbalanszijn.ICTkaningezetwordenbijhetprimaireproces(gbruikvanICTbijhetleren)alsbijhetsecundaireproces(gebruikvanICTbijhetorganiseren,sturenenverantwoorden).Inzetbijhetprimaireproces moet leiden tot meer leerrendement waarbij de inzet bij het secundaire proces kan leiden tot eendoelmatiger organisatie van het leerproces. Scholen maken daarbij gebruik van verschillendeonderwijsvormen: leergestuurd leren (leerkracht centraal) en zelforganiserend leren (leerlingen zijnverantwoordelijk voor de inhoud en organisatie van het leren). Voor iedere onderwijsvorm kan ICTondersteuningbieden,waarbijdebalansgezochtmoetwordentussenmenselijke(visieendeskundigheid)enmateriëlefactoren(inhoudentoepassingeninfrastructuur).Op school vindt het schoolse leren plaats (formele leren)maar buiten school houdt dat leren niet op. Daarsprekenweovernonformeelleren.ICTbiedtruimteombeidevormenvanlerenintezetten.DoorICTisalveelveranderd,communicatieisnietmeertijdenplaatsafhankelijkwaardoornonformeellerensteedsmeerruimtekrijgt.Hetnonformeellerenvraagto.a.ommediawijsheid.Datisdevaardigheidvanleerkrachtenenleerlingenomveiligtekunnenomgaanmetinformatietechnologie.VanWeteringenDesain(2013)waarschuwenvoordemisleiding van de vingervlugheid van leerlingen. Zij worden niet als digitale-natives geboren. Kennis envaardigheden zullen moeten worden aangeleerd. Leraren daarentegen worden vaak afgeschilderd alsdigibeten.Bedenkweldatdeonderzoeksvaardighedenenhetbeoordelingsvermogenvanlerarenonveranderdzijn.Zijzijndaardoorinstaatindewirwarvandedigitalemediaennieuwecommunicatiemiddelenkeuzestemaken.

PLGomgaanmetverschillenenopbrengstgerichtwerken–deinvloedvanICTopOMVenOGW 5

Vanuit de kerntaken in het basisonderwijs kunnen we vier mogelijke rollen (PO raak 2014) onderscheidenwaarinde ICTondersteunendkanzijn.Tedenkenvaltaanhet lerenopmaat (zoals inbovenstaandealinea’somschreven). ICT helpt maatwerk organiseerbaar te houden, zodatmaatwerk voor iedere leerlingmogelijkwordt.Detweedeinzetishetsamenwerkenmetdeomgeving.Hiergaathetoverdeessentiëleschakeltussenschoolensamenleving.ICTishierinfaciliterend.Tenderdedeinzetbijkwaliteitenmeten.Wehebbenhethierover het eerder beschreven opbrengstgericht werken. Weten = meten (Krüger, 2013). ICT biedt demogelijkheid om stuurinformatie te genereren en te ordenen zonder al te veel extra werk. Daarbij bestaattevensdemogelijkheidtotbenchmarken.TotslotkanICTingezetwordenvoordoelmatigheidenbeheersbarekosten.Tedenkenvaltaanhetoptimaal inzettenvan leerkrachten.Zijwordendoorde inzetvan ICTminderbelast met nakijkwerk en handmatige administratie. Hierdoor ontstaat ruimte voor het primaire proces enafstemmingmetcollega’s.HOE1+1DRIEKANWORDENVanuitdezetheoretischeonderbouwingisPCBasisschoolDeBronopzoekgegaannaardemogelijkhedendieICTbiedtbinnenhaarvisieopleren.Hetsectorplan‘Bedoeldomteschitteren’(2015-2019)vanStichtingChristelijkOnderwijsDelftenomstreken(SCO-Delft e.o.) waar PCBS De Bron onder valt, geeft aan dat leerlingen een ruime bagage aan kennis,vaardighedenenattitudesmeemoetwordengegevenomhunwegindemaatschappijtekunnenvinden.Demissiedaarbijiseenaantrekkelijke,inspirerendeenlerendeomgevingtebiedenwaarino.a.leerlingenkansenaangereiktkrijgenengestimuleerdwordenzichteontplooienzodatzijkunnenschitteren.DitsluitaanbijdevisievanPCBSDeBron.Vanuitdievisieoponderwijsinde21eeeuwmoetenkinderenvertrouwdrakenmetICTvaardigheden.HetgaatdannietalleenoverhetomgaanmetICTmiddelen,maarookoverhetgebruikenvannualbeschikbare toepassingsmogelijkheden.Hoekan ICTeenversterkenderolkrijgen inhetprocesvanhetaanleren van 21e eeuwse vaardigheden, zodanig dat er sprake is van maatwerk en optimaal vorm wordtgegevenaandeopbrengstgerichtecultuurbinnendeschool?Hierisgeeneenduidigantwoordoptegeven.HetzalbinnendeschoolvormmoetenkrijgenvanuitdevisieoponderwijsendevisieopICT(Vierinbalans,Kennisnet,2013).DeinzetvanICTkanopverschillendemanierenvormwordengegeven.Tedenkenvaltaanhetonderzoekendenontwerpend lerenwaarbijkinderengebruikmaken van informatie via het world-wide-web, het e-mailen van bijvoorbeeld huiswerk, afspraken ennieuwsbrieven (samenwerkenmetdeomgeving,nonformeel leren),multimedia,hetschrijvenvanverslagen,hetmakenvanpresentatiesenz.Allemaalbelangrijk inhetkadervande21eeeuwsevaardigheden.Dit lerenvindtvanuitdeonderwijskundigevisieplaatsbinnenPCBSDeBron.Iederegroepheeftdebeschikkingoverdrievaste computers, activeboard met eigen sturingsprogramma/tuch-screen, tien computers voor algemeengebruikindeaulaenmediatheekeneenverrijdbarekastmettwintignote-booksdieiniederegroepvolgensroosteringezetkunnenworden.HetgebruikvanICTbijhetformelelerenwordtechternietplanmatigingezetopDeBron.Vanuitdetheoretischeonderbouwingisduidelijkgewordendathierveelwinsttehalenis,vooraldoordattegemoetgekomenwordtaanhetomgaanmetderijkdomaanverschillenwaardoormaatwerkvooriedereleerlingmogelijkwordt.DitbiedtkansenbinnendegrotegroependiebinnenPCBSDeBrontevindenzijn.Alseenleerkrachtzelfvormmoetgevenaandierijkdomaanverschillen,kandatnooitmaatwerkzijnopde33niveausdieerbinneneengroepvan33leerlingenbestaan.VandaarhetonderzoeknaareenplanmatigeinzetvanICTbijhetformeleleren.Uitgangspuntisdaarbijonzevisiedatdeleerkrachtertoedoet(Marzano,2008).Alleenmetdivicesengoedeprogramma’slukthetnietomuitkinderentehalenwaterinzit.HetICT-systeemmagvanuitdatgezichtspuntnietdeinstructievandeleerkrachtvervangen.DefocusisgerichtopdeinzetvanICTbijdeverwerkingvandeleerstofgerichtopdehoofdvakkenrekenenentaal.Daarommoethetsysteemaansluitenbijdemethodesdiedeschoolhanteert,dataverzameleneninterpreterenwaardooriedereleerlingleerstofteverwerkenkrijgtdieaansluitbijzijnniveau.Daarbijmoethetsysteembetaalbaarzijnvoornuenindetoekomst.De afweging is gemaakt om te gaan werken met I-pads, waarop Apps geïnstalleerd zijn. Deze slotenonvoldoendeaanbij dedoorPCBSDeBron gehanteerdemethodes.Daarbij is het eenhele inversteringomvoor alle leerlingen een i-pad aan te schaffen. De keuze had kunnen bestaan uit note-books, waarop desoftwarevandemethodemakersdraait.Dezeoptievielafdoortehogekosten.DekeusisgevallenoptabletonderwijsviaSnappet.Snappetheeftmeerderemethodesbeschikbaaropdetablets,waaronderdemethodesdie op PCBS De Bron gebruikt worden. De beschikbaremethodes zijn niet ontwikkeld door de betreffendemethodemakersmaarzijnwelontwikkeldnaardeuitgangspuntenen leerlijnenvandebestaandemethodes.De vragen/opdrachten zijn niet één-op-één terug te vinden in de methode. Wel is sprake van dezelfde

PLGomgaanmetverschillenenopbrengstgerichtwerken–deinvloedvanICTopOMVenOGW 6

leerdoelen.De leerstofsluitdusaan,devraagstelling isanders.De instructievande leerkrachtblijftdebasisvoorde lessen,deAppsverzamelendataennemenvanuitdiedatabeslissingenvoordeoefenstof,diealtijddoordeleerkrachtanderskanwordengeprogrammeerd.Dewerkwijzeiseenvoudigwaardooriedereleerlingenleerkrachtinstaatisdemogelijkhedenvandetabletoptimaalintezetten.DoordatdetabletsvanSnappetinbruikleenzijnendewerkboekenvervangenwordendoorhetwerkenopdeSnappetishetbijnabudgettairneutraalintevoeren.StichtingSnappetonderwijsstreeft,zoalsdewebsitevermeldt,naarhetbesteleerresultaatvoorelkkind.Iederkindheeft door eeneigen tablet toegang tot les- enoefenmateriaal ophetpersoonlijk niveau.Het Snappetonderwijs isbeschikbaarvoorkinderenvangroep4t/m8vanhetbasisonderwijs.Hetsluitaanopdemeestgebruiktelesmethodesenisondersteunendaandeleerkracht.VolgenshuneigenwebsiteleidtonderwijsmetSnappettot:

- betere leerresultaten door verhoogdemotivatie en concentratie van leerlingen. Door die verhoogdemotivatieenconcentratieiseenhogereproductiemogelijk.Mededoorindividuelededifferentiatieendedirectefeedback(eenleerlingenleerkrachtkandirectzienofeenopdrachtgoedgemaaktwordt).

Dit is vanuitde theoretischeonderbouwingmaatwerk,waarbij formeel lerenplaatsvindt.Doordat leerlingenook kunnen leren volgens hun eigen leerdoelen is tevens sprake van nonformeel leren.Het sluit aan op dedefinitiemaatwerkvanOostdamenReezigt.

- Directinzichtenoverzicht.Leerlingenzienhunvoortgangenlerenmeteigenleerdoelentewerken.Deleervoortgangvandeklasendeindividueleleerlingenisopiedermomentzichtbaarvoordeleerkracht.Dathelpzoweldirectindeklas,alsbijevaluatieenplanning.

DeleerkrachtisinstaatdoorhetwerkenmetSnappetdeevaluatievecyclusmetmindermoeitetedoorlopen.De administratieve last van het nakijken na schooltijd vervalt. Doordat direct zichtbaar iswat de leerlingendoenissprakevanformatievefeedbackwatdoorHattie(2013)beschrevenwordtalseenfactordieeenhogeinvloedheeftopOGW.

- Meertijdwinst.Snappetgeeftrustindeklasomdatallekinderenaanhetoefenenzijnophetniveauvandenaasteontwikkeling.OmdatdesoftwarevanSnappetditaandehandvandata‘zelf’voordeleerlingen klaarzet, is sprake vanmeer tijd voor de leerkracht om in voorbereiding en instructie testeken.Gedurendedeleskandeleerlingzelfomhulpvragen,deleerkrachtisechterookinstaatzelfintegrijpenalszezietdatdeleerlingvastloopt.

De rust komt voort uit motivatie waardoor leerlingen willen leren. Vanuit de foutenanalyse die Snappetverzorgt is het mogelijk dat de leerling zelf, middels de directe feedback na elk gegeven antwoord, eneventueeldaarnadeleerkrachtdirectrepareert.Daarnaastblijftdeleerkrachtderegiehouden.Hijkanaltijd,indienhijdatnoodzakelijkachtvooreengoedevoortgangvanhetleerproces,zelfdoelenklaarzettenvoordeleerling. Snappetwerktmet doelen, die dagelijks voor leerling en leerkracht duidelijk zichtbaar zijn. Op diemanierkandeleerkrachtheelgemakkelijkremediërenopnietbehaaldedoelen.Daarbijishetvanbelangmetdekindereningesprektegaanoverhetprocesennietoverhetproduct.Inditgesprekkunnenkinderenookduidelijkhuneigendoelenaangeven,diedeleerkrachtvervolgensweervoordeleerlingkanklaarzetten.Snappetkaningezetwordenvoorveelleerstofgebieden.PCBSDeBronheeftdekeusgemaaktomSnappetintezettenopdehoofdgebiedenrekenenentaal.Ditvanuitdevisiedatrekenenentaalvoorwaardelijkzijnvoorhetverwervenvande21eeeuwsevaardigheden.Omdatalhetonderwijsverzorgenviaeentabletonvoldoenderechtdoetaanhetverwervenvande21eeeuwsevaardigheden,isgekozendevakkendieondersteunendzijnvoorhetstimulerenvandievaardigheden(denkaandezaakvakken,burgerschapskundeencreatievevakken),nietalleenviadetabletaantebieden.Natuurlijkkandetablet,bijvoorbeeldalsstemkastje,ingezetwordenbijdie vakken.Maar niet uitsluitend. Op de ochtenden werken de kinderenmet hun tablet. Op demiddagendoorgaans niet of heel weinig. Binnen de leerstofgebieden rekenen en taal vervangt de Snappet-tablet dewerkboekenvandemethode.DeresultatenvandeverwerkingsstofwordendoorSnappetvergelekenmetdevoortgangvaneenleerling,gespiegeldaandeleerdoelen,vergelekenmetderestvandeklasendegeheleklaswordtvergelekenmetderestvanNederland(benchmarken).Deleerkrachtheeftvoldoendeinformatieomdevolgende les doelmatig en planmatig voor te bereiden. Op deze manier kan toegewerkt worden naar detussendoeleneneinddoelendiesamenmetdeleerlingenaanhetbeginvanhetjaarzijngeformuleerd.DoorhetwerkenmetSnappet,vanuithetgetoondedashboardophetbord,ishetintheoriemogelijkvanfixedmindset,waarbijintelligentieeenstatistischgegevenisenleerlingendeneiginghebbenuitdagingenuitdewegte gaan, naar een growth mindset (Dweck 2014) (intelligentie kan verder ontwikkeld worden) te groeien,waarbijkinderendewilhebbenomteleren.Zevoelenzichuitgedaagddoordedirectefeedback,zehebbendewil het goed te doen en bijten daarbij door, ook bij tegenslag. Daardoorwordt ervaren dat inspanning ergewoonbijhoortenrakendeleerlingengeïnspireerddoorhetsuccesvananderenenlerendaaruit.Hierdoorzijndeprestatiesvaneenhogerniveau.Opdiemanierkunnenwestellendat1+1drieisgeworden.

PLGomgaanmetverschillenenopbrengstgerichtwerken–deinvloedvanICTopOMVenOGW 7

METHODOLOGIEBinnen groep 7 (33 leerlingen en 3 leerkrachten) van basisschool De Bron is drie maanden gewerkt metSNAPPETonderwijs. Er is geen controlegroep.De ervaren leerkracht is in staat vergelijkingen temakenmetvoorgaandejaren,dedrieleerkrachtenzijninstaatvergelijkingentetrekkennaarhetwerkenzonderSnappetmetdezelfdegroep.Degroepzelfisinstaattevergelijkenmethetwerkenzondertablet.Snappet is ingezet bij rekenen, taal, spelling en begrijpend lezen. De werkboeken maakten plaats voor deSnappet-tabletenhetbijbehorendedashboard.Deleerkrachtheeftgedurendededriemaandeneenlogboekbijgehoudenmet leervragen die temaken haddenmet deskundigheid, inhoud en toepassingen.Dit logboekheeft tot conclusies geleid die door observatie, discussie tussen de drie betrokken leerkrachten en ervaringverkregenzijn(vergelijkendonderzoek).Bijdeleerlingeniseenenquête(ziebijlage)afgenomennaeenweekwerkenmetSnappet,aanheteindevande periode (na drie maanden werken met Snappet). Tussentijds werden ervaringen uitgewisseld tussenleerkrachtenenleerlingen.Deenquêtebestonduit16vragenovermotivatie,leerstofinhoud,werkaanpakende leerstofgebieden. De eerste 12 vragen werden gescoord op een vierpuntsschaal (van niet mee eens,gedeeltelijkmeeeens,meeeensenvolledigmeeeens).BijdelaatsteviervragenkongekozenwordentussenS(Snappet)ofW(werkboek).Deenquêteisdoordeleerkrachtengeanalyseerdengeïnterpreteerd.Aandehandvandebevindingenvandedriebetrokkencollega’sendeervaringendiedekinderenhebbenbenoemd,ishetbesluitgenomentotvervolgonderzoek(inzetSnappetinmeerderegroepen).Ouders zijn vanaf het begin van het onderzoek op de hoogte gehouden van deze innovatie. Tijdens deadviesgesprekkenisdeoudersgevraagdnaardereactiesvandekinderenthuis.Tijdens teamvergaderingen zijn de ervaringen gedeeld en alle leerkrachten hebben gebruik gemaakt van degelegenheidomeenSnappet-lesbij tewonen, zodatvormgegevenwerdaan teamleren.Aldezeervaringenleverdendedatavooreenweloverwogenteambesluit.RESULTATENVANHETONDERZOEKWespiegelenindezealineadebeloftesvandewebsitevanSnappetmetderesultatenvanhetonderzoek.Inmaart2015isgroep7vanPCBSDeBronbegonnenmethetSnappettabletonderwijs.Degroepteltopdatmoment32leerlingen(inaprilkomtereenleerlingbij,zodatdeenquêteonder33leerlingenisuitgezet),heefteenstudentindeafrondendefasevandeopleiding,eenleerkrachtdienetbasisbekwaamiseneenexcellentevakbekwameleerkracht.Deleerkrachtenhebbennaaraanleidingvandetheoretischeverkenningaangegevengraagmethetexperimentmeetewillendoen.DeexcellentevakbekwameleerkrachtisaanspreekpuntvoordecontactpersoonvanSnappet.Positieveervaringenvandeleerlingenuitdegroep(evaluatiejuli2015):

- Erissprakevanmeermotivatie.Ookaanheteindevanhetschooljaarwarendeleerlingennogsteedszogemotiveerdalsdatzedeeersteweekwaren.(96%vandeleerlingenscoortopdemotivatievragenpositief)

- Erisaltijdvoldoendewerkvoorallekinderenopdathogeniveau.Ookdekinderendie(hoog)begaafdzijnwordensteedsinvoldoendemateuitgedaagd(94%vandeleerlingenscoortopdeleerstofvragenpositief)

- Leerlingen waarderen de directe feedback op het product. De leerlingen hebben de drive om deopdrachtgoeduittevoeren,zewillenhetinéénkeergoeddoen.Ditzienzeookdirectophuneigenscherm(veelsucceservaringen).

- Leerlingenvindenhetprettigdatopdetableteenhintgevraagdkanworden.Zijvoelenzichminderafhankelijkvande leerkracht (90%vande leerlingenscoortopzelfstandigwerkenpositief).DeextrauitlegkrijgenviadeSnappetdoorhetaanklikkenvandeknop ‘hint’dievaakbeschikbaar is.Alshetdannognietlukt,kanhulpingeroepenworden(vanmedeleerlingenofvandeleerkracht).Eenleerlingkanindienhulpnietdirectbeschikbaarisgewoonverdermeteenvolgendeopdracht.(overslaanmag).

- Leerlingenwerken inde zonevandenaasteontwikkelingwaardoor ze zichuitgedaagdvoelen (98%vandeleerlingenscoortpositiefopdevragenoveruitdagendwerk).

- Extrawerkwordt beloondmet ‘sterren’. Bij vijf sterren ga je naar een hoger niveau. Deze externeprikkelspoortleerlingenaanookhetextrawerktedoen,waardoorsprakeisvanleerwinstentijdwinst(84%vandeleerlingenscoortpositiefopdevraagoverbelonen).

PLGomgaanmetverschillenenopbrengstgerichtwerken–deinvloedvanICTopOMVenOGW 8

- Leerlingen geven aan de Snappet te willen gebruiken voor taal, rekenen en spelling (96% score).BegrijpendlezenwordtnietgewaardeerdopdeSnappet(84%wilditinhetwerkboekmaken).

Positieveervaringenouders:

- dekinderenkomenenthousiastthuisentonenmotivatieomteleren(zewillenthuisookwerkenmetSnappet)

- de meeste ouders hebben toestemming gegeven om hun e-mailadres aan Snappet door te gevenzodatzeeencodekregenomthuisteoefenen(opdehuiscomputer)

- Een ouderpaar heeft (net als het kind zelf) aangegeven hetwerkenmet Snappet niet als prettig teervaren.Doordathetkindbrildragendis,schitterthetschermenkrijgtzelastvanhoofdpijn.

Positieveervaringencollega’s

- Zijervarenhetvoordeelvandirectefeedback,kinderentonengedurendedelesdatzijditheelprettigvinden.

- Zijziendoorobservatieenkindgesprekkendatkinderengemotiveerdmetveelplezierdoorwerken.- Werkenmetkladpapierisnietvooriedereleerlinggestructureerdgenoeg.Ingesprekkenbesluitenwe

volgendjaarmeteenschrifternaasttegaanwerken.Duidelijkheidoverhetprocesvoordeleerkracht.- De eigen instructie en eigen regie over de verwerking (gericht op doelen) wordt als meerwaarde

ervaren(deleerkrachtdoetertoe)Positieveervaringenvandedrieleerkrachten(evaluatiejuli2015)

- Tweeleerkrachtenconstaterendatdeoefenstofdieaangebodenwordtvaneenhogerniveauisdande oefenstof die in het boek/werkboek staat (vanuit ervaring en vergelijkend onderzoek dooropdrachten te vergelijken met de werkboekopdrachten). De student gaf aan dit onvoldoende tekunnenbeoordelenvanuitervaring.

- Dedrie leerkrachtenwaarderendedirecte feedbackophetproduct.De leerkrachtenziendirectalseenkindvastloopt.Kandanhetgesprekaangaanoverhoedeopdrachtisgedaan.Leerlingenwerkenmetkladpapiernaastzich,zodathetprocesgevolgdkanworden.

- Deregelsvanklassenmanagementkunnengewoongehanteerdworden,waardoorsprake isvaneenvoorspelbaar,positiefleerklimaat(voorspelbaarleerkrachtgedrag).

- Leerkrachtengevenaanmeertijdovertehoudenvoorhetanalyserenvandegegevenles,waardoordevoorbereidingvandevolgendelesopeenhoogniveaukanplaatsvinden.

- Leerkrachten en studenten fase 3, 4, 5 en 6 (competentieprofel PLG omgaan met verschillen enopbrengstgerichtwerken,2015)vanhunprofessioneleontwikkelingkunnengoedvormgevenaanhetwerkenmetSnappet.

- DebegeleidingviaSnappetisgoedgeregeld.NaeenintroductielesvoorleerlingenenleerkrachtenbijdestartiseromdetweewekencontactmeteenpersoonlijkbegeleiderdiemeermogelijkhedenvanSnappet onderwijs onder de aandacht brengen van de leerkrachten (vanuit het logboek gestuurd).Hierdoorlerenleerkrachtengeleidelijkdemogelijkheden,kunnenzeiederekeeroefenenenzijnzeinstaatsteedsbetergebruiktemakenvanderijkdomaanmogelijkheden.

- Via de tablet kunnen Apps gedownload worden zodat bv Engelse woordenlijsten ook via hetprogrammawrtsteoefenenzijn,hetverkeersexamenvandeVVNsitegemaaktkanworden,e.d.

In het gesprekmet de leerkrachtenwerden een aantal neven effecten benoemd die vanuit het theoretischkader naar voren kwamen. De leerkrachten ervaren tijdens het werken met Snappet een toegenomenmotivatiebijdeleerlingen.Dituitzichintaakgerichtheid:deleerlingenkondennadeinstructiedirectaanhetwerk en hadden weinig sturing nodig. De toenemende concentratie tijdens het werken met Snappet: deleerlingenwerktengedurende45minutenstilenzelfstandig.Detoenamevanhetwerkplezier:gedrevenheidomhetgoedtedoen,delenmetdeleerkrachtvandepositieveervaringen(jufkijk,ikhebertienineenkeergoed gemaakt). Er ontstond gedurende de periode dat met Snappet gewerkt werd meer interesse in hetgroepsresultaat: “Juf hoe doen we het ten opzichte van andere groepen 7?” was een regelmatig gesteldevraag.Entotslotdepositievereactievandekinderen:dedwingendevraagomtochvooralmetdeSnappettewerken,betrokkenheidvanalleleerlingenalsdeSnappetsingezetwerdenalsstemkastjeofbijeenquiz.Eenvandedoelenvanhetonderzoek isbetere leeropbrengsten.Deonderzoeksperiodenvan16weken istekortomleeropbrengstenaantetonen.DetoetskalendervanPCBSDeBronschrijftvoordatdekindereneindgroep7deCITO-entreetoetsmaken.DieisvoorwatbetreftdeopbrengstennauwelijkstevergelijkenmetdereguliereCITOLOVStoetsen.Erisopditmomentvanuitdenietgeheelvergelijkbaredata,eenpositiefsignaal

PLGomgaanmetverschillenenopbrengstgerichtwerken–deinvloedvanICTopOMVenOGW 9

vanuitdescoresvandekinderen.Waareindgroep6hetgroepsgemiddeldevoorrekenennogeenD+was,isde score nu een C+ (groepsgemiddelde). Hierbij moet nog aangetekend worden dat vier kinderen metspecifieke onderwijsbehoeften wel de entreetoets hebben gemaakt, maar niet in de scores van eind 6meetellenomdatdieleerlingeneentoetsopmaatisgemaakt.Degemiddeldescorevandeeindtoetsvandezegroep ligt ruimbovenhet landelijkgemiddelde.DitwasnietverwachtopbasisvandescoresCITOLOVSE6.Wanneer gekeken wordt naar scores uit het voorgaande jaren entreetoets en LOVS, valt bij rekenen enwiskunde*opdatdevaardigheidscoresLOVSrekenenenwiskundeM7vanaf2013t/m2015toenemenmetrespectievelijk2,3en1,2punt.Devaardigheidsscores2013t/m2015opdeentreetoetsnementussen2013en2014afmet0,2puntentussen2014en2015nemenzetoemet0,9punt.OverzichtCITOscoresPCBSDeBronrekenenenwiskunde2013t/m2015

LOVSM7 Toename/afname Entreetoets* Toename/afname2013n=39 96,8**(n=37) 78,2 2014n=40 99,1 +2,3 78,0 -0,22015n=33 100,3**(n=28) +1,2 78,9 +0,9

• *afnamealleleerlingen• **afnameselectievanleerlingen

Hoewel je hieruit niet direct de conclusie mag trekken dat Snappet onderwijs leidt tot betere resultaten,kunnenweiniedergevalconstaterendatderesultatennietafnemen.DezeervaringenenresultatenhebbengeleidtothetbesluithetkomendejaartestartenmetSnappetonderwijsindegroepen6,7en8.*rekenenenwiskundeisdeenigetoetsdiequainhoudvergelijkbaarisindeentreetoetsenhetLOVS.

CONCLUSIEENDISCUSSIEDehoofdvraagvanditonderzoekwas:

Nemendeopbrengstenopdehoofdvakkentaalenrekenen(CITOLOVS-vaardigheidsscore)toevooralleleerlingenbinnengroep7vanPCBSDeBron?

Dehoofdvraagkandoordeduurvanhetonderzoekenhetonvoldoendekunnenvergelijkenvandedata(CITOLOVS versus CITO entreetoets) vooralsnog niet beantwoord worden. De methode toetsen laten een lichtstijgendbeeldzien.Hoewelde laatstetoetsweerminder isgemaakt(van79,3%goednaar70,4%goed).Weconstateren een positieve score op de entreetoets, die boven verwachting is gemaakt. Dit geeft zoveelvertrouwen dat het werken met Snappet tablets een vervolg krijgt binnen de school. De positieveneveneffecten (motivatie, aansluiten bij de zone van de naaste ontwikkeling, gebruikmaken van effectieveleertijd, toename werkplezier, gedrevenheid van de leerlingen, toename van de concentratie, detaakgerichtheid, werkplezier leerkrachten, meer tijd kunnen investeren in afstemmen van instructie enverwerking)speleneenbelangrijkerolindezebeslissing.De conclusie uit bovenstaande is dat PCBS De Bron in het komende schooljaar verder gaat met Snappetonderwijs.Daarbijisbewustgekozenomditindebovenbouw(groep6,7en8)tedoen.AlhoewelhetmogelijkisdeSnappet-tablet in te zettenvanafgroep4 ishiervoornietgekozen.Dekinderen ingroep4hebbenhetaanvankelijkleesonderwijsvaaknognietafgerondenhetschrijfonderwijsisooknognietafgerond.Ingroep5zettenweomdezelfdereden(onvoldoendeautomatiseringvanhettechnischlezenenschrijven)nognietinopSnappetonderwijs.Wijbaserenonshierbijo.a.oponderzoekendiegedaanzijnmetbetrekkingtothetbelangvanschrijven(Schoenmaker,2012).Schrijvenzorgtvoorveelverbindingenindehersenen.Leerlingenmoetenzoveel handelingen tegelijk verrichten,meer gebruikmaken van hun korte termijn geheugen, waardoor dehersenfuncties zich ontwikkelen. Deze conclusieswegen op ditmoment zwaarder dan alle bovengenoemdevoordelenvanhetwerkenmetSnappet.DeSnappetwordtingezetvoordehoofdvakkenrekenen,spellingentaal.Deleerlingenvangroep7hebbenineerder genoemde enquête aangegeven dat ze begrijpend en studerend lezen op de Snappet niet prettigvinden.ZemissenindeaangebodenApphettekstoverzichtenzijnonvoldoendeinstaatmarkeringenaantebrengen.Inschooljaar2015-2016gaatPCBSDeBronwerkenmetNieuwsbegripenNieuwsbegripXL.Ditdraait,alsdeschooldaareenlicentievoorheeft,ookopdeSnappet.Tekstenkunnenwordenuitgeprintwaardoorhet

PLGomgaanmetverschillenenopbrengstgerichtwerken–deinvloedvanICTopOMVenOGW 10

bezwaar van overzicht en markeren vervalt. Vanuit het wegnemen van dit bezwaar is gekozen om dit hetkomende jaaruit teproberen, zodatdeverwerkingsstofvandevakken taal, spelling, rekenenenbegrijpendlezenopdeSnappet-tabletwordtgemaakt.Dediscussiebinnenhetteamzalzichin2015-2016richtenop:

- DurvendeleerkrachtendemethodetoetslostelatenendetoetsenvanSnappettegebruiken?- Zijndeonderwijsresultatenendemotivatiebij begrijpenden studerend lezenvanNieuwsbegripen

NieuwsbegripXLvoldoende.- Hoe ontwikkelen de opbrengsten zich als de methode onafhankelijke toetsen van CITO-LOVS

geanalyseerdworden?- HoekunnenleerlingendiemeteenOPPwerkenookvoldoenderendementhalenuithetwerkenmet

Snappet?- Is er voldoende expertise in huis om alle leerkrachten en leerlingen optimaal te bedienen met

Snappet?- Moetenwedebeslissingomnietingroep4en5metSnappettewerkenheroverwegen?

Samenvattend kunnenwe stellendathetonderzoeknaarde inzet van ICTbij omgaanmet een rijkdomaanverschilleneenpositievestartheeftgehad.Ofditookzouitwerktophetopbrengstgerichtwerkenisnognietinvoldoende mate aangetoond. Echter de theoretische onderbouwing doet vanuit allerlei invalshoeken engeconstateerde neveneffecten, vermoeden dat ditwel bereikt kanworden. De leerkrachten zijn blijmet dedataanalysedievanuitICTwordengedaan.Dieanalyseiscomplexenvraagtveeltijd.Tijddienuoverblijftvoorhetinzettenvananderecomplexevaardighedenzoalshetvoorbereidenvandelessen,doelenvooriederkindformulerenomopdiemaniertegemoettekomenaanalleonderwijsbehoeftenbinnendegroep.Aan het eind van het volgende schooljaar zullenwemetmeer zekerheid kunnen constateren of 1 + 1metSnappet-tabletswerkelijkdrieisgeworden.Bijlage1:leerling-enquêtejuli2015Bijlage 2: scores entreetoets rekenen en wiskunde in vergelijking met Cito LOVS rekenen en wiskundeM7gedurendedrieschooljaren/

PLGomgaanmetverschillenenopbrengstgerichtwerken–deinvloedvanICTopOMVenOGW 11

GERAADPLEEGDELITERATUURDrunen,R.van,Odenthal,L.,Verbiest,C.,enVisser,M.(2011),Opbrengstgerichtheidendeprofessionaliteitvandeleraar.CPSonderwijsontwikkelingenadvies.Dweck,D.(2014),Hetbelangvaneengrowthmindset(onlinewww.nivoz.nlbekeken060815).Halin,J.,Leeuw,Lde(2012),Perspectievenopprofessionaliseren–handvattenvooronderzoekindepraktijk.HogeschoolInhollandDenHaag.JohnHattie(2013),Lerenzichtbaarmaken.BazalteducatieveuitgeverijenRotterdam.InformatiewebsitevanSnappet-tabletonderwijs(www.snappet.nlbekeken210215en040815).Krüger,M.red.(2014),Leidinggevenaanonderzoekendescholen.Bussum:UitgeverijCoutinho.ToineMaes(2015),KennisnetVierinbalansmonitor(www.kennisnet.nlbekeken303-08-2015)RobertJ.Marzano(2008),Watwerktopschool–Researchinactie.Beterleerproces,hogereresultaten.BazaltuitgeverijenRotterdam.IlseMeelker (2012),Gesprekkenmet leerlingen, leraar en leerling:partners in leren! Powerpoint presentatieconferentieOMJSLeidersinleren.Oostdam,R.J. (2009),Tijdvoordikke leerkrachten–overmaatwerkalskernvangoedonderwijs.HogeschoolvanAmsterdamHVApublicaties.Oostdam, R.J. (2013), Zorgen voor juf en mees – Van onderwijzen naar leren. Vossiuspers Universiteit vanAmsterdam.PO-raad(2014),Omdeleerling,beleidsagenda2014-2018.PO-raadNijmegen.PO-raad(2015),ICTinhetonderwijs–beterenslimmerlerenmetICT.PO-raadNijmegen.Schoenmaker,A. (2012),Daaromnog leren schrijvenmetdehand (www.handschriftontwikkeling.nl bekeken21072015)Schram,E.,Meer, F. vander,Os, S. van (2013),Omgaanmet verschillen: (g)eenkwestie vanmaatwerk.SLOexpertisecentrumleerplanontwikkelingEnschede.Voorlopig waarderingskader inspectie PO-2014 (www.onderwijsinspectie.nl/…/2014/nieuw-concept-waarderingskaderpobekeken02082015).VormLucardi,A,vander(2015),Gespreksvoeringmetkindereninhetbasisonderwijs.Vos-Bouwmeester,K.de(2015),Afstemmingeencomplexevaardigheid?!WeteringM.VanDesain,C.(2013),Trendrapport2014-2015,Technologiekompasvoorhetonderwijs.KennisnetZoetermeerAuteuronbekend(2015),VisieoponderwijsenhetgebruikvanICT(www.clz.nlbekeken020815)Auteuronbekend(2006),ICTenonderwijs.(wwwdialoge.nlbekeken020815)

PLGomgaanmetverschillenenopbrengstgerichtwerken–deinvloedvanICTopOMVenOGW 12

BIJLAGE1Bijlage1:

PLGomgaanmetverschillenenopbrengstgerichtwerken–deinvloedvanICTopOMVenOGW 13

BIJLAGE2