het boekje Blended Learning -...

Het versterken van het onderwijs op de Universiteit Leiden

Blended Learning

02 ICTOBlended Learning

INH

OU

D

Inhoud

04 Voorwoord Vice-rector magnificus Hester Bijl

06 Blended Learning: Wat is het, waarom doen we het?

07 Voer een dialoog in college Interview prof. mr. dr. Pauline Schuyt (Rechtsgeleerdheid)

10 Leer studenten elkaar feedback geven Interview dr. Kim Beerden (Geschiedenis) en dr. Pascal Haazebroek (Psychologie)

14 Blended Learning bij alle vakken Interview dr. Arjaan Wit en Marlies van der Meer (Psychologie)

18 Kennisclips als brug tus-sen hoor- en werkcollege Interview dr. Bram Ieven (International Studies)

21 Leg studenten niet alles uit Interview prof. dr. Onno Meijer (Biomedische Wetenschappen)

24 Docenten zijn ambas-sadeurs voor Blended Learning Interview Rob Goedemans en Anna Benja-mins (Faculteit Geesteswetenschappen)

27 Actieve student door Blended Learning Interview Sonja Wagenaar (ICLON)

30 Nawoord Marja Verstelle, Coördinator ICTO Programma Universiteit Leiden

03

ColofonDeze publicatie is een uitgave van het ICTO Programma, Universiteit Leiden. Projectleiding: Marja Verstelle en Lilian Boerboom Tekst: Anika van de Wijngaard Fotografie: Jet van Gaal Vormgeving: Maters & Hermsen

“Blended Learning geeft ruimte om buiten de colleges

meer te doen en mijn onder wijs in de contacturen te intensi veren.” (Dr. Kim Beerden, universitair docent Oude Geschiedenis, winnaar LUS onderwijsprijs 2016)

“Ik zie Blended Learning als een instrument om studenten te verleiden om meer te doen dan alleen maar te luisteren naar de docent.”(Prof. mr. dr. Pauline Schuyt, hoogleraar sanctierecht en straf toemeting en voormalig opleidings directeur Rechten en lid van het faculteits-bestuur)

Wat bij mij niet lukte in de klas, was digitaal wel mogelijk.” (Dr. Pascal Haazebroek, universitair docent Cognitieve Psychologie, ontwikkelde Pitch2Peer)

“Onderwijs-vernieuwing is een ‘ongoing process’” (Dr. Arjaan Wit, opleidingsdirecteur en universitair hoofddocent Psychologie)

“De studenten die al hoge cijfers haalden, doen het nog steeds goed. Het zijn vaak de studenten die eerst zessen of zevens ston-den, die nu ook hogere cijfers halen.”(Prof. dr. Onno Meijer, universitair docent interne geneeskunde)


VO

OR

WO

OR

DH

este

r Bijl

Voorwoord

Bij mijn aantreden als vice-rector, afgelopen november, constateerde ik met veel plezier dat er binnen de Universiteit Leiden heel veel gebeurt om de kwaliteit van het onderwijs via digitale middelen te versterken. We zien daarbij dat het onderwijs steeds meer een mix van contactmo-menten en online leeractiviteiten wordt: Blended Learning. Het introduceren van Blended Learn-ing vraagt veel van de docent, naast een verde-ling van de stof over de verschillende vormen, en het maken van online modules, vraagt het vaak ook om een nieuwe invulling van de contactmo-menten en een nieuwe didactiek.

Om meer inzicht te krijgen in wat wel en niet werkt bij Blended Learning en wat de potentië-le opbrengsten zijn, hebben voorlopers de afge-lopen jaren hiermee met veel toewijding geëxpe-rimenteerd. Zoals het gaat met innovatie verliep dit vaak met vallen en opstaan. We hebben hier-van veel geleerd. Dat willen we nu delen met een brede groep van opleidingsdirecteuren, -coördi-natoren en andere geïnteresseerden.

In dit boekje komen verschillende docenten aan het woord met aansprekende ervaringen. Zo kon-den ze met behulp van Blended Learning die-per op de stof ingaan dan voorheen mogelijk was,

05

contactmomenten werden interactiever én, niet onbelangrijk, college en werkgroep geven, gaf hen meer voldoening. Ook de studenten waren voor het merendeel enthousiast. Ze waren meer betrokken bij het onderwijs en de colleges wer-den interessanter.

De ervaringen laten ook zien dat het belang-rijk is dat docenten bij de introductie van digi-tale middelen goed ondersteund worden. Ik ben er trots op dat vrijwel elke faculteit een deskun-dig team heeft dat docenten de nodige support kan bieden bij Blended Learning. Zij leveren een belangrijke bijdrage aan het succes van de oplei-dingen. Daarnaast ben ik blij met het Centre for Inno vation dat haar netwerk en kennis van trends, technologie, nieuwe media en innovatie-methodieken inzet om ideeën voor onderwijsver-nieuwing samen met u tot een succes te maken. Tot slot is ook het ICLON van grote toegevoegde waarde door haar kennis en ervaring in te zet-ten om ervoor te zorgen dat vernieuwingen langs academisch verantwoorde lijnen worden geïm-plementeerd en geëvalueerd.

Ik hoop dat dit boekje aanzet om ons onderwijs verder te vernieuwen en digitale mogelijkhe-den in het onderwijs meer te benutten. Blended

Learning is cruciaal om de ambities uit de nieu-we onderwijsvisie van de Universiteit Leiden waar te maken. We willen uitdagend onderwijs in Leiden, waar studenten goed voorbereid naar colleges komen en actief deelnemen. Onder-wijs waarbij studenten onderzoekend leren. Onderwijs dat flexibel is, waar studenten vol-op mogelijkheden hebben om persoonlijke keu-zes te maken. Onderwijs waar naast aandacht voor kennis ook aandacht is voor vaardigheden. Onderwijs dat inspeelt op de toekomstige eisen van de arbeidsmarkt, waardoor de student goed voorbereid wordt op een rol in de samenleving. Digitale middelen kunnen aan al deze ambities een betekenisvolle push geven.

Hester BijlVice-rector Universiteit Leiden


INT

RO

DU

CT

IE

Contactmomenten in het onderwijs combineren met online leer-activiteiten en opdrachten zodat studenten meer kennis vergaren en docenten dieper kunnen ingaan op de leerstof: dat is Blended Learning. We zoeken met Blended Learning naar een ideale mix van online en offline onderwijs.

Hoe vind je die ideale mix, en hoe ga je er als opleiding duur-zaam mee aan de slag? Van 2013-2016 stimuleerde de universi-teit experimenten met Blended Learning via het ICT&Onderwijs programma, in het bijzonder via een driejarig project waaraan de drie grootste opleidingen van de Universiteit Leiden - Psycholo-gie, Rechten en International Studies - deelnamen. Het doel was om Blended Learning op een duurzame manier in te voeren bij deze studies. De opleidingen gingen aan de slag en bewandelden allemaal hun eigen pad bij het, op passende wijze, inzetten van Blended Learning. Daarbij behaalden ze successen, maar kwa-men ze ook specifieke dilemma’s en obstakels tegen die ze moes-ten overwinnen.

Na vier jaar maken we de balans op. Wat heeft Blended Learning opgeleverd? Hoe gaan we verder? Wat hebben we geleerd en hoe kunnen andere opleidingen hun voordeel doen met die ervarin-gen? Daarop geven we antwoord via de persoonlijke verhalen van verschillende docenten, opleidingsdirecteuren en ICTO-coördina-toren die in deze publicatie zijn gebundeld.

Blended Learning:Wat is het, waarom doen we het?

07

Voer een dialoog in

college

“Aan Harvard University is het onderwijs vrij ouderwets met een krijtje en een schoolbord, maar het werkt heel goed”, vertelt

Pauline Schuyt (Rechtsgeleerdheid). Ze verbleef vorig jaar drie maanden aan de prestigieuze Amerikaanse universiteit waar ze onder meer doceerde, maar vooral onderzoek deed naar onder-wijs. “Harvard-studenten bereiden zich heel goed voor en zijn

daardoor in staat om tijdens een college écht de discussie aan te gaan en daarvan te leren.” Er is dialoog in plaats van een mono-loog van de docent, aldus Pauline. Zij vindt het een ideale vorm

van universitair onderwijs.


INT

ERV

IEW

Paul

ine

Sch

uyt

n 2013 werd bij tien vakken van de oplei-ding Rechtsgeleerdheid Blended Learn-ing ingevoerd. Pauline was destijds opleidingsdirecteur van de opleiding en

tegelijkertijd docent. “Ik zie Blended Learning als een instrument om stu-

denten te verleiden om meer te doen dan alleen maar te luisteren naar de docent”, vertelt ze. “Voor-afgaand aan het college moeten ze meer doen, maar juist hierdoor kan tijdens college een dialoog ontstaan en kom je samen tot antwoorden.”

Niet passief luisterenBlended Learning is volgens Pauline een middel om het onderwijs op Nederlandse universiteiten te intensiveren en te verbeteren, maar het succes hangt daarbij grotendeels af van de motivatie en participatie van studenten, benadrukt ze. “We leg-gen als docent te veel uit aan studenten die vaak te weinig kennis hebben van het onderwerp dat wordt besproken. Nederlandse studenten willen graag precies weten wat zij moeten leren voor het tentamen, maar tonen weinig nieuwsgierigheid om zelf antwoorden te zoeken in de boeken.” Ze wil juist meer dialoog en discussie in de colleges, zoals ze aan Harvard zag. Toch leidt dit direct tot de vraag: is het haalbaar om in de hoorcolleges van grote opleidingen zoals Rechten zo’n dialoog te star-ten? Hoe ga je de discussie aan met studenten als je er 600 tot 700 in de collegezaal hebt zitten? “Dat is een vraag waar ik ook over nadenk”, antwoordt ze. “Ik denk dat het mogelijk is, mits studenten zich

voorafgaand aan het college écht voorbereiden en de docent ze niet alleen gaat uitleggen hoe het zit.”Welke reactie verwacht zij van de studenten? Zul-len zij ook bereid zijn om meer een dialoog in het college aan te gaan? Pauline: “Studenten moeten zich beter voorbereiden en ze kunnen tijdens col-lege niet passief luisteren; het kost ze dus meer inspanning en daar zullen ze in eerste instantie niet blij mee zijn. Mijn ervaring in kleinere groepen is wel dat als studenten echt actief gaan deelnemen aan het college en zich over de schroom heen zetten om ‘in het openbaar te spreken’, ook zij merken dat het veel leuker en leerzamer is. Dan zijn ze ineens wel bereid om de benodigde inspanningen te leve-ren. Het is vooral een kwestie van gewenning.”

‘Blended Learning en Teaching’Bij Blended Learning gaat het volgens Pauline niet alleen over ‘leren’, maar juist ook over ‘lesgeven’. “Studenten kunnen op verschillende manieren leren, er zijn verschillende leerstijlen en als docent kun je allerlei verschillende onderwijsvormen han-teren om kennis over te brengen”, legt ze uit. Ze vindt het daarom logischer om te spreken over ‘Blended Learning & Teaching’, afgekort BLT. Die afkorting wordt wellicht geassocieerd met een BLT-sandwich en dit is ook eigenlijk haar bedoe-ling. Volgens Pauline is het ideale onderwijs, net zoals een sandwich, opgebouwd in laagjes. “Je geeft als docent een basis, vervolgens gaat een student zelf aan de slag. Dit zorgt voor een twee-de laag en ten slotte wordt er discussie gevoerd”,

Prof. mr. dr. Pauline Schuyt is hoogleraar sanctierecht en straftoemeting bij het Instituut voor Strafrecht &

Criminologie van de Universiteit Leiden. Zij was tot 2015 portefeuillehouder onderwijs in het faculteitsbestuur en

opleidingsdirecteur van de opleiding Rechtsgeleerdheid.

09

beschrijft ze. “De rol van de docent verandert hier-bij ook: je bent niet langer degene die vertelt hoe het zit, maar je begeleidt meer de ontdekkingstocht naar het antwoord op de vraag. Dit klinkt makke-lijker, maar het vereist juist meer voorbereiding.” De werkdruk gaat daardoor wel omhoog, maar het leidt volgens Pauline ook tot meer arbeidsvreug-de: “Als het werk echt leuker wordt dan ben je als docent vaak ook bereid om meer te doen. Je moet balans vinden. Een docent moet dit zelf ervaren en zich zeker niet gedwongen voelen om een lesme-thode toe te passen die niet bij hem of haar past.”

STUDENT AT YOUR DESKBij Student at your desk helpen studenten van de Honours Academy bij het verbeteren of innove-ren van onderwijs. Elke faculteit heeft een speciaal studententeam dat de docenten die honours-col-leges geven, ondersteunt.

Docenten kunnen bij deze studenten terecht voor technische vragen, maar ook voor feedback op hun onderwijs. Het team is ge-koppeld aan de ICTO-coör-dinator van de faculteit; de studenten hebben een aan-tal cursussen en trainingen gevolgd en kennen de weg binnen de universiteit.

Meer informatie: onderwijs.leidenuniv.nl/honoursacademy


INT

ERV

IEW

Arj

aan

Wit

& M

arlie

s va

n de

r Mee

r

Leer studenten elkaar feedback geven

11

Te veel studenten, te weinig tijd. Universitair docent Pascal Haaze-broek (Psychologie) kent het probleem: “Ik had ca. tachtig stu-denten in mijn college zitten en er waren slechts vier bijeenkomsten waarin alle studenten een presen-tatie moesten geven. We hadden dus vaak meer dan twintig pre-sentaties per werkgroep. Dan is er eigenlijk geen ruimte voor goede feedback.” Hij ontwikkel-de, samen met zijn broer, het digi-tale platform Pitch2Peer waarop presentaties van studenten in de vorm van een video, maar ook een blog, slideshow, animatie, of een poster geüpload kunnen wor-den. Studenten reviewen daarna elkaars opdracht en voorzien deze van opbouwende kritiek. Kim Beerden (Geschiedenis) hoorde over het platform dat Pascal had ontwikkeld en ge-bruikt het inmiddels ook voor haar (kleinere) werkcolleges.

ICTOBlended Learning12

INT

ERV

IEW

Arj

aan

Wit

& M

arlie

s va

n de

r Mee

r

Wat ik bijzonder vind aan Pitch2Peer is dat het bedacht is door een docent”, vertelt Kim ter-wijl zij tegenover Pascal zit. “Ik ben sneller overtuigd als andere docenten mij iets aanra-den dat mijn onderwijs beter kan maken.” Kim ziet mogelijkheden dankzij Blended Learning, maar benadrukt dat online tools geen vervang-end middel zijn voor contactmomenten. “Ik vind Blended Learning een goede toevoeging aan het onderwijs, maar het is op geen enke-le manier vervanging van het college waar-in ik met de studenten bijeenkom”, legt ze uit. “Blended Learning geeft ruimte om buiten de colleges meer te doen en mijn onderwijs in de contacturen te intensiveren.” Pascal is het met haar eens: “Programma’s als Pitch2Peer zijn een verlengstuk van wat er in college wordt gedaan. Toen ik begon met Pitch2Peer, kon ik mijn studenten niet ver-plichten om mee te doen en moest ik het pre-senteren als iets dat leuk en nieuw was. Aan-vankelijk vonden mijn studenten het vooral spannend, maar ze ontdekten ook dat ze op deze manier elkaar eindelijk goede feedback konden geven. Wat bij mij niet lukte in de klas, was digitaal wel mogelijk.”

Meer de diepte inBehalve Pascal en Kim, maken veel meer docenten gebruik van Pitch2Peer. Het platform is tegenwoordig via Blackboard in te zetten.

Pitch2Peer gaat overigens niet altijd over het opnemen van presentaties op camera, zo leg-gen Kim en Pascal uit. Het kan ook worden ingezet om studenten feedback te laten geven op elkaars teksten of andere presentatievor-men, zoals blogs of zelfgemaakte kennisclips. Kim ontwikkelde meerdere opdrachten waar-bij ze gebruikmaakte van Pitch2Peer. Bij een opdracht moesten studenten, in de aanloop naar het schrijven van een werkstuk, een vraagstelling op papier zetten die vervolgens werd beoordeeld door medestudenten. Met die feedback konden studenten hun vraagstelling verbeteren. “Omdat studenten elkaar al naar een hoger niveau hadden gebracht, kon ik als docent meer de diepte in.” Hoewel de twee docenten enthousiast zijn, erkennen ze wel dat het docenten vaak tijd kost om Pitch2Peer in te passen in het onder-wijs. “Als je dit voor het eerst doet dan vereist het meer werk,” beaamt Kim. “Maar zodra je het eenmaal hebt toegepast, wordt het steeds makkelijker. De werklast wordt niet minder, maar het levert zeker iets op.”

“ Studenten ontdekten ook dat ze op deze manier elkaar eindelijk goede feedback konden geven”

Dr. Kim Beerden is universitair docent Oude Geschiedenis aan de Universiteit Leiden, met als specialisatie reli-giegeschiedenis. In 2016 won zij de LUS Onderwijsprijs. Jaar-lijks wordt de prijs uitgereikt aan een universitair docent die zich ‘bijzonder verdienstelijk’ heeft gemaakt op het ge-bied van onderwijs.

Dr. Pascal Haaze-broek is universitair docent bij de oplei-ding Psychologie. Hij doet onderzoek naar de interactie tussen mens en computer. Hij is de bedenker van Pitch2Peer.

13

2012

2015

2016

medio 2016

Pascal Haazebroek (Psychologie) start in het najaar met pitchen voor de camera in studio. 84 studenten maken gebruik van Pitch2Peer bij de colleges

1136

Na 2,5 jaar gebruiken docenten van verschillende opleidingen Pitch2Peer. Ook bij Leiden University College in Den Haag gaat een docent ermee aan de slag. Het aantal studenten die Pitch2Peer gebruikt blijft stijgen

In dit najaar start een Proeftuin. Er doen 30 docenten mee van de Faculteit Sociale Wetenschappen, Wis- en Natuurkunde, Geesteswetenschappen, Rechten, Governance & Global A�airs (Den Haag) en het ICLON

De Proeftuin draait nu een half jaar. De ingestap-te faculteiten draaien enthousiast mee

Het aantal docenten neemt nog steeds toe. Dat geldt ook voor de studenten

816

1334

84

40

2366

2014in het voorjaar volgen 1 docent psycholgie, 1 docent biofarmaceu-tische wetenschappen, 1 docent rechten, 1 docent islam- wetenschappen.Er wordt gebruik gemaakt van camera in studio, animaties, blogs, fotoshoots, zelf opgenomen clips, kennisclips, weten-schappelijke posters

758

2015

2017…Met Pitch2Peer leren studenten verschillende vaardigheden, zoals pitchen, presenteren, feedback geven en opdrachten beoordelen. De tool is erop gericht om studenten te activeren door hun compe-titieve en creatieve kant aan te spreken. Inmiddels wordt Pitch2Peer op meerdere faculteiten ingezet; afgelopen jaar namen meer dan 1300 studenten deel aan vakken waarbij Pitch2Peer werd gebruikt.

HOE IS HET GEBRUIK VAN PITCH2PEER BINNEN DE UNIVERSITEIT LEIDEN GEGROEID?


INT

ERV

IEW

Arj

aan

Wit

& M

arlie

s va

n d

er M

eer

15

Blended Learning bij alle vakken

Inmiddels is Blended Learning onderdeel van alle 43 cursussen in de bachelor-opleiding Psychologie. Studenten vol-gen vanaf de eerste dag van hun stu-die ‘blended’ onderwijs. Het is daardoor gewoon en vanzelfsprekend voor hen geworden dat er met Blended Learn-ing wordt gewerkt. Dit is de uitkomst van een proces waarbij studie Psycho-logie destijds een zogenoemde ‘dubbel-

slag’ maakte: een Engelstalige variant van de opleiding werd geïntroduceerd - de International Bachelor in Psychology (IBP) – en Blended Learn-ing werd ingevoerd.“Het team van Marlies heeft docenten op maat ondersteuning geboden bij het implementeren van Blended Learning”, vertelt Arjaan. “Met iede-re docent is ze gaan zitten, en er is echt gekeken naar wat docenten wilden en welk onderdelen van vakken zich leenden voor Blended Learn-ing. Door deze aanpak zijn ook enkele bestaan-

Hoe kun je Blended Learning toepas-sen bij alle vakken van een opleiding? Drie jaar geleden werden alle eerste-jaarsvakken van de bacheloropleiding Psychologie ‘blended’. Opleidingsdi-recteur Arjaan Wit en projectleider Onderwijsvernieuwing Marlies van der Meer werkten samen om de implemen-tatie van Blended Learning succesvol te laten verlopen. In de jaren die volgden, werd Blended Learning ook ingevoerd bij de tweede- en derdejaarsvakken.


INT

ERV

IEW

Arj

aan

Wit

& M

arlie

s va

n d

er M

eer

de onderwijskundige problemen bij die vakken opgelost.” Marlies voegt daaraan toe: “We pro-beren Blended Learning echt af te stemmen op de behoeftes van de docenten. We wilden niet dat dit iets ging worden dat alleen maar boven-op de werklast kwam.”

Samenhang tussen leerdoelen, werken toetsvormen Hoewel binnen de Faculteit Sociale Weten-schappen ook een ICTO-coördinator aanwe-zig is om docenten te helpen met de toepassing van ICT in het onderwijs, wilde de oplei-ding Psychologie daarnaast nog meer speci-fieke ondersteuning in het proces bieden aan de eigen docenten. Docenten kregen binnen het project een breed overzicht van ‘blended’ onderwijsvormen aangereikt, maar bij de toe-passing van Blended Learning stond vooral de noodzakelijke samenhang tussen leerdoelen, werkvormen en toetsvormen centraal. Hoe-wel het simpel klinkt, kunnen docenten dit

nog weleens uit het oog verliezen, merkt Arjaan op. “Docen-ten worden daarom ondersteund om hun werken toetsvor-men af te stemmen op hun leerdoelen”, legt hij uit. Blended Learning is

geen doel op zich, maar vooral een werkvorm, benadrukken Arjaan en Marlies. Toch kan de toepassing van Blended Learning er ook toe lei-den dat leerdoelen op den duur veranderen of worden uitgebreid. Arjaan: “Het gebruik van nieuwe media en de kritische analyse van digi-tale bronnen en artikelen kan bijvoorbeeld ook in een leerdoel worden verweven.”

Onderwijsvernieuwing is een ‘ongoing process’“Iedere docent heeft gelijke kansen en onder-steuning gekregen,” zegt Arjaan terugkijkend op de afgelopen jaren. Hij stelt vast dat het suc-ces van Blended Learning bij de opleiding Psy-chologie komt doordat het niet bij slechts een paar vakken werd toegepast, maar bij alle vak-ken in het eerste jaar. Vervolgens werd dit jaar-lijks geëvalueerd en uitgebreid naar de hele bachelor. Ook Marlies merkt op dat dit tot een goed resultaat leidde: “Het heeft zeker gehol-pen dat alle docenten ermee aan de slag ging-en. Docenten die aanvankelijk sceptisch waren, kon ik makkelijker overtuigen om toch mee te doen toen er positieve ervaringen waren bin-nen de opleiding.” Hoewel ze een flink eind op weg zijn, is het werk nog niet afgerond. Onderwijsvernieuwing is een ‘ongoing process’, stelt Arjaan vast. “Komende jaren richten wij ons op het onderhouden van wat er is en het meegaan met nieuwe innovatie-ve werken toetsvormen die zich aandienen.”

Dr. Arjaan Wit is opleidingsdirecteur bij

de opleiding Psycho-logie en universitair

docent.

Marlies van der Meer is projectleider On-

derwijsvernieuwing bij Psychologie

“ We proberen Blended Learning echt af te stemmen op de behoeftes van de docenten”

17

CONTEXTS

Het TPACK model beschrijft de krachten die een rol spelen bij de inzet van ICT in het onderwijs. Vooral op de snijvlakken tussen de vakinhoudelijke kennis (Content Knowledge), didactische kennis (Pedago-gical Knowledge) en ICT kennis (Technological Knowledge) ligt de meerwaarde van het model. Om het onderwijs op een effectieve manier te versterken, zijn ze alle drie nodig. Het is niet altijd realistisch of wenselijk om er bij voorbaat vanuit te gaan dat de docent zelf alle drie deze vormen van kennis bezit. Het model biedt een kapstok om deze afwegingen concreet te maken.

AL GOED VOORBEREID VOOR DE STUDIE ECHT BEGINT Vanaf 2017 gaat de op-leiding Psychologie ook aankomende studenten alvast aan het studeren zetten, zelfs nog voordat het eerste studiejaar begint. Alle studenten moeten drie digitale matchingmodules vol-tooien om ingeschreven te kunnen worden bij Psychologie. De modules bieden de aankomende studenten een oriënta-tie op de breedte van de psychologie, op het belang van de metho-dologie en statistiek, en op de (studie)loopbaan. De docenten selecteren relevante delen uit het studieboek en bijbeho-rende weblectures. Deze verplichte matchingsac-tiviteit ter voorbereiding op de studie is een pilot, waarbij onder meer wordt onderzocht of de uitval onder eerstejaars-studenten afneemt. Ook bij de opleidingen Secu-rity Studies en Biofarma-ceutische Wetenschap-pen wordt tegenwoordig gebruikgemaakt van online matchingmodules.

TPACK model

CONTEXTS

TechnologicalKnowledge

(TK)TechnologicalPedagogical Knowledge

(TPK)

TechnologicalPedagogical Content

Knowledge(TPACK)

TechnologicalContent

Knowledge(TCK)

Pedagogical Content

Knowledge(PCK)

Content Knowledge

(CK)

Pedagogical Knowledge

(PK)

CONTEXTS


INT

ERV

IEW

Bra

m L

even

“Ik zet de filmpjes op YouTube, zodat ze beschikbaar zijn

voor iedereen.”

19

Hoe sla je een brug tus-sen een inleidend hoorcol-lege en diepgaand werkcol-

lege, en hoe zorg je ervoor dat studenten voldoen-

de kennis hebben om mee te praten in de werk-groep? Toen Bram met het vak begon, werd hem gevraagd om de methode Blended Leaning toe te passen. “Het idee ontstond toen om kennis-clips te maken en dat vond ik zelf meteen een goed plan”, vertelt hij. Kennisclips zijn korte filmpjes waarbij extra informatie over bijvoorbeeld de literatuur wordt

gegeven. “Het uitgangspunt van de kennisclips is dat iets wordt besproken dat niet aan bod komt in de hoorcolleges”, vertelt Bram. “Ieder jaar vol-gen meer dan vijfhonderd studenten het hoorcol-lege waarin wordt uitgelegd waar de cultuurwe-tenschappen om draaien. In de tutorials bespreek ik met een kleinere groep studenten teksten van belangrijke cultuurwetenschappers. Dit gaat dan echt over close reading.”

“Studenten leren waar ze op moeten letten” “In de kennisclips behandel ik het thema dat in het hoorcollege aan bod is gekomen. Ik leg uit

Kennisclips als brug tussen hoor- en werkcollegeIn 2013 werd bij de studie International Studies Blended Learning ingevoerd. In datzelfde jaar werd universitair docent Bram Ieven (Nederlandse taal en cultuur) gevraagd om de eerstejaars cursus Introduction to Cultural Studies te geven voor de opleiding. “Het vak bestond al en de opzet met hoorcolleges en tutorials lag vast, maar er was een kloof. Het hoorcollege was een vrij algemene inleiding, terwijl we in de tutorials diep ingingen op klassieke wetenschappelijke teksten. En daar kon vooraf niet veel uitleg over worden gegeven.”


INT

ERV

IEW

Bra

m L

even

Dr. Bram Ieven is universitair docent bij de opleiding Nederlandse taal en cultuur en de opleiding International Studies. Hij is gespeci-aliseerd in Nederlandse literatuur en geeft cur-sussen over Nederlands communisme, De Stijl en Nederlandse literatuur in de globaliserende wereld.

hoe het thema terug te vinden is in de teksten die studenten voor het tutorial moeten lezen. Ik vertel waar een tekst over gaat en behandel ook drie fragmenten die volgens mij van belang zijn om de tekst goed te begrijpen”, legt Bram uit. “Zo probeer ik studenten te leren waar ze op moeten letten. Ik eindig in de clips steeds met twee discussievragen die ze voor het tuto-rial kunnen voorbereiden.”

Controle over redactie en inhoudWaar Bram aanvankelijk nog hulp kreeg van het ExpertiseCentrum Online Leren (ECOLe) van de Faculteit Geesteswetenschappen en een professioneel cameraman, doet hij tegen-woordig alles zelf. Het werken met kennis-clips bevalt hem goed en hij past het ook toe bij andere vakken. “Ik ben me gaan verdiepen in het maken van kennisclips en ik maak ze nu zelf. Soms thuis, anders op kantoor of in de stu-dio. Het kost mij iets meer tijd, maar het geeft

ook een veel grotere controle over de redactie en inhoud. Ik zet de filmpjes op YouTube, zodat ze beschikbaar zijn voor iedereen.” De studenten reageren positief, merkt Bram. Ze waarderen het extra werk dat hij erin steekt en ze geven hem weleens tips naar aanleiding van de verschenen kennisclips. De reacties van col-lega’s op zijn kennisclips zijn wisselend, valt hem op. “Sommige collega’s zijn niet overtuigd, anderen vinden het leuk maar denken dat het heel moeilijk is. Weer andere collega’s zijn juist heel enthousiast.” Als docenten aan de slag willen met kennisclips kunnen ze aankloppen bij de ICTO-coördinator die verbonden is aan hun faculteit. Bram bena-drukt dat het voor docenten belangrijk is om goed na te denken over de rol die kennisclips gaan vervullen in de cursus en hij raadt docen-ten aan om eerst een scenario uit te schrijven. Wie zelf aan de slag wil met de technologie, moet eerst videosoftware leren gebruiken, stelt

hij. “Maar het is echt niet moeilijk. Ik vergelijk dit wel-eens met PowerPoint. Toen we daarmee gingen wer-ken, was het in het begin ook ingewikkeld en moeilijk maar inmiddels kost het ons niet meer zoveel tijd om een presentatie te maken.”

“ Sommige collega’s zijn niet overtuigd, anderen vinden het leuk maar denken dat het heel moeilijk is”

21

Leg studenten niet alles uit

Universitair docent Onno Meijer geeft het vak Hormones and the Nervous System aan tweedejaars studenten Biomedische Wetenschappen. Het is een intensieve cursus van zeven weken en de opzet is bijzonder: Onno, of een van zijn collega’s, introduceert een onderwerp in vijftien minuten en stuurt vervolgens de studenten naar huis om zelfstudie te doen. De volgen-de morgen is er een college waarin het onderwerp uitgebreid wordt be-sproken en bediscussieerd. Uiteindelijk maken studenten nog dezelfde dag een toets en begint de cyclus weer opnieuw met een nieuw onderwerp.


Het is de kunst om niet alles te vertellen aan de studenten. Je geeft ze niet alle informatie die ze nodig hebben voor het tentamen. Als ze meer wil-len weten dan moeten ze zelf aan de slag”, zegt Onno. De structuur van het college werd niet door hemzelf ontworpen, maar door zijn voor-ganger. “Het was al bedacht in de jaren ’90 van de vorige eeuw”, vertelt hij. Onno ging wel een stap verder door gebruik te maken van digita-le hulpmiddelen om het proces te intensiveren: sinds 2015 zet hij de online tool FeedbackFruits in. Het is een platform waarop studenten met elkaar kunnen overleggen op de momenten dat zij bezig zijn met zelfstudie. Daarnaast is het ook mogelijk om met FeedbackFruits annotatie aan te brengen in teksten die online worden gezet, zoals wetenschappelijke artikelen en presentaties van docenten.

Flipping the classroom “We moeten het gesprek met elkaar aangaan in college. We stellen vragen aan elkaar en beant-woorden die vervolgens”, zegt Onno. Dit is de toon die onderwijs moet hebben, vindt hij. Kennis vergaren doen de studenten in hun eigen tijd en het college wordt vervolgens gebruikt voor dis-cussie en interactie: dit model wordt Flipping the Classroom genoemd. “Als docent concurreren wij om de tijd van de student; ze worden voortdurend afgeleid”, stelt Onno. “Je moet dus afdwingen dat ze intensief

met het vak bezig zijn. Als je dit niet doet dan raak je ze kwijt.” Hoewel hij als docent graag ziet dat studenten vanuit een intrinsieke motivatie studeren, is hij realistisch en beseft hij dat te veel vrijblijvendheid niet werkt bij studenten. Dit is één van de redenen waarom er aan het einde van iedere cyclus een toetsingsmoment moet zijn. De toets moet ervoor zorgen dat de studenten echt serieus aan de slag gaan.

Hogere cijfersHoe reageren studenten daarop? “Het grootste deel van de studenten is er blij mee”, antwoordt Onno. “Studenten vinden dit een moeilijk vak en ze moeten hard werken, maar toch ontvangen wij vaak goede beoordelingen over dit blok. We zijn veel bezig met reflectie en discussie in college. Dit kost tijd, maar maakt het vak ook interessan-ter. En iedereen vindt het fijn om op deze manier betrokken te worden.” Hij benadrukt daarbij wel dat docenten geen overmaat aan leerstof moe-

ten opgeven als ze willen dat stu-denten ook onli-ne interactie met elkaar aangaan tijdens de momen-ten van zelfstu-die. Als ze te veel moeten lezen, dan is er te wei-

“ Als docent concurreren wij om de tijd van de student”

23

FLIPPED CLASSROOMHet Flipped Classroom-model is een onderwijsmethode waarbij studenten het vergaren van kennis en informatie uitvoeren tijdens zelfstudie voorafgaand aan het college. Dit kan bijvoorbeeld worden gedaan door het lezen van boeken en artikelen, maar ook met behulp van online tools, zoals kennisclips en weblectures. In het college of de werkgroep wordt vervolgens dieper ingegaan op het onderwerp. Dit is mogelijk omdat

de studenten, dankzij de vooraf-gaande zelfstudie, al meer kennis hebben; de studenten kunnen goede, gerichte vragen stellen, en er is meer interactie en discussie mogelijk in het college. Flipped Classroom wordt beschouwd als het tegenovergestelde van het traditionele onderwijsmodel, waarbij de docent een onderwerp introduceert en uitgebreid uitlegt tijdens het college. De student heeft dan meestal nog maar weinig kennis van het onderwerp.

nig ruimte om met elkaar te communiceren over het onderwerp. Hij merkt dat dankzij deze methode sommige stu-denten ook betere resultaten behalen: “De stu-denten die al hoge cijfers haalden, doen het nog steeds goed. Het zijn vaak de studenten die eerst zessen of zevens stonden, die nu ook hogere cij-fers halen.”

Prof. dr. Onno Meijer is hoogleraar in de interne geneeskunde. Hij richt zich in het bijzonder op de moleculaire neuro- endocrinologie van corticosteroïden.


INT

ERV

IEW

Rob

Goe

dem

ans

en A

nna

Ben

jam

ins

Docenten zijn ambassadeurs voor Blended Learning

Is er een succesformule voor de implementatie van Blended Learning binnen opleidingen en faculteiten? Rob Goedemans en Anna Benjamins zijn onderdeel van het ICTO-team van de facul-teit Geesteswetenschappen. In 2012 werden een aantal eerstejaarsvakken van de gloednieuwe opleiding International Studies ‘blended’. Hoewel het project startte met veel optimisme binnen de faculteit, was er in de praktijk veel tegenslag te verduren. Inmiddels zijn ze een aantal jaren verder en wordt er wel vooruitgang geboekt met Blended Learning. Ook bij andere opleidingen van de faculteit wordt er tegenwoordig mee gewerkt.

25

Docenten zijn ambassadeurs voor Blended Learning

“ Het gaat als een lopend vuurtje door de faculteit dat wij er zijn en dat is goed”


INT

ERV

IEW

Rob

Goe

dem

ans

en A

nna

Ben

jam

ins

In 2012 startte de opleiding Internatio-nal Studies in Den Haag. “Het curriculum moest nog vorm krijgen dus we dachten: ‘waarom dan niet gelijk Blended Learning toepassen’,” vertelt Rob. “We zagen vooral kansen en geen obstakels.” Terugkijkend bekent hij dat ze te optimistisch waren. De studie werd veel groter dan aanvankelijk was voorzien. “Opeens was het een studie

van 500 studenten waar voorheen onze grootste opleiding 250 studenten had”, zegt Rob. In het eerste jaar werd bij drie vakken van de opleiding Blended Learning ingezet, maar de implementatie bleek een moeizaam proces. “Het probleem was dat er te veel online tools werden ingezet bij de vakken”, aldus Rob. “Soms werden er wel drie vormen van Blended Learning ingezet en dit was te veel.” Toch was het project, dat niet zonder slag en stoot verliep, uiteindelijk wel een aanjager voor de opmars van Blended Learning binnen de facul-teit, merken Rob en Anna op.

Kennisclips voor het talenonderwijsNa de moeilijkheden in het eerste jaar werd beslo-ten om te minderen met het aantal tools per cur-sus. In Leiden, waar het talenonderwijs van Inter-national Studies wordt gecoördineerd, was op dat

moment nog maar mondjesmaat iets gedaan met Blended Learning. Hoewel het in Den Haag nog moeilijk liep, klopte de coördinator van het talen-onderwijs aan met de vraag of Blended Learning kon werken voor de talenvakken in de opleiding. De proef werd op de som genomen en dit keer met succes: het talenonderwijs van de studie ging werken met de toepassing van kennisclips wat een goede aanvulling bleek te zijn op de bestaan-de hoor- en werkcolleges. “Toen het bij Internatio-nal Studies ging lopen, zag je al snel dat Blended Learning ook binnen de faculteit in Leiden steeds meer aandacht kreeg”, aldus Rob. Vanaf 2015 heeft Blended Learning in de rest van de faculteit een grote vlucht genomen. Er werd een project gestart waarbij docenten van verschil-lende opleidingen konden experimenteren met online tools. Anna ging aan de slag als nieuwe ICTO-coördinator en collega van Rob, en bege-leidde het project.

Mankracht en financiële middelen Het ICTO-team van de faculteit Geesteswetenschappen is tegenwoordig verenigd onder de naam ECOLe, ofwel ExpertiseCentrum Online Leren. “Het gaat als een lopend vuurtje door de faculteit dat wij er zijn en dat is goed,” zegt Rob. “Docenten moe-ten weten waar ze hun vragen kunnen stellen. We hebben ook de mankracht en financiële middelen om te ondersteunen bij projecten.” Docenten hebben, volgens Anna en Rob, zelf een belangrijke rol bij de promotie van Blended Learning binnen de faculteit. “Docenten die al met Blended Learning werken, zijn onze ambas-sadeurs geworden”, zegt Anna. “We organiseren regelmatig bijeenkomsten waarbij ze aan colle-ga’s vertellen wat ze doen.” De bijeenkomsten wor-den ‘lunchbytes’ genoemd en worden twee keer per maand gehouden op de faculteit Geesteswe-tenschappen. Rob: “Dit is echt van docenten voor docenten.”

Anna Benjamins is onderwijskundig ad-viseur op het gebied

van ICT en onder-wijs. Zij is sinds 2015 ICTO-coördinator bij de faculteit Geestes-

wetenschappen.

Dr. Rob Goedemans was vanaf 2007

ICTO-coördinator bij de faculteit

Geesteswetenschap-pen. Hij is sinds

2016 aangesteld als informatiemanager

bij de faculteit. CONTACT OPNEMEN MET EEN ICTOCOÖRDINATOROp bijna iedere faculteit van de Uni-versiteit Leiden zijn een of meerdere ICTO-coördinatoren aanwezig die advies geven over de mogelijkheden van ICT in het onderwijs, en hierbij ook on-dersteuning bieden. Voor een compleet overzicht van de ICTO-coördinatoren per faculteit, ga naar de website van ICTO: icto.leidenuniv.nl/over-ons

Behalve Anna en Rob, zijn ook Maar-

ten Hijzelendoorn en Ferdinand Harm-sen werkzaam als

ICTO-coördinatoren bij ECOLe. Thomas

Vorisek verzorgt de productie van videomateriaal.

27

Sonja Wagenaar (ICLON) was als projectmanager betrok-ken bij de implementatie van Blended Learning bij de stu-dies Psychologie, Rechten en International Studies. Welke lessen zijn er in de afgelopen jaren geleerd? Hoe kunnen

universitaire opleidingen te werk gaan als ze Blended Learning willen inzetten in het onderwijs?

Actieve student door

Blended Learning


INT

ERV

IEW

Son

ja W

agen

aar

nternet, smartphones en social media, voor de studenten is het waarschijnlijk niet meer weg te denken uit hun leven. De toepas-

sing van digitale tools in het onderwijs past dus wel bij deze tijd, maar er moet goed wor-den nagedacht over hoe en waarom ICT wordt ingezet, vindt Sonja. Te snel handelen, noemt ze een van de valkuilen bij de implementatie van Blended Learning. “Het plan wordt opgevat om iets met een online tool te doen zonder eerst goed na te denken wat dit gaat verbeteren aan het onderwijs. Dit werkt vaak niet goed. Juist de stap die daarvoor zit, is belangrijk”, stelt ze.

Oplossing voor verbeterpuntenWat is die voorafgaande stap, volgens haar, pre-cies? Behalve dat er tijd moet worden genomen om een goed Blended Learning-ontwerp te ont-wikkelen, is ook ‘samenwerking’ in haar optiek een belangrijke voorwaarde voor het behalen van succes. Samenwerking tussen docenten onder-ling en goed contact met de opleidingsdirecteu-ren en ondersteuners (zoals de ICTO-coördina-toren) onderhouden. “Organiseer momenten waarbij je samen als team gaat kijken naar wat Blended Learning precies betekent”, raadt ze aan. “Het uitwisselen van ervaringen draagt ertoe bij dat docenten weten wat er mogelijk is met ICT in het onderwijs en het werkt ook inspirerend”, aldus Sonja. Blended Learning is geen doel op zich, het is een middel: dit is een motto dat steeds terug lijkt te komen in de gesprekken over het onderwerp. “We

Sonja Wagenaar is sinds 2002 werkzaam bij het ICLON en is expert op het gebied van

ontwerpen, implementeren en trainen in het kader van Blended Learning. Zij was pro-

jectmanager van het driejarig project waarin Blended Learning opleidingsbreed werd

geïmplementeerd bij de studies Psychologie, Rechten en International Studies.

29

hebben het op deze manier naar docenten toe uitgedra-gen”, legt Sonja uit. “Docenten hebben in het

proces goed nagedacht over welke verbeterpun-ten zij tegenkwamen bij het geven van hun vak. Blended Learning kan worden ingezet als oplos-sing.” Ze voegt daaraan toe: “Er wordt tegenwoor-dig bijvoorbeeld regelmatiger gebruikt gemaakt van online formatief toetsen en een nabespreking in college waardoor studenten – en ook docenten – beter zicht krijgen op hun voortgang.”

Actiever met de leerstof Sonja is tevreden over het verloop van het pro-ject en ze vindt de uitkomst na drie jaar posi-tief. “De toepassing van Blended Learing kwam voort vanuit een noodzaak die in het onderwijs werd gevoeld. Dit is een reden voor het succes”, zegt ze. Toch is het nog geen eindstation: Sonja is benieuwd hoe de implementatie van Blended Learning bij kleinere opleidingen gaat verlopen in de toekomst en daarbij merkt zij op dat de huidige manier van denken over Blended Learn-ing ook nog verder kan ontwikkelen. “Blended Learning gaat nu vooral over de manier waarop docenten lesgeven, maar het zal ook een omslag kunnen brengen in de manier waarop studenten gewend zijn om te leren. We willen dat studen-ten actiever met de leerstof omgaan tijdens hun

studie en daarbij steeds minder ondersteuning nodig hebben.” Voor studenten moet de toegevoegde waarde van Blended Learning merkbaar zijn, anders haken ze snel af”, merkt Sonja daarbij op. “Zo zijn bijvoor-beeld studenten binnen het talenonderwijs heel content over de toepassing van kennisclips, waar-door er tijdens de contactmomenten meer tijd is om taalvaardigheid met de docenten te oefenen.”

“ Blended Learning is geen doel op zich, het is een middel”

DE RANDVOORWAARDEN VOOR SUCCESVOLLE IMPLEMENTATIE VAN BLENDED LEARNING, GEFORMULEERD VANUIT HET PROJECT. • Koppel online leeractiviteiten met leeractivi-

teiten tijdens contactmomenten.• Verbind Blended Learning direct aan

verbeterpunten die docenten zien voor hun onderwijs.

• Formuleer heldere opleidingsdoelen waar een team docenten mee aan de slag kan gaan.

• Geef docenten voldoende tijd om Blended Learning te ontwikkelen.

• Bied docenten daarbij goede begeleiding aan en organiseer scholing.

• Organiseer kennisuitwisselingsmomenten voor docenten, opleidingsmanagers en ondersteuners.

• Maak een overzicht van de vormen van Blended Learning die zijn of worden ont-wikkeld en evalueer regelmatig het gebruik daarvan.

Voor meer informatie, lees de eindrapportage Blended Learning: Draagvlak, ondersteuning en kennisdeling van het ICLON. U vindt deze publicatie via icto.leidenuniv.nl/blended-learning.


Blik vooruit

Tien jaar geleden hadden de meesten van ons nog geen smartphone, Facebook of Netflix; nu zouden velen van ons niet meer zonder kunnen. Ontwikkelingen kunnen ongemerkt snel gaan. Zo ook het blenden van het onderwijs. Als we

over tien jaar terugkijken, kunnen we ons niet meer voorstellen dat we van onze studenten handgeschreven tentamens verwachtten, dat we kennis meestal

overdroegen via hoorcolleges, en dat een opleiding voor elke student op dezelfde manier werd aangeboden. Volgens de nieuwe onderwijsvisie van de Universiteit Leiden is ons onderwijs over tien jaar op maat en flexibel, de contactmomenten zijn interactief en studenten krijgen veel meer tussentijdse feedback over hun

voortgang. Blended Learning versterkt deze ontwikkelingen.

31

Zoveel gaat er toch niet veranderen, denkt u wel-licht? Ik verwacht inderdaad, samen met bijvoor-beeld UU rector Bert van der Zwaan1, dat voor een onderzoeksuniversiteit als Leiden, de cam-pus dé ontmoetingsplek blijft voor docenten en studenten. Wel verwacht ik dat het onderwijs op die campus er over tien jaar anders uitziet. Al het leren, is dan blended. Blended Learning is dan zo normaal als mobiel bellen dat nu is. Blended Learning methodieken worden steeds geavan-ceerder en gebruiksvriendelijker en leiden ons naar een volgende generatie van Blended Learn-ing. In het ICTO Programma willen we deze vol-gende generatie van Blended Learning de komen-de jaren voor en met de universiteit verkennen:

• De fysieke campus Onderwijsruimtes gaan steeds meer mogelijkhe-den bieden voor interactie dankzij handige tech-nologie in combinatie met een flexibele inrich-ting. Ook neemt de behoefte aan ruimtes voor groepswerk toe. Hoe organiseren we zulke ruim-telijke vraagstukken?

• OnderwijsvormenVoor sommige toepassingen zijn Virtual Reali-ty, simulaties en serious gaming leerzamer dan gesproken kennisoverdracht. Voor welke doelen geldt dit? En hoe ontwikkelen we zulk onderwijs, of waar kopen we het in? En hoe begeleid je dit als docent?

• Tussentijdse feedbackStudentdata en slimme algoritmes bieden hier-voor steeds meer mogelijkheden. Hoe doen we dat op een manier die studenten en docenten inzicht geeft om bij te sturen, zonder risico’s te nemen op het gebied van privacy?

• ToetsenTentamens en tussentoetsen zullen steeds vaker

digitaal afgenomen worden. Nieuwe en frequen-tere vormen van toetsen komen daardoor ook binnen handbereik. Hoe organiseren we dat praktisch?

• Modulair onderwijs en maatwerkDoor digitale middelen in te zetten, kunnen we het onderwijs flexibeler aanbieden, met meer keuzemogelijkheden voor studenten die bijvoor-beeld twee studies willen volgen, of een speciaal curriculum willen samenstellen bij verschillende universiteiten in binnen- of buitenland. Hoe bor-gen we meer persoonlijke keuzes en tegelijkertijd ook de samenhang van het curriculum? En hoe houden we het werkbaar voor examen- en oplei-dingscommissies?

• DoelgroepenIn hoeverre zal de Universiteit Leiden ook het bie-den van online lifelong learning als een wezenlijk onderdeel van haar rol gaan zien?

De komende jaren gaan we samen met opleiding-en, faculteiten en experts antwoorden zoeken op de geschetste vraagstukken. De ontwikkelingen zullen geleidelijk gaan. Som-mige mensen zullen nieuwe paden verkennen zoals hierboven staat beschreven. Anderen gaan de methoden die zich bewezen hebben, breder inzetten. Eén van de belangrijke lessen die we de afgelopen jaren hebben geleerd, is dat een duurza-me en effectieve invoering van Blended Learning het beste in opleidingsverband wordt aangepakt, én gekoppeld wordt aan een bredere vernieuwing van de opleiding. Wilt u met uw opleiding de vol-gende stappen zetten en Blended Learning daar-bij optimaal benutten? Vrijwel elke faculteit heeft een ICTO-team dat u daarbij kan ondersteunen, en er zijn meerdere expertisecentra waar u een beroep op kunt doen. Ik nodig u uit om contact op te nemen met uw facultaire ICTO-coördinator.

Marja Verstelle, Coördinator ICTO

Programma Universiteit Leiden

1 ) Het zeer lezenswaar-dige boek Haalt de universiteit 2040? van UU rector Bert van der Zwaan is als open access publicatie te downloaden.

het boekje Blended Learning -...

Documents

Transcript of het boekje Blended Learning -...