Besef:Besef: LeeuwarderadeelLeeuwarderadeelis onderdeel vanis onderdeel van

een een groter groter

cultuurgebiedcultuurgebied

Leeuwarderadeel werd Leeuwarderadeel werd gekoloniseerd door ….gekoloniseerd door ….

•migranten uit het oosten•verschillende interpretatiesinterpretaties

Import van zeden en gewoonten•Economisch-sociaal - gelijkwaardig

•Politiek-bestuurlijk - toerbeurt

•Juridisch - toerbeurt

•Religieus - heidens

De terp is een samenleving op zichzelfDe terp is een samenleving op zichzelf

•Het rechter oog zal men met 14 pond boeten

•Het linker oog zal men met 13 pond (boeten); (zijn) beide ogen (blind gemaakt), dan bedraagt de boete voor ieder (oog) 4 grote marken, met daarboven de boete voor de gewelddaad

•Op het grijpen aan het haar (onder) aan de buik (staan) 19 ons en 4 penningen. Dit is gelijk aan 6 engelse schillingen en 4 engelsen minus 4 kleine penningen; (…)

•Indien een persoon een ander een beker met bier in het het gezicht werpt, dan bedraagt de boete 5 ons minus 4 penningen, dit is gelijk aan 5 ½ engelse en 2 ½ penningen

Baard grijpen (vraagt) een drievoudige boete van 5 ons minus 8 penningen. Dit is gelijk aan 16 engelse en 4 kleine penningen

Enkele boetebepalingen in Lyowerd = Enkele boetebepalingen in Lyowerd = LeeuwarderadeelLeeuwarderadeel

De bewoners moesten hun bestaan De bewoners moesten hun bestaan aan de natuur opleggenaan de natuur opleggen

Verandering van de fysieke omgeving•Terpen•DijkenDijken

Dijken en wegen verbinden de terpen met elkaar

Terpdorpen wederzijds afhankelijkTerpdorpen wederzijds afhankelijk

Cultuur kenmerken rond 800Cultuur kenmerken rond 800

EconomischEconomisch

Boeren

en

vissers

SociaalSociaal

Egalitair??

PolitiekPolitiek

Gezamenlijk

JuridischJuridisch

Germaans

ReligieusReligieus

Heidens (vanaf 785 vermengd met Rooms Katholiek)

•Lex Frisionum

Ongeveer: 790

•Rechtsomgang:

Fiarndelen

trimdelen

•Buren zijn boeren

•Boeren zijn de baas = boerenzelf-bestuur

•Wie geen grond heeft telt niet mee

J. ReitsmaJ. Reitsma

nobilesnobiles

liberliber

lituslitus

slaafslaaf

2880 zilveren penningen

1920 zilveren penningen

1.7 kg aan zilver

960 zilveren penningen

N.E. AlgraN.E. Algra

Geestelijken staan buiten de Lex Frisionum

J.A. MolJ.A. Mol

Wereldlijk en geestelijkWereldlijk en geestelijk

Cultuurkenmerken rond 1300Cultuurkenmerken rond 1300

EconomischEconomisch

Boeren Boeren

SociaalSociaal PolitiekPolitiek

Hoofdeling is sociaal, politiek, militair en juridisch leiderHoofdeling is sociaal, politiek, militair en juridisch leider

JuridischJuridisch ReligieusReligieus

Rustringer Rustringer SeendrechtSeendrecht = handboek Asega

Ongeveer: 1300

1256:1256: HoogwoudHoogwoud. Fryske frijheid!?Fryske frijheid!?

Hoofdeling heeft invloed en prestige

Er gebeurt niets tegen de wil van de hoofdeling

Hoofdeling is rechter = grietman

(hij die het recht vordert)

Hoofdeling is politiek leider

Hoofdeling beheerst zijn kerk en benoemt zielenherder

Eigenerfde boer = Geaman

Koopman

Scamel ruterDeling moederkerken

Kerkelijke veranderingKerkelijke verandering

In de 13de eeuw kantelt de In de 13de eeuw kantelt de ontwikkelingontwikkeling

‘‘Thet bad sante Willehad, ther erost biscop was Thet bad sante Willehad, ther erost biscop was to Bremen, and wi under kersten wrdon, fon to Bremen, and wi under kersten wrdon, fon godis haluon and thes paus Leo, thet wi godis godis haluon and thes paus Leo, thet wi godis hus buvde and riuchtene kerstendom hilde. hus buvde and riuchtene kerstendom hilde.

And alle Frisa mote thruch there nede willa And alle Frisa mote thruch there nede willa buwa oua hiara fria gode godis hus, sunder buwa oua hiara fria gode godis hus, sunder

onspreke thes biscopes antes progostes, (…)onspreke thes biscopes antes progostes, (…)

tha hagon thene prestere to kiasande (…), and tha hagon thene prestere to kiasande (…), and thi progost hach him thet alter to lenande.’thi progost hach him thet alter to lenande.’

Jus patronatusJus patronatus

Jus patronatusJus patronatus

Eigenaren van bedrijven waarop van oudsher stemrecht rust

Recht kerkbouwRecht kerkbouw

Recht priesterkeuzeRecht priesterkeuze

Recht van placetRecht van placet

Parochiegeestelijken Parochiegeestelijken vrijwel allemaal uit de vrijwel allemaal uit de directe omgevingdirecte omgeving

Lokale kerk is Lokale kerk is identificatie-object van identificatie-object van boerengemeenschappenboerengemeenschappen

Clientele en verzwageringClientele en verzwagering

Leeuwarderadeel is een schoolvoorbeeld van het clientele systeem

Verdeling grondbezit 1511Verdeling grondbezit 1511

Geestelijken, kloosters en kerken Geestelijken, kloosters en kerken 43,9%43,9%•Klooster BurgumKlooster Burgum•Klooster HallumKlooster Hallum•Klooster RinsumageestKlooster Rinsumageest•Klooster OudkerkKlooster Oudkerk•Klooster Hallum-WanswertKlooster Hallum-Wanswert

Adel Adel 32,2 %32,2 %•Rienk Eminga alias Kamminga (Leeuwarden)Rienk Eminga alias Kamminga (Leeuwarden)•Doeke Martena’s kinderen (Cornjum)Doeke Martena’s kinderen (Cornjum)•Hessel Martena (Franeker)Hessel Martena (Franeker)•Pyter Hajes Kamminga (Leeuwarden)Pyter Hajes Kamminga (Leeuwarden)•Frans Minnema (Leeuwarden)Frans Minnema (Leeuwarden)

Eigenerfde boer Eigenerfde boer 23,9%23,9% (hiervan: grootste deel voor (hiervan: grootste deel voor

minder dan de helft eigenaar)minder dan de helft eigenaar)

Geestelijke opcomsten 1580Geestelijke opcomsten 1580

PatroonsPatroons opcomsten opcomsten (J, C, B, S, V, H(J, C, B, S, V, H))

PastoriePastorieopcomsten opcomsten (J, C, B, S, V, H)(J, C, B, S, V, H)

ViccarieViccarieopcomsten opcomsten (J, C, S)(J, C, S)

PrebendePrebendeopcomsten opcomsten (V)(V)

KleinodienKleinodien

Finkum, 1580Finkum, 1580

Hirtegens de pastoir ens en vor all betaelt to Hirtegens de pastoir ens en vor all betaelt to affsoen vor sin pensie vifftich goude guldenaffsoen vor sin pensie vifftich goude gulden

Ende hebben den schoelmester to sin Ende hebben den schoelmester to sin onderhout beloefft jarlix 40 gg.onderhout beloefft jarlix 40 gg.

Den armen to Vintkum (…) 12 korff vol torffs Den armen to Vintkum (…) 12 korff vol torffs gegeven, den anderen vorss. elk een ferndeel gegeven, den anderen vorss. elk een ferndeel

torffstorffs

Somma facit viff schuten torff, bedragt xxi gg. 7 Somma facit viff schuten torff, bedragt xxi gg. 7 st., ende is onder de voorss. 28 arme personen st., ende is onder de voorss. 28 arme personen

verdeelt bij de armvogeden offt diakens to verdeelt bij de armvogeden offt diakens to VintkiumVintkium

Hijum, 1580Hijum, 1580

De coster hefft van de patroon tot behoiff De coster hefft van de patroon tot behoiff dcosterie, mesterie, uirwerck oick 18 pondem. dcosterie, mesterie, uirwerck oick 18 pondem.

(…)(…)

De vorss. Binnert Roorda end kerckvogeden De vorss. Binnert Roorda end kerckvogeden verclaren, dat verclaren, dat Antonius Folkertz olde pastoir,Antonius Folkertz olde pastoir,

sin huis hefft opgehouden met sin moder end sin huis hefft opgehouden met sin moder end suster end geen concubine gehat hefft end hem suster end geen concubine gehat hefft end hem

eerlick by sin gemeente gedragen hefft. End eerlick by sin gemeente gedragen hefft. End hem also to pensie offt affsoen togemakt is hem also to pensie offt affsoen togemakt is

tachtig goudguldentachtig goudgulden

Gellius Gellius Faber de Faber de BoumaBouma

JelsumJelsum

‘Sola Fide’‘Sola Fide’

Wie was Gellius Faber de Bouma?Wie was Gellius Faber de Bouma?

1490 Te Leeuwarden geboren

1510/14 Preekt op sacramentariaanse wijze. ‘Sola Fide’

1536 Verlaat RK Kerk. Tegelijk met Menno Simons.

Zwingliaan. Eén van de belangrijke opponenten

van Menno Simons. Dominee te Emden. Onder Laski

1552 Geirriteerd door brief van Anabaptisten uit Maagdenburg. Schrijft

boek. Verloren gegaan!

Menno schrijft hierop zijn theologische biografie:

doop, vrije wil, christologie, karakter van kerk, plaats van

magistraat, ……

1554 Openbaar debat met Menno Simons te Emden

1564 Te Emden overleden

De kerkhervorming in Friesland De kerkhervorming in Friesland komt van het plattelandkomt van het platteland

• ‘Verstandelijke beschaving’ = Rationaliteit• Bezwaren tegen de mis in bijzonder (brood en wijn), Paapse

poespas in algemeen: beelden, kaarsen, vagevuur, heiligen en

goede werken …

• Vrijgesteld lezen mis!!!! …

• Anti-celibaat

• Studie in buitenland. Protestantse hogeschool Heidelberg!!!

Jelsum

Tzum

Witmarsum

Hogebeintum

Gellius Gellius Faber de Faber de BoumaBouma

JelsumJelsum

‘Sola Fide’‘Sola Fide’