Een

zaam

hei

d

FactsheetGelderland-Zuid

Onderzoek onder volwassenen en ouderen

De Volwassenen- en ouderen-

monitor is eind 2012 onder ruim

22.000 zelfstandig wonende

inwoners van regio Gelderland-

Zuid uitgevoerd. Het onderzoek

brengt de gezondheid, welzijn,

leefstijl en de omgeving van de

bevolking in beeld. In deze

factsheet worden de resultaten

van het onderdeel eenzaamheid

beschreven.

Onderzoek naar eenzaamheid

EenzaamheidEenzaamheid is een negatieve situatie,

gekenmerkt door gemis en teleurstel-

ling, waarbij de sociale relaties die

iemand heeft niet voldoen aan zijn/haar

wensen of verwachtingen. Gevoelens

van eenzaamheid komen vaak voort uit

een gebrek aan kwaliteit van relaties.

Maar iemand kan zich ook eenzaam

voelen doordat het aantal contacten

lager is dan gewenst. Er is geen simpele

oplossing voor het verminderen van

eenzaamheid doordat eenzaamheid

diverse oorzaken heeft.

Eenzame mensen zijn ongezonderEenzaamheid vermindert het psychisch

of sociaal welbevinden van mensen.

Eenzame mensen hebben vaker een

ongezonde leefstijl en hebben meer

kans op chronische ziekten, psychische

problemen, suïcide en een verhoogde

kans op vroeg overlijden.

Eenzaamheid komt veel voor, in alle leeftijdsgroepenIn regio Gelderland-Zuid is 38% van de

volwassen bevolking eenzaam (GGD

Gelderland-Zuid, 2014), gemeten met

een standaardvragenlijst over verschil-

lende aspecten van eenzaamheid. Acht

procent is (zeer) ernstig eenzaam; dat

zijn in de hele regio ruim 33.000 volwas-

senen. Mannen en vrouwen verschillen

hierin nauwelijks. Deze aantallen zijn

de afgelopen vier jaar stabiel gebleven.

Eenzaamheid is vaak tijdelijk, bijvoor-

beeld na een belangrijke levensgebeur-

tenis. Maar er zijn ook grote groepen

mensen langdurig eenzaam.

Eenzaamheid komt niet alleen voor bij

ouderen, zoals vaak gedacht wordt,

maar bij alle leeftijdsgroepen (figuur 1).

Van de 19- tot 65-jarigen is gemiddeld

36% eenzaam en van de 65-plussers

gemiddeld 46%. Ernstige eenzaamheid

zien we wel het meest bij 75-plussers.

Dat ouderen vaker eenzaam zijn, komt

doordat zij vaker een opeenstapeling

van verschillende levensgebeurtenissen

meemaken. Zoals het verliezen van een

partner, het afnemen van hun gezond-

heid en het optreden van beperkingen.

Sociale eenzaamheid komt vaker voor dan emotionele eenzaamheidEenzaamheid is onder te verdelen in

emotionele en sociale eenzaamheid. Bij

emotionele eenzaamheid is er sprake

van het gemis van intimiteit in persoon-

lijke relaties, of het gemis van een per-

soon met wie iemand een hechte, intie-

me band heeft. Sociale eenzaamheid

treedt op wanneer het aantal persoon-

lijke relaties minder is dan iemand

wenst of wanneer betekenisvolle con-

tacten ontbreken met een bredere

groep mensen om iemand heen.

Sociale eenzaamheid komt vaker voor

dan emotionele eenzaamheid, zowel bij

ouderen als volwassenen. In Gelderland-

Zuid is 38% van de volwassenen sociaal

eenzaam, en ruim een kwart is emotio-

neel eenzaam (27%).

Nauwelijks verschil in een-zaamheid tussen gemeentenUit landelijk onderzoek blijkt dat

inwoners van stedelijk gebied vaker

eenzaam zijn. In Gelderland-Zuid zijn

er nauwelijks verschillen zichtbaar tus-

matig

ernstig

zeer ernstig

60

50

40

30

20

10

0

85+ 65-74 jr 50-65 jr 35-50 jr 19-35 jr75-84 jr

Figuur 1. Mate van eenzaamheid per leeftijdscategorie (%)

sen gemeenten. Alleen in Tiel zijn iets

meer inwoners eenzaam (44%).

Waarschijnlijk komt dat door het

grotere aantal allochtonen en laag-

opgeleiden.

Alleen wonen gaat samen met meer eenzaamheidIn bepaalde groepen komt eenzaam-

heid vaker voor dan in andere groepen

(figuur 2). De kans op (matige en ern-

stige) eenzaamheid is groter wanneer

iemand alleen woont. Alleenwonenden

zijn bijna drie keer zo vaak ernstig een-

zaam dan mensen die niet alleen

wonen. Het meest eenzaam zijn

gescheiden mensen.

Lage sociaaleconomische status geeft grotere kans op eenzaamheidMensen met een laag opleidingsniveau

zijn vaker eenzaam (40% matig en 15%

ernstig) dan mensen met een hoog

opleidingsniveau (27% matig en 5%

ernstig). Dit geldt zowel voor sociale als

emotionele eenzaamheid.

Allochtonen veel vaker eenzaamWe zien grote verschillen in eenzaam-

heid tussen autochtone Nederlanders

en inwoners van niet-Nederlandse her-

niet alleenwonend

alleenwonend

hoge opleiding

midden opleiding

lage opleiding

autochtone Nederlander

Westers allochtoon

niet-Westers allochtoon

geen psychische klachten

psychische klachten

geen gebruik slaap- of kalmeringsmiddelen

gebruik slaap- of kalmeringsmiddelen

betaald werk

geen betaald werk

vrijwilligerswerk

geen vrijwilligerswerk

geld voor visite

geen geld voor visite

geld voor lidmaatschap vereniging

geen geld voor lidmaatschap vereniging

Figuur 2. Factoren die samenhangen met ernstige eenzaamheid (%)

0 5 10 15 20 25 30

komst. Zowel Westerse als niet-Westerse

allochtonen geven vaker aan (sociaal of

emotioneel) eenzaam te zijn. Opvallend

is het grote aantal Turkse inwoners van

Gelderland-Zuid dat eenzaam is. Bijna

de helft is matig eenzaam en bijna een

kwart is ernstig eenzaam. Mogelijk spe-

len een beperkter sociaal netwerk of

een beperktere sociale participatie hier

een rol.

Psychische klachten gaan vaak samen met eenzaamheidMensen die hun eigen gezondheid als

matig of slecht ervaren, zijn ongeveer

twee keer zo vaak matig of ernstig een-

zaam dan mensen met een goede

gezondheid. Het hebben van een chro-

nische ziekte gaat samen met iets meer

matige eenzaamheid, maar niet met

ernstige eenzaamheid. Ook gehoorbe-

perkingen hangen samen met meer

matige en ernstige eenzaamheid, waar-

schijnlijk omdat dat betekent dat het

voeren van gesprekken en communice-

ren met anderen lastig is. Het ligt voor

de hand te denken dat ook mobiliteits-

beperkingen samen zouden hangen met

eenzaamheid, maar dat blijkt niet zo te

zijn. Mogelijk zorgt beperkte mobiliteit

ervoor dat mensen meer hulp krijgen,

die de eenzaamheid juist vermindert.

Mensen die psychische klachten ervaren,

zijn veel vaker eenzaam dan mensen die

zich psychisch gezond voelen. Mensen

met symptomen van angststoornissen of

een depressie hebben een vijf keer zo

grote kans op ernstige eenzaamheid.

Waarschijnlijk kunnen psychische klach-

ten zowel de oorzaak als het gevolg zijn

van eenzaamheid.

Ook het gebruik van slaap- en kalme-

ringsmiddelen gaat samen met een ver-

hoogde kans op eenzaamheid. Dit geldt

specifiek voor emotionele eenzaamheid

en niet voor sociale eenzaamheid.

Sociale participatie geeft kleinere kans op eenzaamheidSociale participatie staat voor meedoen

aan het maatschappelijke leven.

Bijvoorbeeld door betaald werk, vrijwil-

ligerswerk, mantelzorg of door lidmaat-

schap van een vereniging. Participatie

heeft positieve effecten in verschillende

opzichten. Voor de samenleving als

geheel is het gunstig als zoveel mogelijk

burgers actief deelnemen, maar ook

voor het individu is participatie gunstig.

Het brengt sociale contacten met zich

mee en daarmee mogelijkheden tot soci-

ale steun. Daarnaast is het prettig om

iets te kunnen betekenen voor anderen,

om een bijdrage te leveren.

In Gelderland-Zuid zijn mensen zonder

Na een ingrijpende gebeurtenis of

verandering, of bij een langdurige

periode waarin veel tegenzit, is het

voor mensen soms lastig om zelf

weer een goede draai aan het leven

te geven. Mensen hebben behoefte

aan meer contacten en om dingen te

ondernemen waar ze energie van

krijgen. Maar de eerste stap zetten is

vaak moeilijk. In gemeente Neerijnen

is daarvoor het project ‘Welzijn op

recept’. De huisarts kan mensen met

bovenstaande behoeften doorverwij-

zen naar de welzijnsconsulent van

betaald werk vaker eenzaam dan men-

sen met betaald werk. En ook mensen

die geen vrijwilligerswerk doen zijn

vaker eenzaam. Ook mensen die geen

geld hebben voor lidmaatschap van een

vereniging of om op visite te gaan, en

mensen die weinig contact hebben met

buren, hebben een grotere kans op een-

zaamheid.

Uit onderzoek van TNS NIPO (2013)

blijkt dat tweederde van de vrijwilligers

in Nederland vrijwilligerswerk doet

omdat ze gevraagd zijn. Juist eenzame

mensen worden hiervoor minder snel

gevraagd omdat ze een beperkt sociaal

netwerk hebben.

Mantelzorgers niet vaker eenzaamUit landelijk onderzoek blijkt dat man-

telzorgers een risicogroep vormen voor

eenzaamheid. Door de hoge belasting

nemen hun sociale contacten vaak af.

Uit de monitorgegevens blijkt dat dat

voor mantelzorgers in regio Gelderland-

Zuid (de groep die de afgelopen maan-

den meer dan 8 uur per week mantel-

zorg heeft gegeven) niet geldt.

Gemeenten kunnen eenzaamheid en sociaal isolement signalerenGezien het grote aantal mensen dat

eenzaam is, met alle negatieve gevol-

gen van dien, is het belangrijk om (drei-

gend) sociaal isolement en eenzaam-

heid zo vroeg mogelijk te signaleren en

aan te pakken. Wat kunnen gemeenten

hierin doen?

De beweging naar meer persoonlijke

(keukentafel)gesprekken kan hier een

belangrijke rol in spelen. Een wijkver-

pleegkundige, sociaal wijkteam of

lokaal zorgnetwerk kan in het gesprek

met inwoners eenzaamheid signaleren.

Dit kan door aandacht te hebben voor

hun (onderliggende) hulpvraag, onver-

vulde behoeften en hun sociaal net-

werk.

Voor inwoners die zelf geen zorg- of

ondersteuningsvraag hebben, is vaak

geen sprake van direct contact met

gemeente of hulpverleners. Signaleren

en melden moet daarom van anderen

komen. Vanuit het besef dat we meer

oog voor elkaar moeten hebben. Dat

vraagt om de inzet van een sociale

buurt en lokaal vrijwilligerswerk. De

Stichting ‘Coalitie Erbij’ (het samenwer-

kingsverband van landelijke organisa-

ties in de zorg- en welzijnssector die

zich inzetten tegen eenzaamheid) heeft

als doel gesteld om de komende jaren:

• HetbewustzijnvanNederlanderste

vergroten ten aanzien van de bete-

Stichting Welzijn Neerijnen. De

welzijnsconsulent komt het eerste

gesprek aan huis. Zij luistert en

onderzoekt samen met de cliënt

waaraan behoefte is. En welke stap-

pen nodig zijn om dit te bereiken.

De welzijnsconsulent maakt concre-

te afspraken en helpt in maximaal

drie gesprekken om de stappen ook

echt te gaan zetten.

De ervaring leert dat deze kort-

durende, individuele begeleiding

net dát duwtje in de rug is dat zorgt

voor meer plezier in het leven.

‘Welzijn op recept’ in gemeente Neerijnen

kenis en het voorkomen van een-

zaamheid zodat mensen eerder in

actie komen als ze zelf dreigen te

vereenzamen en/of eerder eenzaam-

heid in hun eigen omgeving signale-

ren en contact maken/versterken.

• Kennisdelenenvergrotenvande

aanpak van eenzaamheid zodat

effectieve activiteiten worden ont-

plooid en opgeschaald.

• Hetversterkenvandelokalesamen-

werking bij het tegengaan of ver-

minderen van eenzaamheid zodat

meer concrete resultaten worden

geboekt.

Zo organiseren ze elk jaar de week

tegen de eenzaamheid. En er wordt in

samenwerking met o.a. de WMO-

werkplaats in Nijmegen een toolkit met

onderbouwde interventies en scholings-

modules ontwikkeld. Deze zal eind 2015

voor iedereen te gebruiken zijn.

Aanbevelingen om te werken aan eenzaamheid

Uit onderzoek blijkt dat interventies

om eenzaamheid te verminderen vaak

weinig effect hebben. Om meer effect

te bereiken doen we hieronder graag

enkele aanbevelingen richting organisa-

ties en burgers die aan de slag willen

met eenzaamheid.

Analyseer waar de doelgroep

behoefte aan heeft. Vaak wordt ver-

ondersteld dat het voldoende is om

activiteiten aan te bieden waarmee

mensen met elkaar in contact komen,

terwijl een klein sociaal netwerk slechts

één van de oorzaken van eenzaamheid

is. Bovendien is de opkomst bij deze

activiteiten vaak laag.

Er zijn veel projecten en voorzieningen

om mensen bij elkaar te brengen, zoals

een huiskamerrestaurant, burendagen,

en wandelgroepjes. Belangrijk daarbij

is om te zorgen dat mensen eropaf

gaan. Hoe eenzaam men ook is, het is

kennelijk moeilijk om over de drempel

te stappen en in contact te komen met

anderen. Zeker wanneer deze activitei-

ten expliciet aangeboden worden tegen

eenzaamheid, omdat daar nog een

taboe op rust.

Richt je op een specifieke doelgroep.

Aangezien de oorzaken van eenzaam-

heid uiteenlopen, is de kans op succes

groter als je je richt op een specifieke

groep mensen met een specifieke vorm

van eenzaamheid of specifieke risico-

factor. Alleenstaande allochtone moe-

ders die eenzaam zijn, hebben wat

anders nodig dan ouderen die net hun

partner hebben verloren. Analyseer

daarom de behoeften, motivatie en

mogelijkheden van de doelgroep. Dit

doe je door in gesprek te gaan met

bewoners en sleutelfiguren in een wijk.

Vraag bij een langer durende

interventie een kleine, symbolische

bijdrage. Dit zorgt ervoor dat deelne-

mers gemotiveerd zijn en blijven. Het

bedrag mag geen financiële drempel

vormen voor mensen met een laag

inkomen.

Maak vrijwilligers ambassadeur van

vrijwilligerswerk. Huidige vrijwilligers

zouden aangemoedigd kunnen worden

om (eenzame) mensen uit te nodigen

ook vrijwilligerswerk te gaan doen.

De meerderheid van de huidige vrijwil-

ligers is voor dit werk gevraagd, en juist

eenzame mensen worden minder snel

gevraagd, vanwege hun beperktere

sociale netwerk. Vrijwilligerswerk levert

de vrijwilliger zelf ook veel op: waarde-

volle contacten met anderen, prettige

afleiding van het dagelijks leven, meer

zelfvertrouwen en mensen en gezellig-

heid om hen heen.

Gebruikte literatuur

Coalitie Erbij. Opgeroepen op 26 januari

2015, van www.eenzaam.nl

Broese van Groenou, M. I., De Jong

Gierveld, J., & Van Tilburg, T.G. (1999).

Eenzaamheid bij ouderen en kenmerken

van de omgeving. Mens & Maatschappij,

74, 235-249.

GGD Brabant Zuidoost (2014).

Eenzaamheid. Gezondheidsmonitor 2012-

2013. GGD Brabant Zuidoost.

Moerman, M., Terpstra, J. (e.a.) GGD

Gelderland-Zuid. (2014). Volwassenen- en

ouderenmonitor. Nijmegen: GGD

Gelderland-Zuid.

Nederlands Interdisciplinair Demografisch

Instituut. (2006). Aanpak van eenzaamheid:

helpt het? Den Haag: Nederlands

Interdisciplinair Demografisch Instituut.

Savelkoul, M., & Van Tilburg, T. G.

(2010, september 20). Wat is eenzaam-

heid en hoe wordt het gemeten?

Opgeroepen op 2 september 2014,

van www.nationaalkompas.nl

TNS NIPO. (2013). Eenzaamheid en

vrijwilligerswerk. TNS NIPO.

Van Tilburg, T., & De Jong Gierveld, J.

(2007). Zicht op eenzaamheid.

Achtergronden, oorzaken en aanpak.

Assen: Koninklijke van Gorcum BV.

Co

lofo

n

Gelderland-Zuid

GL.

010.

10

Tekst en figuren

Christine Schutgens (onderzoeker)

Vormgeving

OptimaForma, Nijmegen

Uitgave

GGD Gelderland-Zuid,

afdeling Gezond Leven

Jaar van uitgave: 2015

Overname van gegevens is toegestaan,

mits voorzien van bronvermelding