Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2009-10 · 2011-02-19 · toepassing is....

Faculteit Rechtsgeleerdheid

Universiteit Gent

Academiejaar 2009-10

ANTICIPATORY BREACH OF CONTRACT

Masterproef van de opleiding

‘Master in de rechten’

Ingediend door

De Pauw Lynn

(studentennr. 20040862)

(major: Burgerlijk- en strafrecht)

Promotor: Prof. W. De Bondt

Commissaris: Dhr. F. Coryn

ii

Inhoudsopgave

Hoofdstuk 1. Inleiding .............................................................................................................. 1

Hoofdstuk 2. Het algemene kader van de contractuele aansprakelijkheid ........................ 3

1. De contractuele wanprestatie ........................................................................................................3

1.1. Algemeen ...................................................................................................................................3

1.2. Voorwaarden .............................................................................................................................5

1.3. Resultaats- en inspanningsverbintenis .......................................................................................8

1.4. Bewijs van een contractuele wanprestatie ...............................................................................10

2. Remedies van de schuldeiser .......................................................................................................11

2.1. Algemeen .................................................................................................................................11

2.2. Keuzerecht van de schuldeiser tussen gedwongen uitvoering en gerechtelijke ontbinding ....12

2.3. Het principe: uitvoering in natura ............................................................................................12

2.3.1. (Gedwongen) uitvoering in natura door de schuldenaar ..................................................12

2.3.2. Uitvoering in natura door de schuldeiser zelf ..................................................................13

2.3.3. Uitvoering in natura door een derde ................................................................................14

2.4. Uitvoering bij equivalent als subsidiaire remedie bij de contractuele wanprestatie ................15

2.5. De ontbinding ..........................................................................................................................16

2.5.1. Algemeen .........................................................................................................................16

2.5.2. Het wettelijk regime van de gerechtelijke ontbinding .....................................................16

i. Inleiding .....................................................................................................................16

ii. Cumulatieve voorwaarden ........................................................................................17

iii. Rol van de rechter ....................................................................................................18

2.5.3. De buitengerechtelijke ontbinding ...................................................................................20

i. Inleiding .....................................................................................................................20

ii. De wettelijke uitzonderingen op het gerechtelijk karakter van de ontbinding .........21

iii. De conventionele uitzonderingen op de gerechtelijke ontbinding: de uitdrukkelijk

ontbindende bedingen ..............................................................................................22

iv. (De problematiek van) De eenzijdige buitengerechtelijke ontbinding ....................25

2.5.4. De gevolgen van de ontbinding .......................................................................................34

2.6. Eenzijdige opzeggingsbedingen ..............................................................................................36

3. Excepties van de schuldenaar ......................................................................................................38

3.1. Het bestaan van de contractuele verplichting in vraag stellen .................................................38

3.2. Overmacht en vreemde oorzaak ..............................................................................................38

3.3. Exoneratieclausule ...................................................................................................................40

3.4. Exceptio non adimpleti contractus ..........................................................................................41

3.4.1. Algemeen .........................................................................................................................41

3.4.2. Toepassingsvoorwaarden .................................................................................................42

3.4.3. Gevolgen ..........................................................................................................................43

3.4.4. Rechterlijke controle ........................................................................................................44

3.4.5. Uitbreiding naar de exceptio timoris ...............................................................................45

i. Inleiding .....................................................................................................................45

ii. Rechtsleer .................................................................................................................47

iii

iii. Rechtspraak .............................................................................................................47

iv. Artikelen 1186, 1613 en 1653 van het Burgerlijk Wetboek ....................................48

Hoofdstuk 3. Anticipatory breach of contract ..................................................................... 50

1. Inleiding .........................................................................................................................................50

2. Het ontstaan van de anticipatory breach in het Common Law................................................51

3. Nederland ......................................................................................................................................53

3.1. De achtergrond van het nieuwe Burgerlijk Wetboek ..............................................................53

3.2. De anticipatory breach in het N.B.W.: analyse van artikel 6:80 N.B.W. ................................54

3.2.1. Inleiding ...........................................................................................................................54

3.2.2. Voorwaarden ...................................................................................................................55

i. Nakoming zonder tekortkoming zal onmogelijk zijn ................................................55

ii. De schuldeiser leidt uit een mededeling van de schuldenaar af dat de schuldenaar

tekort zal schieten ....................................................................................................56

iii. De schuldeiser heeft goede gronden te vrezen dat de schuldenaar zal tekortschieten

en de schuldenaar voldoet niet aan een schriftelijke aanmaning .............................56

3.2.3. Gevolgen ..........................................................................................................................57

3.2.4. Uitzonderingen ................................................................................................................59

3.3. Anticipatory breach en ontbinding in het N.B.W. ...................................................................60

3.4. Anticipatory breach en exceptio timoris in het N.B.W. ..........................................................63

3.5. Enkele voorbeelden van toepassingen in de Nederlandse rechtspraak. ...................................64

3.5.1. Gerechtshof Arnhem, 9 februari 2010 .............................................................................64

3.5.2. Gerechtshof ‟s-Hertogenbosch, 18 november 2008 ........................................................66

3.5.3. Gerechtshof ‟s-Hertogenbosch, 28 augustus 2006 ..........................................................67

4. Het Weens Koopverdrag ..............................................................................................................68

4.1. Algemeen .................................................................................................................................68

4.2. Het materiële en formele toepassingsgebied van het Weens Koopverdrag .............................68

4.3. De anticipatory breach in het Weens Koopverdrag: analyse van artikel 72 CISG ..................70

4.3.1. Inleiding ...........................................................................................................................70

4.3.2. Voorwaarden ...................................................................................................................71

i. De toekomstige contractuele tekortkoming moet duidelijk zijn ................................71

ii. De toekomstige contractuele tekortkoming moet wezenlijk zijn .............................71

4.3.3. Kennisgeving van de voortijdige ontbinding ...................................................................72

4.3.4. Gevolgen ..........................................................................................................................72

4.4. Anticipatory breach en ontbinding in het Weens Koopverdrag ..............................................73

4.5. Anticipatory breach en exceptio timoris in het Weens Koopverdrag ......................................74

4.6. Enkele voorbeelden uit de internationale praktijk ...................................................................76

4.6.1. U.S. District Court, Southern District of New York, V.S.A., 29 mei 2009 .....................76

4.6.2. Zürich Handelskammer, Zwitserland, 31 mei 1996 ........................................................77

4.6.3. Bundesgerichtshof, Duitsland, 15 februari 1995 .............................................................78

4.6.4. Oberlandesgericht Düsseldorf, Duitsland, 14 januari 1994 .............................................78

4.6.5. Rechtbank van Koophandel Hasselt, België, 1 maart 1995 .............................................79

5. De UNIDROIT Principles ............................................................................................................79

5.1. Algemeen .................................................................................................................................79

5.2. Het toepassingsgebied van de UNIDROIT Principles ............................................................78

5.3. De anticipatory non-performance in de UNIDROIT Principles: analyse van artikel 7.3.3. ....81

5.4. Anticipatory non-performance en ontbinding in de UNIDROIT Principles. ..........................82

iv

5.5. Anticipatory non-performance en exceptio timoris in de UNIDROIT Principles. ..................84

5.6. Een voorbeeld uit de praktijk. .................................................................................................86

5.6.1. High Court of Australia, 13 december 2007 ....................................................................86

6. De Principles of European Contract Law ..................................................................................86

6.1. Algemeen .................................................................................................................................86

6.2. Het toepassingsgebied van het PECL ......................................................................................88

6.3. Anticipatory breach in de PECL: analyse van artikel 9:304....................................................89

6.3.1. Inleiding ...........................................................................................................................89

6.3.2. Voorwaarden ...................................................................................................................89

i. De voorzienbare niet-nakoming is gelijk aan de effectieve niet-nakoming ..............89

ii. Het onderdeel van de verbintenis dat dreigt niet uitgevoerd te worden is

fundamenteel.............................................................................................................90

iii. De onmogelijkheid of de onwil om uit te voeren is manifest ..................................90

iv. De remedies van de anticipatory breach zijn dezelfde als deze van de ontbinding .91

v. De opzeggingstermijn ...............................................................................................91

6.4. Anticipatory breach en ontbinding in PECL ...........................................................................91

6.5. Anticipatory breach en exceptio timoris in PECL ...................................................................92

7. België .............................................................................................................................................93

7.1. De visie van de wetgever .........................................................................................................93

7.2. Toepassen in de huidige sfeer ..................................................................................................95

7.3. Anticipatory breach invoeren naar Belgisch recht? .................................................................95

7.3.1. Voor- en nadelen .............................................................................................................95

7.3.2. Contractuele sfeer of een wetgevend kader .....................................................................98

7.3.3. Een grondslag voor de anticipatory breach of contract ...................................................99

7.3.4. Rol van de rechter: voorafgaande controle of a posteriori? ...........................................101

i. Uitstelbevoegdheid ..................................................................................................101

ii. Appreciatiebevoegdheid .........................................................................................101

7.3.5. Aanmaning van de schuldenaar .....................................................................................102

7.3.6. Gevolgen ........................................................................................................................103

7.3.7. Sancties bij misbruik .....................................................................................................103

7.4. Een gerechtelijke of buitengerechtelijke ontbinding? ...........................................................104

7.5. De anticipatory breach of contract en de exceptio timoris in België? ..................................106

7.6. Eindbeschouwing ..................................................................................................................107

Bibliografie ............................................................................................................................ 108

1

Hoofdstuk 1. Inleiding

Het recht is geen statisch gegeven. Er moet ruimte zijn om zich aan te passen aan nieuwe

maatschappelijke noden en de mogelijkheid moet bestaan om bestaande situaties te blijven

verbeteren. Deze Masterproef situeert zich binnen het verbintenissenrecht, een materie die

veelvuldig gehanteerd wordt in allerhande rechtstakken. Het doel van deze Masterproef is om

een ons nog ongekende rechtsfiguur, de „anticipatory breach of contract‟, nader te

onderzoeken en te ontleden.

De anticipatory breach of contract biedt de schuldeiser de mogelijkheid de overeenkomst te

ontbinden of een vervangende schadevergoeding te eisen vooraleer de uitvoering opeisbaar is,

wanneer duidelijk blijkt dat de schuldenaar zijn prestatie niet meer zal uitvoeren. Dit is (nog)

niet ingevoerd in de huidige Belgische wetgeving. Op dit moment moet er sprake zijn van een

effectieve wanprestatie vooraleer een ontbinding kan gevorderd worden.

In eerste instantie zal het ruime kader waarin de anticipatory breach zich zou situeren

geschetst worden. Hiervoor dienen we terug te gaan naar de kern, namelijk de contractuele

wanprestatie. In het licht van de anticipatory breach of contract is het van belang de

verweermiddelen van de schuldeiser bij een tekortkoming van de schuldenaar nader te

onderzoeken. Zo zal ook de mogelijkheid tot een buitengerechtelijke ontbinding, die recent

aanvaard werd door rechtspraak en rechtsleer uitgebreid besproken worden.

Het is echter onmogelijk de anticipatory breach of contract te bespreken zonder de minder

verregaande vorm, de exceptio timoris of de onzekerheidsexceptie, erbij te betrekken. De

exceptio timoris onderscheidt zich van de anticipatory breach of contract door het feit dat zij

niet de ontbinding zal bewerkstelligen, maar dat zij enkel zal leiden tot de opschorting van de

uitvoering en eventueel bijkomende garanties van de schuldenaar kan eisen. Deze wordt in

andere rechtstelsels dan ook gehanteerd van zodra er vermoedens bestaan, voor de termijn van

de opeisbaarheid, dat de schuldenaar zijn prestaties niet zal nakomen. Bij de anticipatory

breach daarentegen zullen vermoedens niet volstaan, maar zal er een duidelijke onwil

vanwege de schuldenaar moeten aangetoond worden.

2

In tweede instantie wordt er ingegaan op de anticipatory breach of contract zelf. Maar

vooraleer deze te kunnen bespreken binnen het huidige Belgische recht moet er een

rechtsvergelijkende studie worden verricht op andere rechtstelsels waarin deze figuur al van

toepassing is. De anticipatory breach of contract vond zijn oorsprong in de Common Law. De

rechtsfiguur werd namelijk voor het eerst gehanteerd in de zaak Hochster vs. De La Tour.

Aangezien er essentiële verschillen bestaan tussen de Common Law en het continentale recht

zal dit beperkt besproken worden. Een meer diepgaande analyse zal uitgevoerd worden op

continentale rechtsstelsels.

Onze noorderburen, Nederland, hanteren sinds een aantal jaren een nieuw Burgerlijk

Wetboek. Het onderscheid met de Belgische, in sommige opzichten reeds verouderde, Code

Napoléon is dermate groot dat wij onmogelijk hier voorbij aan kunnen gaan. Nederland heeft

namelijk de anticipatory breach of contract, de onzekerheidsexceptie en de buitengerechtelijke

ontbinding in haar wetgeving opgenomen. Dit zijn dan ook de drie aspecten die uitvoerig

besproken worden aangezien ze nauw gerelateerd zijn.

Na het Nieuwe Burgerlijk Wetboek bestuderen we het Weens Koopverdrag, de UNIDROIT

Principles en de Principles of European Contract Law. Deze beginselen bieden namelijk de

mogelijkheid om in het huidige Belgische recht alsnog toepassing te maken van de figuur van

de anticipatory breach of contract. Ook hier zal er weer uitvoerig aandacht worden besteed

aan de exceptio timoris en de ontbindingsmogelijkheden, aangezien de rechtsgevolgen van de

ontbinding niet steeds gelijklopen met deze van het Belgische recht.

Tot slot zullen we kijken naar het Belgische kader. Hierbij zullen de voor- en nadelen van een

eventuele invoering van dit principe als ook de mogelijkheden en hindernissen die de

Belgische wetgeving ons biedt besproken worden. Aldoende kunnen we concluderen of een

invoering van dergelijke bepaling al dan niet wenselijk is.

3

Hoofdstuk 2. Het algemene kader van de

contractuele aansprakelijkheid

1. De contractuele wanprestatie

1.1. Algemeen

De contractuele wanprestatie wordt in dit hoofdstuk uitvoerig besproken. Om de anticipatory

breach of contract nader te kunnen onderzoeken is het dan ook van primordiaal belang de

contractuele wanprestatie te ontleden. Dit wordt bekeken in het ruimer kader van de

contractuele aansprakelijkheid. Om de draagwijdte van een contractuele wanprestatie ten

volle te begrijpen, worden eerst enkele basisbeginselen van het contractenrecht uiteengezet.

Vooraleer men kan spreken over een contractuele wanprestatie, moet er een contractuele

verbintenis aan de oorsprong liggen. Dit is een verbintenis tussen twee of meerdere partijen,

waarbij de ene partij, de schuldenaar, een prestatie moet leveren aan de andere partij, de

schuldeiser. Een overeenkomst berust op het principe van de wilsautonomie tussen partijen.

Om een verbintenis tot stand te laten komen bestaan er in ons Belgisch recht geen

vormvereisten. Het consensualisme is één van onze grondpijlers. Dit wil zeggen dat de wil op

zichzelf zou volstaan om een verbintenis tot stand te brengen. Maar hier moet met een aantal

uitzonderingen rekening worden gehouden, zoals onder meer plechtige contracten die wel aan

vormvereisten onderworpen moeten worden vooraleer zij rechtsgeldig kunnen zijn.

De contractsvrijheid is een onderdeel van de wilsautonomie. Eenieder beslist vrij al dan niet

een verbintenis aan te gaan en eenieder beslist vrij over de inhoud van het contract, dit is de

contractvrijheid. Uiteraard is dit met een korreltje zout te nemen. Het gebeurt, helaas,

regelmatig dat er toch misbruik is vanwege de sterkere partij naar de zwakke partij toe. De

wetgever heeft er in dergelijke veel voorkomende situatie al enkele keren op ingespeeld,

onder andere door de Wet op het Consumentenkrediet, de Woninghuurwetgeving, de Wet op

4

de Handelspraktijken en Voorlichting van de Consument, en dergelijke meer. Deze

wilsautonomie wordt samen gelezen met artikel 1134, eerste lid B.W.: “Alle overeenkomsten

die wettig zijn aangegaan, strekken degenen die deze hebben aangegaan, tot wet.”. Dit artikel

vormt de basis voor de bindende kracht van overeenkomsten. Niettegenstaande dat dit het

principe is, heeft de wetgever vele beperkingen ingevoerd. Eén van de belangrijkste

beperkingen kan men vinden in art. 6 B.W., overeenkomsten kunnen geen afbreuk doen aan

wetten betreffende openbare orde of goede zeden. Ook artikelen 1131 en 1133 B.W.

preciseren dat een verbintenis met een ongeoorloofde oorzaak geen gevolg kan hebben. Een

ongeoorloofde oorzaak is een oorzaak die door de wet verboden of strijdig met de goede

zeden is. Als voorbeeld kan men hier stellen dat een overeenkomst tot het plegen van een

huurmoord niet geldig is. De voornaamste functie van de openbare orde bestaat erin aan te

geven dat de contractsvrijheid toch niet onbeperkt is, maar dat er pas uitwerking kan worden

verleend aan de verbintenis binnen de grenzen die door de openbare orde zijn opgesteld1.

Uit het voorgaande is gebleken dat de inhoud van contractuele verbintenissen wordt bepaald

door wat partijen, uitdrukkelijk of impliciet overeengekomen zijn. De ontstane verbintenissen

hebben kracht van wet, ex. artikel 1134, lid 1 B.W. en moeten door hen ter goeder trouw

worden ten uitvoer gelegd, met inachtneming van de eisen van de redelijkheid en de

billijkheid2. Deze termen zullen doorheen de Masterproef nog meermaals besproken en

getoetst worden in kader van de anticipatory breach of contract.

Om een uitgebreide studie te kunnen verrichten, moeten we terug naar de kern. Een

contractuele wanprestatie is het niet behoorlijk nakomen van een verbintenis. Er werd niet

(geheel of gedeeltelijk) gepresteerd op het moment dat de prestatie opeisbaar was. Deze niet-

nakoming moet te wijten zijn aan de schuldenaar. Om een gepast antwoord te vinden op de

vraag of de schuldenaar toerekenbaar is, zal men een onderscheid moeten maken tussen een

resultaatsverbintenis en een middelenverbintenis (zie infra). In kader van deze Masterproef is

vooral de opeisbaarheid van de prestatie van belang. Zo zal de rechtsvraag van de anticipatory

1 J. DE CONINCK, “De toetsing van een overeenkomst aan de openbare orde naar Belgisch recht”, in J. SMITS EN

S. STIJNS, Inhoud en werking van de overeenkomst naar Belgisch en Nederlands recht, Antwerpen, Intersentia,

2005, 188. 2 W. VAN GERVEN, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 163.

5

breach of contract luiden: “Kan men een schuldenaar aanspreken voor een toekomstige

wanprestatie, ook al is het moment van de opeisbaarheid nog niet aangebroken?”.

Aldus is de problematiek van de contractuele aansprakelijkheid aan de orde wanneer de

schuldenaar door de schuldeiser ter verantwoording kan geroepen worden wegens de gehele

of gedeeltelijke niet-nakoming of de laattijdige nakoming van een rechtsgeldig tot stand

gekomen verbintenis3. In een volgend onderdeel worden de voorwaarden hiertoe besproken.

1.2. Voorwaarden

Opdat de contractuele aansprakelijkheid van een contractant weerhouden kan worden, moet in

beginsel aan de volgende cumulatieve voorwaarden voldaan zijn4:

een fout werd begaan (art. 1137 B.W., 1147 B.W.)

waardoor schade ontstaat (art. 1149 B.W.) die in causaal verband staat met deze fout

(art. 1150, 1151 B.W.)

Om een fout uit te maken die aan de grondslag ligt van contractuele aansprakelijkheid, kan dit

zowel een fout van de contractant zijn, als een fout van personen voor wie hij instaat als voor

zaken die door de schuldenaar worden gebruikt bij de uitvoering van de overeenkomst. De

foutvereiste deelt zich op in een objectief element (m.n. een inbreuk op een juridische

verplichting) en een subjectief element (m.n. de toerekenbaarheid aan de schuldenaar).

Om het objectief element van de foutvereiste te kunnen beoordelen, moet artikel 1137 B.W.

geraadpleegd worden. Het in artikel 1137 B.W. neergelegde zorgvuldigheidsbeginsel wordt

als toetsingscriterium voor het al dan niet nakomen van een contractuele verbintenis

gehanteerd. Dit “culpa levis in abstracto”-criterium houdt in dat het gedrag van de

schuldenaar objectief wordt beoordeeld. Er zal geen rekening worden gehouden met de

subjectieve kenmerken van de schuldenaar, zoals zijn karakter, ingesteldheid, gebreken e.d.

3 B. CLAESSENS en S. VEREECKEN, “De contractuele aansprakelijkheid” in J. ROODHOOFT, Bestendig Handboek

Verbintenissenrecht, Antwerpen, Kluwer, 1998, nr. 1748. 4 B. CLAESSENS en S. VEREECKEN, “De contractuele aansprakelijkheid” in J. ROODHOOFT, Bestendig Handboek

Verbintenissenrecht, Antwerpen, Kluwer, 1998, nr. 1749.

6

Een contractuele tekortkoming van de schuldenaar wordt als een fout beschouwd als een

normaal zorgvuldig en omzichtig schuldenaar (de zogenaamde bonus pater familias),

geplaatst in dezelfde omstandigheden, deze tekortkoming niet zou hebben begaan. 5

Op het culpa levis in abstracto beginsel gelden enkele wettelijke uitzonderingen. Soms geldt

er een minder strenge norm zoals in art.1927 B.W. inzake kosteloze bewaargeving (culpa

levis in concreto); artikel 1992, lid 2 B.W. inzake onbezoldigde lastgeving (culpa levis). In

andere gevallen is de zorgvuldigheidsnorm strenger, zoals in artikel 1882 B.W. inzake

bruiklening.6

De schending van de verbintenis moet tevens toerekenbaar zijn aan de contractant, dit is het

subjectieve element van de foutvereiste. Dit is onder meer niet het geval wanneer de

contractant aan een geestesstoornis lijdt. Niet-nakoming kan tevens niet aan de contractpartij

worden toegerekend wanneer zij te wijten is aan een vreemde oorzaak, d.i. in geval van

overmacht, wanneer zij te wijten is aan de schuldeiser zelf of aan een derde voor wiens gedrag

de debiteur niet instaat. Niet-nakoming is daarentegen wel te wijten aan de schuld van de

debiteur of aan die van een derde waarop hij voor de uitvoering van de overeenkomst een

beroep heeft gedaan en waarvoor hij derhalve instaat, indien zij een wanprestatie begaan.7

De contractuele aansprakelijkheid van de debiteur ontstaat zowel wanneer de wanprestatie een

persoonlijke fout van de debiteur of van de personen voor wie hij instaat uitmaakt, als

wanneer zij te wijten is aan een gebrek in de gebruikte zaak.

- De eigen fout van de contractant

Opdat men een beroep kan doen op de contractuele aansprakelijkheid is het vooreerst

noodzakelijk dat de contractspartij een fout heeft begaan in de uitvoering van de

overeenkomst.

5 A. VAN OEVELEN “Algemene rechtsbeginselen in het verbintenissen- en contractenrecht”, in X. (ed.),

Algemene rechtsbeginselen, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1991, 131. 6 B. CLAESSENS en S. VEREECKEN, “De contractuele aansprakelijkheid” in , ROODHOOFT, J., Bestendig Handboek

Verbintenissenrecht, Antwerpen, Kluwer, 1998, nr. 1759. 7 W. VAN GERVEN, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 163.

7

- De fout van personen voor wie hij instaat en de zaken die door de schuldenaar of de

personen voor wie hij instaat gebruikt worden bij de uitvoering van zijn overeenkomst.

De fout van personen of zaken voor wie de debiteur instaat worden gelijkgesteld met fouten

van zichzelf. Deze categorie omvat zowel aangestelden, aangesteld krachtens een

arbeidsovereenkomst, als zelfstandige uitvoeringsagenten, zoals onderaannemers of

lasthebbers, in zoverre zij in het kader van de overeenkomst hebben gehandeld.8 Deze

grondslag bevindt zich in artikel 1245 B.W.

De debiteur kan zijn aansprakelijkheid niet afwenden door te beweren dat hij geen fout heeft

begaan bij het kiezen van zijn hulppersoon, bij het geven van instructies of bij het uitoefenen

van controle.9 Begaan dergelijke personen een fout in de uitvoering van hun opdracht die

kadert in de uitvoering van de hoofdovereenkomst tussen hun opdrachtgever en zijn

medecontractant, dan wordt die fout geacht door de opdrachtgever te zijn begaan jegens zijn

medecontractant. Hij is hiervoor persoonlijk aansprakelijk.10

In bepaalde omstandigheden zal

men ook de door de debiteur ingeschakelde hulppersonen aansprakelijk kunnen stellen

tegenover de contractpartij van de opdrachtgever. Is er echter geen contractuele band

aanwezig tussen deze twee partijen, dan zal men een beroep moeten doen op het

buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht.

Deze categorie omvat niet enkel personen waarvoor de debiteur instaat, maar ook de zaken

die hij of zijn vervangers gebruiken bij de uitvoering van de overeenkomst. Deze

aansprakelijkheid ontstaat zowel wanneer de wanprestatie te wijten is aan een persoonlijke

fout van de debiteur, of zijn vervangers, bij het gebruiken van de zaak, als wanneer zij te

wijten is aan een gebrek in de gebruikte zaak.11

8 Cass. 21 juni 1979, Arr. Cass. 1978-79, 1268; Cass. 5 oktober 1990, Arr. Cass. 1990-91, 125; Cass. 8

september 1993, Arr. Cass. 1993, 676; Cass. 27 februari 2003, J.T. 2003, 547. 9 W. VAN GERVEN, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 167.

10 S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, Die Keure, 2005, 144.

11 W. VAN GERVEN, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 168.

8

Het contractueel foutbegrip wordt tevens in verband gebracht met artikel 1147 B.W. Dit

artikel bepaalt dat de schuldenaar niet veroordeeld kan worden wanneer het niet-nakomen van

zijn verbintenis het gevolg is van een vreemde oorzaak. Hier wordt later dieper op ingegaan.

De tweede voorwaarde van de contractuele wanprestatie is dat er sprake moet zijn van schade

die in causaal verband staat met de fout. Indien de schade ten laste gelegd wordt aan de

schuldenaar, dan zal moeten worden aangetoond dat deze schade een noodzakelijk gevolg is

van de niet- of laattijdig nakomen van de verbintenis (art. 1151 B.W.). Men kan dit

samenvatten als volgt: zonder deze wanprestatie had de schade zich niet voorgedaan.12

Het is

de taak van de feitenrechter om een oordeel te vellen over de vraag of er al dan niet zich

schade heeft voorgedaan en wat de precieze omvang van deze schade is. De schuldenaar is

slechts gehouden tot vergoeding van de schade die was voorzien of die men had kunnen

voorzien ten tijde van het aangaan van het contract. Het Hof van Cassatie heeft beslist dat

deze voorzienbaarheidsvereiste enkel betrekking heeft op het ontstaan van de schade en niet

op de omvang ervan13

. Tevens zal enkel de schade die in oorzakelijk verband staat met de fout

dienen te worden vergoed14

.

De rechter oordeelt onaantastbaar over het al dan niet bestaan van het oorzakelijk verband

tussen fout en schade. 15

Degene die een fout heeft begaan, is aansprakelijk voor de geleden

schade, ook al is de schade mede veroorzaakt door andere factoren. Het oorzakelijk verband

tussen die fout en de geleden schade kan slechts worden uitgesloten als de rechter oordeelt dat

de schade zoals ze zich in concreto voordeed, op dezelfde wijze zou zijn ontstaan zonder

fout.16

1.3. Resultaats- en inspanningsverbintenis

Bij het bepalen van de aansprakelijkheid en de bewijslast wordt er traditioneel een

onderscheid gemaakt naargelang het gaat om een resultaats- of inspanningsverbintenis.

12

Cass. 24 juni 1977, Arr. Cass. 1977, 1101; Cass. 9 mei 1986, Arr. Cass. 1985-86, 1223. 13

Cass. 11 april 1986, Arr. Cass. 1985-86, 1091, RW 1986-87, 1963; Cass. 23 oktober 1987, Arr. Cass. 1987-88,

228. 14

Cass. 1 april 1982, Arr. Cass., 1981-82, 963. 15

Cass. (2e k.), 30 september 2003, Arr. Cass. 2003, 1775; Cass. (2e k.), 8 oktober 2002, Arr. Cass. 2002, 2086.

16 Cass. (1

e k.), 20 december 1996, Arr. Cass. 1996, 1243, RW 1998-99, 681.

9

Wanneer een contractuele verplichting een resultaats- dan wel een inspanningsverbintenis is,

werd niet wettelijk vastgelegd. Dit is een feitenkwestie waarover de rechter soeverein

oordeelt.17

De wil van de partijen is van doorslaggevend belang bij de kwalificatie van

dergelijke overeenkomst.18

Betreft het een tekortkoming aan een inspanningsverbintenis, dan rust de bewijslast van de

nalatigheid of de culpa levis in abstracto op de schuldeiser. Hij moet kunnen aantonen dat de

schuldenaar niet de vereiste inspanning deed om hem voldoening te geven. Slaagt hij daar niet

in, dan moet de debiteur geen tegenbewijs leveren.19

Bij een resultaatsverbintenis doet de

enkele vaststelling door de schuldeiser van het bestaan en de niet-uitvoering van de

resultaatsverbintenis vermoeden dat deze toerekenbaar is aan de debiteur.20

De bewijslast ligt

hier bij de tekortkomende schuldenaar.

Voorbeeld:

De verplichting van de gemeentelijke overheid enkel voldoende veilige wegen aan te

leggen en voor het verkeer open te stellen is een middelenverbintenis21

;

Wanneer een cliënt wenst in beroep te gaan tegen een rechterlijke beslissing, ligt op

diens advocaat een resultaatsverbintenis om het beroep tijdig binnen de wettelijke

termijn aan te tekenen.22

Partijen kunnen hun wil expliciet tot uiting brengen in hun overeenkomst. Bij gebrek aan

uitdrukkelijk beding zal de feitenrechter zich laten leiden door het al dan niet aleatoir karakter

van het nagestreefde resultaat om uit te maken of in het voorliggende geval resultaats- dan

wel middelenverbintenissen rusten op de schuldenaar.23

17

Cass. 7 februari 1992, Arr. Cass. 1991-92, 529 en Pas. 1992, I, 503. 18

Cass. 3 mei 1984, Arr. Cass. 1983-84, 1147, met concl. Proc. Gen. E. KRINGS, Pas. 1984, I, 1081 en RW

1984-85, 1987; Cass. 18 mei 1990, Arr. Cass. 1989-90, 1195 en Pas. 1990, I, 1068 met noot. 19

S. STIJNS, De gerechtelijke en buitengerechtelijke ontbinding van overeenkomsten, Antwerpen, Maklu, 1994,

273. 20

R. VANDEPUTTE, De overeenkomst: haar ontstaan, haar uitvoering en verdwijning, haar bewijs, Brussel,

Larcier, 1977, 188. 21

Cass. 28 januari 2005, NjW 2005, 1131. 22

Antwerpen 7 oktober 2002, NjW 2003, 493. 23

B. CLAESSENS en S. VEREECKEN, “De contractuele aansprakelijkheid” in , ROODHOOFT, J., Bestendig

Handboek Verbintenissenrecht, Antwerpen, Kluwer, 1998, nr. 1754.

10

1.4. Bewijs van een contractuele wanprestatie

Om aan te tonen dat er sprake is van een contractuele wanprestatie, zal de schuldeiser

vooreerst de feiten moeten bewijzen die hij aanvoert. Dit fundamenteel principe kan zowel in

het Gerechtelijk als in het Burgerlijk Wetboek teruggevonden worden, meer bepaald in artikel

870 Ger.W. en artikel 1315 B.W.

Art. 870 Ger.W.:

“Iedere partij moet het bewijs leveren van de feiten die zij aanvoert.”

Art. 1315 B.W.:

“Hij die de uitvoering van een verbintenis vordert, moet het bestaan daarvan

bewijzen.

Omgekeerd moet hij die beweert bevrijd te zijn, het bewijs leveren van de betaling of

van het feit dat het tenietgaan van zijn verbintenis heeft teweeggebracht.”

De bepalingen in het Burgerlijk Wetboek zijn echter niet van openbare orde, noch van

dwingend recht24

. Aldus kan hier contractueel worden van afgeweken.

Het is aan de schuldeiser om aan te tonen dat hij aanspraak kan maken op het bestaan en op de

nakoming van desbetreffende contractuele verbintenis. Vervolgens moet de schuldeiser

aantonen dat de schuldenaar zijn verbintenis heeft geschonden. Hier wordt nogmaals gewezen

op het belang van het onderscheid tussen een resultaats- en een middelen- of

inspanningsverbintenis. Rust op de schuldenaar een resultaatsverbintenis, dan volstaat het om

aan te tonen wat het overeengekomen resultaat is en dat dit resultaat verwezenlijkt werd. In

geval van een inspanningsverbintenis in hoofde van de schuldenaar moet de schuldeiser

aantonen dat de schuldenaar niet gehandeld heeft zoals een normaal zorgvuldig persoon,

geplaatst in dezelfde omstandigheden, dit zou doen.25

De debiteur kan ook bewijzen dat de

24 Behoudens uitzonderingen, zoals bijvoorbeeld het voorlezen van een authentieke akte door de notaris. Tevens zijn er afwijkingen van dit principe terug te vinden in bijzondere wetgeving. 25 B. CLAESSENS en S. VEREECKEN, “De contractuele aansprakelijkheid” in , ROODHOOFT, J., Bestendig

Handboek Verbintenissenrecht, Antwerpen, Kluwer, 1998, nr. 1793.

11

niet- of laattijdige nakoming het gevolg is van een vreemde oorzaak (art. 1147 B.W.) of dat

hij zich van de aansprakelijkheid op een geldige manier had bevrijd, bijvoorbeeld door

gebruik te maken van een geldig bevrijdingsbeding dat in het contract was opgenomen.

Naast het bewijs van een toerekenbare tekortkoming, veronderstelt de contractuele

aansprakelijkheid in de regel ook het bewijs van schade uit de wanprestatie en van een

oorzakelijk verband tussen de wanprestatie en de schade.26

2. Remedies van de schuldeiser

2.1. Algemeen

Op het moment dat de aansprakelijkheid van de debiteur voor niet-nakoming van een

verbintenis vaststaat, kunnen we ons de vraag stellen over welke actiemogelijkheden de

schuldeiser van de debiteur beschikt. Voordat er gebruik kan gemaakt worden van dergelijk

actiemiddel, mag men niet uit het oog verliezen dat de schuldenaar zal moeten in gebreke

gesteld worden. Deze regel is echter niet absoluut. Het Hof van Cassatie heeft al meermaals in

verband met verbintenissen met tijdsbepaling geoordeeld dat de ingebrekestelling niet meer

vereist is wanneer uit het voorwerp of de aard van de overeenkomst, uit de bedoeling van

partijen of uit de feitelijke omstandigheden blijkt dat, na het verstrijken van de vastgestelde

termijn, de uitvoering van de verbintenis materieel onmogelijk is geworden of dat ze de

schuldeiser geen nut meer bijbrengt27

. Tevens zal een ingebrekestelling niet meer vereist zijn

wanneer de schuldenaar formeel laat weten of laat blijken dat hij niet meer tot uitvoering zal

overgaan, bijvoorbeeld door handelingen te stellen in strijd met de normale uitvoering28

. Het

nut van een ingebrekestelling mag echter niet verwaarloosd worden. Het geeft de ingebreke

blijvende schuldenaar een tijdige waarschuwing en het biedt hem zodoende nog de

26

S. STIJNS, D. VAN GERVEN en P. WÉRY, “Chronique de Jurisprudence. Les Obligations: les sources”, J.T.

1996, nrs. 101 en 106. 27

Cass. 20 mei 1948, Pas. 1948, 324, Arr. Cass. 1948, 278; Cass. 20 december 1951, Pas. 1952, 207, Arr. Cass.

1952, 190, RW 1951-52, 1035; Cass. 3 mei 1957, Pas. 1957, 1047, Arr. Cass. 1957, 731; Cass.17 oktober 1957,

Pas. 1958, 143, Arr. Cass. 1958, 83; Cass. 2 mei 1964, Pas. 1964, 934, RW,1964-65, 873; Cass. 9 april 1976,

Pas. 1976, 887, Arr. Cass. 1976, 921. 28


177.

12

mogelijkheid om alsnog zijn prestatie uit te voeren alvorens er wordt overgegaan tot het

nemen van gerechtelijke stappen.

2.2. Keuzerecht van de schuldeiser tussen gedwongen uitvoering en

gerechtelijke ontbinding

Het is belangrijk er op te wijzen dat de keuzemogelijkheid tussen gedwongen uitvoering en

gerechtelijke ontbinding uitsluitend toekomt aan de schuldeiser jegens wie de contractuele

verbintenis niet is nagekomen29

. Dat wil zeggen dat noch de rechter, noch de schuldenaar hem

ertoe kunnen verplichten de ontbinding te kiezen dan wel de gedwongen uitvoering. Het Hof

van Cassatie besliste echter in een arrest van 16 januari 198630

dat het keuzerecht geen

discretionaire bevoegdheid van de schuldeiser uitmaakt en dat hij slechts in eerste fase

meester is van zijn keuze in remedies. Eens zijn keuze vrij bepaald, kan deze in een tweede

fase, onderworpen worden aan een redelijkheidstoetsing door de rechter.31

2.3. Het principe: uitvoering in natura

2.3.1. (Gedwongen) uitvoering in natura door de schuldenaar

De uitvoering in natura is het normale rechtsmiddel dat de schuldeiser ter beschikking staat

wanneer de verbintenis niet of laattijdig wordt nagekomen. De debiteur kan geen uitvoering

bij equivalent boven een gedwongen uitvoering in natura verkiezen.32 Van zodra de uitvoering

in natura mogelijk is, zal deze door de schuldeiser moeten worden gevorderd. De rechter zal

op diens verzoek de uitvoering in natura bevelen en zodoende kan deze onder dwang worden

voltrokken. Slechts uitzonderlijk zal de rechter moeten afzien van de uitvoering in natura op te

leggen en in plaats daarvan een uitvoering bij equivalent bevelen. Dit is voornamelijk het

geval wanneer de uitvoering in natura het toepassen van dwangmaatregelen inhoudt op de

persoon van de debiteur33

of wanneer uitvoering in natura rechtsmisbruik uitmaakt, zodoende

29

Cass. 5 september 1980, Pas. 1981, 17, Arr. Cass. 1980-81, 12, RW 1980-81, 1323; Cass. 22 mei 1981, Pas.

1981, 1267, Arr. Cass. 1980-91, 1105; Cass. 21 november 1974, Pas. 1975, 322, Arr. Cass. 1975, 350. 30

Cass. 16 januari 1986, Pas. 1986, 602, Arr. Cass. 1985-86, 638, RCJB 1991, 4, noot Fontaine, RW 1987-88,

1470, noot Van Oevelen, TBBR 1987, 130, JT 1986, 404. 31

J. SMITS en S. STIJNS, Remedies in het Belgisch en Nederlands Contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000,

54. 32

Cass. 23 december 1977, Pas. 1978, I, 477. 33

Gent 2 oktober 1992, T. Not. 1993, 194.

13

dat er aan de debiteur een disproportioneel groot nadeel zou worden berokkend vergeleken

met het voordeel dat de schuldeiser eruit haalt34

. Men kan zich de vraag stellen hoe een

gedwongen uitvoering in praktijk verloopt. Fysieke dwang op de persoon van de schuldenaar

is niet toegelaten. Hiervoor wordt sinds 1980 de dwangsom gehanteerd. Deze kan zware

financiële implicaties hebben. De dwangsom is een bijkomende veroordeling van de

schuldenaar om aan de schuldeiser een geldsom te betalen, zonder enig verband met de

schade die de schuldeiser ondergaat of zal ondergaan ingevolge een niet-nakoming van de

hoofdverbintenis35

. De dwangsom wordt gebruikt als financieel drukkingsmiddel opdat de

schuldenaar toch nog zou overgaan tot de uitvoering van zijn verbintenissen.

In een Cassatie-arrest van 14 oktober 200436

werd beslist dat:

“… er geen algemeen rechtsbeginsel bestaat dat het vorderen van de gedwongen

uitvoering in natura verbiedt van een verbintenis die onmogelijk in natura kan worden

uitgevoerd. Overigens is de rechter niet verplicht de opheffing van de dwangsom uit te

spreken zodra de uitvoering van de hoofdverbintenis volstrekt onmogelijk is, zonder

daarbij te moeten nagaan of die onmogelijkheid voortkomt uit een toevallig feit of

ontstaan is door toedoen of door de schuld van de veroordeelde partij.”

2.3.2. Uitvoering in natura door de schuldeiser zelf

Stelt de schuldeiser vast dat zijn schuldenaar geen gevolg geeft aan het rechterlijke bevel tot

uitvoering in natura, dan kan hij steeds zelf overgaan om de verbintenis uit te voeren, na

rechterlijke machtiging. De schuldeiser kan dus aan de rechter vragen om zich te machtigen

de verbintenis zelf uit te voeren (dan wel door een derde, zie infra) op kosten van de debiteur.

Deze regeling wordt voorzien in artikel 1143 B.W. Het valt aan te stippen dat deze uitvoering

de expliciete voorafgaandelijke toestemming van de rechter vergt. Deze uitgebreide procedure

biedt echter geen soelaas voor de gerechtelijke achterstand37

.

34

Cass. 10 september 1971, Pas. 1972, I, 28. 35

M.E. STORME, “Een revolutionaire hervorming: de dwangsom”, TPR 1980, 223. 36

Cass. 14 oktober 2004, RW 2005-06, 859. 37

S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, Die Keure, 2005, 175.

14

2.3.3. Uitvoering in natura door een derde

Artikel 1144 B.W. bepaalt dat de schuldeiser ook, ingeval de verbintenis niet ten uitvoer

wordt gebracht, gemachtigd kan worden door de rechter om de verbintenis te laten uitvoeren

door een derde op kosten van de schuldenaar. De gerechtelijke vervanging vergt een

voorafgaande rechterlijke tussenkomst. De rechter is niet verplicht deze machtiging te

verlenen.38

Hij beschikt steeds over een beoordelingsbevoegdheid die hem toelaat na te gaan

of er nog een enkele mogelijkheid bestaat dat de schuldenaar toch zelf de verbintenis zal

nakomen.39

Het Hof van Cassatie besliste in een arrest van 6 maart 191940

dat de gerechtelijke

vervanging een algemeen rechtsbeginsel uitmaakt. Het kan zowel worden toegepast op

verbintenissen om iets te doen als op verbintenissen om iets te geven.

Sinds een twintigtal jaar wordt ook aanvaard in de rechtspraak dat een schuldeiser een beroep

mag doen op de uitvoering in natura door een derde zonder voorafgaandelijke rechterlijke

tussenkomst. Partijen kunnen een clausule stipuleren waarbij de schuldeiser van de

verplichting van voorafgaandelijke machtiging ontslaan wordt.41

Hij kan echter niet

ontsnappen aan de controle a posteriori. Deze buitengerechtelijke vervanging is slechts

mogelijk onder bepaalde voorwaarden42

:

Er moet sprake zijn van een zekere urgentie43

;

De schuldenaar moet vooraf in gebreke worden gesteld en er moet hem een

redelijke termijn zijn toegekend om de gebreken zelf te verhelpen. Hieraan

heeft hij echter geen gevolg gegeven44

;

Een gerechtelijk deskundige moet de stand van werken, de aard en de ernst van

de gebreken in der minne en op tegenspraak hebben vastgesteld45

.

38 J. ROODHOOFT en B. CLAESSENS, Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Antwerpen, Kluwer, 1998, II.4,

181, nr. 1183. 39


nrs. 250-253. 40

Cass. 6 maart 1919, Pas. 1919, 80. 41

P. WÉRY, “Les clauses relatives au remplacement du débiteur défaillant”, in Les clauses applicables en cas

d’inéxecution des obligations contractuelles, Brugge, Die Keure, 2001, 230-248. 42

A. VAN OEVELEN, “Recente ontwikkelingen in de wetgeving en de rechtspraak inzake de sancties bij

contractuele wanprestatie”, in J. BILLIET, H. BRAECKMANS en H. CASMAN, Overeenkomstenrecht, Antwerpen,

Kluwer, 2000, nr. 243. 43

Kh. Turnhout 15 juni 1995, Turnh. Rechtsl. 1995-96, 149. 44

Gent 6 mei 2003, NjW 2003, afl. 43, 1005, noot F. Bruloot. 45

Kh. Hasselt 14 november 1995, RW 1999-00, 132.

15

Eveneens kan een bijkomende schadevergoeding worden gevorderd van de debiteur indien de

schuldeiser niet volkomen in de toestand kan worden gebracht waarin hij zich zou bevinden

als de verbintenis wel correct was uitgevoerd, of indien hij kosten heeft opgelopen die hij bij

een normale uitvoering niet zou hebben gehad.46

2.4 Uitvoering bij equivalent als subsidiaire remedie bij de

contractuele wanprestatie

Indien de uitvoering in natura onmogelijk blijkt te zijn of indien de uitvoering de schuldeiser

niet hetgene integraal geeft waar hij recht op heeft volgens de overeenkomst, dan kan de

schuldeiser aan de rechter bij wijze van equivalent een vervangende of compenserende

schadevergoeding in geld vragen. Op dusdanige manier moet hij financieel gezien in dezelfde

toestand worden geplaatst die zoveel mogelijk vergelijkbaar is met de toestand waarin hij zich

zou hebben bevonden bij een normale uitvoering van de verbintenis. Ook hier is een

dwanguitvoering mogelijk, indien deze schadevergoeding niet vrijwillig wordt betaald.

Walter VAN GERVEN maakt een onderscheid tussen de buitencontractuele en de

contractuele aansprakelijkheid47

:

“De mate van herstel wordt dus niet bepaald door de situatie waarin de schuldeiser

zich zou hebben bevonden indien het contract niet zou zijn gesloten, naar analogie met

wat geldt inzake buitencontractuele schade: daar is de situatie bepalend waarin het

slachtoffer zich zou hebben bevonden indien de onrechtmatige daad niet zou zijn

gepleegd. Bij contractuele aansprakelijkheid is, het positieve voordeel richtinggevend,

d.i. het voordeel waarvan de schuldeiser mocht verwachten dat het hem bij de correcte

uitvoering van de overeenkomst zou zijn toegekomen; bij delictuele aansprakelijkheid

is daarentegen het negatieve belang van de schuldeiser richtinggevend, d.i. het belang

van het slachtoffer bij het niet plegen van de onrechtmatige daad.”

Naast de schadevergoeding bij equivalent kan de schuldeiser tevens aanspraak maken op een

bijkomende schadevergoeding. Deze bijkomende schadevergoeding behelst de vergoeding

46 W. VAN GERVEN, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 164. 47

W. VAN GERVEN, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 186.

16

van alle schade, inclusief morele schade, die veroorzaakt werd door het niet nakomen van de

verbintenis. Art. 1149 B.W. verwijst naar het verlies dat de schuldeiser heeft geleden, de

winst die hij heeft moeten derven. Tevens kunnen de kosten die door de schuldeiser gemaakt

werden om verdere schade te voorkomen of te beperken48

verhaald worden op de debiteur,

voor zover zij niet op een lichtzinnige wijze werden uitgegeven49

.

2.5. De ontbinding

2.5.1. Algemeen

De ontbinding, zowel de gerechtelijke als de buitengerechtelijke, wordt als wijze van

tenietgaan van overeenkomsten in deze Masterproef nader onderzocht. Aldoende zijn de

verschillende wijzen van ontbinding van belang voor de uiteindelijke schets van de

anticipatory breach. Deze rechtsfiguur geeft namelijk aanleiding tot ontbinding van een

overeenkomst, al zij het niet naar aanleiding van een effectieve wanprestatie, maar eerder naar

aanleiding van een toekomstige wanprestatie.

Het ontbindingsrecht dat gegrond is op de onderlinge afhankelijkheid van wederzijdse

verbintenissen van de partijen, behoort tot het wezen van de wederkerige overeenkomst.

Zodoende bestaat zij voor de wanprestatie zelf, voor de overdracht van de wanprestatie en

voor de overdracht van de rechten van de schuldeiser, ongeacht het tijdstip waarop de

wanprestatie kan worden aangevoerd.50

.Zij zal leiden tot de uiteindelijke bevrijding van de

contractspartijen, beiden hersteld in hun oorspronkelijke toestand.

2.5.2. Het wettelijke regime van de gerechtelijke ontbinding

i. Inleiding

De uitvoering in natura of bij equivalent is de regel, maar in geval van wederkerige

overeenkomsten voorziet artikel 1184 B.W. nog een alternatief. De partij die het slachtoffer is

48

Cass. 28 april 1986, RW 1986-87, 1907. 49

Cass. 22 maart 1985, RW 1986-87, 851. 50

Cass. 22 april 2002, Arr. Cass. 2002, 1083; Pas. 2002, 970; RW 2005-06, 182 en TBBR 2004, 399. Dit geldt

ook voor de exceptio non adimpleti contractus (zie infra).

17

van een contractbreuk kan de rechter de ontbinding van de overeenkomst vragen, eventueel

met toekenning van een bijkomende schadevergoeding.

Artikel 1184 B.W. bepaalt dat de schuldeiser in een wederkerige overeenkomst een algemeen

ontbindingsrecht bezit. Hij kan hierop beroep doen van zodra hij slachtoffer is geworden van

een toerekenbare niet-nakoming van zijn verbintenissen door zijn schuldenaar. De Franstalige

tekst van het artikel 1184 B.W. is identiek aan de versie in de Franse Code Civil.51

Volgens artikel 1184 B.W. is een stilzwijgend ontbindend beding steeds inbegrepen in een

wederkerig contract. Dit artikel laat wettelijk gezien enkel de mogelijkheid tot gerechtelijke

ontbinding toe. Van zodra één van de partijen haar verbintenissen niet nakomt, kan de

benadeelde de ontbinding van de overeenkomst vragen in de plaats van de gedwongen

uitvoering of de uitvoering bij equivalent. Indien de benadeelde schuldeiser toch de

gedwongen uitvoering vordert, dan kan de rechter geen ontbinding uitspreken.52

Maar op dit

beginsel bestaat een belangrijke uitzondering. Indien de (gedwongen) uitvoering in natura een

disproportioneel nadeel teweeg brengt voor de schuldenaar, dan kan als bij uitzondering de

rechter toch een ontbinding van de overeenkomst uitspreken als de eis tot uitvoering in natura

hem als misbruik van recht voorkomt53

.

Het is van belang nogmaals te wijzen op het feit dat de uitvoering in natura de normale wijze

van gedwongen uitvoering is, zowel van de verbintenissen om iets te doen als van die om iets

niet te doen.54

ii. Cumulatieve voorwaarden

De toepassing van het stilzwijgend ontbindend beding is aan volgende voorwaarden

onderworpen:

51

J. SMITS en S. STIJNS, Remedies in het Belgisch en Nederlands Contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000,

52. 52

Cass. 5 september 1980, Pas. 1981, 17, Arr. Cass. 1980-81, 12, RW 1980-81, 1323; Cass. 15 april 1994, Arr.

Cass. 1994, 378. 53

Cass. 16 januari 1986, Pas. 1986, 602, Arr. Cass. 1985-86, 638, RCJB 1991, 4, noot Fontaine, RW 1987-88,

1470, noot Van Oevelen, TBBR 1987, 130, JT 1986, 404 54

Cass. 30 januari 2003, Arr. Cass. 2003, 270, RW 2005-06, 1219, J.L.M.B. 2004, 672 en TBBR 2004, 405.

18

1. Het moet gaan om een wederkerige overeenkomst. Zowel benoemde als

onbenoemde overeenkomsten zijn voor ontbinding vatbaar.55

Inbegrepen zijn

dadingen56

, alleenverkoopovereenkomsten57

en arbeidsovereenkomsten. Artikel

1184 B.W. is niet van toepassing op eenzijdige contracten, vb. een lening met

interest. De te ontbinden overeenkomst moet nog bestaan op het ogenblik van de

wanprestatie waarop men steunt voor de ontbinding58

.

2. De nalatige partij moet formeel in gebreke worden gesteld. De ingebrekestelling

kan in gelijk welke vorm geschieden.59

Deze maakt de wil van de schuldeiser

duidelijk. Een dagvaarding in ontbinding van de overeenkomst volstaat evenwel

als ingebrekestelling60

.

3. Er moet aan de tegenpartij een ernstige tekortkoming kunnen worden verweten.

Hierbij is van belang of de partijen zouden gecontracteerd hebben als dergelijke

tekortkoming te voorzien was. In het Belgische recht aanvaardt men enkel een

tekortkoming die reeds heeft plaatsgevonden, niet een toekomstige tekortkoming

zoals bij de anticipatory breach of contract wel het geval zou zijn.

4. De ontbinding gebeurt niet van rechtswege maar moet door de rechter worden

uitgesproken. De feitenrechter beschikt over een soevereine bevoegdheid om te

oordelen of de wanprestatie ernstig genoeg is, zodoende dat de ontbinding van de

overeenkomst kan gerechtvaardigd worden. De tussenkomst van de rechter wordt

verantwoord door de verregaande rechtsgevolgen van de ontbinding.

iii. Rol van de rechter: voorafgaande rechterlijke tussenkomst en appreciatiebevoegdheid

Er bestaat minder duidelijkheid over de draagwijdte van de rol van de rechter met betrekking

tot de ontbinding. Strikt genomen kan er uit artikel 1184 B.W. worden afgeleid dat de

55

J. ROODHOOFT en B. CLAESSENS, Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Antwerpen, Kluwer, 1998, II.4,

nr. 1893/001, 200. 56

Cass. 6 april 1977, RW 1977-78, 1131. 57

Gent 29 april 1988, RW 1990-91, 705 met noot E. Dirix, bevestigd door Cass. 18 mei 1990, RW 1990-91, 702. 58


nr. 1893/002, 201. 59

Cass. 25 november 1991, Arr. Cass. 1991-92, 272. 60

Cass. 24 april 1980, Pas. 1980, I, 1050.

19

rechterlijke appreciatie verbonden wordt aan de uitstelbevoegdheid. De klassieke rechtspraak

en rechtsleer kennen echter een bijzonder ruime soevereine appreciatiebevoegdheid toe aan de

rechter van zodra hij gevat is door een eis in gerechtelijke ontbinding61

. De rechtsleer volgt

deze opvatting dat de rechter de ernst van de tekortkoming moet afwegen tegen de ernst van

de ontbindingssanctie62

. Tevens zal de rechter beslissen welke sanctie er volgt op de ernstige

tekortkoming. Zodoende toetst hij ook de opportuniteit van de ontbinding63

.

Volgens Sophie STIJNS kan men de bevoegdheden van de rechter differentiëren. Enerzijds

bezit de rechter een hem wettelijk toevertrouwde uitstelbevoegdheid (art. 1184, lid 3 B.W.)

waarbij hij uitsluitend zal beslissen over de opportuniteit van het verlenen van uitstel voor

nakoming door de debiteur. Anderzijds beschikt hij over de bevoegdheid om de ernst van de

tekortkoming af te wegen tegen de ernst van de ontbindingssanctie. Deze

matigingsbevoegdheid is van zuiver praetoriaanse oorsprong.64

De rechter kan in sommige gevallen de keuze van de schuldeiser voorlopig opzij schuiven

teneinde een uitstel toe te kennen aan de schuldenaar. Dit wordt de uitstelbevoegdheid

genoemd die art. 1184, derde lid B.W. aan de rechter verleent. Door middel van deze

uitstelbevoegdheid kan de rechter oordelen over de opportuniteit van het verlenen van uistel

voor nakoming door de debiteur. Er wordt gesproken van een matigingsbevoegdheid wanneer

de rechter de ruimere bevoegdheid heeft om de gevorderde ontbinding definitief af te wijzen

en te vervangen door een niet-gevorderde uitvoering bij equivalent. De matigingsbevoegdheid

stelt de rechter in staat om te oordelen over de voldoende ernst van de tekortkoming in

verhouding met de ontbindingssanctie. Er is discussie in de rechtsleer over de wettelijke

grondslag van de matigingsbevoegdheid. Sophie STIJNS65

verwijst voor de wettelijke

grondslag niet naar artikel 1184 B.W., maar naar artikel 1134, lid 3 B.W. Dit derde lid legt de

verplichting op om verbintenissen te goeder trouw ten uitvoer te brengen. Zij is van mening

61


nrs. 155-159. 62


nr. 1897/001, 202a. 63


nr. 188. 64


nrs. 119-128. 65

S. STIJNS en K. VANDERSCHOT, Contractuele clausules rond de (niet-)uitvoering en de beëindiging van

contracten, Antwerpen, Intersentia, 2006, 94.

20

dat dit doel verder reikt dan het uitstel aangezien de rechter de toetst of de ontbinding als

sanctie is aangepast aan de tekortkoming.

De rechter die de zwaarwichtigheid van een contractuele tekortkoming beoordeelt om te

verantwoorden of een vordering tot ontbinding van een overeenkomst gegrond is, mag daarbij

alle feitelijke gegevens in acht nemen en onder meer ook de eigen contractuele fout van de

partij die de ontbinding vordert.66

2.5.3. De buitengerechtelijke ontbinding

i. Inleiding

De ontbinding wegens wanprestatie van contracten heeft dus in het Belgische

verbintenissenrecht in principe een gerechtelijk karakter. Zolang de rechter die ontbinding

niet heeft uitgesproken, blijft de overeenkomst bindend ten aanzien van alle betrokken

partijen. Een nadeel hiervan is dat een gerechtelijke procedure over het algemeen veel tijd en

geld in beslag neemt. Omwille van de gerechtelijke achterstand wordt er gezocht naar

alternatieve mogelijkheden. Het komt in de praktijk vaak voor dat partijen eenzijdig de

overeenkomst ontbinden, zonder voorafgaande tussenkomst van de rechter.

Voorbeeld67

: A verhuurt een woning aan B. De woning blijkt echter niet te voldoen

aan de elementaire vereisten van veiligheid, gezondheid en bewoonbaarheid. B beslist

de woning te verlaten en betaalt niet langer de huurprijs, en dit zonder dat de huur

voorafgaand door de rechter is ontbonden.

Hier kan een onderscheid gemaakt worden tussen de wettelijke uitzonderingen en de

conventionele uitzonderingen op de gerechtelijke ontbinding.

66

Cass. 6 november 1997, RW 1999-2000, 638. 67

J. BAECK, “(Feitelijk?) Vooruitlopen op de vernietiging en de ontbinding van contracten.”, TPR, 2008, 323.

21

ii. De wettelijke uitzonderingen op het gerechtelijk karakter van de ontbinding

Zeer uitzonderlijk bepaalt de wet dat een contract kan worden ontbonden zonder rechterlijke

tussenkomst. Een dergelijke wettelijke uitzondering kan men vinden in art. 1657 B.W. Dit is

een eenzijdige rechtshandeling tot ontbinding van een overeenkomst. Art. 1657 B.W. bepaalt

dat: “wat betreft de verkoop van waren en roerende goederen, heeft de ontbinding van de

koop plaats van rechtswege ten voordele van de verkoper, na verloop van de tijd die voor de

afhaling is overeengekomen.” Joke BAECK68

maakt de opmerking dat de formulering “van

rechtswege” hier misleidend is, aangezien zij suggereert dat de ontbinding automatisch plaats

vindt zodra de bedongen afhalingstermijn is verstreken. Dit is namelijk niet het geval.

Wanneer de bedongen afhalingstermijn effectief verstreken is, heeft de verkoper nog steeds de

keuze tussen de gedwongen uitvoering en de ontbinding van de verkoop69

. Indien de verkoper

uiteindelijk toch kiest voor de ontbinding, dan moet hij zich niet tot de rechter wenden. Deze

eenzijdige rechtshandeling heeft tot gevolg dat de rechtsgevolgen van de ontbinding intreden

door de wilsuiting van één persoon. Maar in het geval van artikel 1657 B.W. is het niet

voldoende dat de verkoper enkel een wilsuiting tot ontbinding zal uiten. Tevens is een

kennisgeving aan de koper vereist alvorens de ontbinding van artikel 1657 B.W. kan intreden.

Er bestaat nog een wettelijke uitzondering op het gerechtelijke ontbindingsregime, nl. artikel

81 §1 WHPC met betrekking tot de verkoop op afstand:

“Tenzij de partijen anders zijn overeengekomen, moet de verkoper de bestelling

uitvoeren uiterlijk binnen dertig dagen te rekenen vanaf de dag volgend op die waarop

de consument zijn bestelling aan de leverancier heeft toegezonden.

Behoudens in geval van overmacht, indien de overeenkomst door de verkoper niet

wordt uitgevoerd, wordt de overeenkomst van rechtswege ontbonden onverminderd

het eventueel bekomen van schadevergoeding.”

Ook hier treedt de ontbinding niet automatisch in, maar heeft de consument de keuze tussen

de gedwongen uitvoering en de ontbinding. Kiest de consument uiteindelijk toch voor de

ontbinding, dan zal deze slechts intreden op het ogenblik van de kennisgeving van de

68 J. BAECK, “(Feitelijk?) Vooruitlopen op de vernietiging en de ontbinding van contracten.”, TPR, 2008, 345. 69 S. STIJNS, De gerechtelijke en buitengerechtelijke ontbinding van overeenkomsten, Antwerpen, Maklu, 1994,

nr. 400.

22

eenzijdige beslissing tot ontbinding aan de verkoper. Evenwel is de tussenkomst van de

rechter niet vereist.

iii. De conventionele uitzonderingen op de gerechtelijke ontbinding: de uitdrukkelijk

ontbindende bedingen

Aangezien er aangenomen wordt dat artikel 1184 B.W. van aanvullend recht is, kunnen

partijen krachtens de wilsautonomie afwijken van deze wettelijke regeling. Zij kunnen onder

andere stipuleren dat in geval van een bepaalde wanprestatie, de schuldeiser zelf het contract

kan ontbinden, zonder gerechtelijke tussenkomst. Dit beding is een uitdrukkelijk ontbindend

beding. Dit dient uitdrukkelijk onderscheiden te worden van de ontbindende voorwaarden.

Een uitdrukkelijk ontbindend beding schakelt evenwel de voorafgaande rechterlijke controle

uit, maar zij kan naderhand wel a posteriori getoetst worden. Tevens brengt een wanprestatie

niet de automatische ontbinding met zich mee, dit in tegenstelling tot een ontbindende

voorwaarde, maar zal de schuldeiser eerst door een wilsuiting duidelijk moeten maken dat hij

er zich op zal beroepen.70

Een uitdrukkelijk ontbindend beding bevat twee essentiële kenmerken. Vooreerst moet de

ontbinding afhankelijk worden gemaakt van een toerekenbare niet-nakoming door één van de

partijen. Vervolgens moet de beslissing hierover volledig in handen worden gegeven van de

wederpartij, die eigenmachtig kan ontbinden zonder voorafgaand beroep op de rechter.71

Ook

hier treedt de ontbinding slechts in na kennisgeving van deze eenzijdige rechtshandeling

vanwege de benadeelde schuldeiser aan de schuldenaar die de wanprestatie begaan heeft. Ook

al is het beding duidelijk geformuleerd, toch zal een ingebrekestelling noodzakelijk zijn,

tenzij ook daarvan op ondubbelzinnige wijze is afgeweken.72

Een kennisgeving van de

beslissing is noodzakelijk om uitwerking te geven aan het beding73

. Deze kennisgeving moet

70

Voor meer informatie in verband met de ontbindende voorwaarde: M. VAN QUICKENBORNE, “Modaliteiten

van verbintenissen, voorwaarde” in X. Bijzondere overeenkomsten, Artikelsgewijze commentaar met overzicht

van rechtspraak en rechtsleer, IV. Commentaar Verbintenissenrecht, Titel I, Hfdst. 3, Afd. 1, 161p. 71


nrs. 330, 339 en 342; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, Die Keure, 2005, 196. 72

Rb. Hasselt 23 december 2002, RW 2004-05, 1108. 73

Luik 18 december 2003, JLMB 2004, 1146; S. STIJNS, “Contractualisering van sancties in het privaatrecht,

inzonderheid bij contractuele wanprestatie”, RW 2001-2002, 1258; S. STIJNS, De gerechtelijke en

buitengerechtelijke ontbinding van overeenkomsten, Maklu, 1994, nrs. 349, 329 en 350; R. SMITS, S. STIJNS en

K. VANDERSCHOT, “Algemene bankvoorwaarden”, in B. TILLEMAN (ed.), Bankcontracten, Brugge, Die Keure,

2004, 49.

23

op een duidelijke wijze de debiteur in kennis brengen van de ontbindingsbeslissing én van

haar motivering.74

Een uitdrukkelijk ontbindend beding laat het keuzerecht van de schuldeiser tussen de

gedwongen uitvoering en de ontbinding onaangetast. Zelfs indien bedongen is dat de

ontbinding automatisch zou geschieden, kan dat pas gebeuren na een duidelijke wilsuiting aan

de wederpartij.75

Het uitdrukkelijk ontbindend beding ontneemt aan de debiteur een op zich belangrijke

bescherming, namelijk de voorafgaandelijke beoordeling van de ernst van een tekortkoming

door de rechter.76

Toch zou de schuldenaar de kans moeten behouden om de

ontbindingsbeslissing in rechte te betwisten. De tussenkomst van de rechter is derhalve slechts

eventueel (in geval van betwisting) en noodgedwongen a posteriori.77

De vraag kan gesteld

worden wat er gebeurt indien de schuldeiser zich echter ten onrechte op een uitdrukkelijk

ontbindend beding beroept. Rechtsleer en rechtspraak bieden hier geen antwoord op. De

schuldenaar zou eventueel een schadevergoeding kunnen vorderen wegens foutieve

beëindiging van de overeenkomst, of een instandhouding van het contract door een

ontkenning van rechtskracht aan de ontbindingsbeslissing van de schuldeiser78

. Doch over dit

laatste bestaat onenigheid. In de meerderheid van de gevallen wordt er slechts een

schadevergoeding toegekend aan de schuldenaar wanneer hij zelf het herstel van de ten

onrechte ontbonden overeenkomst niet vordert79

.

De wetgever heeft in enkele situaties een uitdrukkelijk ontbindend beding met betrekking tot

bepaalde contracten ongeoorloofd verklaard of aan beperkende voorwaarden onderworpen.

Het doel hiervan was voornamelijk om een zwakkere partij te beschermen. Van zodra het

74


contracten, Antwerpen, Intersentia, 2006, 113. 75


W. VAN GERVEN, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 203. 77


nrs. 326 en 366 e.v.; S. STIJNS en K. VANDERSCHOT, Contractuele clausules rond de (niet-)uitvoering en de

beëindiging van contracten, Antwerpen, Intersentia, 2006, 116. 78


nr. 370. 79


contracten, Antwerpen, Intersentia, 2006, 116.

24

gebruik van deze bedingen in een contract verboden is, kunnen beide partijen zich op deze

bescherming beroepen.

Voorbeelden:

Artikel 1762bis B.W.: door de invoering van dit artikel werd een afzonderlijke

afdeling betreffende huurovereenkomsten met betrekking op de

hoofdverblijfplaats ingevoerd. De Woninghuurwetgeving is van dwingend

recht. Een dergelijk uitdrukkelijk ontbindend beding is niet toegestaan. De

tussenkomst van de rechter is steeds vereist bij het ontbinden van een

huurovereenkomst. Het Hof van Cassatie besliste dat artikel 1762 bis B.W. het

uitdrukkelijk ontbindend beding verbiedt ongeacht of het de huurder of

verhuurder sanctioneert80

.

Art. 29 Wet Consumentenkrediet: dit artikel is van openbare orde en bepaalt de

voorwaarden onder dewelke een consumentenkrediet kan worden opgezegd.

Een uitdrukkelijk ontbindend beding is in deze context verboden en wordt als

niet geschreven beschouwd.

In de praktijk zal de keuze tussen gedwongen uitvoering en ontbinding vaak worden

opengelaten. Theoretisch is het wel mogelijk om de gerechtelijke tussenkomst volledig uit te

sluiten, maar in dat geval zal er geen sprake meer zijn van een klassiek uitdrukkelijk

ontbindend beding, omdat de partijen met dergelijk beding niet afwijken van de

rechtsgevolgen van de ontbinding wegens wanprestatie81

.

Vaak wordt bij ontbindende bedingen de uitdrukking “van rechtswege” gebruikt. Dit is echter

een verkeerde formulering, aangezien zij de misleidende indruk wekt dat de ontbinding

automatisch zal plaatsvinden zodra de wanprestatie zich voordoet. Dit is echter niet zo. De

schuldeiser zal steeds de keuze blijven behouden om het contract al dan niet te ontbinden.

80

Cass. 24 maart 1994, Arr. Cass. 1994, 305, Pas. 1994, 304, JLMB 1994, 765 en RW 1995-96, 1451,

noot A. Van Oevelen, “Het toepassingsgebied van het verbod van een uitdrukkelijk ontbindend beding

in huurovereenkomsten”. 81 J. BAECK, “(Feitelijk?) Vooruitlopen op de vernietiging en de ontbinding van contracten.”, TPR, 2008, 348.

25

De burgerlijke rechtbank te Hasselt heeft, in navolging van deze redenering, op 23 december

200282

besloten dat een uitdrukkelijk ontbindend beding het keuzerecht van de schuldeiser

tussen de gedwongen uitvoering en de ontbinding onaangetast laat. Zelfs indien bedongen is

dat de ontbinding van rechtswege zal geschieden, kan ze niet automatisch intreden, maar pas

nadat de schuldeiser door een wilsuiting aan de wederpartij kenbaar heeft gemaakt dat hij zich

erop beroept.

iv. (De problematiek van) De eenzijdige buitengerechtelijke ontbinding

De buitengerechtelijke eenzijdige ontbinding is een eenzijdige rechtshandeling waarbij de

schuldeiser wegens een toerekenbare wanprestatie van de schuldenaar, het contract ontbindt

zonder voorafgaandelijke rechterlijke machtiging, maar waarbij eventueel een rechterlijke

controle a posteriori mogelijk is. De gerechtelijke ontbinding kan in de praktijk tot een aantal

problemen leiden. Vooreerst is het proces om de ontbinding te vorderen een langdurige en

vaak ook kostelijke aangelegenheid. Tevens is de appreciatiebevoegdheid van de rechter in

die mate zeer ruim en is deze niet gebonden door de keuze van de schuldeiser. Daarom

situeert er zich de laatste decennia een tendens naar het invoeren van de buitengerechtelijke,

eenzijdige ontbinding.

De oorsprong van de eenzijdige buitengerechtelijke ontbinding wordt gesitueerd in het

handelsrecht. De verkoper kan eenzijdig de koop ontbinden als de koper zijn prestaties niet

nakomt. Snelheid is namelijk inherent aan het handelsrecht.

Het Hof van Cassatie heeft uitspraak gedaan over de buitengerechtelijke ontbinding wegens

wanprestatie in twee recente arresten van 2 mei 200283

(arresten “Belgische

Spaarbankenvereniging/Argenta” en “Cartoflex/D.L.”). Deze worden in deze Masterproef

kort ontleed.

82


Cass. 2 mei 2002, RW 2002-03, 501, noot A. Van Oevelen.

26

Feiten voorafgaand aan de arresten

Het arrest van het Hof van Cassatie op 2 mei 2002 “Belgische

Spaarbankenvereniging/Argenta”

Argenta had eenzijdig haar lidmaatschap opgezegd bij de Belgische Spaarbankenvereniging

op 17 december 1993 wegens ernstige tekortkoming. De Belgische Spaarbankenvereniging

zou ernstig in gebreke zijn gebleven in haar statutair doel, namelijk in de verdediging van de

beroepsbelangen van haar leden. Bij zulke onmiddellijke uittreding dient het lid dan ook voor

de periode na deze uittreding geen jaarlijkse bijdragen meer te betalen. Argenta weigerde het

lidgeld voor het jaar 1994 te betalen. De Belgische Spaarbankenvereniging baseerde zich

echter op artikel 7 van haar statuten dat bepaalde: “ieder lid kan uit de vereniging treden mits

een aangetekend schrijven … voor het einde van het eerste semester van elk jaar. De uittrede

heeft effectief plaats op 31 december van dat jaar. Het betrokken lid dient zijn statutair

bepaalde jaarlijkse bijdrage te storten en kan de teruggave van de door hem betaalde

bijdragen nooit vorderen.” Het Hof van Beroep te Antwerpen stelde op 15 februari 1999

Argenta in gelijk en de Belgische Spaarbankenvereniging besluit in cassatie te gaan.

Het arrest van het Hof van Cassatie op 2 mei 2002 “Cartoflex/D.L.

Een aannemer van de onderneming Cartoflex bouwt een veranda aan de woning van

bouwheer D.L. Deze veranda was echter in slechte staat, de maten waren verkeerd, er zat een

grote barst in het hout en het zijstuk was niet geschikt. Niettemin heeft de aannemer, na

verwittiging van deze gebreken en op eigen risico, de veranda geplaatst. De bouwheer eiste

naderhand een prijsvermindering, omdat geen van de gebreken waren opgelost. Een

gerechtsdeskundige stelt uiteindelijk vast dat de veranda waardeloos is en volledig

gedemonteerd moet worden. Bovendien moesten de nodige herstellingen aan de

oorspronkelijke toestand worden uitgevoerd. De aannemer had geen degelijke

herstelvoorstellen geformuleerd. Hiertoe werd hij aangemaand. Uiteindelijk liet de bouwheer

in september 1995 overgaan tot afbraak door een derde aannemer, alvorens de eindbeslissing

af te wachten van de Rechtbank van Eerste Aanleg te Brussel die er uiteindelijk pas op 27 juli

1997 gekomen is. In zijn eindvonnis oordeelde de eerste rechter dat de bouwheer gerechtigd

was deze werkwijze toe te passen. Cartoflex stelt dat D.L. niet gerechtigd was eenzijdig te

ontbinden, de uitvoering in natura werd hen onmogelijk gemaakt en men kon tevens de

gebruikte materialen niet meer recupereren. Het Hof van Beroep verklaarde de tegeneis van

27

de aannemer ongegrond, omdat die onmogelijkheid enkel en uitsluitend te wijten was aan de

aannemer die, niettegenstaande daartoe in gebreke te zijn gesteld, had nagelaten tot

demontage over te gaan. De aannemer stelde een cassatieberoep in.

Bespreking van de uitspraak van het Hof van Cassatie

In het arrest Belgische Spaarbankenvereniging/Argenta voerde de eiseres de schending van

artikelen 1134 B.W. en 1184 B.W. aan. Het Hof stelt dat artikel 1184 B.W. “er niet aan in de

weg staat dat een contractpartij in een wederkerige overeenkomst op eigen gezag en op eigen

risico beslist haar verbintenissen niet uit te voeren en kennis geeft aan de wederpartij dat zij

de overeenkomst als beëindigd beschouwd.” Tevens stelt zij dat “de beoordeling van de

rechtmatigheid van deze eenzijdige beslissing aan de rechter wordt onderworpen bij een

latere vordering tot gerechtelijke ontbinding; dat de rechter die over die gerechtelijke

ontbinding beslist bij het beoordelen van de gevolgen van die ontbinding en van de rechten

die de beide partijen kunnen laten gelden, vermag te oordelen, zoals te dezen, dat, gelet op de

wanprestatie van haar wederpartij, de contractpartij geen fout heeft begaan door eenzijdig de

overeenkomst als beëindigd te beschouwen”. In het arrest Cartoflex/D.L. wordt een identieke

redenering gevolgd.

De uitspraak wordt echter op twee, tegenovergestelde wijzen geïnterpreteerd. Sommigen zijn

van oordeel dat in deze arresten de buitengerechtelijke, eenzijdige ontbinding principieel

wordt erkend. De tegenstanders zijn dan weer van oordeel dat er geen plaats is voor de

eenzijdige ontbinding in ons Belgische recht, meer bepaald niet in het huidige wettelijk

kader.84,85

Een later vonnis, geveld door de rechtbank van Koophandel te Dendermonde in 200786

,

bepaalde dat de buitengerechtelijke ontbinding van een aannemingsovereenkomst, bij

84

J. BAECK, “(Feitelijk?) Vooruitlopen op de vernietiging en de ontbinding van contracten.”, TPR, 2008, 353. 85

L. CORNELIS, “De ontbinding: het treurige einde van een mooi verhaal”, in X (ed.), Sancties en nietigheden,

Gent, Larcier, 2003, 250-252, nrs. 43-46; W. VAN GERVEN, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 201. 86

Kh. Dendermonde 10 mei 2007, RW 2008-09, 968.

28

ontstentenis van een uitdrukkelijk ontbindend beding, kan worden toegestaan als aan drie

voorwaarden87

is voldaan:

de schuldenaar moet een hem toerekenbare tekortkoming hebben begaan die de

gerechtelijke ontbinding rechtvaardigt

de voorafgaande uitstelbevoegdheid van de rechter is zinloos of zonder voorwerp

geworden, wat kan blijken uit onder meer het feit dat iedere verdere uitvoering van de

overeenkomst onmogelijk is geworden

de schuldeiser moet vooraf een kennisgeving sturen aan de schuldenaar waarin hij zijn

wil tot ontbinden kenbaar maakt, hem in gebreke stelt en een laatste termijn verleent,

tenzij vaststaat dat de schuldenaar niet meer kan of wil nakomen of wanneer de

nakoming definitief niet meer kan plaatsvinden.

Deze voorwaarden moeten cumulatief vervuld zijn. Met dit vonnis kan worden aangetoond

dat de trend tot buitengerechtelijke, eenzijdige ontbinding is gezet. Buitengerechtelijke

ontbinding, mits gerechtelijke controle a posteriori, wordt thans aanvaard door een groot deel

van de rechtspraak en rechtsleer. Toch is er heel wat discussie aan voorafgegaan.

Sophie STIJNS88

is een zeer groot voorstander van de eenzijdige buitengerechtelijke

ontbinding, doch zij is van mening dat de twee arresten van het Hof van Cassatie niet goed

geformuleerd werden. Zij verdedigt de stelling dat er in de Belgische rechtsorde ruimte is

voor een eenzijdige ontbinding. Ook duidt zij aan dat de controlemogelijkheden van de

rechter een dubbele aard heeft. De rechter kan enerzijds uitstel verlenen en anderzijds

beschikt hij over de praetoriaanse controlebevoegdheid, zoals eerder besproken. De wetgever

heeft de uitstelbevoegdheid vooraf verplicht. Als dit uitstel geen zin meer zou hebben, dan

zou er echter niets in de weg staan om enkel de controle a posteriori uit te voeren, namelijk na

de ontbinding. Er is immers geen wettelijke verplichting om de praetoriaanse

controlebevoegdheid vooraf te laten geschieden. Dit is van belang aangezien de

buitengerechtelijke ontbinding enkel a posteriori getoetst kan worden. Sophie STIJNS voert

aan dat de cassatierechter de indruk ten onrechte wekte dat de controle door de rechter a

posteriori steeds moet kaderen in een latere vordering tot gerechtelijke ontbinding. Dit zou

87

Zie ook S. STIJNS, De gerechtelijke en buitengerechtelijke ontbinding van overeenkomsten, Antwerpen,

Maklu, 1994, nrs. 457 e.v.; W. VAN GERVEN, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 198. 88 S. STIJNS, “De buitengerechtelijke ontbinding wegens wanprestatie in wederkerige overeenkomst: door het

Hof van Cassatie erkend, doch tegelijk miskend”, TBBR 2003, 258 – 272.

29

echter enkel het geval zijn wanneer de schuldenaar de buitengerechtelijke

ontbindingsverklaring in rechte betwist en de gerechtelijke ontbinding vordert lastens de

schuldeiser. Maar dit is slechts één van de mogelijke vorderingen a posteriori, als er

überhaupt al iets gevorderd wordt.

In de noot geschreven door Aloïs VAN OEVELEN89

op het arrest van het Hof van Cassatie

van 2 mei 2002 verduidelijkt de auteur dat het Hof van Cassatie aanvaard heeft wat een

belangrijk gedeelte van de rechtspraak en de doctrine al geruime tijd aangenomen had,

namelijk dat de partij in een wederkerig contract, die wordt geconfronteerd met een aan haar

wederpartij toerekenbare wanprestatie, onder bepaalde voorwaarden kan overgaan tot een

eenzijdige, buitengerechtelijke ontbindingsverklaring van die overeenkomst. Aloïs VAN

OEVELEN keurt de rechtspraak van het Hof van Cassatie goed, zowel op maatschappelijke

als op juridische gronden. Hij verwijst naar de achterliggende motieven op grond waarvan een

deel van de doctrine al een geruime tijd pleit voor een buitengerechtelijke

ontbindingsverklaring van vooral aannemingscontracten. Deze achterliggende

maatschappelijke motieven zijn vooral de door het handelsverkeer gestelde eisen van snelheid

en efficiëntie bij de oplossing van betwistingen over de behoorlijke uitvoering van een

(aannemings)overeenkomst. De auteur is van mening dat dit moeilijk verenigbaar is met de

vereiste van een voorafgaande rechterlijke controle op de ernst van de beweerde tekortkoming

vooraleer de ontbinding kan worden uitgesproken, wegens de lange duur van de rechterlijke

procedure. Ook op juridische gronden keurt hij de rechtspraak goed, maar toch maakt hij een

viertal kanttekeningen. Vooreerst betreurde VAN OEVELEN het dat het Hof niet

uitdrukkelijk een juridische grondslag aangeeft op grond waarvan het de buitengerechtelijke

ontbindingsverklaring principieel aanvaardt. Vervolgens heeft het Hof de verantwoording

van de rechterlijke controle op de ontbinding van een wederkerige overeenkomst wegens

wanprestatie vrij vaag gehouden. Ook heeft het Hof van Cassatie geen gewag gemaakt van de

voorwaarden waaronder een buitengerechtelijke ontbindingsverklaring mogelijk wordt

geacht. Als laatste merkt de auteur op dat de rechterlijke controle a posteriori van de

buitengerechtelijke ontbindingsverklaring niet noodzakelijk plaats heeft in het raam van de

89

A.VAN OEVELEN, “De buitengerechtelijke ontbindingsverklaring van wederkerige overeenkomsten wegens

wanprestatie door het Hof van Cassatie aanvaard.” (noot onder Cass. 2 mei 2002), RW, 2002-03, 503.

30

beoordeling van een latere vordering tot gerechtelijke ontbinding van de litigieuze

overeenkomst.90

De auteurs die voorstander zijn van een ontbinding zonder voorafgaandelijke rechterlijke

tussenkomst pleiten voor een oplossing zoals die in het Duitse en het Engelse recht. Deze

regeling is ook in het Nieuw Burgerlijk Wetboek overgenomen (artikel 6:265 N.B.W.). Onder

deze regeling wordt het initiatief tot ontbinding zonder voorafgaandelijke rechterlijke

tussenkomst gelaten aan de contractpartij van een wederkerige overeenkomst. Hier zullen we

in een later hoofdstuk dieper op ingaan.

De tegenstanders van de eenzijdige ontbinding menen dat uit de recente Cassatie-arresten

geen recht op eenzijdige ontbinding kan worden afgeleid. Zij vinden dat er geen plaats is voor

eenzijdige ontbinding in het Belgisch recht, uiteraard los van het uitdrukkelijk ontbindend

beding en de bij de wet bepaalde gevallen. Hierna volgt een samenvatting van hun

argumenten.

Walter VAN GERVEN meent dat de arresten dubbelzinnig zijn opgesteld en dat het Hof van

Cassatie zich vergenoegt met de uitspraak dat artikel 1184 B.W. “er niet aan in de weg staat”

dat de schuldeiser “op eigen gezag en op eigen risico” beslist “zijn verbintenissen niet uit te

voeren”, omdat hij de overeenkomst “als beëindigd beschouwt,” en daarvan aan de debiteur

kennis geeft. De cassatiearresten verlenen de schuldeiser, volgens VAN GERVEN, dus niet

het recht of de bevoegdheid om de overeenkomst te ontbinden, maar stellen alleen dat niets de

schuldeiser belet zijn verbintenissen niet uit te voeren – een recht op “niet nakoming” dat in

een vrije samenleving aan ieder toekomt, weliswaar op eigen risico. Ook onderstreept VAN

GERVEN hier dat de dubbelzinnigheid nog vergroot wordt doordat de arresten eraan

toevoegen dat de rechtmatigheid van deze eenzijdige beslissing bij een latere vordering tot

gerechtelijke ontbinding aan de beoordeling van de rechter wordt onderworpen, die vermag te

oordelen dat de contractpartij geen fout heeft begaan door eenzijdig de overeenkomst als

beëindigd te beschouwen. 91

90 A. VAN OEVELEN, “De buitengerechtelijke ontbindingsverklaring van wederkerige overeenkomsten wegens

wanprestatie door het Hof van Cassatie aanvaard.” (noot onder Cass. 2 mei 2002), RW, 2002-03, 503. 91


31

Joke BAECK is van mening dat er uit de supra geciteerde overweging van het Hof van

Cassatie niet kan worden afgeleid dat de mogelijkheid van een eenzijdige ontbinding

principieel werd aanvaard. BAECK baseert zich hier op het feit dat de term “ontbinding” zelf

niet vermeld wordt, en in de andere overwegingen van het Hof van Cassatie er enkel naar de

“gerechtelijke ontbinding” verwezen wordt.92

Ook wijst BAECK erop dat de geciteerde

overweging in samenhang moet worden gelezen met de daarop volgende overweging van het

Hof dat “de beoordeling van de rechtmatigheid van deze eenzijdige beslissing aan de rechter

wordt onderworpen bij een latere vordering tot gerechtelijke ontbinding; dat de rechter die

over de gerechtelijke ontbinding beslist, bij het beoordelen van de gevolgen van die

ontbinding en van de rechten die beide partijen kunnen laten gelden, vermag te oordelen

zoals te dezen dat de contractpartij geen fout heeft begaan door eenzijdig de overeenkomst als

beëindigd te beschouwen”. In het daaropvolgende arrest “Cartoflex/D.L.” voegde het Hof van

Cassatie daar nog aan toe dat “de appelrechter de aannemingsovereenkomst ontbonden

verklaart ten laste van eiseres en bij de bepaling van de respectieve rechten en plichten van

de partijen die het gevolg zijn van die ontbinding oordeelt dat verweerster niet onrechtmatig

heeft gehandeld door het herstel te vragen in de vorige toestand maar integendeel gelet op de

omstandigheden recht had deze maatregel buitengerechtelijk te verlangen van haar

medecontractant” en dat “hij (i.e. de appelrechter) zodoende de in het onderdeel aangewezen

wetsbepalingen (artt. 1183, 1184, 1146 en 1143 B.W.) niet schendt. Hieruit volgt dat een

schuldeiser bij een wederkerige overeenkomst niet noodzakelijk onrechtmatig handelt

wanneer hij, in geval van wanprestatie van de schuldenaar, eenzijdig beslist om het contract

als beëindigd te beschouwen en maatregelen treft die niet verenigbaar zijn met het behoud van

het contract.93

Een andere, zeer interessante, stellingname die Joke BAECK ook hanteert in haar visie tegen

de aanvaarding van de buitengerechtelijke ontbinding door het Hof van Cassatie is de

volgende: het Hof stelt ook dat “de beoordeling van de rechtmatigheid van deze eenzijdige

beslissing aan de rechter wordt onderworpen bij een latere vordering tot gerechtelijke

ontbinding.” Indien de eenzijdige beslissing van de schuldeiser de juridische waarde van een

ontbinding zou hebben, dan zou het contract reeds ontbonden zijn op het ogenblik van de

kennisgeving van deze eenzijdige beslissing aan de schuldenaar. Een latere vordering tot

92

J. BAECK, “(Feitelijk?) Vooruitlopen op de vernietiging en de ontbinding van contracten.”, TPR, 2008, 353. 93 J. BAECK, “(Feitelijk?) Vooruitlopen op de vernietiging en de ontbinding van contracten.”, TPR, 2008, 354.

32

gerechtelijke ontbinding zou bijgevolg zonder voorwerp zijn. Hoe kan een contract dat reeds

werd ontbonden, immers voor een tweede keer door de rechter worden ontbonden? Evenmin

kan worden aangenomen dat het Hof van Cassatie met de bewoordingen “een latere vordering

tot gerechtelijke ontbinding”, een vordering tot loutere bekrachtiging van de eenzijdige

ontbinding voor ogen heeft gehad.94

Zelf Sophie STIJNS, die een groot voorstander is van de

buitengerechtelijke ontbinding, signaleert dit probleem: “Men kan toch niet ernstig stellen dat

een eenzijdige overeenkomst a posteriori nogmaals moet ontbonden worden door de

rechter!”95

Walter VAN GERVEN96

betreurt dat de cassatierechter geen uitleg geeft over de juridische

grondslag, de verantwoording en de toepassingsvoorwaarden van wat die rechtsleer ziet als

een eenzijdige verklaring van ontbinding. Volgens diezelfde rechtsleer gaat het om een

partijbeslissing waarvan beoordeling achteraf aan rechterlijke controle wordt onderworpen.

De juridische grondslag voor die beoordeling a posteriori zou liggen in de verplichting om de

overeenkomst ter goeder trouw uit te voeren, goede trouw die in dit geval een beperkende

werking zou hebben. Daarover wordt evenwel met geen woord gerept in de twee door het Hof

van Cassatie gewezen arresten.97

De eenzijdige beslissing om de verbintenis niet meer uit te voeren, zal op verzoek van één van

de partijen, achteraf nog door de rechter getoetst kunnen worden op haar rechtmatig karakter.

Daarbij zal beoordeeld worden of de schuldeiser met zijn eenzijdige beslissing al dan niet een

fout heeft begaan.

Walter VAN GERVEN is hier van mening dat deze eenzijdige beëindiging op zodoende wijze

geen enkele betekenis op zich toekomt, maar dat het eerder gaat om het vooruitlopen op de

vordering tot gerechtelijke ontbinding.98

94 J. BAECK, “(Feitelijk?) Vooruitlopen op de vernietiging en de ontbinding van contracten.”, TPR, 2008, 356. 95

S. STIJNS, “De buitengerechtelijke ontbinding wegens wanprestatie in wederkerige overeenkomst: door het

Hof van Cassatie erkend, doch tegelijk miskend”, TBBR 2003, 268. 96




33

Sophie STIJNS meent ook dat de praetoriaanse controlebevoegdheid van de rechter van

toepassing blijft, ook in het figuur van de eenzijdige ontbinding. De rechter heeft vervolgens

twee mogelijkheden, hij kan de beslissing sanctioneren indien hij vaststelt dat de schuldeiser

zich een bevoegdheid heeft aangemeten die hij niet had,99

maar hij kan tevens de beslissing

bekrachtigen door vast te stellen dat de ontbindingsbeslissing terecht is. Ook voor de

schuldeiser kan het nuttig zijn om de rechter a posteriori te raadplegen, hij kan de gevolgen

van de ontbinding laten vaststellen.100

Is er uiteindelijk sprake van een opmars van buitengerechtelijke ontbindingsmogelijkheden in

België? Sedert enige tijd kan men de evolutie in de rechtspraak opmerken waarbij, zelf zonder

de aanwezigheid van een uitdrukkelijk ontbindend beding en buiten de aanwezigheid van de

door de wet bepaalde gevallen, toch een overeenkomst eenzijdig ontbonden wordt wegens

wanprestatie van de schuldenaar. Toch is er ook rechtsleer die zich halsstarrig vasthoudt aan

het principe dat de ontbinding in rechte moet worden gevorderd. Maar tevens baseren zij hun

argumentatie ook op andere gronden, onder meer in het oorspronkelijke artikel 1184 B.W. De

letter van de wet zegt expliciet dat de ontbinding in rechte moet gevorderd worden. Een

andere argumentatie is dat de verregaande gevolgen van de ontbinding niet uit het oog mogen

worden verloren. Tenslotte haalt men ook de strijdigheid met het beginsel van de bindende

kracht van de overeenkomst en met de regel van artikel 1134, tweede lid B.W. aan; het

verbinden van verregaande rechtsgevolgen aan een eenzijdige wilsuiting, zonder dat hiervoor

een wettelijke grondslag bestaat, terwijl er precies een grote terughoudendheid bestaat om aan

eenzijdige wilsuiting rechtsgevolgen te verbinden en terwijl sommige van deze

rechtsgevolgen niet eens bij overeenkomst in het leven kunnen worden geroepen.101

Joke BAECK is van mening dat indien de Belgische wetgever er uiteindelijk toch voor zou

opteren om aan de eenzijdige ontbinding een wettelijke grondslag te geven, het wenselijk lijkt

om de gevolgen van die eenzijdige ontbinding voor derden wettelijk te beperken, of toch

minstens het systeem van derdenbescherming te verbeteren.102

99

Bergen 19 december 1984, TBH 1985, 693, noot G. Ballon; Antwerpen 24 juni 2002, Limb. Rechtsl. 2002,

289, noot P. Vanhelmont en Kh. Namen 20 december 1999, TBH 2000, 510. 100 S. STIJNS, “De buitengerechtelijke ontbinding wegens wanprestatie in wederkerige overeenkomst: door het

Hof van Cassatie erkend, doch tegelijk miskend”, TBBR 2003, 268. 101 J. BAECK, “(Feitelijk?) Vooruitlopen op de vernietiging en de ontbinding van contracten.”, TPR, 2008, 358. 102 J. BAECK, “(Feitelijk?) Vooruitlopen op de vernietiging en de ontbinding van contracten.”, TPR, 2008, 361.

34

Walter VAN GERVEN voegt er tot slot nog aan toe dat de aanzienlijke aandacht die nu

geschonken wordt aan de eenzijdige ontbinding niet mag laten vergeten dat goed

genegotieerde uitdrukkelijk ontbindende bedingen, nog het beste geschikt zijn om de situatie

van contractpartijen te regelen en de ontbinding uiteindelijk op een snelle en efficiënte manier

te laten plaats vinden.103

In een recent arrest heeft het Hof van Cassatie104

geoordeeld dat een partij op eigen gezag en

op eigen risico kennis kan geven aan de wederpartij dat zij de overeenkomst als beëindigd

beschouwt. Doch vereist de rechtmatigheid van deze eenzijdige ontbinding dat aan twee

elementen is voldaan.

de wanprestatie moet van die aard zijn om een gerechtelijke ontbinding te

rechtvaardigen

de wederpartij moet in gebreke gesteld zijn inzake de door haar begane wanprestatie

en deze ingebrekestelling kon nog een nuttig gevolg hebben.

Als men buitenlandse rechtsstelsels bestudeert waar de buitengerechtelijke ontbinding

wettelijk geregeld is, kan men tot de vaststelling komen dat de rechtsgevolgen van de

ontbinding vaak beperkt zijn tot een ontbinding ex nunc, daar waar dit in ons recht een

ontbinding ex tunc is. Onze ontbinding heeft verregaande gevolgen, zowel inter partes als

voor derden. Dit kan de huiverigachtige houding ten opzichte van de buitengerechtelijke

ontbinding van sommige rechtsleer verklaren.

2.5.4. Gevolgen van ontbinding

De ontbinding heeft naar Belgisch recht in de regel terugwerkende kracht ex tunc, tot op het

ogenblik van de contractsluiting105

. Op grond van artikel 1234 B.W. heeft de ontbinding als

gevolg dat alle verbintenissen uit de ontbonden overeenkomst teniet gaan. Dit wil zeggen dat

de contractanten de gegeven prestaties moeten teruggeven106

. De voorkeur wordt steeds

103


Cass. 16 februari 2009, TBO 2009, afl. 6, 245. 105

Cass. 25 februari 1991, Pas. 1991, 616; Cass. 6 juni 1996, Arr. Cass. 1996, 558, Pas. 1996, 549 en RW 1997-

98, 1049. 106

M. FONTAINE, “La retroactivité de la résolution des contrats pour inexécution fautive” (onder Cass. 8 oktober

1987), RCJB 1990, 379; S. STIJNS, De gerechtelijke en buitengerechtelijke ontbinding van overeenkomsten,

35

gegeven aan teruggave in natura. Blijkt dit echter onmogelijk, dan kan deze plaatsvinden bij

equivalent107

. Vanaf het ingaan van de ontbinding is elke partij bevrijd van haar

verbintenissen en zal zij niet meer kunnen gehouden worden tot nakoming van haar

verplichtingen.

Volgens Joke BAECK is deze retroactiviteit voor de hand liggend. Indien de partijen bij de

totstandkoming van de overeenkomst zouden hebben geweten dat zij de nakoming ervan niet

zouden hebben bekomen, zouden zij die overeenkomst ongetwijfeld niet hebben aangegaan.

Dit wordt door de retroactiviteit onderkend.108

Het principe van terugwerkende kracht kent echter beperkingen. Deze beperkingen hebben

meestal betrekking op overeenkomsten met een doorlopende prestatie109

en overeenkomsten

met opeenvolgende prestaties110

. Bij dergelijke overeenkomsten is de teruggave in natura van

de (reeds geleverde maar opgebruikte) prestaties immers onmogelijk zodat de ontbinding

slechts ex nunc kan plaatsvinden111

.112

Vervolgens kan men in deze situaties de vraag stellen

wanneer het startpunt van “ex nunc” aanvangt. Het Hof van Cassatie kiest voor de oplossing

die de effecten van de ontbinding laat ingaan bij de vordering in rechte113

. Latere rechtspraak

heeft dit standpunt bijgetreden en verfijnd. Er wordt gesteld dat wanneer de uitvoering nog

plaats had na de vordering in rechte, dat de ontbinding op een latere datum kan ingaan114

.

Wanneer een koopovereenkomst met terugwerkende kracht wordt ontbonden, dan worden de

partijen teruggeplaatst in de toestand die bestond voor het sluiten van de overeenkomst, alsof

Antwerpen, Maklu, 1994, nrs. 211-227; A. VAN OEVELEN., “Recente ontwikkelingen in de wetgeving en de

rechtspraak inzake de sancties bij contractuele wanprestatie”, in J. BILLIET, H. BRAECKMANS en H. CASMAN,

Overeenkomstenrecht, Antwerpen, Kluwer, 2000, nr. 266. 107

Cass. 24 maart 1972, Arr. Cass. 1972, 707, Pas. 1972, 693 en RW 1971-72, 2023. 108

L. CORNELIS, “De ontbinding: het treurige einde van een mooi verhaal?”, in Sancties en Nietigheden, Gent,

Larcier, 2003, 257. 109

Bijvoorbeeld: het verschaffen van rustig genot. 110

Bijvoorbeeld: op geregelde tijdstip een huurprijs betalen. 111

Cass. 24 maart 1972, Pas. I, 1972, 639; Arr. Cass. 1972, 707; Cass. 24 januari 1980, Arr. Cass. 1979-80, 529;

Cass. 9 februari 1990, RW 1990-91, 700; Cass. 31 januari 1991, Arr. Cass. 1990-91, 584, RW 1991-92, 774. 112

W. VAN GERVEN, Verbintenissenrecht. Boekdeel 1. Verbintenissen uit meerzijdige en eenzijdige

rechtshandelingen, Leuven, Acco, herdruk 1999-2000, 147. 113

Cass. 8 oktober 1987, RW 1987-88, 1505. 114

Cass. 28 juni 2009, Pas. 1990, I, 1242 gecit. door S. STIJNS, e.a., “Chronique de Jurisprudence. Les

Obligations: les sources”, JT 1996, 744, nr. 156. Men vindt hier een uitstekend overzicht voor deze moeilijke

problematiek.

36

er nooit een overeenkomst heeft plaats gevonden. Dit wil zeggen dat de verkoper van een

goed geacht wordt steeds eigenaar te zijn geweest. De ontbinding kan in bepaalde gevallen

ook zakenrechtelijke gevolgen hebben, met name wanneer een partij in uitvoering van de

(ontbonden) overeenkomst zakelijke rechten had verleend of overgedragen. Maar deze

retroactieve werking heeft echter niet tot gevolg dat de verkoper schuldenaar wordt van

verbintenissen waartoe de koper met betrekking tot zijn eigendom gehouden is zij het op

contractuele of op reglementaire grondslag115

. Dit heeft het Hof van Cassatie in een uitermate

belangrijk arrest van 6 december 2007 bevestigd. Het is echter logisch dat de verkoper geen

schuldenaar wordt van de contractuele verbintenissen die de koper heeft aangegaan. Dit valt

te verklaren door toepassing van artikel 1165 B.W., namelijk het beginsel van de relativiteit

van contracten116

. Dit wil zeggen dat verbintenissen uit een overeenkomst enkel inter partes

uitwerking kunnen hebben. Dit geldt echter niet voor verbintenissen die reglementair zijn

aangegaan. Wanneer een reglement aan de eigenaar van een goed een verbintenis oplegt, dan

is de schuldenaar van die verbintenis in principe de persoon die op het ogenblik van het

ontstaan van die verbintenis de hoedanigheid van eigenaar heeft. Door het retroactief

tenietgaan van de verbintenissen kan het voorwerp van die verbintenis verdwijnen, waardoor

verdere uitvoering in natura onmogelijk wordt117

. In dat geval gaat die overeenkomst met de

derde door verval teniet. Verval treedt echter in zonder terugwerkende kracht118

.

2.6. Eenzijdige opzeggingsbedingen

Het is eveneens interessant om de eenzijdige opzeggingsbedingen kort te vermelden,

aangezien zij een vorm zijn van conventioneel anticiperen op de wanprestatie. Eenzijdige

opzeggingsbedingen geven aan één of aan beide contractanten de bevoegdheid om voor de

toekomst en eenzijdig het contract te beëindigen, zonder dat in de regel een motivering wordt

vereist119

. De eenzijdige opzeggingsbevoegdheid wordt buitengerechtelijk uitgeoefend door

de opzeggingsbevoegde partij, maar de beslissing is vreemd aan een sanctie voor een

toerekenbare tekortkoming in hoofde van de opgezegde partij120

. Dit vormt het fundamentele

115

Cass. 6 december 2007, TBBR, 2009, 359, met noot van J. Baeck. 116

J. BAECK, “Retroactiviteit of relativiteit?”, (noot onder Cass. 6 december 2007), TBBR 2009, 362. 117

J. BAECK, “Retroactiviteit of relativiteit?”, (noot onder Cass. 6 december 2007), TBBR 2009, 362. 118


nr. 48; W. VAN GERVEN, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 257. 119

S. STIJNS, “De beëindiging van de kredietovereenkomst: macht en onmacht van de (kort geding-) rechter”,

TBH 1996, 130-135. 120

S. STIJNS, De gerechtelijke en buitengerechtelijke ontbinding van overeenkomsten, Maklu, 1994, 353-356.

37

onderscheid met de uitdrukkelijk ontbindende bedingen. De uitdrukkelijk ontbindende

bedingen zijn wel onderhevig aan de sanctiegedachte. Daarbij komt dan ook dat bij een

opzegging geen voorafgaande ingebrekestelling en geen schadevergoeding ter sprake komt121

.

Ook onderscheidt het eenzijdig opzeggingsbeding zich van de ontbinding wegens

wanprestatie en de uitdrukkelijk ontbindende bedingen in die mate dat zij geen verband houdt

met de tekortkoming122

. Het gaat eerder om de uitoefening van een overeengekomen

alternatief. Zij zal steeds gekoppeld zijn aan het betalen van een forfaitaire vergoeding door

de partij die gebruik gemaakt heeft van het beding.

In de regel werkt de opzegging enkel voor de toekomst terwijl de ontbinding wegens

wanprestatie in principe retroageert123

. De opzeggingsmogelijkheid heeft ook een facultatief

karakter. De contractpartij die deze bevoegdheid bezit is niet verplicht deze in te roepen. Zij is

aldus vrij om er al dan niet een beroep op te doen124

.

Men is het eens dat de uitoefening van een eenzijdig opzeggingsrecht steeds te goeder trouw

en zonder rechtsmisbruik moet gebeuren. Bij betwisting zal een controle door de rechter a

posteriori steeds mogelijk zijn. De rechter zal eerst onderzoeken of de formele voorwaarden

voor de uitoefening van de opzeggingsbevoegdheid vervuld waren. Deze controle is eerder

beperkt te noemen wanneer de opzegging kan plaatsvinden zonder motief.125

Volgens het Hof

van Beroep te Gent heeft de rechter geen matigingsbevoegdheid in deze materie126

.

121



C. DE WULF, Het opstellen van notariële akten, Mechelen, Kluwer, 2006, 23. 123



R. SMITS, S. STIJNS en K. VANDERSCHOT,”Algemene Bankvoorwaarden”, in B. TILLEMAN, Bankcontracten,

Brugge, Die Keure, 2004, 47. 125



Gent 22 januari 2003, RABG 2004, 432.

38

3. Excepties van de schuldenaar

3.1. Het bestaan van de contractuele verplichting in vraag stellen

De debiteur kan het bestaan of de omvang van de contractuele verplichting, waarvan hem de

niet-nakoming wordt aangerekend, in vraag stellen. De rechter zal op dat moment eerst de

inhoud van de verbintenissen die uit het contract voortvloeien bepalen aan de hand van

interpretatie, aanvulling en matiging.127

3.2. Overmacht en vreemde oorzaak

Vreemde oorzaak, toeval en overmacht zijn begrippen die meestal door elkaar worden

gebruikt als synoniemen. Enger opgevat verwijst het begrip overmacht naar voorvallen die

voorkomen buiten elk aanwijsbaar menselijk handelen om zoals natuurlijk overlijden, brand,

ziekte, aanhoudend slecht weer, aardbeving, bliksem, overstroming, etc. Vreemde oorzaak

verwijst dan daarenboven naar handelingen van individuele derden voor wiens handelen de

schuldenaar niet verantwoordelijk is. Dit gaat dan vaak over beslissingen van de overheid,

staking, diefstal128

.129

Wanneer de niet-nakoming te wijten is aan een vreemde oorzaak, overmacht of toeval kan zij

de contractpartij niet worden toegerekend. Een vreemde oorzaak kan zich voordoen wanneer

de niet-nakoming te wijten is aan overmacht, aan de schuldeiser zelf of aan een derde

waarvoor de debiteur niet instaat. Niettegenstaande is zij daarentegen wel toerekenbaar als zij

te wijten is aan de schuld van de debiteur of aan die van een derde waarop hij voor de

uitvoering van de overeenkomst een beroep heeft gedaan en waarvoor hij derhalve instaat.

Maar ook dan zal hij de gevolgen van de niet-nakoming niet moeten dragen, in zoverre hij

127

S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, Die Keure, 2005, 149. 128

Cass. 21 september 1990, RW 1990-91, 682. 129


rechtshandelingen, Leuven, Acco, herdruk 1999-2000, 115.

39

zich op een geldige wijze van zijn aansprakelijkheid zal bevrijd hebben, m.a.w. indien er in

zijn voordeel een geldig bevrijdingsbeding werd overeengekomen tussen de partijen.130

Het principe van de vreemde oorzaak is vervat in artikel 1147 B.W. Als het niet-nakomen van

de verbintenissen, die vervat zijn in de overeenkomst, het gevolg zijn van een vreemde

oorzaak, dan kan de niet-nakoming de schuldenaar niet worden toegerekend. Dit principe

wordt nogmaals herhaald in artikel 1148 B.W.

Het Hof van Cassatie heeft in een arrest van 9 december 1976 de vreemde oorzaak

gepreciseerd als elk voorval dat een onoverkomelijk beletsel uitmaakt voor de nakoming van

de verbintenissen131

. De heersende rechtsleer132

meent dat het Hof van Cassatie de leer van de

ontoerekenbare onmogelijkheid aanvaard heeft. Het zal de debiteur zijn plicht zijn om deze

vreemde oorzaak te bewijzen indien hij zich wil bevrijden van aansprakelijkheid. Daartoe

volstaat een negatief bewijs, namelijk een bewijs dat het voorval niet te wijten kon zijn aan de

fout van de debiteur zelf, of van personen voor wie hij instaat133

.

De regeling inzake overmacht is van suppletieve aard, d.w.z. dat partijen in principe onder

andere de bestaansvoorwaarden en de gevolgen ervan naar eigen goeddunken kunnen regelen.

Indien de onmogelijkheid om uit te voeren slechts van tijdelijke aard is, zal de verplichting tot

uitvoering worden geschorst. Van zodra de onmogelijkheid opgeheven wordt, zal deze

schorsing ook worden opgeheven en moet de verbintenis alsnog worden uitgevoerd. Echter,

indien de onmogelijkheid tot uitvoering van blijvende aard is, dan is de schuldenaar bevrijd,

zowel van uitvoering in natura als bij equivalent.

Deze leer kan bij een eventuele invoering van de anticipatory breach of contract in

aanmerking worden genomen. Het belang hiervan wordt geïllustreerd door een voorbeeld:

130


rechtshandelingen, Leuven, Acco, herdruk 1999-2000, 108. 131

Cass. 9 december 1976, Arr. Cass. 1977, 404. 132

R. KRUITHOF, F. DE LY, H. BOCKEN, B. DE TEMMERMAN, “Verbintenissen. Overzicht van rechtspraak 1981-

1992””, TPR 1994, nr. 221; A. VAN OEVELEN, “Recente ontwikkelingen in de wetgeving en de rechtspraak

inzake de sancties bij contractuele wanprestatie”, in J. BILLIET, H. BRAECKMANS en H. CASMAN,

Overeenkomstenrecht, Antwerpen, Kluwer, 2000, 163, nr. 261. 133

Cass. 29 november 1984, Arr. Cass. 1984-85, 446.

40

Indien er een overeenkomst tot levering van een bepaald goed is opgesteld en het is duidelijk

dat de levering niet tijdig zal gebeuren, bijvoorbeeld omwille van het feit dat de

vrachtwagenchauffeur die de levering vervoert vertraging heeft opgelopen omwille van een

sneeuwstorm. De overeenkomst zou in dit geval niet kunnen ontbonden worden op grond van

een anticipatory breach aangezien de wanprestatie de schuldenaar niet toerekenbaar is.

3.3. Exoneratieclausule

Exoneratieclausules of bevrijdingsbedingen worden vaak toegepast om de gemeenrechtelijke

aansprakelijkheid wegens toerekenbare niet-nakoming van contractuele verbintenissen te

wijzigen. Dit kan zowel in het contractueel aansprakelijkheidsrecht als in het

buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, aangezien zij beide van suppletieve aard zijn.

Indien er exoneratieclausules gestipuleerd zijn, zijn deze geldig van zodra vaststaat dat beide

partijen van het beding kennis hebben genomen of ervan redelijkerwijze kennis hebben

kunnen nemen, en dat in het laatste geval haar stilzwijgen aangaande het beding als een

aanvaarding kan worden geïnterpreteerd134

.

Er zijn drie categorieën van uitzonderingen op de geldigheid van bevrijdingsbedingen:

1) Bijzondere wetten of bepalingen verklaren contractueel overeengekomen

exoneratiebedingen soms ongeldig of houden ze voor niet geschreven.135

2) Exoneratiebedingen die aan de overeenkomst ieder betekenis ontnemen omdat ze

betrekking hebben op een verbintenis die een wezenlijke prestatie van de

overeenkomst vormt, zijn eveneens nietig.136

3) Tevens kan men zich bij een contractueel beding niet bevrijden van

aansprakelijkheid wegens eigen bedrog.

Net zoals de leer van de overmacht kan de exoneratieclausule van belang zijn bij een

anticipatory breach. In navolging van het voorbeeld bij het onderdeel van vreemde oorzaak,

134

Kh. Antwerpen 12 juni 1995, T.B.H. 1995, 908. 135

Een voorbeeld hiervan is de nietigheid van exoneratiebedingen in een luchttransportovereenkomst voorzover

zij strijdig zijn met artikel 23 van het Verdrag van Warschau inzake internationaal luchtvervoer. 136

Cass. 23 november 1987, RW 1987-88, 1359; Cass. 27 september 1990, RW 1990-91, 854.

41

kunnen wij hier bijvoorbeeld stellen dat de verkoper van de goederen zich geëxonereerd heeft

voor een laattijdige levering. De koper die reeds op voorhand weet dat de levering laattijdig

zal gebeuren, zou zich niet meer op een anticipatory breach of contract kunnen beroepen.

3.4. Exceptio non adimpleti contractus

3.4.1. Algemeen

Elke partij die wordt gedagvaard ter uitvoering van haar verplichtingen in het kader van een

wederkerige overeenkomst kan vragen dat de uitvoering van haar eigen verbintenissen

uitgesteld wordt, in de mate waarin ze bewijst dat haar medecontractant zelf in gebreke is

gebleven om zijn verbintenissen uit te voeren.137

Hierbij maakt zij toepassing van de exceptio

non adimpleti contractus.

Het recht op ontbinding en de exceptie van niet-uitvoering, die beiden overeenkomstig artikel

1184 B.W. gegrond zijn op de onderlinge afhankelijkheid van de wederzijdse verbintenissen

van de partijen, behoren tot het wezen van de wederkerige overeenkomst. Daardoor bestaan

zij voor de wanprestatie zelf, voor de overdracht van de rechten van de schuldeiser en

ongeacht het tijdstip waarop de wanprestatie kan worden aangevoerd.138

De partij ten aanzien van wie een verbintenis niet wordt uitgevoerd ingevolge een

wanprestatie van de andere partij kan de nakoming van haar eigen verbintenissen tijdelijk

opschorten tot wanneer de tekortkomende partij haar verbintenis nakomt of tot wanneer de

medecontractant definitief in gebreke blijft en op grond hiervan de rechter de ontbinding van

de overeenkomst uitspreekt.139

In de praktijk zal de loutere schorsing van de uitvoering van

zijn eigen verbintenissen de schuldeiser niet steeds genoegdoening schenken. Soms zal de

schuldeiser – zonder de gerechtelijke ontbinding van het contract te willen afwachten – de

contractuele relatie willen stopzetten en/of maatregelen willen nemen die niet verenigbaar zijn

137

Cass. 21 november 2003, Pas. 2003, 1864 en TBBR 2006, 39, noot P. Wéry. 138

Cass. 22 april 2002, Arr. Cass. 2002, afl. 4, 1083; Pas. 2002, 970; RW 2005-2006, afl. 5, 182; TBBR 2004,

399. 139

Cass. 26 mei 1989, Arr. Cass. 1988-89, nr. 549; Cass. 14 maart 1991, Arr. Cass. 1990-91, nr. 367; Cass. 15

april 1993, Arr. Cass. 1993, nr. 182, Cass. 15 juni 2000, Arr. Cass. 2000-01, 372, J.T. 2001, 578 en RW 2001-02,

916; Cass. 13 mei 2004, RW 2004-05, 1587.

42

met de verdere instandhouding van het contract.140

Dit kan niet worden gerechtvaardigd via

het mechanisme van de exceptio non adempleti contractus.

Illustratie:

A verkoopt aan B een lederen salon voor €5000. Als A vervolgens B zal aanspreken

om de prijs te betalen, dan zal B aanvoeren dat de lederen salon nog niet geleverd

werd door A.

3.4.2. Toepassingsvoorwaarden

Deze toepassingsvoorwaarden141

kunnen a posteriori getoetst worden door de rechter:

1) De debiteur is zelf schuldeiser van een zekere schuldvordering die als eerste

opeisbaar142

wordt. Dit komt erop neer dat de debiteur niet de verplichting had om als

eerste te presteren. Het Hof van Cassatie heeft in een arrest van 22 april 2002

bovendien gesteld dat de debiteur die zijn verbintenis al heeft uitgevoerd, de exceptie

niet meer kan inroepen143

. De rechtbank van Koophandel heeft in 2003 een vonnis

geveld waarbij zij stelde dat een partij zich ook kan beroepen op de aangekondigde

niet-uitvoering van een medecontractant om zijn uitvoering op te schorten, zelf indien

hij als eerste moest uitvoeren.144

Dit is echter een uitbreiding van de exceptio non

adimpleti contractus, het betreft hier namelijk de exceptio timoris. Deze exceptio heeft

betrekking op een mogelijke, toekomstige niet-uitvoering. De uitbreiding van de

exceptio non adimpleti contractus wordt echter niet door alle rechtsleer aanvaard.

Deze onzekerheidsexceptie wordt infra behandeld.

140

J. BAECK, “(Feitelijk?) Vooruitlopen op de vernietiging en de ontbinding van contracten.”, TPR, 2008, 356. 141


In beginsel kan de exceptie van niet-uitvoering niet worden ingeroepen wanneer de verbintenissen van de

medecontractant pas na de verbintenissen van diegene die zich op de exceptie beroept moeten worden

uitgevoerd. De enac kan echter worden ingeroepen niettegenstaande het feit dat de verbintenissen op termijn zijn

wanneer vaststaat dat de uitvoering van de wederzijds verbintenis op termijn nooit zal worden uitgevoerd

ingevolge het faillissement van de debiteur. Zie Bergen 10 september 2001, TBH 2003, 329. 143

Cass. 22 april 2002, RW 2005-06, 182. 144

Kh. Bergen 5 november 2003, JLMB 2005, 1061, noot C. Marr. Zie infra voor meer uitleg in verband met

opschorting door een aangekondigde niet-uitvoering, dit is de exceptio timoris.

43

2) De debiteur moet aantonen dat de medecontractant ten aanzien van wie de exceptie

wordt ingeroepen in gebreke is gebleven zijn verbintenissen met betrekking tot die

overeenkomst uit te voeren.

3) De debiteur die de exceptie inroept moet subjectief en objectief te goeder trouw

handelen. De verplichting om de exceptio non adimpleti contractus te goeder trouw uit

te oefenen brengt mee dat, indien een contractpartij een verbintenis die zij binnen een

bepaalde termijn moet uitvoeren met toepassing van die exceptie wil opschorten, zij

dit binnen deze termijn aan de wederpartij moet ter kennis brengen, met mededeling

van de motieven van deze opschorting.145

Onder subjectieve goeder trouw wordt

verstaan dat hij zelf niet aan de oorsprong mag liggen van de niet-nakoming door de

wederpartij van haar verbintenis. Onder objectieve goeder trouw wordt verstaan dat er

een evenwicht bestaat tussen de tekortkoming van de wederpartij en het eruit

voortkomende nadeel voor de debiteur die de exceptie inroept enerzijds en het nadeel

dat voor de wederpartij verbonden is aan het zich zien tegenwerpen van de exceptie

anderzijds.146

In beginsel kan de exceptio non adimpleti contractus niet worden ingeroepen wanneer de

verbintenissen van de medecontractant pas na de verbintenissen van diegene die zich op de

exceptie beroept moeten worden uitgevoerd. Hier bestaat er echter een uitzondering. De

exceptio adimpleti contractus kan namelijk wel worden ingeroepen niettegenstaande het feit

dat de verbintenissen op termijn zijn, wanneer vaststaat dat de uitvoering op termijn nooit zal

gebeuren ingevolge het faillissement van de schuldenaar.147

Als laatste dient er nog opgemerkt

te worden dat de debiteur die de exceptie inroept, de bewijsplicht van het in gebreke blijven

van de wederpartij draagt.

3.4.3. Gevolgen

Het Hof van Cassatie heeft herhaaldelijk beklemtoont dat deze “exceptie van niet nakoming”

slechts een tijdelijk karakter heeft: de schuldeiser kan de uitvoering van zijn eigen

145


Cass. 6 maart 1986, RCJB 1990, 559 met noot J. Herbots; Cass. 14 maart 1991, JT 1992, 77. 147

Bergen 10 september 2001, TBH 2003, 329 met noot S. Caron.

44

verbintenissen slechts opschorten tot op het ogenblik dat de schuldenaar zijn verbintenissen

uitvoert.148

De rechtsleer erkent twee gevolgen van de exceptie van niet-uitvoering. Enerzijds plaatst ze

de partijen van een wederkerige overeenkomst in een periode van schorsing, gedurende

dewelke de respectieve verplichtingen als het ware bevroren worden. Anderzijds is het tevens

een instrument van dwang en garantie. De excipiens probeert in feite de schuldenaar te

dwingen zijn verbintenissen na te komen.149

Bij faillissement blijft de exceptie, niettegenstaande haar tijdelijk karakter, haar uitwerking

behouden, zowel tegenover de wederpartij als tegenover derden150

. De exceptio non adimpleti

contractus werpt zich bij een faillissement namelijk op als een garantiemechanisme van zodra

de tekortkoming definitief komt vast te staan.151

Aangezien de debiteur zijn verbintenissen

niet meer moet nakomen, betekent dat dat hij een bevoorrechte positie heeft ten aanzien van

de boedel in tegenstelling tot de andere schuldeisers van de gefailleerde152

.

3.4.4. Rechterlijke controle

Het inroepen van de exceptio non adimpleti contractus moet niet voorafgaandelijk door de

rechter worden toegelaten. De reden hiervoor is te vinden in het feit dat de enac niet de

ontbinding van de overeenkomst tot gevolg heeft, maar slechts de opschorting van de

uitvoering. Haar rechtsgevolgen reiken niet dermate ver. Zij is een verweermiddel dat tegen

de schuldeiser wordt ingeroepen wanneer die uitvoering in natura vordert, of

schadevergoeding bij wijze van equivalent, dan wel ontbinding vraagt.153

Ze kan dus

148

Cass. 7 februari 1979, Arr. Cass. 1978-79, 661; Cass. 13 mei 2004, RW 2004-05, 1587. 149

C. MARR, “L‟exception d‟inexécution comme instrument de prévention: vers un principe général de sanction

de l‟inexecution anticipée?” (noot onder Kh. Bergen, 5 november 2003), JLMB, 2005, 1068. 150

Derden zijn in geval van faillissement de door de curator vertegenwoordigde schuldeisers van de gefailleerde

medecontractant. 151



Cass. 13 september 1973, Arr. Cass. 1974, 37. Zie ook VAN GERVEN, W., Verbintenissenrecht. Boekdeel 1.

Verbintenissen uit meerzijdige en eenzijdige rechtshandelingen, Leuven, Acco, herdruk 1999-2000, 152 153


45

ingeroepen worden zonder tussenkomst van de rechter.154

Hierdoor vormt zij een uitzondering

op het algemene rechtsbeginsel van het verbod op eigenrichting.155

Controle van de rechter bestaat dus slechts a posteriori. Indien de rechter vaststelt dat er ten

onrechte werd gebruik gemaakt van de exceptio non adimpleti contractus, kan de excipiens

veroordeeld worden tot betaling van een schadevergoeding156

. In enkele gevallen kan de

rechter zelfs de ontbinding inroepen ten laste van de excipiens157

. Het Hof van Cassatie

bevestigde dat de rechter zelfs de overeenkomst kan ontbinden lastens de medecontractant

van de excipiens158

.

3.4.5. Uitbreiding naar exceptio timoris

i. Inleiding

Sommige auteurs159

pleiten voor een ruime toelaatbaarheid van de exceptio timoris, ook wel

genoemd de onzekerheidsexceptie of de exceptie van vrees. Het gaat om een tekortkoming

waarvan reeds op voorhand (bijvoorbeeld: voordat de betalingstermijn is verstreken) met

grote waarschijnlijkheid kan gezegd worden dat ze zich zal voordoen.

Deze opvatting vinden we onder meer uitdrukkelijk terug in het Weens Koopverdrag (art. 71

CISG), de Principles of European Contract Law (art. 8:105 PECL) en de UNIDROIT-

principes (art. 7.3.4 UNIDROIT Principles). De exceptio timoris wordt gegrond op de eisen

van de goede trouw.

Het inroepen van de exceptio non adimpleti contractus wanneer de niet-nakoming van de

tegenpartij nog geen feit is, doch wel voorzienbaar is en gevreesd wordt, wordt in het

154

Cass. 21 november 2003, TBBR 2006, 39 met noot P. Wéry. 155

W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2001, 130. 156

Bv. Gent 14 september 1999, AJT 2001-2002, 408. 157

Rb. Luik 26 mei 1987, TBBR 1988, 552, noot Hubeau; Rb. Brugge 19 juni 1998, A.J.T. 1999-00, 699, noot P.

De Smedt; Vred. Jumet 29 november 2000, TBBR 2001, 504. 158

Cass. 6 november 1997, Arr. Cass. 1997, 1088, R. Cass. 1999, 11, noot B. Wylleman. 159

M.E. STORME, “De ingebrekestelling ad futurum en haar gevolgen”, (noot onder Cass. 25 februari 1993),

TBH. 1994, 145; M. VANWIJCK-ALEXANDRE, Aspects nouveaux de la protection du créancier à terme. Les droits

belge et français face à l’ “anticipatory breach” de la common law, Luik, Collection Scientifique de la faculté

de droit de Liège, 1982, 337-454.

46

Belgische recht niet aanvaard. Ons recht erkent de figuur van de exceptio non adimpleti

contractus niet als een preventief drukkingsmiddel.160

De contractpartijen kunnen hier echter

expliciet van afwijken door in het contract te voorzien in een schorsingsmogelijkheid in geval

van een gegronde vrees voor niet-uitvoering van de verplichtingen van de medecontractant.

Dit gebeurt onder meer door te voorzien in een limitatieve lijst van situaties die de

opschorting rechtvaardigen. Soms opteren partijen er ook voor om een ruimere

appreciatiemarge te behouden door de clausule zeer ruim te formuleren.161,162

Een illustratie163

van dergelijke clausule:

Indien de koper zijn verplichtingen niet nakomt of er gegronde vrees bestaat dat hij zulks niet

zal doen, is de verkoper gerechtigd afgeleverde zaken, waarop het in lid 1 bedoelde

eigendomsvoorbehoud rust, bij de koper of derden, die de zaak voor de koper houden, weg te

halen of weg te doen halen. De koper is verplicht hiertoe alle medewerking te verlenen op

straffe van een boete van 10 % van het door hem verschuldigde per dag.

Deze bedingen zijn in beginsel geldig164

indien de gevallen waarin de uitvoering wordt

opgeschort nauwkeurig omschreven worden.

De exceptio timoris wordt meer en meer besproken. Meerdere internationale teksten bevatten

reeds dit principe, maar de Belgische wet zwijgt in alle talen behalve voor enkele bijzondere

gevallen. Indien men dergelijke rechtsfiguur toch wil opnemen in het contract, kan men zich

steeds baseren op de bepalingen opgenomen in het Weens Koopverdrag of de Principles of

European Contract Law. De doctrine is op zijn beurt verdeeld.

160







http://www.dentalpharma.be/termsandconditions.php, geraadpleegd op 6 april 2010. 164


de l‟inexecution anticipée?” (noot onder Kh. Bergen, 5 november 2003), J.L.M.B, 2005, 1073.

47

ii. Rechtsleer

De Belgische rechtsleer plaatst de bedingen aangaande de exceptio timoris onder het

toepassingsgebied van de exceptio non adimpleti contractus. De grote vraag die kan worden

gesteld is of de exceptie van niet-uitvoering ook een preventieve werking kan worden

toegekend. Zou de exceptie van niet-uitvoering kunnen ingeroepen worden wanneer er zich

een gegronde vrees voor niet-uitvoering van de verbintenissen voordoet? Dit zou het effect

van de garantie die de exceptio non adimpleti contractus biedt versterken en is tevens

vergelijkbaar met het veel toegepaste anticipatory breach of contract van de Anglosaksische

landen.165

Deze rechtsfiguur zou de schuldeiser de wapens kunnen bieden om zich te weren

tegen de gegronde vrees voor een schending van de verplichtingen van de medecontractant,

zodanig dat voorafgaand en met voor de toekomst strekkende gevolgen, het contract kan

verbroken worden waarvan de niet-uitvoering wordt verwacht.

Aldus nuanceren sommige auteurs de vereiste van een zekere en opeisbare schuldvordering

voor het toepassen van de exceptio non adimpleti contractus door te pleiten voor de algemene

aanvaarding van de exceptio timoris. Er moet echter benadrukt worden dat de heersende

Belgische rechtspraak en rechtsleer nog steeds deze vereiste vooropstelt en dus de exceptio

timoris verwerpt166

.

iii. Rechtspraak

De rechtbank van Koophandel te Bergen heeft zich op 5 november 2003167

uitgesproken over

de vraag of het niet voorbarig is van een schuldeiser om de verbintenis niet meer uit te voeren

op grond van de enkele vrees dat de medecontractant zijn verbintenis niet zal nakomen. De

feiten waren als volgt: de naamloze vennootschap Ateliers Debelle Estom is gespecialiseerd

in het produceren van stenensnijmachines. BVBA TBX International had een

aanbestedingscontract. Zij hadden een bevoorradingscontract afgesloten waarin NV Ateliers

Debelle Estom de opdracht gaf aan BVBA TBX International om vijf eenheden met

165




de l‟inexecution anticipée?” (noot onder Kh. Bergen, 5 november 2003), JLMB, 2005, 1066; M. VANWIJCK-

ALEXANDRE, “Les clauses relatives à la prévision de l‟inéxecution”, in P. Wéry (ed.), Les clauses applicables en

cas d’inéxecution des obligations contractuelles, Brugge, die Keure, 2001, 188. 167

Kh. Bergen (3e k.) 23 november 2003, JLMB, 2005, 1060.

48

onderdelen te leveren. Er werd een prijs van 22.000 euro afgesproken. BVBA TBX

International liet de onderdelen produceren en leverde reeds een eerste onderdeel aan NV

Ateliers Debelle Estom. Op dat moment ontstond echter de discussie of die kostprijs van

22.000 euro op één eenheid betrekking had of op alle vijf tezamen. Alvorens de factuur was

opgesteld, weigerde BVBA TBX International de overige vier onderdelen te leveren,

aangezien zij de (terechte) vrees hadden dat NV Ateliers Debelle Estom de overige

onderdelen niet zou betalen en op die manier de verbintenis van hunnentwege niet meer zou

nakomen. NV Ateliers Debelle Estom had namelijk vooraf reeds aangekondigd dat zij niet

meer zouden betalen dan 22.000 euro voor de vijf onderdelen en in geen enkel geval de

gevraagde prijs van 110.000 euro. De rechtbank van Koophandel moest zich op dat moment

uitspreken over de vraag of de niet-uitvoering van de levering van BVBA TBX International

voorbarig was geworden, aangezien de betalingsverbintenis van de medecontractant nog niet

opeisbaar was. De rechtbank van Koophandel oordeelde negatief, in overweging nemende

dat BVBA TBX International zich op een gegronde vrees baseerde, gesteund door materiële

elementen, dat de verbintenis niet meer zou nagekomen worden.

Deze beslissing ondermijnde het toepasselijke Belgisch recht van de exceptie van niet-

uitvoering.

iv. Artikelen 1186, 1613 en 1653 van het Burgerlijk wetboek

Het Burgerlijk Wetboek bevat een aantal belangrijke bepalingen die we in verband met de

exceptio timoris nader kunnen onderzoeken.

Artikel 1186 B.W. bepaalt dat hetgeen met tijdsbepaling verschuldigd is, niet meer kan geëist

worden voordat de vervaltijd verschenen is; maar hetgeen vooruit is betaald, kan niet

teruggevorderd worden. Dit artikel verhindert het ontwikkelen van een algemeen

rechtsbeginsel dat de toekomstige niet-uitvoering zou kunnen sanctioneren. Dit geldt niet

enkel voor het opschortingsrecht, maar evenzeer voor de anticipatory breach of contract,

waarover later meer. Enkele uitzonderingen zijn echter door het Burgerlijk Wetboek

toegelaten.

49

Artikel 1653 B.W. laat toe dat de koper de betaling van de prijs opschort wanneer hij gestoord

wordt door een hypothecaire vordering of door een eigendomsvordering, of zelfs indien hij

een gegronde vrees heeft dat dit zal gebeuren. Hij kan de prijs opschorten totdat de verkoper

de stoornis heeft doen ophouden, tenzij deze verkiest borg te stellen of tenzij bedongen is dat

de koper zal betalen niettegenstaande de stoornis.

De koper zal aldus niet wachten tot de derde een rechtsvordering instelt met het opschorten

van betaling. De verkoper kan echter zijn bezwaar voorleggen aan de rechter wanneer hij

twijfelt aan de geloofwaardigheid van de opgeworpen vrees door de koper.

Artikel 1612 B.W. bepaalt dat de verkoper niet verplicht is de zaak te leveren, indien de koper

de prijs niet betaalt en de verkoper hem geen termijn voor betaling heeft toegestaan. Een

andere uitzondering waarbij de wetgever toch een toepassing heeft gemaakt van de exceptio

timoris kunnen we vinden in artikel 1613 B.W. Dit artikel voegt er namelijk aan toe dat de

verkoper evenmin tot levering verplicht is indien de koper, sinds de koop, failliet is gegaan of

in staat van onvermogen is geraakt, zodat de verkoper in het dreigend gevaar verkeert de prijs

te verliezen. De koper kan echter nog steeds borg stellen voor de betaling op het bepaalde

tijdstip, op deze wijze kan de verkoper niet van de verplichting tot levering afzien. Opnieuw

houdt de wetgever rekening met de vrees van de schuldeiser alvorens de termijn afloopt.168

De

schorsing wordt gemaakt alvorens de prijs opeisbaar is en zelfs als de verkoper als eerste moet

uitvoeren.

168

M. VANWIJCK-ALEXANDRE, Aspects nouveaux de la protection du créancier à terme. Les droits belge et

français face à l’ “anticipatory breach” de la common law, Luik, Collection Scientifique de la faculté de droit

de Liège, 1982, 338.

50

Hoofdstuk 3. Anticipatory breach of contract

1. Algemeen

In deze Masterproef heb ik er bewust voor gekozen om de rechtsvergelijkende analyse te

maken vooraleer uit te wijden over de anticipatory breach of contract in het Belgisch recht.

Aangezien deze figuur (nog) geen wettelijke grondslag heeft in ons huidig Belgisch

rechtslandschap, is het van uiterst belang dat de anticipatory breach eerst bestudeerd wordt in

andere rechtsstelsels waar het wel reeds ingevoerd is. Enkel dan kunnen we de lijn

doortrekken en met een dieper inzicht de noodzaak van een eventuele implementatie

beoordelen.

De leer van de anticipatory breach of contract vindt zijn oorsprong in het Engelse recht. Deze

leer is snel doorgesijpeld in het Amerikaanse recht en op termijn maakten alle landen en

staten die het Common Law toepassen gebruik van deze materie. Maar daar is de verspreiding

niet gestopt. Ook enkele continentale, Europese landen hanteren deze rechtsfiguur.

De anticipatory breach of contract is de techniek waarvan de schuldeiser gebruik maakt

wanneer deze vreest dat de prestatie niet zal worden uitgevoerd door de schuldenaar en

vervolgens de overeenkomst kan ontbinden alvorens de schuldvordering opeisbaar is. De

rechtsfiguur van de anticipatory breach voorkomt de onbillijkheid dat een schuldeiser die

zeker of (hoogst)waarschijnlijk met een tekortkoming zal worden geconfronteerd, lijdzaam

zou moeten afwachten totdat het moment van de opeisbaarheid van zijn vordering is

bereikt.169

Er wordt als het ware geanticipeerd op de wanprestatie. Een benadeelde partij kan

de verliezen nog indijken van zodra hij op de hoogte is gesteld dat de overeenkomst geen

uitvoering zal vinden. De anticipatory breach of contract biedt grondslag voor de ontbinding

van de overeenkomst door de schuldeiser met een eventuele vordering tot schadevergoeding.

169

A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht. Deel II:

Algemene leer der overeenkomsten, Deventer, Kluwer, 2005, 391.

51

Rechtspraak en rechtsleer hebben aan deze rechtsfiguur amper aandacht besteed ondanks het

feit dat de anticipatory breach in internationale context toch vaak gehanteerd wordt. In deze

studie zullen wij nagaan of er zich wel degelijk een leemte bevindt in onze Belgische

wetgeving, door zowel de anticipatory breach als de nauw aansluitende exceptio timoris en de

ontbindingsmogelijkheden te vergelijken in verschillende rechtsstelsels.

2. Ontstaan van de anticipatory breach in Common law

Voor het midden van de negentiende eeuw had de benadeelde in het Common Law de keuze

om de niet-uitvoering van de medecontractant te aanvaarden en deze te behandelen als een

wederzijdse ontbinding en aldus afstand te doen van het vorderen van een schadevergoeding,

of hij kon de mededeling van de medecontractant negeren en wachten tijdens een periode van

onzekerheid tot de vervaldag was aangebroken.170

De rechtsfiguur van anticipatory breach of contract is ontstaan in het Common Law in 1853

door de zaak Hochster v. De la Tour171

. In april 1852 stelde De La Tour een koerier aan,

Hochster, die hem zou vergezellen tijdens een reis op het Europese continent voor een periode

van drie maanden die zou beginnen op 1 juni 1852. Op 11 mei 1852 stuurde hij echter een

brief waarin hij liet weten dat Hochster niet meer nodig was. Hij weigerde echter een

compensatie te geven. Hochster sloot een nieuwe arbeidsovereenkomst onder dezelfde

voorwaarden met een derde, die pas zou ingaan vanaf 4 juli. Op 22 mei stelde Hochster een

vordering in tot betaling van een schadevergoeding. Het verweer van De La Tour was dat

Hochster geen vordering kon instellen alvorens de datum van uitvoering had aangevangen.

De grote hamvraag van deze discussie was of een vordering voor contractsbreuk reeds kon

ingesteld worden voordat de datum van de uitvoering al verstreken was. Daar heeft de

Queen‟s Bench bevestigend op geantwoord.

De argumenten van Lord Campbell, die de beslissing van het hof naar voren bracht:

170

K. TEEVEN, A history of the Anglo-American common law of contract, Westport, Greenwood Publishing

Group,1990, 191. 171

Queen‟s Bench (Hochster/De La Tour) 25 juni 1853 ,

http://www.bailii.org/ew/cases/EWHC/QB/1853/J72.html (geraadpleegd op 6 maart 2010).

http://www.bailii.org/ew/cases/EWHC/QB/1853/J72.html

52

Als er een overeenkomst is om een bepaalde prestatie te verrichten op een toekomstige

datum, dan is er een relatie tussen twee partijen en beloven zij impliciet dat in die

tussentijd er niets zal gebeuren dat niet consistent is met hun overeenkomst.

Het zou onredelijk zijn dat de koerier geen remedie had dan pas na de

uitvoeringsdatum. Dat zou voor hem betekenen dat hij geen andere

arbeidsovereenkomst kan aangaan, aangezien dat zou leiden tot verbreking

zijnentwege.

Het is redelijk om een keuze te hebben voor de benadeelde, om ofwel onmiddellijk

een schadevergoeding te vorderen of te wachten tot op het moment dat de uitvoering

begonnen was.

Uiteindelijk oordeelde de Queen‟s Bench dat de eiser kan optreden om zijn schade terug te

vorderen zonder het verstrijken van de uitvoeringsdatum af te wachten. De expliciete

weigering van De La Tour, aangegeven voor de uitvoeringsdatum, om de overeenkomst uit te

voeren kan beschouwd worden als een schending van de overeenkomst. De La Tour werd dan

ook schuldig bevonden aan contractbreuk, wat het recht op schadevergoeding voor Hochster

deed ontstaan.

De anticipatory breach is onlangs nog behandeld geweest in de zaak SK Shipping Pte v.

Petroexpert Ltd.172

Het Commercial Court stelde dat de benadeelde partij enkel het contract

kon beëindigen wanneer hij kon aantonen dat de andere partij klaar en duidelijk de absolute

intentie had om zijn verplichtingen niet uit te voeren. Daarnaast zal de benadeelde partij ook

de subjectieve overtuiging moeten hebben dat de wederpartij het contract zal verbreken. Enkel

wanneer deze voorwaarden vervuld zijn kan de benadeelde partij stappen ondernemen om het

contract te beëindigen en de verliezen in te dijken.

De weigerachtige partij kan naderhand niet vragen aan de benadeelde partij om alsnog haar

verbintenissen uit te voeren. De benadeelde partij hoeft deze verbintenis niet meer uit te

voeren en kan daar niet aansprakelijk voor worden gesteld.

172 Queen’s Bench (Sk. Shipping Pte Ltd v. Petroexpert Ltd) 24 november 2009,

http://www.bailii.org/ew/cases/EWHC/Comm/2009/2974.html (geraadpleegd op 6 maart 2010)

http://www.bailii.org/ew/cases/EWHC/Comm/2009/2974.html

53

Sinds het prille begin, is de doctrine van de voortijdige opzegging uitgegroeid tot een

integraal onderdeel van de Common Law. Een schuldeiser kan, van zodra zij weet dat de

medecontractant niet zal uitvoeren, onmiddellijk de overeenkomst opschorten en eisen dat de

medecontractant voldoende garanties biedt om toch tot uitvoering over te gaan. Indien de

medecontractant daar niet in slaagt, kan de schuldeiser met zekerheid zijn rechtsmiddelen

voortzetten en uiteindelijk zelf tot ontbinding overgaan.

3. Nederland

3.1. De achtergrond van het Nieuw Burgerlijk Wetboek

Sedert lange tijd hebben het Belgische en het Nederlandse verbintenissenrecht een

gemeenschappelijk uitgangspunt gehad, namelijk de Code Civil van 1804. Beide stelsels zijn

echter in de loop der jaren een andere richting uitgegaan. Het Belgische contractenrecht is

onder invloed van het Franse recht gebleven, terwijl het Nederlandse contractenrecht meer en

meer onder invloed kwam van het Duitse rechtsstelsel.

De Leidse hoogleraar Meijers kreeg na de Tweede Wereldoorlog in 1947 bij koninklijk

besluit de opdracht van de Nederlandse regering om een nieuw Burgerlijk Wetboek te

ontwerpen dat meer aangepast was aan de veranderde maatschappelijke noden. Hij

raadpleegde bij zijn voorbereidingen een groot aantal wetenschappelijke en in de praktijk

werkzame juristen. Over een vijftigtal vraagstukken werd de mening van de Tweede Kamer

gevraagd en verkregen.173

Meijers maakte een opzet om een negental boeken te ontwerpen. In

1954 is Meijers echter plots overleden. Op dat moment had hij slechts Boek 1 tot en met Boek

4 afgewerkt. Dit was een eerste grote tegenslag bij de totstandkoming van het Nieuw

Burgerlijk Wetboek. Hij had er namelijk tot dan alleen aan gewerkt. Zijn taak werd

overgenomen door het driemanschap de Jong, Drion en Eggens. Eggens is in 1958 echter

vervangen door de Grooth.174

Het duurde tot 1970 vooraleer Boek 1 en tot 1976 voordat Boek

173

A.S. HARTKAMP, Aard en opzet van het nieuwe vermogensrecht, Deventer, Kluwer, 2002, 1. 174

W. SNIJDERS, “Wouter Snijders: interview met de vader van het nieuwe vermogensrecht”, in Prominenten

kijken om: achttien rechtsgeleerden uit de Lage Landen over leven, werk en recht, Verloren, Hilversum, 2004,

124.

54

2 in werking trad. Boeken 3, 5 en 6 werden pas in 1992 ingevoerd. Momenteel is het

Burgerlijk Wetboek in acht boeken ingedeeld.

Het Nieuw Burgerlijk Wetboek heeft een gelaagde structuur. Niet alleen de boeken maar ook

de rechtsregels zijn van algemeen naar bijzonder gerangschikt. Het bevat tevens enkele

schakelbepalingen. Dergelijke schakelbepaling breidt het werkterrein van een regel uit tot een

ander terrein, waarvoor die regel oorspronkelijk niet geschreven is.175

3.2. Anticipatory breach in het N.B.W.: analyse artikel 6:80 N.B.W.

3.2.1. Inleiding

Nieuw ingevoerd in het Nederlandse Burgerlijk Wetboek is artikel 6:80, dat de leer van de

anticipatory breach omhelst. Voorheen ontbrak deze regeling in het oude Burgerlijk Wetboek.

Het artikel is onmiddellijk in werking getreden.

Artikel 6:80 N.B.W. bepaalt:

“1. De gevolgen van niet-nakoming treden reeds in voordat de vordering opeisbaar is:

a. indien vaststaat dat nakoming zonder tekortkoming onmogelijk zal zijn;

b. indien de schuldeiser uit een mededeling van de schuldenaar moet afleiden dat

deze in de nakoming zal tekortschieten; of

c. indien de schuldeiser goede gronden heeft te vrezen dat de schuldenaar in de

nakoming zal tekortschieten en deze niet voldoet aan een schriftelijke aanmaning

met opgave van die gronden om zich binnen een bij die aanmaning gestelde

redelijke termijn bereid te verklaren zijn verplichtingen na te komen.

2. Het oorspronkelijke tijdstip van opeisbaarheid blijft gelden voor de verschuldigdheid van

schadevergoeding wegens vertraging en de toerekening aan de schuldenaar van onmogelijk

worden van nakoming tijdens zijn verzuim.”

175 P.J. Boon, J.M. Reijntjes, J.G.J. Rinkes, Van Apeldoorn’s Inleiding tot de studie van het Nederlandse recht, Kluwer, 2003, 241 - 242.

55

De gedachte die aan de grondslag van dit artikel ligt is dat de schuldeiser de rechtsgevolgen

van een niet-nakoming reeds voor de opeisbaarheid moet kunnen inroepen van zodra er

vaststaat dat de schuldenaar zijn verbintenis niet zal nakomen. Dit artikel vervult een

wettelijke leemte. Voortaan zal de schuldeiser van een nog niet opeisbare verbintenis,

wanneer een belangrijke tekortkoming reeds bij voorbaat vaststaat, zijn schade beperkt

kunnen houden door zich terstond hetzij geheel, door de ontbinding hetzij gedeeltelijk door

een vervangende schadevergoeding van de schuldenaar los te maken en met een ander in zee

te gaan176

.

Het artikel geeft de schuldeiser in drie limitatief opgesomde gevallen de mogelijkheid om de

gevolgen van de niet-nakoming voor de opeisbaarheid reeds in te roepen. De schuldeiser is

hiertoe echter niet verplicht. Hij kan zich onthouden van een keuze, en op deze wijze is de

verbintenis nog steeds op nakoming gericht.

3.2.2. Voorwaarden

i. Nakoming zonder tekortkoming zal onmogelijk zijn

Vooreerst kan de schuldeiser reeds voor de opeisbaarheid de gevolgen van niet-nakoming

inroepen, wanneer vaststaat dat nakoming zonder tekortkoming niet mogelijk zal zijn.

Nakoming zonder tekortkoming is nakoming die geheel aan de verbintenis beantwoordt. Dit

omvat zowel een blijvende algehele onmogelijkheid van nakoming, als ook een tijdelijke

onmogelijkheid en een onmogelijkheid die slechts een gedeelte of de kwaliteit van de

prestatie betreft. In verband hiermee lette men erop dat de gevolgen van niet-nakoming die de

crediteur reeds dadelijk kan inroepen, niet verder strekken dan die welke op het tijdstip van de

opeisbaarheid zullen intreden.177

Hierbij staat het dus objectief vast dat de nakoming blijvend,

tijdelijk, geheel of gedeeltelijk onmogelijk zal zijn.

176 C.J. VAN ZEBEN en J.W. DU PON, Parlementaire geschiedenis van het Nieuwe Burgerlijk Wetboek.

Parlementaire stukken systematisch gerangschikt en van noten voorzien, Deventer, Kluwer, 1981, 278. 177 C.J. VAN ZEBEN en J.W. DU PON, Parlementaire geschiedenis van het Nieuwe Burgerlijk Wetboek.

Parlementaire stukken systematisch gerangschikt en van noten voorzien, Deventer, Kluwer, 1981, 277.

56

De te verwachten tekortkoming mag echter niet van ondergeschikt belang zijn aan de

overeenkomst. Indien deze namelijk van ondergeschikt belang zou zijn, kan de schuldeiser

niet verklaren de tekortkoming als een niet-nakoming te laten gelden.

ii. De schuldeiser leidt uit een mededeling van de schuldenaar af dat de schuldenaar tekort zal

schieten

De schuldeiser hoeft de tekortkoming ook niet af te wachten indien hij uit een mededeling van

de schuldenaar kan afleiden dat de schuldenaar zijn verplichtingen niet zal nakomen. Deze

mededeling moet een definitief karakter dragen, d.w.z. dat een uitlating in een opwelling geen

definitief karakter zal hebben en aldus niet met een medeling kan worden gelijkgesteld. Deze

tweede voorwaarde dient echter samen gelezen te worden met de derde, zie infra.

iii. de schuldeiser heeft goede gronden te vrezen dat de schuldenaar zal tekortschieten en de

schuldenaar niet voldoet aan een schriftelijke aanmaning

Volgens de parlementaire geschiedenis van artikel 6:80 N.B.W. vertonen punt b en c

verwantschap met de Engelse leer van anticipatory breach of contract.178

Bij deze belangrijke

bepalingen zal men moeten de wederpartij in gelegenheid stellen zich te beraden en zich uit te

spreken met het volledige besef dat haar verklaring rechtsgevolg heeft. De verplichting tot

nakoming is namelijk nog niet actueel, de mogelijkheid bestaat dat de schuldenaar eerder een

neiging uit om de verbintenis niet na te komen, dan een overtuigde beslissing.

De schuldenaar die een schriftelijke aanmaning179

ontvangt om zich te verklaren over zijn

bereidheid de verplichtingen na te komen, dient zich enkel over die bereidheid uit te spreken,

niet over het feit of hij op termijn al dan niet in staat zal zijn de verplichting na te komen.

Antwoordt de schuldenaar niet of is zijn antwoord niet bevestigend, dan treden de gevolgen

van niet-nakoming in.180

De schuldeiser heeft nu het recht om te verklaren dat hij geen

nakoming meer wenst of hij kan de overeenkomst ontbinden. Indien de schuldeiser echter

geen verklaring uitbrengt waarbij hij zijn recht op nakoming verliest, blijft de verbintenis


Parlementaire stukken systematisch gerangschikt en van noten voorzien, Deventer, Kluwer, 1981, 277. 179 Deze schriftelijke aanmaning dient geen gerechtsdeurwaardersexploot te zijn. 180 C.J. VAN ZEBEN en J.W. DU PON, Parlementaire geschiedenis van het Nieuwe Burgerlijk Wetboek.

Parlementaire stukken systematisch gerangschikt en van noten voorzien, Deventer, Kluwer, 1981, 277.

57

geënt op nakoming. De schuldenaar zal ook geen verzuim plegen, aangezien de verbintenis

nog niet opeisbaar is. Het is dus van het allergrootste belang dat de schuldeiser deze

verklaring verricht.

Antwoordt de schuldenaar op de aanmaning dat hij bereid is deze verbintenis behoorlijk na te

komen, dan zit er voor de schuldeiser niets anders op dan het moment van opeisbaarheid af te

wachten. Deze verklaring kan echter tot gevolg hebben dat de schuldenaar naderhand

sommige verweren niet meer kan voeren. Zo zal de schuldenaar die aanvankelijk heeft

ontkend dat tussen partijen een overeenkomst is tot stand gekomen, na zijn bevestigend

antwoord die ontkenning niet meer met vrucht kunnen herhalen.181

De aanmaning heeft enkele inhoudelijke voorwaarden. Zo dient zij de gronden van de vrees

van de schuldeiser te vermelden, een verzoek om bereidverklaring tot nakoming te bevatten

en een redelijke termijn voor beantwoording te stellen. Dit omwille van twee belangrijke

doeleinden. Zij maakt de schuldenaar duidelijk dat hij de aanmaning niet naast zich neer kan

leggen en zij bakent af om welke feiten het gaat wanneer de gronden van de vrees der

schuldeiser door de schuldenaar worden betwist. 182

3.2.3. Gevolgen

Het in de praktijk belangrijkste rechtsgevolg dat de schuldeiser ex. art. 6:80 N.B.W.

vervroegd kan inroepen, is de bevoegdheid om de overeenkomst geheel of gedeeltelijk te

ontbinden183

. Indien de tekortkoming aan de schuldenaar kan worden toegerekend, kan de

schuldeiser ook vervroegd de verbintenis omzetten in een verbintenis tot vervangende

schadevergoeding184

.185

Er zal bij de berekening van de schade worden rekening gehouden

met het feit dat de schuldeiser bij een correcte uitvoering van de overeenkomst de prestatie

niet voor de opeisbaarheidsdatum zou hebben verkregen.


Parlementaire stukken systematisch gerangschikt en van noten voorzien, Deventer, Kluwer, 1981, 278. 182 J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J.M. STOLKER en W.L. VALK, Nieuw Burgerlijk Wetboek. Tekst &

Commentaar, Deventer, Kluwer, 1990, 484. 183 Artikel 6:265 e.v. N.B.W. 184 Artikel 6:74 en 6:87 N.B.W. 185 A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht. Deel II:

Algemene leer der overeenkomsten, Deventer, Kluwer, 2005, 391.

58

Zowel ontbinding als een omzetting in vervangende schadevergoeding doet de

oorspronkelijke op de schuldenaar rustende verbintenis vervallen, zodat de schuldeiser een

vervangende overeenkomst met een derde kan sluiten zonder dat hij het gevaar loopt dat zijn

eerdere wederpartij hem onverwacht alsnog met een prestatie kan confronteren.186

Het centrale punt in dit artikel is echter dat de gevolgen van niet-nakoming zullen intreden bij

desgevallend gebeuren. Art. 6:80 N.B.W. betreft de gevolgen van niet nakoming en geeft de

schuldeiser dus niet het recht vervroegd nakoming te eisen187

. Deze gevolgen van niet-

nakoming omvatten onder meer het recht op een vervangende schadevergoeding en de

ontbinding van de overeenkomst met schadevergoeding, maar dit behelst tevens de

opschortingsbevoegdheid.

De gevolgen van niet-nakoming zijn188

:

Geen recht op nakoming: Men kan aldus geen vervroegd recht tot nakoming meer

opeisen.

Opschorting: Opschorting, met name als inleiding tot ontbinding is geoorloofd, in de

gevallen b en c, binnen de grenzen bepaalt door artikel 6:263 N.B.W.189

.

Vordering tot vervangende schadevergoeding: Reeds voor de opeisbaarheid kan een

vervangende schadevergoeding gevorderd worden, ter vervanging van de prestatie die

niet zal worden uitgevoerd. Voor zover de niet-nakoming niet van blijvende aard is,

dient daartoe een omzettingsverklaring te worden uitgebracht190

. Bij de berekening

van de schadevergoeding dient men rekening te houden met het moment van de

opeisbaarheid.

186

A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht. Deel II:

Algemene leer der overeenkomsten, Deventer, Kluwer, 2005, 391. 187

J. HIJMA, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands Burgerlijk recht 5-I:, Bijzondere

overeenkomsten (koop en ruil), Deventer, Tjeenk Willink, 2001, 373. 188

J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J.M. STOLKER en W.L. VALK, Nieuw Burgerlijk Wetboek. Tekst & Commentaar,

Deventer, Kluwer, 1990, 485. 189

Art. 6:263 N.B.W. bepaalt dat de partij die verplicht is het eerste te presteren, bevoegd is de nakoming van

haar verbintenis op te schorten indien het, na het sluiten van de overeenkomst, haar ten kennis is gekomen dat

bepaalde omstandigheden haar een goede grond geven te vrezen dat de wederpartij haar verplichtingen niet zal

nakomen. Dit artikel behelst de exceptio timoris, eerder behandelt in deze Masterproef. 190

Art. 6:87 N.B.W.

59

Ontbinding: Voor de voortijdige ontbinding is een ontbindingsverklaring vereist191

.

Dreigt slechts een geringe tekortkoming, dan is de ontbinding niet gerechtvaardigd.

Wordt de schuldeiser met artikel 6:80 N.B.W. geconfronteerd, dan is hij bevoegd de

rechtsmiddelen vervroegd in te roepen. Maar hij kan tevens de anticipatory breach negeren en

de naleving van de overeenkomst blijven verwachten en het op vorderen van nakoming

houden. Alles blijft dan bij het oude. Wanneer de vordering tot nakoming uiteindelijk

opeisbaar wordt en de nakoming blijft uit, staat het hem nog steeds volledig vrij om over te

gaan tot ontbinding of het vorderen van schadevergoeding. Er bestaat dus een recht, en onder

sommige omstandigheden een belang om artikel 6:80 N.B.W. in te roepen, maar geenszins

een plicht.192

3.2.4. Uitzonderingen

Het tweede lid van artikel 6:80 N.B.W. bepaalt de uitzonderingen op het principe van de

anticipatory breach. Artikel 6:80 N.B.W. kan namelijk niet ingeroepen worden voor

vertragingsschade, deze is namelijk enkel mogelijk vanaf de datum van opeisbaarheid. Tevens

kan het artikel niet worden ingeroepen voor risico-omslag. Risico-omslag is dat elke latere, na

het intreden van verzuim, blijvende onmogelijke nakoming volledig aan de schuldenaar wordt

toegerekend, dit is dus voor zijn eigen rekening. De risico-omslag mag pas vanaf de

opeisbaarheid worden toegepast.

Als er een schadevergoeding wordt gevorderd, samen met de anticipatory breach, dan kan de

vraag gesteld worden welk tijdstip voor het ramen van deze schadevergoeding moet gekozen

worden. De Nederlandse doctrine is het hier niet echt over eens. DE VRIES kiest voor het

moment van opeisbaarheid193

, DE JONG geeft dan weer de schuldeiser de bevoegdheid om

meteen de vervangende schadevergoeding of vergoeding van bijkomende schade te eisen194

.

HARTKAMP en SIEBURG nemen dan weer als uitgangspunt dat het recht op vervangende

191

Art. 6:267 N.B.W. 192

A.L.M. KEIRSE, Schadebeperkingsplicht: over eigen schuld aan de omvang van de schade, Deventer, Kluwer,

2003, 153. 193

G.J.P. DE VRIES, Recht op nakoming en op schadevergoeding en ontbinding wegens tekortkoming, Deventer,

W.E.J. Tjeenk Willink, 1997, 111. 194

C.J.H. BRUNER en G.T. DE JONG, Verbintenissenrecht algemeen, Deventer, Kluwer, 2004, 204.

60

schadevergoeding meteen intreedt, maar ze voegen er wel aan toe dat bij de berekening van

de schadevergoeding gelet moet worden op het tijdstip van opeisbaarheid195

.196

3.3. Anticipatory breach en ontbinding in het N.B.W.

In dit hoofdstuk gaan wij dieper in op het Nederlandse ontbindingsrecht. Zo zullen we

gaandeweg merken dat er toch enkele grote verschillen zijn tussen de Belgische en

Nederlandse regeling. Het belang situeert zich uiteraard in het feit dat de anticipatory breach

niet los kan gezien worden van de ontbinding, daar zij één van haar belangrijkste gevolgen is.

Indien de Belgische wetgever deze rechtsfiguur zonder meer in het Belgische recht zou

invoeren, zal dit een andere uitwerking hebben dan in het Nederlandse recht.

De algemene regeling van het ontbindingsrecht vindt men in de vijfde Afdeling van Titel 5 in

het zesde Boek van het N.B.W. dat gewijd is aan wederkerige overeenkomsten. Artikel 6:265

N.B.W. kent aan de schuldeiser een algemene ontbindingsbevoegdheid toe:

“Iedere tekortkoming van een partij in de nakoming van één van haar verbintenissen geeft aan

de wederpartij de bevoegdheid om de overeenkomst geheel of gedeeltelijk te ontbinden, tenzij

de tekortkoming, gezien haar bijzondere aard of geringe betekenis, deze ontbinding met haar

gevolgen niet rechtvaardigt.

Voor zover nakoming niet blijvend of tijdelijk onmogelijk is, ontstaat de bevoegdheid tot

ontbinding pas, wanneer de schuldenaar in verzuim is.”

Dit artikel toont aan dat de bevoegdheid om te ontbinden afhankelijk is van drie voorwaarden,

met name er moet sprake zijn van een tekortkoming, die tekortkoming moet de gevolgen van

ontbinding rechtvaardigen, en behoudens voor zover nakoming niet onmogelijk is, moet de

medecontractant in verzuim verkeren.

195

A.S. HARTKAMP en C.H. SIEBURGH, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands

burgerlijk recht. Verbintenissenrecht: De verbintenis in het algemeen, eerste gedeelte, Deventer, Kluwer, 2008,

nr. 412. 196

J.H. NIEUWENHUIS, Ex libris Hans Nieuwenhuis: opstellen aangeboden aan prof. Mr. J.H. Nieuwenhuis,

Deventer, Kluwer, 2009, 382.

61

De term “tekortkoming” in het Nederlandse recht is een ruim begrip dat alle vormen van niet-

nakomen aanwijst en dat duidt op alle situaties “waarin hetgeen de schuldenaar verricht in

enig opzicht ten achter blijft bij hetgeen de verbintenis vergt”197

. Deze term omvat zowel de

toerekenbare als de niet-toerekenbare wanprestaties. Het is dus niet noodzakelijk dat die

tekortkoming aan de medecontractant kan worden toegerekend. Ook in geval van overmacht

kan de overeenkomst dus worden ontbonden. De schuldeiser kan op eenzijdige verklaring de

buitengerechtelijke ontbinding laten plaatsvinden. De buitengerechtelijke ontbinding vindt

wettelijke grondslag in artikel 6:267 N.B.W.

“De ontbinding vindt plaats door een schriftelijke verklaring van de daartoe gerechtigde.

Indien de overeenkomst langs elektronische weg is totstandgekomen, kan deze tevens door een

langs elektronische weg uitgebrachte verklaring worden ontbonden. Artikel 227a lid 1 is van

overeenkomstige toepassing.

Zij kan ook op zijn vordering door de rechter worden uitgesproken.”

Artikel 6:267, tweede lid N.B.W. bepaalt dat de ontbinding ook op vordering van de

schuldeiser door de rechter kan worden uitgesproken. Er kan een tot ontbinding strekkende

rechtsvordering worden ingesteld tegen de medecontractant, maar het is ook mogelijk om de

ontbinding te vragen bij verweer tegen een door de medecontractant ingestelde

rechtsvordering198

. De rechterlijke tussenkomst is voortaan facultatief. De Nederlandse

doctrine199

leidt uit deze volgorde af dat de buitengerechtelijke ontbinding de hoofdregel is,

en de gerechtelijke ontbinding eerder een subsidiaire mogelijkheid is. 200

Hieruit kunnen wij

heel duidelijk afleiden dat als een contractspartij afbreuk doet aan haar overeenkomst alvorens

de opeisbaarheidsdatum heeft aangevangen, de medecontractant de overeenkomst ook

197 G.J.P. DE VRIES, “Recht op nakoming en schadevergoeding, excepties en ontbinding volgens

NBW en BW”, in Studiepockets privaatrecht, nr. 32, Zwolle, Tjeenk Willink, 1984, 4-7; J. SMITS en

S. STIJNS, S., Remedies in het Belgisch en Nederlands Contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000,

61. 198 A.S. HARTKAMP en C.H. SIEBURGH, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands

burgerlijk recht. Verbintenissenrecht: De verbintenis in het algemeen, eerste gedeelte, Deventer, Kluwer, 2008,, nr. 519. 199 C.J.J.C. VAN NISPEN, Sancties in het vermogensrecht, Deventer, Kluwer, 2003, 66. 200 J. SMITS en S. STIJNS, Remedies in het Belgisch en Nederlands Contractenrecht, Antwerpen,

Intersentia, 2000, 67.

http://lexius.nl/burgerlijk-wetboek-boek-6/artikel267/lid2

http://lexius.nl/burgerlijk-wetboek-boek-6/artikel267/lid2

62

buitengerechtelijk kan ontbinden. Dit is natuurlijk enkel rechtmatig indien hij voldoet aan de

limitatief opgesomde gevallen van artikel 6:80 N.B.W.

Een ander groot onderscheid met het Belgische recht is het feit dat de tekortschietende

schuldenaar in het Nederlands recht zal moeten aantonen dat zijn tekortkoming de ontbinding

niet rechtvaardigt201

. Anders dan bij ons zal dus niet de schuldeiser moeten bewijzen dat er

sprake is van een voldoende ernstige tekortkoming.

Wat tenslotte zeker in het belang van deze studie is, is het onderzoek naar de uitwerking van

de Nederlandse ontbinding. Zal zij ex tunc, dus met terugwerkende kracht zoals in het

Belgische recht, of ex nunc, vanaf het moment van ontbinding gevolgen hebben? Artikel

6:269 N.B.W. biedt ons hier het antwoord. De rechtsgevolgen van de ontbinding hebben in

het Nederlandse recht geen terugwerkende kracht. Noch de ontbinding door de schriftelijke

verklaring, noch de ontbinding door een rechterlijke beslissing zal retroactief optreden202

. De

overeenkomst vervalt enkel voor de toekomst. Dit is één van de belangrijkste, al dan niet hét

belangrijkste onderscheid van de hele ontbindingsmaterie. Voor een duidelijk antwoord op

deze vraag kijken we naar de rechtshandelingen die onder een tijdsbepaling of onder een

voorwaarde worden verricht. Van een tijdsbepaling is er sprake als de uitvoering van de

overeenkomst afhankelijk is van een toekomstige zekere gebeurtenis, bijvoorbeeld het

bereiken van een specifieke datum. Bij verbintenis onder voorwaarde zal de uitvoering dan

weer afhankelijk zijn van een toekomstige onzekere gebeurtenis, bijvoorbeeld het krijgen van

een vergunning. Verstrijkt een ontbindende termijn, of gaat een ontbindende voorwaarde in

vervulling, dan is de verbintenis van rechtswege ontbonden zonder terugwerkende

kracht203

.204

Door het ontbreken van deze terugwerkende kracht zal er in de Nederlandse

ontbinding ook geen zakelijke werking optreden. De rechten van derden zullen onaangetast

blijven. De overeenkomst blijft als geldige titel bestaan, dus de verkrijger blijft eigenaar van

het goed. Uiteraard zal de medecontractant die tekort gekomen is in de uitvoering van zijn

201

G.J.P. DE VRIES, “Recht op nakoming en schadevergoeding, excepties en ontbinding volgens NBW en BW”,

in Studiepockets privaatrecht, nr. 32, Zwolle, Tjeenk Willink, 1984, 127 e.v. 202

Parl. Gesch. Boek 6, MvA, 1017. 203

Voor de voorwaarde wordt dit afgeleid uit art. 3:38 lid 2 N.B.W., en voor de tijdsbepaling spreekt de werking

ex nunc vanzelf. 204

HARTKAMP, A.S. en SIEBURGH, C.H., Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands


nr. 490.

63

verbintenis de schade moeten vergoeden die zijn wederpartij lijdt doordat er geen wederzijdse

nakoming heeft plaatsgevonden maar wel een ontbinding205

. Toch doet de ontbinding ex. art.

271 N.B.W. verbintenissen tot ongedaanmaking van de reeds door hen ontvangen prestaties

ontstaan.

3.4. Anticipatory breach en exceptio timoris in het N.B.W.

De exceptio timoris, ook wel de onzekerheidsexceptie, heeft nauwe banden met de

anticipatory breach. De medecontractant zal de nakoming van de verbintenis opschorten

indien zij, na het sluiten van de overeenkomst, gegronde reden heeft te vrezen dat de

wederpartij haar verplichtingen niet zal nakomen. De situatie is gelijkaardig aan die van de

anticipatory breach. Toch zijn er enkele verschilpunten. Eén van de belangrijkste

verschilpunten is dat de overeenkomst niet ontbonden wordt maar louter opgeschort.

De bepaling van de onzekerheidsexceptie is terug te vinden in artikel 6:263 N.B.W. Dat

artikel bepaalt:

“ 1. De partij die verplicht is het eerst te presteren, is niettemin bevoegd de nakoming van

haar verbintenis op te schorten, indien na het sluiten van de overeenkomst te harer kennis

gekomen omstandigheden haar goede grond geven te vrezen dat de wederpartij haar

daartegenover staande verplichtingen niet zal nakomen.

2. In geval er goede grond bestaat te vrezen dat slechts gedeeltelijk of niet behoorlijk zal

worden nagekomen, is de opschorting slechts toegelaten voor zover de tekortkoming haar

rechtvaardigt.”

Artikel 6:263 N.B.W. moet samen gelezen worden met artikel 6:262 N.B.W.. Deze bepaling

behandelt de exceptio non adimpleti contractus. Komt één van de partijen haar verbintenis

niet na, dan is de wederpartij bevoegd de nakoming van haar daartegenover staande

verplichtingen op te schorten. Artikel 6:263 N.B.W. kent echter een opschortingsrecht toe aan

diegene die als eerste moet presteren, zelfs als de vordering nog niet opeisbaar is. De

onzekerheidsexceptie zal wel moeten voldoen aan dezelfde vereisten die voor de exceptio non

adimpleti contractus worden gesteld; het moet gaan om tegenover elkaar staande

205

Art. 6:277, lid 1 N.B.W.

64

verbintenissen uit wederkerige overeenkomsten en de dreigende tekortkoming moet de

opschorting rechtvaardigen206

. De parlementaire geschiedenis van het artikel verklaarde dat de

behoefte aan een voorlopige opschortingsbevoegdheid voornamelijk noodzakelijk is wanneer

een beroep op de rechter nodig is207

.

Een ander belangrijk verschilpunt met de anticipatory breach-bepaling is dat de

medecontractant een gegronde vrees moet hebben omtrent de niet-nakoming. Bij toepassing

van de anticipatory breach zal het eerder vast staan dat de medecontractant niet zal overgaan

tot uitvoering van zijn verbintenissen.

3.5. Enkele voorbeelden van toepassingen in de Nederlandse

rechtspraak.

In dit onderdeel volgen enkele situaties die de anticipatory breach of contract omvatten en

behandeld werden door de Nederlandse rechtspraak. Dit is uiteraard slechts een greep uit de

talrijke gevallen.

3.5.1. Gerechtshof Arnhem, 9 februari 2010

Deze zaak, berecht door het Gerechtshof te Arnhem208

, moet in het licht van de melkquota

worden bekeken. In de jaren tachtig ontstond in Europa een overproductie van melk, namelijk

de zogenaamde melkplas en de boterberg. Deze overschotten werden met subsidie op de

wereldmarkt afgezet. Om de kosten van deze subsidies echter te beperken, werd in 1984 de

referentiehoeveelheid zuivel geïntroduceerd, dit is het melkquotum. Melkveehouders waren

heffing verschuldigd voor de op de markt gebrachte melk boven een bepaalde toegestane

hoeveelheid. In 1986 werd toegestaan deze quota te verhandelen. Daardoor rees de

belangrijke vraag in pachtverhoudingen aan wie dit toekwam: aan de verpachter, die eigenaar

was van de grond, of aan de pachter, de eigenaar van het melkvee. Het pachthof ging uit van

de gedachte dat de verpachter, door het in gebruik geven van de grond, en de pachter, door het

verschaffen van vee en het verrichten van arbeid, ieder in gelijke mate aan het ontstaan van

206

J.H. NIEUWENHUIS, Burgerlijk Wetboek, Deventer, Kluwer, 2007, 2710. 207

Parl. Gesch. Boek 6, TM, 999. 208

Gerechtshof Arnhem 9 februari 2010, LJN: BL3756, www.rechtspraak.nl (geraadpleegd op 2 april 2010).

http://www.rechtspraak.nl/

65

het melkquotum hebben bijgedragen. Het Hof oordeelde dat de pachter bij het einde van de

pacht het met de pachtgrond samenhangende melkquotum aan de verpachter dient over te

dragen, zodat deze pachtgrond inclusief quota aan een andere pachter ten goede kan laten

komen, maar dat de verpachter op zijn beurt aan de afgaande pachter een redelijke vergoeding

voor de overgedragen rechten dient te betalen, die in het algemeen op vijftig procent van de

waarde van het melkquotum ten tijde van de overdracht wordt gesteld209

.210

Op de pachter rust enkel de verplichting om bij het einde van de pacht het bedoelde quotum

aan de verpachter ter beschikking te stellen. Hetgeen voorafgaand aan de opeisbaarheid van

deze verbintenis geschiedt, heeft slechts gevolgen voor zover aan de eisen van artikel 6:80

N.B.W. is voldaan.

Twee broers verpachten ieder een eigen stuk grond aan één en dezelfde pachter. Zij wensten

deze overeenkomst te ontbinden, onder meer omdat de pachter het melkquotum zou hebben

verkocht. Volgens vaste rechtspraak van het Gerechtshof te Arnhem is het uitgangspunt dat

indien een pachter, zonder toestemming van de verpachter, tijdens de looptijd van de

pachtovereenkomst het met het gepachte samenhangende quotum geheel of gedeeltelijk

verkoopt, de verpachter de gevolgen van niet-nakoming op de voet van het eerste lid onder a

van artikel 6:80 N.B.W. reeds op het moment van verkoop kan doen intreden. Dit is wat de

verpachter kennelijk met zijn vorderingen beoogde. Voor toewijzing van deze vorderingen is

vereist dat aan alle voorwaarden van artikel 6:80 N.B.W. is voldaan. In deze zaak is dat niet

het geval. De pachter heeft namelijk gemotiveerd betwist dat hij niet in staat zal zijn bij het

einde van de pachtovereenkomst het met de pacht samenhangende melkquotum aan de

verpachter terug te leveren. Het staat niet vast dat nakoming zonder tekortkoming onmogelijk

zal zijn. De bewijslast rustte op de verpachter en deze heeft dat niet verder onderbouwd. Het

recht om reeds de ontbinding van de pachtovereenkomst in te roepen ex. artikel 6:80 N.B.W.

komt dus niet aan de verpachter toe.

209

Cfr. Gerechtshof Arnhem 20 maart 1989, Agrarisch Recht 1990, 4308; Gerechtshof Arnhem 31 maart 2009,

http://jure.nl/bh9065 (geraadpleegd op 7 mei 2010) 210

M. OLTHOF , Ex Libris Hans Nieuwenhuis: opstellen aangeboden aan prof. Mr. J.H. Nieuwenhuis, Deventer,

Kluwer, 2009, 383-389.

http://jure.nl/bh9065

66

3.5.2. Gerechtshof ‟s-Hertogenbosch, 18 november 2008

Deze zaak, berecht door het Gerechtshof te ‟s-Hertogenbosch211

, betreft een klassieke

huurovereenkomst. Als gevolg van een wanprestatie van de verhuurder zegt de

hypotheekbank de lening op en eist zij terugbetaling. Rechtvaardigt dit feit de

buitengerechtelijke ontbinding van de huurovereenkomst door de huurder en kan daarop een

vordering tot betaling van schade worden gegrond? Een huurder en verhuurder zijn een

huurovereenkomst aangegaan welke aanving op 1 oktober 2004, gesloten voor een duur van 5

jaar. De verhuurder was in zijn relatie tot de hypotheeknemer niet bevoegd tot verhuur. Hij

had namelijk bij zijn aanvraag voor de hypothecaire lening onjuiste gegevens verstrekt en het

pand zonder toestemming verhuurd. De hypotheekbank zegde de lening op per 1 september

2005. De huurder heeft vervolgens bij brief van 4 november 2005 de huur buitengerechtelijk

ontbonden op grond van een toerekenbare tekortkoming. De advocaat van de verhuurder heeft

deze buitengerechtelijke ontbinding echter afgewezen. De kantonrechter wees de vordering

van de huurder af, waartoe zij overwoog dat de huurder de huurovereenkomst wenste te

ontbinden terwijl het nog niet zeker was dat de huurovereenkomst wel degelijk zou beëindigd

worden. Daarom blijven de gevolgen en het risico voor zijn rekening. Het Hof oordeelde

echter dat er van tekortschieten enkel sprake kan zijn als er met voldoende mate van zekerheid

kan gezegd worden dat de verhuurder niet aan de verplichtingen van de huurovereenkomst

kan voldoen. De opzegging van de hypotheekbank is onvoldoende om daaruit het

tekortschieten van de verhuurder af te leiden. De huurder beriep zich op de anticipatory

breach. Ingevolge deze bepaling treden de gevolgen van niet-nakoming reeds in voordat de

vordering opeisbaar wordt (in casu: tot het verschaffen van het huurgenot), indien de

schuldeiser (in casu: de huurder) goede grond heeft te vrezen dat de schuldenaar (in casu: de

verhuurder) in de nakoming zal tekortschieten en deze (de verhuurder) niet voldoet aan een

schriftelijke aanmaning met opgave van die gronden om zich binnen een redelijke termijn

bereid te verklaren zijn verplichtingen na te komen. Het Hof oordeelde dat de huurder wel

enige grond had te vrezen voor de nakoming, maar de brief van de advocaat van de huurder

gaf echter een toereikende bereidverklaring. Er stond namelijk in geschreven: “Mijn cliënt

levert tot op de dag van vandaag uw cliënt het ongestoorde genot en is in staat om zulks ook

naar de toekomst te blijven doen.” De huurder werd in het ongelijk gesteld en veroordeeld in

de kosten van de hoofdzaak.

211 Gerechtshof „s-Hertogenbosch 18 november 2008, LJN : BI4061, www.rechtspraak.nl (geraadpleegd op 2

april 2010).


67

3.5.3. Gerechtshof ‟s-Hertogenbosch, 28 augustus 2006

Ook deze zaak werd door het Gerechtshof ‟s-Hertogenbosch geveld212

. Ultimate Events

organiseerde een rally voor klassieke automobielen van Amsterdam naar Beijing. De rally

was gepland voor de periode 15 juli 2006 tot en met 12 augustus 2006. De rally heeft toen ook

plaats gevonden. Enkele deelnemers hebben zich voor de rally ingeschreven en het

inschrijvingsgeld betaald. Ultimate Events kondigde bij brief van 21 juni 2006 aan dat er

financiële problemen waren, geschat op € 2.500.000. Hij deelde tevens mee dat indien het

bedrijf niet financieel werd bijgestaan, er op korte termijn een faillissement zou volgen en de

rally niet zou kunnen doorgaan, met alle consequenties van dien. Hij vroeg een financiële

bijdrage aan alle 100 teams die deelnamen. Uiteindelijk hebben ruim 80 deelnemers voldaan

aan die extra inleg, waardoor de rally heeft kunnen plaatsvinden. De geïntimeerden hebben

zich echter niet bij dit initiatief aangesloten en zij hebben ook geen extra geld betaald. Zij

hebben tevens de terugbetaling van het oorspronkelijke inschrijvingsgeld verlangd, en omdat

dit uitbleef hebben ze een faillissementsverzoek ingediend. De geïntimeerden beriepen zich

op artikel 6:80, 1e lid, b N.B.W., namelijk „indien de schuldeiser uit een mededeling van de

schuldenaar moet afleiden dat deze in de nakoming zal tekortschieten‟ kan de schuldeiser de

oorspronkelijke verbintenis van de schuldenaar omzetten in een verbintenis tot vervangende

schadevergoeding door de schuldeiser mee te delen dat hij schadevergoeding vordert in plaats

van nakoming. Het Hof oordeelde dat uit de brief van Ultimate Events niet anders kan worden

uitgelegd dan dat voldaan is aan de voorwaarde onder artikel 6:80, 1e lid, b N.B.W. Er is

weliswaar gezocht naar een oplossing, maar deze oplossing hield in dat er meer geld moest

bijbetaald worden. Daaruit kan worden afgeleid dat Ultimate Events de verbintenis niet kon

nakomen zoals werd overeengekomen. De buitengerechtelijke ontbinding werd in casu niet

ingeroepen, de geïntimeerden beriepen zich niet op een vordering uit een

ongedaanmakingsverplichting, maar op de schadeplichtigheid van Ultimate Events. Het Hof

begrijpt de vordering tot terugbetaling van het inschrijvingsgeld als een vordering tot

vergoeding van de schade ter vervanging van de niet te leveren prestatie (deelnemen aan de

rally) waarbij de schade begroot werd op een bedrag gelijk aan de hoogte van het

inschrijvingsgeld. Zodoende waren geïntimeerden als schuldeisers bevoegd om het

faillissement aan te vragen.

212 Gerechtshof ‘s-Hertogenbosch 28 augustus 2006, LJN: AY6980, N.J.F., 2006, 512, www.rechtspraak.nl (geraadpleegd op 2 april 2010) en http://jure.nl/AY6980 (geraadpleegd op 2 april 2010).


http://jure.nl/AY6980

68

4. Het Weens Koopverdrag

4.1. Algemeen

De internationale koop-verkoop van roerende zaken is haast niet meer weg te denken uit de

hedendaagse samenleving, die voornamelijk gekenmerkt wordt door internationalisering en

globalisering. Het voornaamste doel van het Weens Koopverdrag is een antwoord te bieden

op de noodzaak naar eenvormigheid, zodoende dat de internationale handel kan bevorderd

worden.

Het Weens Koopverdrag van 11 april 1980 inzake internationale koopovereenkomsten

betreffende roerende zaken is sedert 1 november 1997 formeel van kracht geworden in

België213

. Een andere benaming die vaak gebruikt wordt is het CISG, gebaseerd op de

Engelstalige titel “Convention on the International Sale of Goods”. Het CISG werd voor het

eerst van kracht op 1 januari 1988 tussen 13 landen. Anno 2010 zijn er wereldwijd reeds 74

landen toegetreden tot dit verdrag. Het CISG is een zeer succesvol verdrag, en dit succes kan

onder meer worden toegeschreven omdat het op een degelijk rechtsvergelijkend werk is

gebaseerd. Dat werk vond plaats onder auspiciën van de “UNCITRAL”, dit is de United

Nations Commission on International Trade Law.

4.2. Het materiële en formele toepassingsgebied van het Weens

Koopverdrag.

Het Weens Koopverdrag is van toepassing op koopovereenkomsten betreffende roerende

zaken tussen partijen die in verschillende Staten gevestigd zijn wanneer de Staten

verdragsluitende Staten zijn; of wanneer volgens de regels van het internationaal privaatrecht

het recht van een Verdragsluitende Staat van toepassing is.214

Het is zonder belang welke

nationaliteit de partijen hebben, of zij kooplieden zijn en of de overeenkomst burgerrechtelijk

213

Verdrag der Verenigde Naties van 11 april 1980 inzake Internationale Koopovereenkomsten betreffende

Roerende Zaken, goedgekeurd bij Wet van 4 september 1996, B.S. 1 juli 1997. 214 Artikel 1, 1° CISG

69

dan wel handelsrechtelijk van aard is215

. Dit is het formele toepassingsgebied. Artikel 6 CISG

bepaalt dat de partijen de toepassing van dit Verdrag kunnen uitsluiten of dat ze kunnen

afwijken van de bepalingen hiervan, dan wel het gevolg daarvan wijzigen. Sinds 1 november

1997 zijn de Belgische rechters verplicht het Weens Koopverdrag te respecteren volgens het

toepassingsgebied dat het zelf autoritatief aangeeft. Het bindt hen qua verdrag.216

De gewoonten en handelsgebruiken hebben een dubbele functie: een normatieve en een

interpretatieve functie. Belangrijk hierbij te vermelden is dat de verdragsbepalingen een

autonome interpretatie krijgen, die losstaat van enig nationaal rechtssysteem. De gewoonten

en handelsgebruiken onder het Weens Koopverdrag dienen enerzijds om de lacunes in het

contract op te vullen en dragen anderzijds bij tot het interpreteren van die

contractsbepalingen.217

In het Weens Koopverdrag staat niet expliciet vermeld welke

bepalingen er primeren in geval van een conflict tussen een gewoonte en een bepaling uit het

verdrag. In het verdrag zijn gewoonten en handelsgebruiken immers verheven tot een bron

van contractuele verplichtingen die even belangrijk zijn als de bedingen die partijen

uitdrukkelijk met elkaar overeenkwamen. Desgevallend is het aan de rechter om te bepalen

welke bepaling primeert.218

Het CISG bevat geen conflictregels, maar enkel materieel kooprecht voor internationale

koopovereenkomsten van roerende zaken. Het materiële toepassingsgebied wordt bepaald

door artikel 2 tot en met artikel 5 CISG. Daaruit blijkt dat het verdrag niet van toepassing is

op een consumentenkoop219

, een koop op een openbare veiling220

, een gerechtelijke

verkoop221

, de koop van effecten, waardepapieren en betaalmiddelen222

, de koop van schepen

en vaartuigen223

en tenslotte de koop van elektrische energie224

. Artikel 4 CISG bepaalt dat

het Verdrag uitsluitend de totstandkoming van de koopovereenkomsten en de rechten en

215

Artikel 1, 3° CISG 216

H. VAN HOUTTE, J. ERAUW en P. WAUTELET, Het Weens Koopverdrag, Antwerpen, Intersentia, 1997, 26. 217

D.D. DEFORCHE, “De gewoonten en handelsgebruiken in het Weens Koopverdrag: bron van contractuele

verplichting”, in Maandblad voor Vermogensrecht, zeventiende jaargang, juli/augustus 2007, nr. 7/8, 138. 218

D.D. DEFORCHE, “De gewoonten en handelsgebruiken in het Weens Koopverdrag: bron van contractuele

verplichting”, in Maandblad voor Vermogensrecht, zeventiende jaargang, juli/augustus 2007, nr. 7/8, 138. 219

Artikel 2, a) CISG. 220

Artikel 2, b) CISG. 221

Artikel 2, c) CISG. 222

Artikel 2, d) CISG. 223

Artikel 2, e) CISG. 224

Artikel 2, f) CISG.

70

plichten van verkoper en koper voortvloeiend uit een zodanige overeenkomst regelt. Het heeft

in bijzonder geen betrekking op de geldigheid van de overeenkomst of de daar in vervatte

bedingen, als de gevolgen die de overeenkomst kan hebben voor de eigendom van de

verkochte zaken. Indien het Weens Koopverdrag van toepassing is, speelt het nationale recht

geen rol meer. Het moet dan wel gaan om een koop in de zin van het Weens Koopverdrag225

.

4.3. De anticipatory breach in het Weens Koopverdrag: analyse van

artikel 72 CISG

4.3.1. Inleiding

Het Weens Koopverdrag verleent aan partijen die blootgesteld worden aan een contractuele

tekortkoming enkele bijzondere rechtsmiddelen naast het algemene rechtsmiddel van de

ontbinding. Het betreft de opschorting en ontbinding wegens een toekomstige tekortkoming

en de vordering tot schadevergoeding. Deze bepalingen staan vervat in hoofdstuk V van het

CISG. Bij de uitvoering van een internationale koopovereenkomst kan, net als bij een

nationale overeenkomst, reeds voor de opeisbaarheid blijken dat de wederpartij haar

verbintenissen niet zal nakomen. Logischerwijze zal de schuldeiser het moment van

uitvoering niet willen afwachten alvorens over te gaan tot actie.

De anticipatory breach-bepaling kunnen wij terugvinden in artikel 72 CISG. Artikel 72 van

het Weens Koopverdrag bepaalt:

“1) Indien het vóór de datum van nakoming duidelijk is dat één van de partijen zich schuldig

zal maken aan een wezenlijke tekortkoming, kan de andere partij de overeenkomst ontbonden

verklaren.

2) Indien de tijd dit toelaat, moet de partij die van plan is de overeenkomst ontbonden te

verklaren, hiervan op redelijke wijze kennisgeving doen aan de andere partij, ten einde deze in

staat te stellen voldoende zekerheid te stellen voor de nakoming van haar verplichtingen.

3) Het voorgaande lid is niet van toepassing indien de andere partij heeft verklaard dat zij

haar verplichtingen niet zal nakomen.”

225

R. BERTRAMS, Koop, Deventer, Kluwer, 2001, 18.

71

4.3.2. Voorwaarden

i. De toekomstige contractuele tekortkoming moet duidelijk zijn

De toekomstige niet-nakoming moet duidelijk zijn, dit wil zeggen dat het met een grote

waarschijnlijkheidsgraad moet vaststaan. Daar kan men van uitgaan als de debiteur verklaart

dat hij of zij niet zal uitvoeren of niet wilt uitvoeren in overeenstemming met de voorwaarden

in het contract bepaald. Andere situaties waarin deze toekomstige tekortkoming duidelijk is

zijn onder meer: de vernietiging van het goed, een fabriek die de goederen produceert is

vernield in een brand, de fabrikant stopt de productie en levert de goederen niet aan de

dealer.226

Die duidelijkheid waar men hier garant op staat moet een grotere zekerheid bieden

dan in het licht van artikel 71 CISG (zie infra), de rechtsgevolgen van de ontbinding zijn dan

ook des te groter dan die van de opschorting van de overeenkomst. De schuldeiser zal moeten

bewijzen dat er een aan de zekerheid grenzende waarschijnlijkheid bestaat dat de wederpartij

zijn verplichtingen niet zal nakomen.227

De gronden voor de niet nakoming worden niet opgesomd in artikel 72 CISG. Het bewijs van

een duidelijke toekomstige tekortkoming kan worden geleverd aan de hand van objectieve

elementen zoals een ramp, het faillissement van de tegenpartij, brand, oorlog, exportverbod of

staking. Ook handelingen of uitingen van de wederpartij zelf kunnen op een dergelijke

tekortkoming wijzen, zoals bijvoorbeeld het feit dat de wederpartij bijkomende termijnen

vraagt voor de uitvoering van zijn verbintenissen, het herhaardelijk niet uitvoeren door de

wederpartij van analoge overeenkomsten, de verklaring van de wederpartij dat zij haar

verplichtingen niet zal nakomen, het niet reageren door de tegenpartij de op kennisgeving

overeenkomstig artikel 71,3° CISG of het niet stellen van een afdoende zekerheid na deze

kennisgeving.228

ii. De toekomstige contractuele tekortkoming moet wezenlijk zijn

Een toelichting van het begrip „wezenlijke tekortkoming‟ kunnen we terugvinden in artikel 25

CISG. Dit artikel bepaalt namelijk dat een tekortkoming wezenlijk is, indien zij leidt tot

226

P. SCHLECHTRIEM en P. BUTLER, UN Law on international sales: the UN Convention on the International

Sale of Goods, Berlijn, Springer, 2008, 190. 227

H. VAN HOUTTE, J. ERAUW en P. WAUTELET, Het Weens Koopverdrag, Antwerpen, Intersentia, 1997, 237. 228

H. VAN HOUTTE, J. ERAUW en P. WAUTELET, Het Weens Koopverdrag, Antwerpen, Intersentia, 1997, 237;

Commentary Secretariaat, art. 72, nr. 3.

72

zodanige schade voor de andere partij dat haar in aanmerkelijke mate wordt onthouden wat zij

uit hoofde van de overeenkomst mag verwachten, tenzij de partij die tekort schiet, dit gevolg

niet heeft voorzien en een redelijk persoon van dezelfde hoedanigheid dit in dezelfde

omstandigheden het evenmin zou hebben voorzien.

4.3.3. Kennisgeving van de voortijdige ontbinding

Artikel 72, 2° CISG voert een kennisgevingsplicht in voor de partij die de overeenkomst

vroegtijdig wilt ontbinden. De kennisgeving geldt hier als een noodzakelijke voorwaarde voor

de uitoefening van het recht tot ontbinding. De kennisgeving moet namelijk plaats vinden

alvorens de ontbinding kan worden uitgesproken. Bij gebreke van een kennisgeving begaat de

partij die de overeenkomst niettemin heeft ontbonden een contractuele tekortkoming met recht

op schadevergoeding voor de wederpartij, ook al is niet aangetoond dat de schuldenaar

voldoende zekerheid had gegeven om zijn verbintenissen na te komen.229

Het artikel bepaalt echter dat de kennisgeving slechts in bepaalde omstandigheden vereist is.

De kennisgeving is namelijk niet meer vereist, wanneer de aard van de tekortkoming of de

tijdspanne van de verbintenis die moet worden uitgevoerd het redelijkerwijze niet meer

toelaat om nog een tijdige kennisgeving te doen. Bijvoorbeeld indien de uitvoeringstermijn

zeer dichtbij is, of indien de betrokken markt aan snelle prijsschommelingen onderhevig is. 230

Indien de wederpartij heeft verklaard de verbintenis niet te zullen nakomen, moet de partij die

de overeenkomst wil laten ontbinden overeenkomstig artikel 72, 3° CISG geen kennisgeving

doen.

4.3.4. Gevolgen

De schuldeiser kan aanspraak maken op schadevergoeding bij de vroegtijdige ontbinding,

doch dit is niet van rechtswege. Er bestaat namelijk geen recht op schadevergoeding wanneer

de schuldenaar zich kan beroepen op overmacht, of indien er na het ontbinden van de

overeenkomst blijkt dat de verbintenissen toch konden worden nagekomen.231

De vraag rijst

ook hier weer welk tijdstip als peildatum zal gekozen worden voor de schade. Het Weens

229 H. VAN HOUTTE, J. ERAUW en P. WAUTELET, Het Weens Koopverdrag, Antwerpen, Intersentia, 1997, 238. 230 H. VAN HOUTTE, J. ERAUW en P. WAUTELET, Het Weens Koopverdrag, Antwerpen, Intersentia, 1997, 238. 231 H. VAN HOUTTE, J. ERAUW en P. WAUTELET, Het Weens Koopverdrag, Antwerpen, Intersentia, 1997, 240.

73

Koopverdrag heeft hier gekozen voor de dag waarop de ontbinding plaatsvindt. Bij

schadeberekening kan er rekening worden gehouden met het feit dat de verbintenis nog niet

opeisbaar was.

Het artikel biedt het voordeel dat de verkoper, indien hij vaststelt dat de koper zijn verbintenis

niet kan nakomen, de overeenkomst vroegtijdig kan ontbinden en zijn goederen alsnog aan

een derde kan verkopen. Toch zal men aandachtig moeten zijn voor mogelijke misbruiken.

Een koper of verkoper kan zich steeds op deze bepaling beroepen ter kwader trouw, met oog

op een overeenkomst aan betere voorwaarden met een derde.

4.4. Anticipatory breach en ontbinding in het Weens Koopverdrag

Een ontbinding in kader van het Weens Koopverdrag vereist een wezenlijke tekortkoming van

de wederpartij. Art. 49, lid 1 sub a CISG bepaalt dat de tekortkoming in de nakoming door de

verkoper een wezenlijke tekortkoming van de op hem rustende verplichtingen moet uitmaken,

ook wel een fundamental breach genoemd.

Artikel 26 CISG bepaalt dat de ontbindingsverklaring steeds plaats vindt door een mededeling

aan de medecontractant. Er zijn geen voorgeschreven vormvereisten, zodoende kan de

mededeling in beginsel ook mondeling gebeuren232

. Ook hier geldt dat de ontbinding de

partijen van hun verplichtingen bevrijdt en dat de reeds geleverde prestaties dienen

teruggegeven te worden, zo zegt artikel 81, lid 1 en 2 CISG. De uitwerking van de ontbinding

lijkt in de regel op de ontbinding die beschreven staat in het Nieuw Nederlands Burgerlijk

Wetboek. Ook hier zal de ontbinding geen terugwerkende kracht hebben, maar ontstaan er

wel ongedaanmakingsverbintenissen. Het grootste onderscheid situeert zich in het feit dat

indien partijen de ongedaanmakingsverplichting niet kunnen nakomen, dan zal dat er ex. art.

82 CISG toe leiden dat ze de ontbinding niet kunnen inroepen.

232 HARTKAMP, A.S. en SIEBURGH, C.H., Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands

burgerlijk recht. Verbintenissenrecht: De verbintenis in het algemeen, eerste gedeelte, Deventer, Kluwer, 2008,, nr. 519.

74

Een groot onderscheid met het Belgische recht is dat, net zoals in het huidige Nederlandse

burgerlijk recht, de niet-nakoming niet toerekenbaar hoeft te zijn. Dit is opgenomen in artikel

79, lid 5 CISG. Zodoende is de mogelijkheid tot ontbinding volgens het Weens Koopverdrag

veel ruimer dan volgens ons nationale stelsel dat het recht op nakoming beperkt tot de

toerekenbare wanprestatie.

4.5. Anticipatory breach en exceptio timoris in het Weens

Koopverdrag

In en situatie waarin de strikte vereisten voor de toepassing van artikel 72 CISG niet voldaan

zijn, kan de schuldeiser nog steeds opteren om de overeenkomst op te schorten op grond van

artikel 71 CISG. Bij toepassing van artikel 71 CISG zal de overeenkomst blijven bestaan, in

tegenstelling tot artikel 72 CISG dat de mogelijkheid biedt de overeenkomst te ontbinden,

indien het duidelijk blijkt dat voor de datum van uitvoering van de overeenkomst de

wederpartij een ernstige tekortkoming zal begaan233

. De waarschijnlijkheidsgraad waaraan

voldaan moet zijn binnen artikel 71 CISG lijkt minder zwaar te zijn dan dat er vereist wordt

voor artikel 72 CISG, maar toch zal de schuldeiser haar uitvoering niet kunnen opschorten

zonder zij daar een goede reden voor heeft en een niet-nakoming verwacht234

.

Het opschortingsrecht voor toekomstige niet-uitvoering is vervat in artikel 71 CISG. Dit

artikel bepaalt:

“1) Een partij mag de nakoming van haar verplichtingen opschorten, indien na het sluiten van

de overeenkomst blijkt dat de andere partij een wezenlijk deel van haar verplichtingen niet zal

nakomen ten gevolge van :a) een ernstig tekortschieten van haar vermogen om dat deel van

haar verplichtingen na te komen, of van haar kredietwaardigheid; of b) haar gedrag bij de

voorbereiding van de nakoming van de ingevolge de overeenkomst op haar rustende

verplichtingen, dan wel bij de nakoming.

2) Heeft de verkoper de zaken reeds verzonden voordat de in het voorgaande lid omschreven

gronden blijken, dan kan hij er zich tegen verzetten dat de zaken aan de koper worden

afgegeven, zelfs al heeft de koper reeds een document in zijn bezit dat hem recht geeft de zaken

233

H. VAN HOUTTE, J. ERAUW en P. WAUTELET., Het Weens Koopverdrag, Antwerpen, Intersentia, 1997, 236. 234

J. LOOKOFSKY, Understanding the CISG: a compact guide to the 1980 United Nations Convention on

Contracts for the International Sale of Goods, Kluwer Law International, 2008, 124.

75

te verwerven. Dit lid heeft uitsluitend betrekking op de rechten van koper en verkoper ten

aanzien van de zaken.

3) Een partij die hetzij voor, hetzij na verzending van de zaken de nakoming opschort, moet de

andere partij onmiddellijk in kennis stellen van de opschorting en moet voortgaan met de

nakoming, indien de andere partij voldoende zekerheid stelt voor de nakoming van haar

verplichtingen.”

Er zal voornamelijk van dit opschortingsrecht gebruik worden gemaakt indien blijkt dat een

partij een wezenlijk deel van haar verplichtingen niet zal nakomen, om redenen die verband

houden met haar vermogen of haar gedrag bij de voorbereiding van haar verplichtingen.

De uitoefening van dit recht veronderstelt logischerwijze de vervulling van een aantal

voorwaarden235

. Vooreerst mag de onmogelijkheid voor de schuldenaar om zijn

verbintenissen uit te voeren slechts blijken na de totstandkoming van de overeenkomst. Indien

het namelijk voor het totstandkomen van de overeenkomst duidelijk was dat de verbintenissen

niet zouden nagekomen worden, kan men geen aanspraak maken op de exceptio non

adimpleti contractus. Vervolgens moet het blijken dat de wederpartij een wezenlijk deel van

haar verbintenissen niet zal nakomen. Er moeten precieze en ernstige objectieve gronden

aanwezig zijn die wijzen op een aanzienlijke waarschijnlijkheid van niet-nakoming236

. De

mogelijkheid om de verbintenis op te schorten bestaat hier wel ongeacht de vraag of de

tekortkoming fundamenteel is. Toch wordt er een redelijkheidsmaatstaf aangelegd die

bijvoorbeeld meebrengt dat een gedeeltelijke niet-nakoming die van gering belang is niet de

gehele opschorting van de verbintenis rechtvaardigt237

. In de derde plaats moet de

klaarblijkelijke tekortkoming gaan om een wezenlijk deel van haar verbintenissen. Of er

sprake is van een klaarblijkelijke niet nakoming van een wezenlijk deel van de contractuele

verbintenissen, moet in het licht van alle omstandigheden van de zaak en de wil van de

partijen, vastgelegd in de overeenkomst, worden onderzocht. Tenslotte duidt artikel 71 CISG

de gronden aan die aan de basis moeten liggen van de klaarblijkelijke niet-nakoming: een

235

H. VAN HOUTTE, J. ERAUW en P. WAUTELET, Het Weens Koopverdrag, Antwerpen, Intersentia, 1997, 230-

232. 236

J. HONNOLD, Uniform law for International Sales under the 1980 United Nations Convention, Deventer,

Kluwer Law and Taxation, 1991, nr. 394 e.v. 237

A.S. HARTKAMP en C.H. SIEBURGH, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands


243.

76

ernstige tekortkoming in het vermogen van een partij (bijvoorbeeld: staking, brand), een

ernstig tekortschieten van de kredietwaardigheid van een partij (dit kan blijken uit conflicten

tussen de koper en andere leveranciers), het gedrag van de wederpartij bij de voorbereiding

van de nakoming van haar verplichtingen (bijvoorbeeld: de leverancier heeft herhaaldelijk

defecte goederen geleverd, de koper doet geen moeite om een documentair krediet te

bekomen).

Als deze voorwaarden vervuld zijn, heeft de schuldeiser het recht om de uitvoering van de

verbintenis op te schorten. De opschorting kan maar duren zolang de voorwaarden van artikel

71 CISG zijn vervuld.

Indien de schuldeiser gebruik wenst te maken van deze opschorting, moet hij de schuldenaar

daar onmiddellijk van in kennis stellen, zodat hij de schuldenaar nog de mogelijkheid geeft

om de opschorting te voorkomen door voldoende zekerheden te waarborgen.238

4.6. Enkele voorbeelden uit de internationale praktijk.

In al deze behandelde zaken is het Weens Koopverdrag van toepassing.

4.6.1. U.S. District Court, Southern District of New York, VSA, 29 mei

2009239

Tussen april en oktober 2007 zijn een Koreaanse verkoper en een Amerikaanse koper een

serie van overeenkomsten aangegaan waarbij de verkoper 500 000 stuks op maat-gemaakte

vrouwenkleding produceerde en verzond naar de koper, die in New York gevestigd was.

Volgens de voorwaarden van de inkooporders is de koper verplicht om binnen de vijftien

dagen na ontvangst van de kledingstukken te betalen. In juli en augustus 2007 verzond de

verkoper een deel van het order. De koper heeft dit ontvangen maar betaalde niet. Gedurende

de volgende maanden, oktober en november, en na het verkrijgen van garanties dat de koper

238

J. LOOKOFSKY, Understanding the CISG: a compact guide to the 1980 United Nations Convention on

Contracts for the International Sale of Goods, Kluwer Law International, 2008, 124 239

U.S. District Court, Southern District of New York, 29 mei 2009, www.unilex.info (geraadpleegd op 19 april

2010).

http://www.unilex.info/

77

zou betalen, verzond de verkoper nog enkele stukken. Uiteindelijk heeft de verkoper de

verdere levering opgeschort. In 2008 stelde hij een eis in. Het Hof oordeelde dat de koper het

contract geschonden had, aangezien hij de geleverde goederen niet betaalde. De koper eiste

ook een schadevergoeding voor de kledij die hij wel gefabriceerd maar niet geleverd had. Het

Hof oordeelde in het licht van artikel 71 CISG dat de eiser met reden de levering gestopt

heeft, aangezien het duidelijk was dat de koper niet meer zou betalen voor de geleverde

producten. Tevens had hij het recht op grond van artikel 72 CISG om het contract te

ontbinden. Op grond van artikelen 75 en 76 CISG heeft de verkoper dan het recht om de

goederen aan een derde te verkopen en een schadevergoeding te eisen voor het verschil tussen

de overeengekomen prijs en de prijs die hij uiteindelijk van de derde verkregen heeft.

4.6.2. Zürich Handelskammer, Zwitserland, 31 mei 1996240

In 1991 sloot een Russische verkoper, een overheidsinstantie, enkele contracten in verband

met de verkoop van ruwe aluminium met Russische en Hongaarse afnemers. De leveringen

werden naar behoren uitgevoerd totdat het bedrijf van de verkoper geprivatiseerd werd. Deze

private onderneming verklaarde onmiddellijk haar onwil om elke verdere levering op te

maken. In latere correspondentie waarschuwden de kopers dat zij aanzienlijke schade zouden

lijden indien het metaal niet tijdig verstrekt zou worden. De verkoper presenteerde daarop de

rekening en stuurde erop aan dat de kopers zouden betalen. In het licht van de weigering van

de verkoper tot het aangaan van nieuwe onderhandelingen met het oog op een minnelijke

schikking van het geschil, brachten de kopers hun eis tot aflevering van een hoeveelheid

aluminium (zoals voorzien in de contracten) en schadevergoeding voortvloeiend uit een te late

verzending voor een arbitrale rechtbank. De verkoper was van mening dat de late betaling van

de levering een fundamental breach inhield van hun contractuele verplichtingen, waardoor de

verkoper gerechtigd was om de uitvoering te weigeren. Het scheidsgerecht oordeelde dat er

geen enkele aanwijzing bestond dat de kopers niet in staat of niet bereid waren aan hun

betalingsverplichtingen te voldoen, noch dat zij zich niet schuldig hadden gemaakt aan een

anticipatory breach of contract. De verkoper daarentegen beging een fundamentele schending

van haar verplichtingen door de onderbreking van de levering en door de anticipatieve

afwijzing van het contract.

240

Zürich Handelskammer 31 mei 1996, http://www.unilex.info/ (geraadpleegd op 17 april 2010)


78

4.6.3. Bundesgerichtshof, Duitsland, 15 februari 1995241

Een Duitse verkoper en een Zwitserse koper hadden een contract gesloten voor de verkoop

van een machine. Het contract bevatte een beding van eigendomsvoorbehoud op grond

waarvan de machine eigendom bleef van de verkoper tot de betaling van de volledige

verkoopprijs. Deze prijs werd betaald in vier termijnen. Nadat de koper de eerste termijn had

betaald, ontstond er een geschil tussen de verkoper en de fabrikant van de machine. De

fabrikant weigerde om nog meer goederen te leveren aan de verkoper tot deze zijn schulden

had betaald. De koper weigerde nog te betalen. De verkoper stelde een eis in. Tijdens de

gerechtelijke procedure, meer dan vijf maanden na de levering van de machine, verklaarde de

koper de overeenkomst ontbonden omdat de verkoper de volle eigendom van de machine niet

heeft overgedragen. Het Bundesgerichtshof oordeelde dat de koper geen beroep kon doen op

artikel 72 CISG, omdat dit artikel als doel heeft toekomstige niet-nakoming te beschermen.

Hij had dit recht wel wanneer de fabrikant zijn leveringen gestopt had en daarmee het

vermogen om te presteren van de verkoper zo in gevaar bracht. De koper heeft daarentegen

wel nog de machine in ontvangst genomen. Zodra de machine was geleverd, had hij zich

echter nog kunnen beroepen op artikel 45 en 49 CISG, maar aangezien hij daarmee vijf

maanden gewacht heeft, is hij dit recht verloren.

4.6.4. Oberlandesgericht Düsseldorf, Duitsland, 14 januari 1994242

Een Duitse retailer bestelde schoenen van een Italiaans bedrijf. Deze Duitse verkoper had

echter een achterstallige betaling van twee maanden onder een eerder contract tussen beide

partijen. Drie maand later eiste de eiser dat de koper de eerste overeenkomst zou betalen

binnen een week, om zodoende de betaling van het tweede contract te verzekeren. Zo niet,

zou de eiser de overeenkomst ontbinden. De koper reageerde echter niet, dus de eiser ontbond

de overeenkomst en verkocht de schoenen door aan een derde met verlies. Vervolgens stelde

hij een eis in tegen de koper om de schade te vergoeden. Het Hof van Beroep oordeelde dat de

verkoper het recht had om de tweede overeenkomst te ontbinden op basis van artikel 72

CISG. Het recht op schadevergoeding is gegrond op artikelen 74 en 75 CISG.

241

Bundesgerichtshof 15 februari 1995, www.unilex.info (geraadpleegd op 17 april 2010). 242

Oberlandesgericht Düsseldorf 14 januari 1994, www.unilex.info (geraadpleegd op 17 april 2010)



79

4.6.5. Rechtbank van Koophandel Hasselt, België, 1 maart 1995

De Rechtbank van Koophandel te Hasselt243

maakte toepassing van het opschortingsrecht van

artikel 71 CISG in een betwisting tussen een Belgische koper en een Nederlandse

vennootschap. De Belgische koper had een textielcollectie besteld en geleverd gekregen, maar

liet de factuur echter onbetaald. Na een maand bestelde hij na de eerder geleverde

wintercollectie ook nog eens de zomercollectie bij diezelfde Nederlandse verkoper. De

verkoper schortte (terecht) zijn verbintenis tot nakoming van de zomercollectie op totdat de

winterlevering volledig betaald was. De rechtbank van koophandel oordeelde dat de

Nederlandse verkoper terecht heeft gebruik gemaakt van dit opschortingsrecht, aangezien hij

redelijkerwijze kon verwachten dat de betaling van de zomercollectie achterwege zou blijven,

aangezien na verloop van zeven maanden de wintercollectie nog steeds niet volledig betaald

was.

5. De UNIDROIT Principles

5.1. Inleiding

Het International Institute for the Unification of Private Law (UNIDROIT) met zetel te Rome

is een onafhankelijke intergouvernementele organisatie van de Verenigde Naties. Het doel

van deze organisatie is de modernisering, coördinatie en harmonisatie van het internationaal

privaatrecht en het handelsrecht te bewerkstelligen. Onder initiatief van een twintigtal juristen

uit verschillende continenten, de werkgroep die werd samengesteld door de International

Institute for Unification of Private Law, werd tussen 1980 en 1994 de „Principles of

International Commercial Contracts‟ opgesteld, ook wel de UNIDROIT Principles genaamd.

Het ultieme doel van deze beginselen was het bevorderen van het internationale

handelsverkeer. De opstellers hebben gepoogd regels te ontwerpen die aanvaardbaar zijn in de

gehele wereld en die niet afhankelijk zijn van de ene of andere juridische traditie of familie.244

De beginselen zijn opgesteld in de vorm van artikels die systematisch gebundeld zijn in een

243

Kh. Hasselt 1 maart 1995, A.R. 3641/94, onuitg. 244

F. GORLÉ, G. BOURGEOIS, H. BOCKEN, F. REYNTJENS, W. DE BONDT en K. LEMMENS, Rechtsvergelijking,

Mechelen, Kluwer, 2007, 101.

80

codex. Elk artikel is voorzien van commentaar en wordt verduidelijkt aan de hand van

sprekende voorbeelden en hypothetische casussen.245

De UNIDROIT Principles zijn in 2004

aangepast246

. Deze nieuwe versie heeft de oorspronkelijke versie van 1994 niet zo zeer

gewijzigd. Het doel van de nieuwe versie was eerder om enkele nieuwe onderwerpen van

internationale juridische en zakelijke context toe te voegen. Vijf nieuwe hoofdstukken werden

opgenomen.

Naar vorm en inhoud zijn de UNIDROIT Principles vergelijkbaar met de Principles of

European Contract Law, hieronder beschreven. In internationale verhoudingen en bij de

interpretatie van het Weens Koopverdrag gaan de UNIDROIT Principles en de Principles of

European Contract Law een steeds belangrijkere rol spelen247

.

5.2. Het toepassingsgebied van de UNIDROIT Principles

De UNIDROIT Principles stellen algemene regels voorop om een evenwicht te vinden in de

verscheidene belangen in internationale handelscontracten. De Preambule bepaalt wanneer de

Principles van toepassing kunnen zijn. Logischerwijze zullen zij toegepast worden van zodra

contractspartijen dit expliciet overeengekomen zijn. Maar de Principles zullen ook gelden

wanneer de contractspartijen overeengekomen zijn dat de overeenkomst zal geregeld worden

door regelen van algemeen recht, zoals bijvoorbeeld de lex mercatoria, of wanneer de

contractpartijen geen enkel recht van toepassing hebben verklaard. Tevens kunnen deze

principes worden gehanteerd voor het interpreteren of het aanvullen van internationale of

nationale rechtsregels. 248

De Principles zijn in het algemeen van aanvullend recht, zodat zij

expliciet of impliciet mogen worden uitgesloten of gewijzigd249

.

245


Mechelen, Kluwer, 2007, 101. 246

Voor de volledige versie:

http://www.unidroit.org/english/principles/contracts/principles2004/integralversionprinciples2004-e.pdf 247

M.L. HENDRIKSE, Algemene voorwaarden, Deventer, Kluwer, 2006, 43. De auteur duidt hier als voorbeeld

een arrest van het Nederlandse Gerechtshof aan, waarin het Gerechtshof voor een vraag van uitlegging van het

Weens Koopverdrag te rade gaat bij de PECL en de UNIDROIT Principles of International Commercial

Contracts (Gerechtshof ‟s-Hertogenbosch 16 oktober 2002, NIPR 2003, nr. 192). 248

UNIDROIT, Unidroit Principles of International Commercial Contracts 2004, Rome, International Institute for

the Unification of Private Law, 2004, Preambule, 1. 249

M.A. LOTH, Dwingend en aanvullend recht, Deventer, Kluwer, 2009, 22.

81

Zo vult zij de leemtes aan van het Weens Koopverdrag, zoals onder meer door de begrippen

van dwaling250

, bedrog251

, gewijzigde omstandigheden van de contractuele verplichting252

te

definiëren en bovendien is haar toepassingsgebied ruimer dan deze van het Weens

Koopverdrag, aangezien zij niet enkel toepasselijk is op koopovereenkomsten, maar ook op

dienstenovereenkomsten.253

5.3. Anticipatory non-performance

Ook de UNIDROIT Principles hebben een bepaling die de anticipatory breach of contract

regelt.

Artikel 7.3.3. van de UNIDROIT beginselen bepaalt:

“ Where prior to the date for performance by one of the parties it is clear that there will be a

fundamental non-performance by that party, the other party may terminate the contract.”

De bijgevoegde commentaar254

bij dit artikel verklaart dat artikel 7.3.3. het beginsel vestigt

dat een verwachte niet-uitvoering dient gelijk te worden gesteld met een niet-uitvoering die

zich zou hebben voorgedaan op het tijdstip waarop de prestaties zouden worden uitgevoerd.

Het is een vereiste dat het duidelijk is dat er een niet-uitvoering zal plaatsvinden. Enkel een

vermoeden is onvoldoende. Bovendien is het noodzakelijk dat de niet-uitvoering van

fundamenteel belang is voor de overeenkomst en dat de partij die de uitvoering zou ontvangen

een opzegging dient te geven. Een partij kan aanduiden dat zij niet meer zal uitvoeren, maar

ook de omstandigheden kunnen dit aangeven.

Er is tevens een illustratie bij het artikel gevoegd.

“A heeft een overeenkomst met B om een lading olie te leveren in Montreal op 3

februari. Op 25 januari is A echter nog steeds op 2000km van Montreal. Aan de

250

Art. 3.4 tot en met 3.6 UNIDROIT 251

Art. 3.8 UNIDROIT 252

Art. 6.2.1 tot en met 6.2.3 UNIDROIT 253

I. CARR, P. STONE, International trade Law, Londen, Routledge Cavendish, 2005, 95. 254


the Unification of Private Law, 2004, 225.

82

snelheid die hij met zijn voertuig maakt, valt duidelijk te blijken dat A onmogelijk

tijdig bij B kan zijn, hij zou ten vroegste aankomen op 8 februari. Indien de tijd een

essentieel element van deze overeenkomst is en een aanzienlijke vertraging te

verwachten is, kan B het contract beëindigen voor 3 februari.”

5.4 Anticipatory non-performance en ontbinding in de UNIDROIT

Principles

De ontbindingsregeling in de UNIDROIT Principles vinden we terug in Hoofdstuk 7, “non-

performance”.

Artikel 7.1.1. UNIDROIT Principles bepaalt dat niet-nakoming de tekortkoming is van een

partij om haar verbintenissen uit te voeren. Deze tekortkoming omvat ook de gebrekkige

nakoming en de laattijdige nakoming. Tevens zal de tekortkoming geen rekening houden met

de toerekenbaarheid.

Artikel 7.3.1. UNIDROIT Principles bepaalt het recht op ontbinding.

“(1) A party may terminate the contract where the failure of the other party to perform

an obligation under the contract amounts to a fundamental non-performance.

(2) In determining whether a failure to perform an obligation amounts to a fundamental

non-performance regard shall be had, in particular, to whether

(a) the non-performance substantially deprives the aggrieved party of what it was

entitled to expect under the contract unless the other party did not foresee and

could not reasonably have foreseen such result;

(b) strict compliance with the obligation which has not been performed is of

essence under the contract;

(c) the non-performance is intentional or reckless;

(d) the non-performance gives the aggrieved party reason to believe that it cannot

rely on the other party’s future performance;

(e) the non-performing party will suffer disproportionate loss as a result of the

83

preparation or performance if the contract is terminated.

(3)In the case of delay the aggrieved party may also terminate the contract if the other

party fails to perform before the time allowed it under Article 7.1.5 has expired.”

De commentaar bij dit artikel illustreert dat de toerekeningsvatbaarheid niet noodzakelijk is

om het recht op ontbinding te doen ontstaan255

, net zoals in Nederland en onder toepassing

van het Weens Koopverdrag. Ook kan een contractspartij de ontbinding slechts inroepen

wanneer de tekortkoming fundamenteel is, dat wil zeggen dat ze niet slechts van

ondergeschikt belang mag zijn. Het tweede lid van artikel 7.3.1. maakt een aantal opsomming

naargelang waarvan de al dan niet fundamentele aard van een niet-nakoming kan beoordeeld

worden. De reden die aan de oorsprong van deze bepaling ligt is een afweging in belangen

van de schuldeiser en de schuldenaar. 256

Net zoals in het Weens Koopverdrag verloopt de ontbinding via een kennisgeving van de

benadeelde partij aan de tekortkomende wederpartij. De kennisgeving moet binnen redelijke

termijn gebeuren. Deze kennisgeving kan in iedere gepaste vorm worden overgebracht, er is

hier geen schriftelijke verklaring voor vereist. Wat betreft de wijze van ontbinding eisen de

UNIDROIT Principles niet de gerechtelijke tussenkomst. De ontbinding heeft hier geen

terugwerkende kracht, net zoals in het Weens Koopverdrag en in het Nieuw Nederlands

Burgerlijk Wetboek werd bepaald. De partijen worden wederzijds van hun verplichtingen

ontheven, maar enkel voor de toekomst en niet voor het verleden. De prestaties die zijn

verricht moeten worden ongedaan gemaakt na de ontbinding, ex. art. 7.3.6 UNIDROIT

Principles. Ook dit is conform met het Weens Koopverdrag en het Nieuw Nederlands

Burgerlijk Wetboek.

Bijvoorbeeld: A verkoopt aan B een gouden horloge voor €2000. B betaalt deze

horloge echter niet na de levering. A kan de horloge terugvorderen.

255


the Unification of Private Law, 2004, 183. Dit is gelijkaardig aan het Nederlandse recht, het Weens Koopverdrag

en het PECL. 256

HARTKAMP, A.S. en SIEBURGH, C.H., Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands


571.

84

Artikel 7.3.6, lid 2 bepaalt dan weer dat er geen verplichting tot ongedaanmaking bestaat voor

de prestaties voor de ontbinding zover de nakoming zich over een bepaalde termijn heeft

uitgestrekt en de overeenkomst deelbaar is.

Bijvoorbeeld: B onderhoudt wekelijks de tuin van A. Ze hebben een overeenkomst

afgesloten met een duur van drie jaar. Na één jaar deze wekelijkse prestatie geleverd

te hebben wordt B ziek en kan hij de overeenkomst niet meer naleven. Het contract

wordt ontbonden. A had wel al betaald voor het tweede jaar. Dit geld kan A

terugvorderen, maar niet het betaalde geld voor het eerste jaar waarin de wekelijkse

prestatie geleverd werd.

5.5. Anticipatory non-performance en exceptio timoris in de

UNIDROIT Principles

De exceptio non adimpleti contractus is opgenomen onder artikel 7.1.3. UNIDROIT

Principles. Deze bepaling omvat dat indien partijen tot gelijktijdige uitvoering gehouden zijn,

iedere partij de nakoming van haar verbintenis kan opschorten tot de wederpartij nakoming

biedt. Het tweede lid van artikel 7.1.3. UNIDROIT Principles bepaalt dat indien partijen niet

tot gelijktijdige uitvoering gehouden zijn, de partij die later moet nakomen bevoegd is de

nakoming van haar verbintenis op te schorten tot de wederpartij haar verbintenissen is

nagekomen. De commentaar van dit artikel257

verwijst naar artikel 6.1.4. UNIDROIT

Principles dat de volgorde van uitvoering bepaalt. In wederkerige overeenkomsten waarbij

beide partijen verplichtingen bevatten jegens de andere ontstaat de complexe vraag wie als

eerste moet uitvoeren. Artikel 6.1.4. onderschrijft twee belangrijke principes, maar erkent

tevens dat in beide gevallen de omstandigheden anders kunnen uitwijzen. Er wordt namelijk

een onderscheid gemaakt tussen gevallen waarin de prestaties gelijktijdig kunnen

plaatsvinden, en gevallen waarin de ene partij voor de andere zal moeten presteren. Het doel

van dit artikel is eerder om de aandacht van de partijen te vestigen op het probleem van de

257



85

volgorde van de prestaties, en hen waar nodig te stimuleren om de nodige clausules

hieromtrent te stipuleren.258

De onzekerheidsexceptie kan teruggevonden worden in artikel 7.3.4. UNIDROIT Principles:

“A party who reasonably believes that there will be a fundamental non-performance

by the other party may demand adequate assurance of due performance and may

meanwhile withhold its own performance. Where this assurance is not provided within

a reasonable time the party demanding it may terminate the contract.”

Dit artikel bepaalt dat een partij die gegronde redenen heeft om te geloven dat de wederpartij

haar verplichtingen niet zal nakomen, de uitvoering van haar eigen verbintenis kan opschorten

en voldoende zekerheid kan vragen aan de wederpartij. Kan die zekerheid niet geleverd

worden, dan heeft de benadeelde partij het recht om de overeenkomst te ontbinden. Partijen

die geen beroep kunnen doen op de anticipatory breach omdat zij niet voldoen aan de

vereisten hiervan259

, kunnen steeds terugvallen op artikel 7.3.4. waarvan de rechtsgevolgen

minder verstrekkend zijn. De inhoud van deze zekerheid zal afhangen van de situatie, in

sommige situaties volstaat het namelijk dat er een loutere verklaring wordt afgelegd, in andere

situaties zal een derde de garantie tot nakoming moeten bieden260

.

In de bijgevoegde commentaar van dit artikel261

staat een treffende illustratie van deze

onzekerheidsexceptie beschreven:

A, een jachtbouwer met slechts één ligplaats, belooft aan B een jacht te bouwen en

deze te leveren voor 1 mei. Kort daarna verneemt B van C dat A aan C ook had

beloofd een jacht te bouwen tijdens diezelfde periode. B heeft het recht om aan A

bijkomende zekerheden te vragen dat het jacht op tijd zal geleverd worden. A zal dan

een verklaring moeten afleggen hoe hij voornemens is het contract tijdig na te komen.

258 UNIDROIT, Unidroit Principles of International Commercial Contracts 2004, Rome, International Institute for

the Unification of Private Law, 2004, 118. 259 Bijvoorbeeld omdat er nog steeds een mogelijkheid bestaat dat er toch zal overgegaan worden tot uitvoering van de verbintenissen. 260 UNIDROIT, Unidroit Principles of International Commercial Contracts 2004, Rome, International Institute for

the Unification of Private Law, 2004, 188. 261 UNIDROIT, Unidroit Principles of International Commercial Contracts 2004, Rome, International Institute for


86

5.6. Een voorbeeld uit de praktijk.

5.6.1. High Court of Australia, 13 december 2007262

Koompahtoo, een plaatselijke Aboriginal Land Council, en Sanpine Pty Limited hadden een

joint-venture overeenkomst afgesloten voor de ontwikkeling en verkoop van een groot gebied

in de buurt van Sydney. Koompathoo zou financieren terwijl Sanpine het project zou beheren.

Maar het project ging zelf nooit in de eerste fase. Koompathoo stelde een onderzoeker aan.

Deze heeft op grond van tal van overtredingen van Sanpine‟s verplichtingen de overeenkomst

ontbonden. Sanpine voert echter aan dat deze ontbinding ongeldig is. Het Supreme Court

bevestigde de beslissingen van beide instanties van het Supreme Court of New South Wales,

die in het voordeel van Koompathee hebben geoordeeld. Echter, de lagere rechtbank had

geoordeeld dat Koompathee het recht had om de overeenkomst te ontbinden op grond van het

niet-nakomen van niet-essentiële onderdelen van het contract, die toch de kern van het

contract raakten. Het Hof oordeelde dat het onderscheid tussen niet-essentiële en essentiële

onderdelen van een contract niet werd opgenomen in de Australische wetgeving. Dergelijk

onderscheid werd niet aanvaard in andere Common Law-landen zoals de Verenigde Staten

van Amerika, maar tevens is het niet opgenomen in het CISG of het UNIDROIT. Volgens het

Hof is de juiste verklaring in dit verband dat een recht om de overeenkomst te beëindigen

slechts ontstaat met betrekking tot hetzij de schending van een essentieel onderdeel, hetzij de

schending van een niet-essentieel onderdeel dat substantiële verliezen veroorzaakt.

6. Principles of European Contract Law

6.1. Inleiding

De „Commission on European Contract Law‟, ook wel de Lando-commissie genoemd naar

haar voorzitter Ole Lando, een Deense hoogleraar, is het resultaat van een particulier

initiatief. Lando was van mening dat het internationaal privaatrecht onvoldoende

rechtszekerheid bood voor het houden van een Europese interne markt. Door het

262

High Court of Australia 13 december 2007, www.unilex.info (geraadpleegd op 26 april 2010).


87

harmoniseren van het Europese verbintenissenrecht zou de transnationale handel kunnen

bevorderd worden263

.

De PECL is door de Commissie voor het Europees verbintenissenrecht opgesteld voor

meerdere doeleinden. De Commissie benadrukte dat de PECL moet worden beschouwd als

een gemeenschappelijke kern van het Europees verbintenissenrecht. Zowel de vorm als de

inhoud is geïnspireerd door de American Restatements of the Law and the Uniform

Commercial Code en door de UNIDROIT principes. 264

De Lando Commissie heeft ook nog

een ander doel voor ogen. Zij hoopt namelijk dat de Principles ooit kunnen gelden als een

formele wet, bij voorkeur als een Europese Code van Contracten.265

De Lando Commissie

tracht uniformiteit te brengen in het Europese verbintenissenrecht. Uniform recht zou

namelijk de internationale handel ten goede komen. Zowel binnen als buiten Europa bestaat er

een groeiende erkenning voor de nood aan harmonisatieregels om de verschillen tussen de

verschillende nationale rechtsstelsels te elimineren266

. De Lando Commissie bestaat uit vele

juristen, voornamelijk professoren en praktiserende advocaten267

, uit alle lidstaten van de

Europese Unie. Ze hebben de werkzaamheden in 1995 (deel I), in 1999 (deel II) en in 2003

(deel III) afgerond.

Hoewel de PECL als voornaamste doel de uniformiteit van de privaatrechtelijke regels voor

ogen heeft, is zij niet enkel bedoeld om te dienen als basis voor een toekomstige wetgeving.

De PECL heeft namelijk tevens als doel om gebruikt te worden door contractpartijen in het

Europa van het heden. De incorporatie van de PECL door de partijen in een overeenkomst is

één mogelijkheid. In principe zijn de partijen vrij om de PECL te integreren in hun contract,

dit is een onderdeel van de contractsvrijheid. Dit kan nuttig zijn voor partijen die wensen

gebruik te maken van een neutrale set van contractsclausules zonder tijdrovende

263

O. LANDO EN H. BEALE (eds.), Principles of European Contract Law, Parts I and II Combined and Revised,

Den Haag, 2000, p. xxi 264

M.W. HESSELINK en G.J.P. DE VRIES, Principles of European Contract Law. Preadviezen Vereniging voor

Burgerlijk Recht, Deventer, 2001, 12. 265


Den Haag, 2000, p. xxiii. 266


Den Haag, 2000, p. xxi. 267


Den Haag, 2000, p. Xiii

88

onderhandelingen.268

De PECL zijn echte Europeesrechtelijke regels en zijn zodoende beter

aangepast aan internationale situaties. Het grootste probleem blijft echter dat de PECL geen

wet in de formele zin van het woord is. Ze zijn niet vastgesteld door enig openbaar gezag,

noch zijn ze democratisch gerechtvaardigd op een andere manier.

De PECL onderscheiden zich van de UNIDROIT Principles doordat zij niet enkel geënt zijn

op commerciële overeenkomsten. Ook verwijst de PECL in hun commentaar, in tegenstelling

tot de UNIDROIT Principles, wel naar het recht van internationale staten. De bedoeling is dan

ook dat ze louter gelden voor nationale aangelegenheden269

.

6.2. Het toepassingsgebied van PECL

De PECL kunnen door partijen in hun overeenkomst worden opgenomen270

, dan wel door de

rechter of arbiter op de overeenkomst worden toegepast271

. Partijen kunnen overeenkomen dat

de PECL worden toegepast indien op hun overeenkomst “algemene rechtsbeginsel”, de “lex

mercatoria” of dergelijke van toepassing zijn, of indien zij geen rechtsstelsel noch rechtsregels

hebben gekozen272

. De beginselen kunnen een oplossing bieden voor vragen waarvoor het

toepasselijke rechtsstelsel of de toepasselijke rechtsregels deze niet bieden273

.

De verhouding tot nationale regels van dwingend recht wordt geregeld door artikel 1:103

PECL. Wanneer het toepasselijke recht dat mogelijk maakt mogen partijen op hun

overeenkomst de PECL van toepassing verklaren, dat pretendeert dat nationale

dwingendrechtelijke bepalingen niet van toepassing zijn (lid 1). Niettemin moet een rechter of

arbiter ingevolge lid 2 toepassing geven aan die nationale bepalingen die dwingend zijn

ongeacht het toepasselijke recht.274

268

M.W. HESSELINK en G.J.P. DE VRIES, Principles of European Contract Law. Preadviezen Vereniging voor

Burgerlijk Recht, Deventer, 2001, 24. 269


Mechelen, Kluwer, 2007, 101. 270

Art. 1:101 lid 2 PECL . 271


Den Haag, 2000, p. xxix. 272

Art. 1:101 lid 3 PECL. 273

Art. 1:101 lid 4 PECL. 274

M.A. LOTH, Dwingend en aanvullend recht, Kluwer, Deventer, 2009, 21.

89

6.3. Anticipatory breach in de PECL: analyse van artikel 9:304

6.3.1. Inleiding

Ook het PECL bevat een bepaling die het ontbindingsrecht openstelt voor de toekomstige

niet-nakoming. Artikel 9:304 van de Principles of European Contract Law bepaalt:

“Where prior to the time for performance by a party it is clear that there will be a

fundamental non performance by it, the other party may terminate the contract.”

Hieronder worden de verschillende voorwaarden besproken.

6.3.2. Voorwaarden

i. De voorzienbare niet-nakoming is gelijk aan de effectieve niet-nakoming

Dit artikel geeft de benadeelde partij de mogelijkheid om het contract te beëindigen wegens

voorzienbare niet-nakoming. Dit wil zeggen dat de wanprestatie nog niet heeft plaats

gevonden maar er moet sprake zijn van een duidelijke onwil of onmogelijkheid om de

prestatie(s) uit te voeren, waarbij de niet-nakoming van fundamentele aard is. Het recht om

een contract te beëindigen omwille van een voorzienbare niet-nakoming berust op de

gedachte dat er van een contractpartij redelijkerwijze niet kan worden verwacht dat zij

gebonden zal blijven eenmaal er reeds is duidelijk geworden dat de wederpartij niet kan of zal

optreden op de vervaldag.275

Het gevolg van de invoering van dit artikel is dat de

voorzienbare niet-uitvoering gelijk wordt gesteld met de effectieve niet-uitvoering.

De commentaar bij deze eerste voorwaarde van artikel 9:304 PECL illustreert deze

voorwaarde aan de hand van een voorbeeld276

:

“In januari sluit B een overeenkomst om een huis te bouwen voor O. Hij moet de

werken aanvangen op 1 mei. In april vertelt B aan O dat omwille van problemen op

het werk, hij niet in de mogelijkheid zal zijn om het contract uit te voeren. O kan het

contract beëindigen.”

275

O. LANDO en H. BEALE, Principles of European Contract Law. Parts I and II combined and revised, Den

Haag, Kluwer Law International, 2003, 417. 276


Haag, Kluwer Law International, 2003, 417.

90

ii. Het onderdeel van de verbintenis dat dreigt niet uitgevoerd te worden is fundamenteel

Beëindiging op grond van dit artikel is enkel toegestaan wanneer de prestatie die met niet-

uitvoering wordt bedreigd van die aard is dat de niet-uitvoering de schuldeiser het recht zou

geven om de overeenkomst te ontbinden. Dit geldt ook voor een dreigende vertraging in

uitvoering. Als een partij aangeeft dat zij zal uitvoeren, maar dat deze uitvoering later dan

overeengekomen zal gebeuren, dan betekent dit niet dat er onmiddellijk aanspraak zal kunnen

worden gemaakt op dit artikel. Enkel wanneer het moment van uitvoering zodanig essentieel

is voor de uitvoering van het contract dat zij als fundamenteel wordt beschouwd.277

Ook deze voorwaarde wordt in de commentaar door twee voorbeelden geïllustreerd278

:

B zal het huis bouwen volgens de ontwerpen van O. B vertelt O dat het dubbel glas dat

O wilt niet langer beschikbaar is, maar dat hij bij een andere bevoorrader kan gaan

met bijna identiek dubbel glas. Deze faling om het originele dubbel glas te gebruiken,

zal in deze omstandigheden geen fundamentele niet-uitvoering zijn. Dus O kan het

contract niet beëindigen.

In januari sluit S een contract met B om goederen te leveren op 1 maart. In februari

vertelt S aan B dat de levering enkele dagen te laat zal zijn. B kan dit behandelen als

een voorzienbare niet-uitvoering als de leveringstijd fundamenteel en essentieel is.

iii. De onmogelijkheid of de onwil om uit te voeren is manifest

De onmogelijkheid om uit te voeren door een partij, of de onwil van een partij moet duidelijk

vaststaan alvorens er een beroep kan worden gedaan op artikel 9:304 PECL. Indien het gedrag

van deze partij enkel leidt tot twijfel omtrent de mogelijkheid of de bereidheid om uit te

voeren, moet de contractpartij zekerheid verschaffen onder artikel 8:105 PECL. Dit wordt

behandeld in het hoofdstuk van de exceptio timoris.

277




Haag, Kluwer Law International, 2003, 417.

91

iv. De remedies van de anticipatory breach zijn dezelfde als deze van de ontbinding

Impliciet is het in artikel 9:304 PECL vervat dat een partij die een contract beëindigd omwille

van voorzienbare niet-uitvoering dezelfde rechten bevat als bij de beëindiging van een

effectieve niet-uitvoering. Daarom kan deze partij ook aanspraak maken op alle remedies,

inclusief de schadevergoedingen. 279

v. De opzeggingstermijn

De partij die geconfronteerd wordt met een voorzienbare niet-uitvoering mag het contract

beëindigen op elk ogenblik van zodra het duidelijk is dat er een fundamentele niet-uitvoering

zal plaatsvinden door de andere partij.280

6.4. Anticipatory breach en ontbinding in PECL

In de PECL wordt een onderscheid gemaakt tussen een ernstige tekortkoming, d.i. de

fundamental breach, en een eerder reguliere tekortkoming. Bij een fundamental breach staan

er meer rechtsmiddelen ter beschikking van de crediteur. De schuldeiser kan zo indien hij een

gegronde vrees heeft dat de wederpartij zich schuldig zal maken aan een fundamental breach

de onzekerheidsexceptie inroepen en een zekerheid inzake de nakoming eisen.281

Maar het

allerbelangrijkste van dit onderscheid tussen een fundamental breach en een minder zware

tekortkoming, is dat enkel bij de fundamental breach de ontbinding van de overeenkomst

gerechtvaardigd is.282

De uitlegging van het begrip “wezenlijke tekortkoming” is terug te vinden in artikel 8:103

PECL. Er is sprake van een wezenlijke tekortkoming wanneer partijen zelf overeengekomen

zijn dat een strikte nakoming vereist is, of wanneer de niet-nakoming de benadeelde partij

hetgene ontneemt waar hij recht op had ingevolge het contract (tenzij de debiteur dit niet had

279





J.M. SMITS en P.L.P. MEISER, “Niet-nakoming in de Principles of European Contract Law en in het

Nederlandse recht”, NTBR, 2000, 476-482. 282

Dit onderscheid is overigens ook opgenomen in het Weens Koopverdrag.

92

kunnen voorzien), of tenslotte wanneer de niet-nakoming opzettelijk verricht werd door de

debiteur en de crediteur aldus niet meer kan vertrouwen op toekomstige nakoming.

In verband met de ongedaanmaking van de prestaties die verricht zijn voor de ontbinding,

wijkt het PECL af van de voorgaand onderzochte rechtsstelsels. Artikel 9:305 lid 1 PECL

bepaalt dat de ontbinding geen afbreuk doet aan de rechten en verplichtingen die reeds

behaald zijn op het moment van beëindiging. Met andere woorden, er ontstaat geen

ongedaanmakingsverbintenis.

6.5. Anticipatory breach en exceptio timoris in PECL

De onzekerheidsexceptie zit vervat in artikel 8:105 PECL:

“(1) A party who reasonably believes that there will be a fundamental non-performance by the

other party may demand adequate assurance of due performance and meanwhile may

withhold performance of its own obligations so long as such reasonable belief continues.

(2) Where this assurance is not provided within a reasonable time, the party demanding it may

terminate the contract if it still reasonably believes that there will be a fundamental non-

performance by the other party and gives notice of termination without delay.”

Deze bepaling lijkt op artikel 7.3.4 UNIDROIT Principles, doch zijn er twee merkbare

verschillen, nl. de twee zinnen: “so long as such reasonable belief continues” in het eerste lid

van artikel 8:105 PECL, en “if it still reasonably believes that there will be a fundamental non

performance by the other party and gives notice of termination with delay” in het tweede lid.

De nadruk wordt hier gelegd op het feit dat er sprake moet zijn van twijfels in verband met de

mogelijke niet-nakoming van de medecontractant.

Het grote onderscheid in deze onzekerheidsexceptie met de anticipatory breach bepaling

bevindt zich in het feit dat de schuldeiser zich op deze bepaling kan beroepen wanneer er nog

twijfel bestaat omtrent de uitvoering. Is hij helemaal zeker dat de uitvoering niet meer zal

volgen, dan kan hij zich beroepen op artikel 9:304 PECL, maar zolang er nog enige twijfel

heerst zal hij zich moeten beperken tot art. 8:105 PECL. Pas als de bevestiging dat er nog

nagekomen zal worden, uitblijft, dan kan hij overgaan tot de ontbinding van de overeenkomst.

93

7. België

7.1 De visie van de wetgever

De Belgische wetgever heeft geen notie gegeven van het bestaan van een anticipatory breach

in ons hedendaags rechtsstelsel. Ook de rechtsleer en de rechtspraak behandelen dit begrip

amper.

De problematiek van de voortijdige ontbinding situeert zich onder meer in het hoofdstuk IV

van het Burgerlijk Wetboek. Dit hoofdstuk behandelt de verschillende soorten van

verbintenissen. Een voortijdige ontbinding zou zich kunnen situeren onder afdeling II,

verbintenissen met tijdsbepaling. Enkel wanneer er een specifieke uitvoeringstermijn is

opgenomen, kan zich de situatie voordoen dat er voor deze termijn bepaalde omstandigheden

manifesteren die er eventueel voor kunnen zorgen, of op zijn minst de indruk wekken, dat de

prestatie niet meer geleverd zal worden. De grootste hindernis naar invoering van een

voortijdige ontbinding vindt grondslag in artikel 1186 B.W. Dit artikel bepaalt namelijk dat

hetgeen met tijdsbepaling verschuldigd is, niet geëist kan worden voordat de vervaltijd

verschenen is. Artikel 1186 B.W. moet echter samen met artikel 1185 B.W. gelezen worden.

Dat laatste bepaalt dat de tijdsbepaling verschilt van de voorwaarden hierin, dat zij de

verbintenis niet opschort, maar alleen haar uitvoering uitstelt. Een overeenkomst kan in ons

huidige recht enkel ontbonden worden wanneer de wanprestatie van een opeisbare verbintenis

zich effectief heeft voorgedaan. Een schuldenaar die onder een tijdsbepaling is verbonden, is

slechts verplicht tot het uitvoeren van de prestatie na het verstrijken van de tijdsbepaling.

Voor dat moment verstreken is, is de prestatie niet opeisbaar. Het belang situeert zich hier

wanneer de naleving van de overeenkomst kan worden gevorderd.

Bijvoorbeeld: A verkoopt een wagen aan B op 15 januari. Ze komen overeen dat de

levering van de wagen uiterlijk zal plaatsvinden op 30 juni. A is niet verplicht, maar

wel gerechtigd om voor 30 juni te leveren. Pas vanaf 1 juli is er sprake van een

opeisbare verbintenis.

94

De voortijdige ontbinding zou ook kunnen plaatsvinden wanneer de schuldenaar pas tot

presteren verplicht is nadat de schuldeiser aan zijn prestatieplicht heeft voldaan en de

benodigde tijd daarvoor nog niet verstreken is. Tevens zal ook de verbintenis onder

opschortende voorwaarde aanleiding kunnen geven tot mogelijkheid op een voortijdige

ontbinding.

Indien er zich in België een situatie zou voordoen waarbij een partij in een overeenkomst

reeds voor de uitvoering te kennen geeft dat hij niet zal overgaan tot uitvoering, kan een

Belgische rechter geen sanctie voorzien. Deze kennelijke onwil, die reeds op voorhand werd

aangegeven, is in het Belgische recht niet gelijk aan een effectieve niet-uitvoering. Een

sanctie, zoals onder meer de ontbinding, is bijgevolg onmogelijk.

Toch zijn er enkele wettelijke bepalingen die min of meer deze onredelijke situatie tegemoet

komen. Artikel 1188 B.W. bepaalt immers dat de schuldenaar in geval van faillissement, of

wanneer de zekerheid die hij gesteld had door zijn toedoen heeft verminderd, het voordeel van

de tijdsbepaling niet meer kan inroepen. Dat wil zeggen dat de termijn zal vervallen. Deze

bepaling impliceert de fout van de schuldenaar. Zodoende wordt de vordering onmiddellijk

opeisbaar.

Ook heeft de Belgische wetgever in de artikel 1613 B.W. en 1653 B.W. enkele gevallen

geregeld waarin de schuldenaar die nog niet over een opeisbare schuldvordering beschikt toch

zijn prestaties kan opschorten wanneer op voorhand blijkt dat de tegenpartij zijn

verplichtingen niet zal voldoen. Deze bepalingen zijn een toepassing van de exceptio timoris,

zoals eerder onderzocht.

Deze enkele bepalingen zijn echter niet voldoende wanneer er de schuldeiser een dreigende

niet-nakoming boven het hoofd hangt. In talrijke gevallen kan deze namelijk niets anders

doen dan de uitvoeringsdatum af te wachten.

95

7.2. Toepassen in de huidige sfeer

Ondanks het feit dat de anticipatory breach nog niet ingevoerd is in het Belgische recht,

bestaat er toch een mogelijkheid voor contractspartijen om deze rechtsfiguur te stipuleren in

hun contract. Partijen beschikken namelijk over de vrijheid om te bepalen welke inhoud zij

aan hun overeenkomst willen geven.

Voor het stipuleren van een bepaling die de voortijdige ontbinding regelt, kunnen zij zich

baseren op een aantal gezaghebbende verdragsbepalingen, onder meer de Principles of

European Contract Law283

en de UNIDROIT-principes284

, die beiden hiervoor al behandeld

zijn. Het principe van voortijdige ontbinding is tevens opgenomen in het Weens Koopverdrag.

Ook hierop kunnen partijen zich baseren. Zodoende kan de anticipatory breach of contract

toch uitwerking kennen in ons hedendaags geldende recht. Eén van de klassieke

basisbeginselen van het contractenrecht is de bindende kracht van de overeenkomst. De

grondslag hiervoor is te vinden in artikel 1134, eerste lid B.W. Dankzij deze bepaling zal de

gestipuleerde clausule moeten gehandhaafd worden.

7.3. Anticipatory breach invoeren naar Belgisch recht?

7.3.1. Voor- en nadelen

Er bevindt zich een leemte in ons Belgische recht wat betreft de anticipatory breach. Het is

niet redelijk dat een schuldeiser voor het tijdstip van de opeisbaarheid van zijn overeenkomst,

geen rechtsmiddel heeft, zelfs indien het al vaststaat dat de schuldenaar zijn verbintenis niet

zal nakomen.

De invoering van een anticipatory breach of contract zou de mogelijkheid bieden voor de

schuldeiser om de gevolgen van de niet-nakoming toch voor de opeisbaarheid te kunnen

inroepen van zodra er vaststaat dat er nooit een uitvoering van de overeenkomst zal

plaatsvinden. Men anticipeert op de wanprestatie tegen de bedongen termijn en men loopt ook

met het verhaal van schade daarop vooruit. Hij zou het recht hebben om de overeenkomst te

283 Meer bepaald artikel 9:304 PECL. 284 Meer bepaald artikel 7.3.3 UNIDROIT.

96

ontbinden en een schadevergoeding te vorderen alvorens de verbintenis opeisbaar is

geworden. Tevens verkrijgt hij op deze manier het recht op teruggave van al hetgene reeds

gepresteerd is zonder de uitvoeringsdatum te moeten afwachten. Bij dergelijk snel optreden is

het recht van teruggave ook meer gewaarborgd. Hoe sneller men reageert, hoe meer zekerheid

men zal hebben dat de geleverde goederen nog in handen van de schuldenaar zullen zijn.

Het zou voor de hand liggend moeten zijn dat eenmaal het duidelijk blijkt dat een schuldenaar

zijn verbintenis niet zal nakomen de schuldeiser de overeenkomst kan ontbinden. Er is

namelijk sprake van een ernstige vertrouwensbreuk die ontstaan is. De anticipatory breach of

contract is een oplossing die beantwoordt aan de noden van het dagelijks leven. Door middel

van het hanteren van deze leer kan men op een snelle en efficiënte manier de overeenkomst

beëindigen.

Toch is het doel van de anticipatory breach niet enkel beperkt tot de mogelijkheid om de

gevolgen van niet-nakoming in te roepen. Het grootste nut van deze rechtsfiguur bevindt zich

in het feit dat de contractspartij zijn contractsvrijheid terug krijgt. Hij kan contracteren met

een derde partij, zonder dat hij door zijn oorspronkelijke medecontractant tot nakoming kan

gedwongen worden.

Het is van belang dat diegene die schade lijdt, de schade zoveel mogelijk tracht te beperken.

Maar de grote vraag is hoe het mogelijk is zijn reeds gekende schade te beperken indien de

schuldeiser moet afwachten tot op het moment dat de verbintenis opeisbaar is geworden. De

schadebeperkingsplicht houdt in dat het nalaten van de benadeelde om passende maatregelen

te treffen ter beperking of ter voorkoming van de (eigen) schade een schuldig verzuim

uitmaakt, waardoor hij met betrekking tot die schade zijn aanspraak op de vergoeding verliest.

De inactiviteit van de benadeelde mag niet strijdig zijn met wat men van een normaal,

zorgvuldige persoon mag verwachten.285

Moet een schuldeiser die weet dat de toekomstige

uitvoering nooit zal plaats vinden reeds handelingen stellen om de schade te beperken? In dat

opzicht zou de invoering van anticipatory breach-bepaling niet onredelijk zijn. Zijn

toekomstige schade kan namelijk het meest doeltreffend beperkt worden wanneer de

285

Brussel, (1e k.) 3 december 2001, RW 2004-05, 629.

97

overeenkomst tijdig ontbonden wordt zodat hij nog de vrijheid heeft om eventueel met een

derde te contracteren.

De leer van de anticipatory breach houdt ook nog steeds optie open voor de schuldeiser om de

uitvoering af te wachten. Hij zal ten allen tijde de keuze hebben om de ontbinding te eisen, of

het moment van opeisbaarheid af te wachten. Hij wordt geenszins verplicht om die ontbinding

te vorderen.

Toch zal men bedachtzaam moeten zijn bij het inroepen van het recht op vroegtijdige

ontbinding. De vraag is wanneer er de facto en de iure sprake is van een anticipatory breach

of contract. Michèle VANWIJCK-ALEXANDRE heeft in haar proefschrift drie interessante

hypotheses vooropgesteld286

. De eerste hypothese omvat dat de schuldenaar uitdrukkelijk of

impliciet, door zijn gedragingen, verklaart niet meer te zullen uitvoeren. Hij ontkent het

bestaan of de geldigheid van de overeenkomst, of hij ontkent de huidige interpretatie want hij

wou de overeenkomst op een wijze uitvoeren dan overeengekomen is. De tweede hypothese

bepaalt dat het toekomstige de niet-nakoming te wijten is aan de roekeloosheid,

onachtzaamheid, onzorgvuldigheid van de schuldenaar, zonder dat hij zijn toekomstige

verplichtingen wou verbreken. De derde en laatste hypothese omvat dat de toekomstige niet-

uitvoering te wijten zal zijn aan omstandigheden, die niet rechtstreeks de fout van de debiteur

uitmaken, maar ook niet beantwoorden aan het begrip van overmacht287

. Het absolute doel

van de anticipatory breach of contract is het beschermen van de schuldeiser. Deze behoefte

bestaat in al deze hypotheses. VANWIJCK-ALEXANDRE meent dat de leer van de

anticipatory breach deze drie hypotheses moet omvatten.288

Ook zal men achtzaam moeten zijn op de waarschijnlijkheid van de niet-uitvoering. Men kan

immers voor de uitvoeringstermijn niet altijd met absolute zekerheid zeggen of de wederpartij

al dan niet haar verplichtingen zal nakomen. Een anticipatory breach is namelijk een

286

M. VANWIJCK-ALEXANDRE, Aspects nouveaux de la protection du créancier à terme: les droits belge et

français face à l’anticipatory breach de la common law, in Collection scientifique de la Faculté de droit de

l’Université de Liège, Luik, Université de Liège. Faculté de droit, 1982, p. 466. 287

Bijvoorbeeld: als de datum van uitvoering van essentieel belang is, en door een vertraging (bv. Het te laat

leveren van een machine, een fout van een onderaannemer,…) kan hij de levering niet tijdig meer halen. 288



l’Université de Liège, Luik, Université de Liège. Faculté de droit, 1982, p.466.

98

toekomstige bescherming. Welke graad van waarschijnlijkheid zal men hier moeten hanteren

vooraleer men er beroep op kan doen? Het is niet de bedoeling dat partijen zich door middel

van deze bepaling gemakkelijk kunnen bevrijden van een contractuele overeenkomst. Indien

men zich onterecht beroept op de anticipatory breach, in die mate dat het naderhand duidelijk

blijkt dat de schuldenaar toch zijn verbintenissen zou zijn nagekomen, kan men zich

blootstellen aan sancties. Daarom is het van belang dat de onwil van de schuldenaar zich

duidelijk manifesteert. Dit probleem is nochtans makkelijk te verhelpen. Door het invoeren

van een onzekerheidsexceptie kan de schuldeiser die toch twijfelt over die eventuele niet-

uitvoering ook enkele andere, veiligere actiemiddelen genieten.

Men moet de schuldenaar een kans geven om van mening te veranderen. Dit zou men

eventueel kunnen oplossen met het verplicht invoeren van een aanmaning. Is men overtuigd

dat de schuldenaar niet zal uitvoeren, dan kan men deze nog een laatste keer aanmanen.

Zodoende wijst men de schuldenaar ook op de rechtsgevolgen van zijn beslissing. Wilt de

schuldenaar dan toch nog uitvoeren, dan kan hij een zekerheid, door middel van een

verklaring, waarborgen. Indien hij niet reageert op deze aanmaning, kan men ervan uitgaan

dat zijn onwil om uit te voeren vaststaat.

Een ander mogelijk nadeel is de moeilijkheid waar men zal op stoten bij het beoordelen van

de potentiële schade die geleden werd door één der contractspartijen door de voortijdige

ontbinding. Aangezien de overeenkomst nog niet ter uitvoering is gebracht, zal de

bewijsvoering van deze eventueel toekomstige schade zeker op enkele problemen stuiten. Het

is desondanks wel mogelijk dat er reeds voorbereidende handelingen werden getroffen, die

dan uiteraard wel vergoed zullen worden. Toch moet er hierop gewezen worden dat dit geen

extra moeilijkheid in ons huidig wettelijk stelsel mag opleveren. Het zou niet enkel in de leer

van de anticipatory breach of contract zijn dat de rechter toekomstige schade moet ramen.

7.3.2. Contractuele sfeer of een wetgevend kader?

Momenteel is een wetgevend kader nog niet vervaardigd en het ziet er niet naar uit dat dit in

de nabije toekomst zal gebeuren, aangezien rechtspraak en rechtsleer de discussie nog niet

aangevat hebben. Indien contractspartijen heden ten dage van deze rechtsfiguur gebruik

99

willen maken zullen zij dit contractueel moeten stipuleren. Men kan ook in de overeenkomst

gebruik maken van de principes van het PECL, UNIDROIT of het Weens Koopverdrag, zoals

reeds eerder besproken.

7.3.3. Een grondslag voor de anticipatory breach of contract

Indien de wetgever in de toekomst een wettelijk kader wilt construeren voor de anticipatory

breach of contract, kan men in volgende bepalingen reeds een juridische grondslag ter staving

van dergelijke juridische constructie terugvinden.

Ook al is de uitvoeringsdatum op een later tijdstip gepland, toch zal men rekening moeten

houden met het beginsel van de goede trouw. Dit beginsel is opgenomen in artikel 1134,

derde lid. Aanvankelijk werd deze bepaling uitsluitend als een interpretatieregel gezien. Thans

wordt door de overgrote meerderheid van de rechtspraak en rechtsleer aangenomen dat artikel

1134, derde lid B.W. een gedragsnorm formuleert, die inhoudt dat partijen zich bij de

uitvoering van de overeenkomst naar de eisen van redelijkheid en billijkheid moeten

gedragen.289

Indien men dit artikel strikt zou interpreteren, dan lijkt het alsof de partijen zich

enkel bij de uitvoering van hun overeenkomst te goeder trouw moeten gedragen. Bepaalde

rechtsleer en rechtspraak breidt dit beginsel echter uit naar een algemeen rechtsbeginsel

waarvan de toepassing niet beperkt is.290

Tot op heden heeft het Hof van Cassatie het beginsel

van de goede trouw echter nog niet als algemeen rechtsbeginsel erkend.

Ook Michèle VANWIJCK-ALEXANDRE gooit het in haar proefschrift over deze boeg. Zij is

van mening dat iedere overeenkomst met een latere uitvoeringsdatum ook een impliciete

verbintenis bevat van goede trouw voordat de uitvoering is aangevangen291

.

289

H. BOCKEN, “De goede trouw bij de uitvoering van verbintenissen”, RW 1989-90, 1041; J. BAECK, “Gevolgen

tussen partijen”, in X., Bijzondere Overeenkomsten, Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak

en rechtsleer, IV. Commentaar verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2006, 1 - 111. 290

Luik 9 oktober 1991, JLMB 1992, 446, JT 1992, 130, Pas. 1991, II, 187; Luik 26 september 1996, JLMB

1997, 429, RRD 1997, 11; Vred. St.-Jans-Molenbeek 26 mei 1992, T.Vred. 9 193, 46; G.L. BALLON, „Goede

trouw, redelijkheid en billijkheid en eerlijke handelspraktijken. Kanttekeningen bij en een toepassing van Walter

Van Gervens beschrijving van de goede trouw‟, in X., Liber Amicorum Walter Van Gerven, Deurne, Kluwer,

2000, 120-121; P. VAN OMMESLAGHE, „Les grandes tendances de l‟évolution du droit des obligations

conventionelles lors des trente-cinq dernières années‟, TPR 2001, 364. 291



l’Université de Liège, Luik, Université de Liège. Faculté de droit, 1982, 533.

100

Op grond van de aanvullende werking van de goede trouw kunnen aan partijen bijkomende

verplichtingen worden opgelegd die oorspronkelijk niet in de overeenkomst werden

opgenomen292

. Het Hof van Cassatie heeft deze aanvullende werking van de goede trouw wel

erkend, namelijk voor het eerst in een arrest van 22 juni 1978293

. De aanvullende werking van

de goede trouw vindt mede haar grondslag in artikel 1135 B.W. Dit artikel bepaalt dat

overeenkomsten niet enkel verbinden tot hetgeen uitdrukkelijk bepaald is, maar ook tot alle

gevolgen die door de billijkheid, het gebruik of de wet aan de verbintenis, volgens de aard

ervan, worden toegekend. Dit komt tot uiting in het feit dat partijen steeds de verplichting tot

loyaliteit en samenwerking hebben bij de uitvoering van hun overeenkomst294

. De rechter zal

bij de beoordeling rekening houden met de omstandigheden eigen aan de zaak. Hierbij zal hij

toetsen aan het referentiegedrag van een redelijke en zorgvuldig persoon in dezelfde

omstandigheden geplaatst295

.

Deze verplichting, impliciet behorend aan de verbintenis, is opeisbaar vanaf het sluiten van de

overeenkomst. Zij vloeit voort uit de rechtsband tussen beide contractspartijen die hen bindt,

ook tijdens de termijn, en die aan de schuldeiser het recht verleent om te vertrouwen op de

correcte toekomstige uitvoering van de overeenkomst. Aldus zou eventueel in onze huidige

wetgeving de rechter kunnen oordelen dat een tekortkoming van deze impliciete verbintenis

zwaarwichtig genoeg is om de ontbinding uit te spreken, voornamelijk wanneer de

schuldenaar blijk zal gegeven hebben van kwade trouw296

. Indien men deze lijn zou

doortrekken, kan de overeenkomst ontbonden worden omwille van een wanprestatie op de

impliciete verbintenis.

292

F. BAERT, “De goede trouw bij de uitvoering van overeenkomsten”, RW 1956-57, 500; H. BOCKEN, „De

goede trouw bij de uitvoering van verbintenissen‟, RW 1989-90, 1043; R. KRUITHOF, H. BOCKEN, F. DE LU en B.

DE TEMMERMAN, „Verbintenissen. Overzicht van rechtspraak (1981-1992)‟, TPR 1994, 461-462. 293

Cass. 22 juni 1978, RW 1978-79, 1443. 294

F. VERMANDER, „De interpretatie en aanvulling van een overeenkomst naar Belgisch recht‟, in J. SMITS EN S.

STIJNS, Inhoud en werking van de overeenkomst naar Belgisch en Nederlands recht, Antwerpen, Intersentia,

2005, 41. 295

R. KRUITHOF, H. BOCKEN, F. DE LU EN B. DE TEMMERMAN, „Verbintenissen. Overzicht van rechtspraak

(1981-1992)‟, TPR 1994, nr. 188. 296



l’Université de Liège, Luik, Université de Liège. Faculté de droit, 1982, 517-518.

101

Bij mogelijke invoering van de anticipatory breach-bepaling zal de rechtspraak moeten

beslissen welke invulling zij geven aan dergelijk begrip. Kiezen ze voor een restrictieve of

een extensieve interpretatie? Een extensieve interpretatie zou in het verlengde liggen van het

principe dat de verplichtingen van de schuldenaar breder worden opgevat en ook reeds

uitwerking kunnen vinden in de termijn tussen het sluiten van de overeenkomst en het

verstrijken van de vervaldag. Een restrictieve interpretatie kan daarentegen eventueel

rechtsmisbruik tegengaan, zodoende dat contractspartijen niet al te gemakkelijk hun

overeenkomst kunnen ontbinden.

7.3.4. Rol van de rechter: voorafgaande controle of a posteriori?

Bij een gerechtelijke ontbinding zal de rechter een voorafgaande controle uitvoeren alvorens

over te gaan tot ontbinding van de overeenkomst. Daarentegen zal bij een buitengerechtelijke

ontbinding de uitstelbevoegdheid van de rechter zinloos of zonder voorwerp moeten zijn,

waardoor enkel een controle a posteriori vereist is.

i. Uitstelbevoegdheid

Wanneer de prestatie nog zin heeft voor de schuldeiser mag de rechter de ontbinding

gedurende een zekere termijn uitstellen, op grond van artikel 1184, in fine B.W.. Zodanig

krijgt de schuldenaar een laatste kans om te presteren. De rechter verandert hier de keuze van

de schuldeiser niet, hij stelt enkel zijn beslissing uit. De vraag is of dit bij een anticipatory

breach of contract nog nuttig is. Indien de schuldeiser de schuldenaar heeft aangemaand om

alsnog te verklaren dat hij bereid is zijn verbintenis na te komen en deze aanmaning zonder

gevolg is gebleven, kan men zich afvragen of deze uitstelbevoegdheid überhaupt nog

noodzakelijk is. Tevens zal het nut afhankelijk zijn van de resterende termijn tussen het

instellen van de vordering en het moment van de opeisbaarheid. Indien door het instellen van

de rechtsvordering deze termijn overschreden is, is de vraag nog maar waar deze

uitstelbevoegdheid zich uiteindelijk toe leent bij de anticipatory breach of contract.

ii. Appreciatiebevoegdheid

De appreciatie van de rechter bij een gerechtelijke ontbinding spitst zich toe op de voldoende

ernst van de tekortkoming, op de opportuniteit van de ontbinding en de keuze tussen

102

verscheidene alternatieve sanctiemogelijkheden en tenslotte op de reikwijdte van de

terugwerkende kracht van de ontbinding297

.

De rechter zal bij de buitengerechtelijke ontbinding a posteriori nagaan of de omstandigheden

waarin hijzelf onmiddellijk de ontbinding zou hebben uitgesproken voorhanden waren op het

ogenblik dat de schuldeiser de eenzijdige ontbindingsbeslissing heeft genomen298

. Niet enkel

de schuldenaar kan de rechter aanspreken om een controle a posteriori uit te voeren, maar ook

de schuldeiser kan dit. Hij zal dit dan uiteraard niet doen om zijn ontbindingsbeslissing te

controleren, maar eerder om een bekrachtiging ervan te bekomen in rechte van een

uitvoerbare titel teneinde de door zijn schuldenaar betwiste gevolgen te bereiken die

normalerwijze aan een ontbinding kunnen worden verbonden, met name een bijkomende

schadevergoeding en de wederzijdse restituties299

. Deze a posteriori controle is facultatief.

7.3.5. Aanmaning van de schuldenaar

Het is zeker interessant om naar analogie met het Nederlandse recht, de schuldenaar een

verklaring te laten afleggen die duidelijkheid moet bieden in verband met de bereidheid om

zijn verbintenissen na te komen. De schuldeiser zal hem hiervoor moeten aanmanen. De vraag

kan aldus gesteld worden hoe deze schriftelijke aanmaning moet verlopen. Voorzichtigheid is

hier namelijk geboden. Het zal moeilijk te bewijzen zijn dat een louter schriftelijke

aanmaning de schuldenaar inderdaad bereikt heeft. Hier zou men eventueel kunnen opteren

om een gerechtsdeurwaardersexploot te handhaven, aangezien deze aanmaning toch

belangrijke rechtsgevolgen in werking stelt. Met deze aanmaning stelt men de schuldenaar in

kennis van de verregaande rechtsgevolgen van zijn beslissing, en kan men deze tevens een

bedenktermijn verlenen. De schuldeiser kan hem vervolgens een voldoende, adequate

zekerheid vragen, indien de schuldenaar toch beslist over te gaan tot de uitvoering van zijn

verbintenis. Reageert de schuldenaar niet, dan zou men eventueel kunnen overgaan tot

ontbinding.

297 S. STIJNS, De gerechtelijke en buitengerechtelijke ontbinding van overeenkomsten, Antwerpen, Maklu, 1994, nr. 153. 298 S. STIJNS, De gerechtelijke en buitengerechtelijke ontbinding van overeenkomsten, Antwerpen, Maklu, 1994, nr. 498. 299 S. STIJNS, De gerechtelijke en buitengerechtelijke ontbinding van overeenkomsten, Antwerpen, Maklu, 1994, nr. 495.

103

7.3.6. Gevolgen

Door het invoeren van een “anticipatory breach” bepaling, zal de overeenkomst ontbonden

worden, alvorens de uitvoeringstermijn verstreken is. Deze ontbinding heeft verregaande

gevolgen. Het zal de contractspartijen herstellen in de toestand die zij hadden vooraleer zij de

overeenkomst gesloten hadden. Dit impliceert onder andere een recht op teruggave van al

hetgeen zij gepresteerd hebben. De ontbinding naar Belgisch recht heeft terugwerkende

kracht, in tegendeel tot de ontbinding bij de overige in deze Masterproef onderzochte

rechtsstelsels. De ontbinding in Nederland en onder de Principles of European Contract Law,

UNIDROIT Principles en het Weens Koopverdrag hebben enkel uitwerking ex nunc, dit is

vanaf het ogenblik van ontbinding. De rechtsgevolgen van een terugwerkende ontbinding zijn

zeer verregaand. De ontbonden verbintenissen kunnen noch voor de partijen, noch voor

derden nog uitwerking hebben. De ontbinding doet de op de schuldeiser rustende

verplichtingen vervallen, zodat hij met een derde een nieuwe overeenkomst kan sluiten zonder

dat hij naderhand nog tot nakoming kan worden gehouden. Zeker dit laatste aspect is

interessant voor de gekwelde schuldeiser. Hij hoeft niet meer lijdzaam af te wachten tot de

uitvoeringsdatum is aangebroken, hij kon onmiddellijk de overeenkomst ontbinden en met

een derde een nieuwe overeenkomst aangaan zonder de vrees alsnog aangesproken te worden

tot nakoming van zijn verbintenissen door de oorspronkelijke contractspartij.

Indien één van beide partijen schade heeft geleden, zal deze aanspraak kunnen maken op een

schadevergoeding. De moeilijkheid situeert zich hier op het vlak hoe deze schadevergoeding

geraamd zal worden. Bij de berekening van de schade moet rekening worden gehouden met

het feit dat de schuldeiser de uitvoering van zijn verbintenis niet voor de opeisbaarheiddatum

zou hebben verkregen.

7.3.7. Sancties bij misbruik

Een belangrijke vraag die zou kunnen rijzen bij de invoering van de anticipatory breach in het

Belgische rechtsstelsel, is of deze bepaling de schuldenaar niet ten onrechte de ruimte zou

geven om op voordelige wijze van zijn verbintenis af te komen. Deze situatie zou

bijvoorbeeld kunnen plaatsvinden in het geval dat de verkoper van een onroerend goed een

mogelijkheid heeft om, voor de datum van de levering, het huis te verkopen aan een derde aan

een betere prijs. De verkoper kan zodoende met bedrieglijk opzet meedelen aan de koper dat

104

hij het onroerend goed niet zal kunnen leveren. Indien de reactie van de koper hem minder

geld zou kosten dan de winst die de verkoper zou maken bij verkoop aan een derde, dan kan

hij verder gaan met zijn opzet. Zou de reactie van de koper hem echter meer geld kosten dan

de winst die het hem zou opbrengen, dan kan hij de onderhandelingen met de derde staken.

Bij de toepassing van de anticipatory breach of contract zal men met een waakzaam oog

moeten toezien. De rechtsfiguur leent zich gemakkelijk tot rechtsmisbruik. Het algemene

criterium voor rechtsmisbruik is het uitoefenen van een recht op een wijze die kennelijk de

grenzen te buiten gaat van een normale uitoefening van dat recht door een voorzichtig en

bezorgd persoon300

. Of een bepaalde situatie kennelijk de grenzen te buiten gaat, zal door de

feitenrechter van geval tot geval moet worden onderzocht, rekening houdende met de

omstandigheden die eigen zijn aan de zaak301

.

Indien de schuldeiser zich onterecht beroept op voortijdige ontbinding, kan deze zelf

aansprakelijk gesteld worden voor een contractuele tekortkoming. Deze regeling is ook vervat

in het Weens Koopverdrag (zie supra).

7.4. Een gerechtelijke of buitengerechtelijke ontbinding?

Zoals eerder vermeld in deze Masterproef, hebben recente rechtspraak en rechtsleer de

mogelijkheid tot buitengerechtelijke eenzijdige ontbinding uitvoerig onderzocht en

gedebateerd. Deze is door een deel van de rechtspraak aanvaard. Wij zouden ons de vraag

kunnen stellen of de remedie van de buitengerechtelijke ontbinding zou kunnen toegepast

worden op een voortijdige ontbinding.

Indien we ervan uitgaan dat de anticipatory breach of contract zowel een gerechtelijke als

buitengerechtelijke ontbinding tot gevolg kan hebben, laat ons dat toe de vraag te stellen of

het wel nuttig is deze ontbinding gerechtelijk te vorderen. Aangezien in België de

300

Cass. 10 september 1971, Arr. Cass. 1972, 31, Pas. 1972, 28; Cass. 6 april 1984, Arr. Cass. 1983-84, 1049;

Cass. 20 november 1987, Arr. Cass. 1987-88, 359; Cass. 1 februari 1996, Arr. Cass. 1996, 139; Cass 8 februari

2001, Arr. Cass. 2001, 245, RW 2001-02, 778, noot A. Van Oevelen. 301

Cass. 21 februari 1992, JLMB 1992, 1458, noot M.E. Storme, RW 1992-93, 568; Cass. 17 mei 2002, Pas.

2002, 1169.

105

gerechtelijke achterstand vrij omvangrijk is, zal het nut van de anticipatory breach dan niet

verloren gaan bij het aangaan van een lange gerechtelijke procedure om de ontbinding van de

overeenkomst te verkrijgen? Het is niet uitgesloten dat bij de uitspraak van de rechter de

vervaltermijn van de uitvoering reeds lang verstreken is. Toch mag deze mogelijkheid niet

uitgesloten worden. Een a priori controle van de rechter, die de voorwaarden om tot

anticipatory breach over te gaan kan toetsen is nog steeds de beste remedie tegen

rechtsmisbruik.

De buitengerechtelijke ontbinding, die sinds kort aanvaard werd door rechtspraak en (een

gedeelte van de) rechtsleer, biedt nog steeds de mogelijkheid tot rechterlijke controle a

posteriori. Zodoende kan men nog steeds aanspraak maken op een schadevergoeding indien

de schuldeiser zich schuldig heeft gemaakt aan eventueel rechtsmisbruik. De voorwaarden om

over te gaan tot een buitengerechtelijke ontbinding moeten vervuld zijn. Buitengerechtelijke

ontbinding is slechts mogelijk als de schuldenaar zich schuldig maakt aan een toerekenbare

tekortkoming die van die aard is de gerechtelijke ontbinding te rechtvaardigen, de schuldeiser

moet een kennisgeving richten tot zijn schuldenaar waarin hij zijn ontbindingsverklaring op

ondubbelzinnige wijze kenbaar maakt en ten slotte moet de verplichte voorafgaande

uitstelbevoegdheid van de rechter overbodig zijn geworden. Dit laatste kan voorkomen in

situaties van hoogdringendheid, kwade trouw, flagrante onbekwaamheid van de verkoper,

schadebeperkingsplicht, vertrouwensverlies, etc. Maar in het Belgische recht betreft het nog

steeds een uitzonderingsregime.302

Daarentegen, indien de schuldenaar expliciet verklaart dat hij niet meer tot uitvoering zal

overgaan leidt dit tot een definitieve vertrouwensbreuk. In dergelijke situatie is de

uitstelbevoegdheid van de rechter zonder voorwerp geworden en kan de buitengerechtelijke

ontbinding zonder meer worden toegepast.

302

S. STIJNS, “Nieuw kooprecht in oud B.W. Sophie‟s choice”, in E. DIRIX, W. PINTENS, P. SENAEVE en S.

STIJNS (Ed.), Liber Amicorum Jacques Herbots, Antwerpen, Kluwer, 2002, 410.

106

7.5 Anticipatory breach of contract en exceptio timoris

Het Belgische recht vereist voor de toepassing van de exceptio non adimpleti contractus dat

de schuldvordering opeisbaar is303

.

De anticipatory breach-bepaling wordt vaak gekoppeld aan de zekerheidsvereiste. De partij

die een overeenkomst wilt ontbinden omwille van een toekomstige niet-uitvoering zal moeten

kunnen aantonen dat deze overeenkomst wel degelijk geen uitvoering meer kan/zal hebben.

Indien een contractspartij deze zekerheid echter niet bevat, staat zij vaak voor een dilemma.

Zal zij de vervaldag van de prestaties afwachten, en zo het risico lopen om meer schade te

lijden? Of zal zij de overeenkomst ontbinden, maar dan het risico lopen om naderhand te

worden aangesproken indien het duidelijk wordt dat de wederpartij toch haar verbintenis zou

nagekomen hebben? De exceptio timoris beschermt het belang van een partij die vermoedens

heeft dat de overeenkomst niet zal uitgevoerd worden, maar deze vermoedens niet met

zekerheid kan staven. Het verleent de partij die in onzekerheid verkeert het recht haar

verbintenis op te schorten en eventueel zelf een bijkomende zekerheid te vragen, zodoende

dat zij haar mogelijk verlies reeds op voorhand kan beperken.

Bij onzekerheid over de toekomstige uitvoering is het uitermate interessant om de verbintenis

op te schorten in plaats van te ontbinden. Niet enkel voor de gevreesde represailles indien het

vermoeden foutief bleek te zijn, maar ook omdat een gerechtelijke procedure van ontbinding

steeds een sfeer van vijandigheid tussen beide partijen creëert. Indien de rechter tijdens deze

gerechtelijke procedure zou beslissen dat het vermoeden eerder onterecht was, zal er

naderhand toch nog moeten uitgevoerd worden. Dit is niet altijd de meest ideale situatie.304

303

Luik 7 juni 1996, JLMB 1997, 638; Bergen 16 december 1996, JT 1997, 239 en TBH 1998, 440; B.

DUBUISSON en J.-M. TRIGAUX, “L‟exception d‟inexécution en droit belge” , in M. FONTAINE en G. VINEY, Les

sanctions de l’inexécution des obligations contractuelles, Brussel, Bruylant, 2001, nr. 26; J.H. HERBOTS, “De

exceptie van niet-nakoming”, TPR 1991, nr. 18, 388. 304 M. VANWIJCK-ALEXANDRE, Aspects nouveaux de la protection du créancier à terme: les

droits belge et français face à l’anticipatory breach de la common law, in Collection scientifique de la

Faculté de droit de l’Université de Liège, Luik, Université de Liège. Faculté de droit, 1982, p. 459.

107

7.6. Eindbeschouwing

Bij het invoeren van een rechtsfiguur als de anticipatory breach is het vooral van belang om

een goed evenwicht tussen de schuldeiser en de schuldenaar voor ogen te houden. De

schuldeiser mag geen misbruik maken van deze bepaling door te spoedig de ontbinding te

kunnen inroepen, maar tevens mag hij ook niet gekweld worden door een lange

uitvoeringstermijn die hij mogelijks aan zijn schuldenaar heeft toegestaan. Ondanks de enkele

hindernissen die er eventueel kunnen optreden, is het onbegrijpelijk dat in onze huidige

maatschappij de schuldeiser lijdzaam dient af te wachten tot het moment van de opeisbaarheid

verstreken is alvorens hij actie kan ondernemen.

Niet enkel het vooruitgrijpen op toekomstige ontwikkelingen vormt de grondslag van deze

bepaling, maar meer in het bijzonder het feit dat partijen ervan mogen uitgaan dat de

nakoming zal plaatsvinden en dat zij elkaar daar mogen aan houden. De anticipatory breach

maakt een vertrouwensbreuk uit. Het is dan ook meer dan logisch dat de mogelijkheid zou

bestaan om in een schadevergoeding te voorzien. Bij een eventuele invoering van de

anticipatory breach of contract zal men het begrip wel duidelijk moeten aflijnen, zodoende dat

men zich enkel op deze figuur kan beroepen wanneer er een duidelijke onwil van de

schuldenaar bestaat om nog te presteren.

Na de voor- en nadelen afgewogen te hebben kunnen we tot het besluit komen dat voor de

meeste nadelen van de invoering van dergelijke rechtsfiguur wel degelijk een oplossing te

vinden is. Maar voor een vlotte integratie van dergelijk begrip zal de wetgever wel rekening

moeten houden met een eventuele aanpassing van de ontbindingsmogelijkheden en –

gevolgen. Indien de wetgever een wettelijke grondslag aan de anticipatory breach of contract

zou geven, is het sterk aan te raden ook de exceptio timoris in te voeren. Dit onder de Latijnse

stelling “A maiore ad minus”, namelijk als het meerdere kan dan kan ook het mindere.

108

Bibliografie

Verdragen

Verdrag der Verenigde Naties van 11 april 1980 inzake Internationale Koopovereenkomsten

betreffende Roerende Zaken, goedgekeurd bij Wet van 4 september 1996, B.S. 1 juli 1997.

Rechtsleer

- Boekwerken

Belgische Boekwerken

BAECK, J., “Gevolgen tussen partijen”, in X., Bijzondere Overeenkomsten, Artikelsgewijze

commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, IV. Commentaar verbintenissenrecht,

Mechelen, Kluwer, 2006, 1 – 111.

BALLON, G.L., “Goede trouw, redelijkheid en billijkheid en eerlijke handelspraktijken.

Kanttekeningen bij en een toepassing van Walter Van Gervens beschrijving van de goede trouw”, in

X., Liber Amicorum Walter Van Gerven, Deurne, Kluwer, 2000, 120-121.

CORNELIS, L., “De ontbinding: het treurige einde van een mooi verhaal?”, in X, Sancties en

nietigheden, Gent, Larcier, 2003, 228-257.

DE WULF, C., Het opstellen van notariële akten, Mechelen, Kluwer, 2006, 452p.

DUBUISSON, B. en TRIGAUX, J.-M., “L‟exception d‟inexécution en droit belge”, in M. Fontaine en G.

Viney, Les sanctions de l’inexécution des obligations contractuelles, Brussel, Bruylant, 2001, 1127p.

DURANT, I. en CULOT, A., La Vente, un contrat usuel très réglementé, Larcier, 2006, 316p.

GORLÉ, F., BOURGEOIS, G., BOCKEN, H., REYNTJENS, F., DE BONDT, W. en LEMMENS, K.,

Rechtsvergelijking, Mechelen, Kluwer, 2007, 359p.

ORDE VAN ADVOCATEN TE KORTRIJK (ed.), Sancties en nietigheden, Gent, Larcier, 2003, 504p.

109

ROODHOOFT, J. en CLAESSENS, B., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Antwerpen, Kluwer,

1998, losbladig.

SMITS. J, en STIJNS, S., Inhoud en werking van de overeenkomst naar Belgisch en Nederlands recht,

Antwerpen, Intersentia, 2005, 449p.

SMITS, R., STIJNS. S en VANDERSCHOT, K.,”Algemene Bankvoorwaarden”, in TILLEMAN, B.,

Bankcontracten, Brugge, Die Keure, 2004, 555p.

SMITS, J. en STIJNS, S., Remedies in het Belgisch en Nederlands Contractenrecht, Antwerpen,

Intersentia, 2000, 393p.

STIJNS, S. en VANDERSCHOT, K., Contractuele clausules rond de (niet-)uitvoering en de beëindiging

van contracten, Antwerpen, Intersentia, 2006, 333p.

STIJNS, S., Verbintenissenrecht, Brugge, Die Keure, 2005, 268p.

STIJNS, S., “Nieuw kooprecht in oud B.W. Sophie‟s choice”, in E. DIRIX, W. PINTENS, P. SENAEVE en

S. STIJNS (Ed.), Liber Amicorum Jacques Herbots, Antwerpen, Kluwer, 2002, 387 - 418.

STIJNS, S., De gerechtelijke en buitengerechtelijke ontbinding van overeenkomsten, Antwerpen,

Maklu, 1994, 706p.

TILLEMAN, B., CORGAS-BERNARD, C., VERBEKE, A. en VERKINDT, P.Y., Droit des contrats: France,

Belgique, Larcier, 2006, 262p.

VANDEPUTTE, R., De overeenkomst: haar ontstaan, haar uitvoering en verdwijning, haar bewijs,

Brussel, Larcier, 1977, 462p.

VAN GERVEN, W., Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 719p.

VAN GERVEN, W. en COVEMAEKER, S., Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2001, 459p.

VAN GERVEN, W., Verbintenissenrecht. Boekdeel 1. Verbintenissen uit meerzijdige en eenzijdige

rechtshandelingen, Leuven, Acco, herdruk 1999-2000, 209p.

110

VAN HOUTTE, H., ERAUW, J. en WAUTELET, P., Het Weens Koopverdrag, Antwerpen, Intersentia,

1997, 377p.

VAN OEVELEN, A., “Recente ontwikkelingen in de wetgeving en de rechtspraak inzake de sancties bij

contractuele wanprestatie”, in J. BILLIET, H. BRAECKMANS en H. CASMAN, Overeenkomstenrecht,

Antwerpen, Kluwer, 2000, 557p.

VAN OEVELEN, A., “Algemene rechtsbeginselen in het verbintenissen- en contractenrecht”, in M. VAN

HOECKE (ed.), Algemene rechtsbeginselen, Deurne, Kluwer Rechtswetenschappen, 1991, 403p.

VANWIJCK-ALEXANDRE, M., Aspects nouveaux de la protection du créancier à terme. Les droits belge

et français face à l’ “anticipatory breach” de la common law, Luik, Collection Scientifique de la

faculté de droit de Liège, 1982, 535p.

WÉRY, P., Les clauses applicables en cas d’inexécution des obligations contractuelles, Brugge, Die

Keure, 2001, 330p.

Nederlandse boekwerken

BERTRAMS, R., Koop, Deventer, Kluwer, 2001, 81p.

BRUNER, C.J.H. en DE JONG, G.T., Verbintenissenrecht algemeen, Deventer, Kluwer, 2004, 299p.

DE VRIES, G.J.P., Recht op nakoming en op schadevergoeding en ontbinding wegens tekortkoming,

Deventer, Tjeenk Willink, 1997.

DE VRIES, G.J.P., “Recht op nakoming en schadevergoeding, excepties en ontbinding volgens NBW

en BW”, in Studiepockets privaatrecht, nr. 32, Zwolle, Tjeenk Willink, 1984, 167p.

HARTKAMP, A.S. en SIEBURGH, C.H., Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het

Nederlands burgerlijk recht. Verbintenissenrecht: De verbintenis in het algemeen, eerste gedeelte,

Deventer, Kluwer, 2008, 667p.

HARTKAMP, A.S., Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht.

Deel II: Algemene leer der overeenkomsten, Deventer, Kluwer, 2005, 632p.

111

HARTKAMP, A.S., Mr. C. Asser's handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht.

Deel 1 van Verbintenissenrecht, Deventer, Kluwer, 2004, 713p.

HARTKAMP, A.S. , “Principles of Contract Law”, in Towards a European Civil Code, Den Haag;

Kluwer, 2004, 847p.

HARTKAMP, A.S., Aard en opzet van het nieuwe vermogensrecht, Deventer, Kluwer, 2002, 69p.

HENDRIKSE, M.L., Algemene voorwaarden, Deventer, Kluwer, 2006, 717p.

HESSELINK, M.W. en DE VRIES, G.J.P., Principles of European Contract Law. Preadviezen

Vereniging voor Burgerlijk Recht, Deventer, 2001, 189p.

HIJMA, J., Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands Burgerlijk recht 5-I:,

Bijzondere overeenkomsten (koop en ruil), Deventer, Tjeenk Willink, 2001, 700p.

HIJMA, J., Nietigheid en vernietigbaarheid van rechtshandelingen, Deventer, Kluwer, 1988, 430p.

KEIRSE, A.L.M., Schadebeperkingsplicht: over eigen schuld aan de omvang van de schade, Deventer,

Kluwer, 2003, 387p.

LOTH, M.A., Dwingend en aanvullend recht, Deventer, Kluwer, 2009, 65p.

NIEUWENHUIS, J.H., Burgerlijk Wetboek, Deventer, Kluwer, 2007, 6871p.

NIEUWENHUIS, J.H., STOLKER, C.J.J.M. en VALK, W.L., Nieuw Burgerlijk Wetboek. Tekst &

Commentaar, Deventer, Kluwer, 1990, 902p.

OLTHOF, M., Ex libris Hans Nieuwenhuis: opstellen aangeboden aan prof. Mr. J.H. Nieuwenhuis,

Deventer, Kluwer, 2009, 678p.

REEHUIS, W.H.M. en SLOB, E.E., Parlementaire geschiedenis van het Nieuwe Burgerlijk Wetboek.

Invoering boeken 3, 5 en 6. Studenteneditie, Deventer, Kluwer, 1990, p1001-1572.

SNIJDERS, W., “Wouter Snijders: interview met de vader van het nieuwe vermogensrecht”, in

Prominenten kijken om: achttien rechtsgeleerden uit de Lage Landen over leven, werk en recht,

Verloren, Hilversum, 2004, 370p.

112

VAN NISPEN, C.J.J.C., Sancties in het vermogensrecht, Deventer, Kluwer, 2003, 83p.

VAN ZEBEN, C.J. en DU PON, J.W., Parlementaire geschiedenis van het Nieuwe Burgerlijk Wetboek.

Parlementaire stukken systematisch gerangschikt en van noten voorzien, Deventer, Kluwer, 1981,

969p.

Internationale boekwerken

CARR, I. en STONE, P., International trade Law, Londen, Routledge Cavendish, 2005, 702p.

HONNOLD, J., Uniform law for International Sales under the 1980 United Nations Convention,

Deventer, Kluwer Law and Taxation, 1991, 608p.

LANDO, O. en BEALE, H., Principles of European Contract Law. Parts I and II combined and revised,

Den Haag, Kluwer Law International, 2003.

LANDO, O. en BEALE, H. (eds.), Principles of European Contract Law, Parts I and II Combined and

Revised, Den Haag, Kluwer Law International, 2000.

LOOKOFSKY, J., Understanding the CISG: a compact guide to the 1980 United Nations Convention on

Contracts for the International Sale of Goods, Kluwer Law International, 2008, 243p.

TEEVEN, K., A history of the Anglo-American common law of contract, Westport, Greenwood

Publishing Group,1990, 382p.

SCHLECHTRIEM, P. EN BUTLER, P., UN Law on international sales: the UN Convention on the

International Sale of Goods, Berlijn, Springer, 2008, 351p.

UNIDROIT, Unidroit Principles of International Commercial Contracts 2004, Rome, International

Institute for the Unification of Private Law, 2004, 385p

113

- Belgische tijdschriften

BAECK, J., “(Feitelijk?) Vooruitlopen op de vernietiging en de ontbinding van contracten.”, TPR,

2008, 321 – 374.

BAERT, F., “De goede trouw bij de uitvoering van overeenkomsten”, RW 1956-57, 500.

BOCKEN, H., “De goede trouw bij de uitvoering van verbintenissen”, RW 1989-90, 1041-1049.

BRULOOT, F., “Gedwongen uitvoering of ontbinding van de overeenkomst (art. 1184 B.W.).” NjW

2005, afl. 124, 1058-1059.

CAUFFMAN, C., “De principles of European Contract Law”, TPR 2001, afl. 3, 1231-1309.

CORNELIS, L., “De schorsing van verbintenissen”, TPR 2008, afl. 2, 467-510.

DEFORCHE, D.D., “De gewoonten en handelsgebruiken in het Weens Koopverdrag: bron van

contractuele verplichting”, in Maandblad voor Vermogensrecht, zeventiende jaargang, juli/augustus

2007, nr. 7/8, 138-142.

DEMUYNCK, I., “De exceptio non adimpleti contractus als deel van de algemene

contractsvoorwaarden”; TBBR 1992, 328 e.v.

HERBOTS, J., “De exceptie van niet-nakoming”, TPR 1991, 379 - 405.

KRUITHOF, R., DE LY, F., BOCKEN, H., DE TEMMERMAN, B., “Verbintenissen. Overzicht van

rechtspraak 1981-1992”,TPR 1994, 171-721.

STIJNS, S., “La dissolution du contrat par un acte unilatéral en cas de faute dans l‟inexécution ou de

vice de formation”, in X, La volonté unilatérale dans le contrat, Brussel, J.B.B., 2008.

STIJNS, S., “De buitengerechtelijke ontbinding wegens wanprestatie in wederkerige overeenkomst:

door het Hof van Cassatie erkend, doch tegelijk miskend”, TBBR 2003, 258 - 272.

STIJNS, S., “Contractualisering van sancties in het privaatrecht, inzonderheid bij contractuele

wanprestatie”, RW 2001-2002, 1260.

114

STIJNS, S., “De beëindiging van de kredietovereenkomst: macht en onmacht van de (kort geding-)

rechter”, TBH 1996, 130-135.

STIJNS, S., VAN GERVEN, D. en WÉRY, P., “Chronique de Jurisprudence. Les Obligations: les sources”,

JT 1996, nrs. 101 en 106.

STORME, M.E., “Een revolutionaire hervorming: de dwangsom”, TPR 1980, 223.

VAN OEVELEN, A., “Overmacht en imprevisie in het Belgische contractenrecht”, TPR 2008, afl. 2,

603-641.

VAN OEVELEN, A., “De sanctie van het misbruik van contractuele rechten, RW 2001-02, 779-781.

VAN OEVELEN, A., “Hoofdlijnen in de ontwikkeling van het algemene verbintenissen- en

overeenkomstenrecht 1964-2000”, TPR 2001, 313-355.

VAN OMMESLAGHE, P. , „Les grandes tendances de l‟évolution du droit des obligations

conventionelles lors des trente-cinq dernières années‟, TPR 2001, 364.

VAN OMMESLAGHE, P., “Examen de jurisprudence (1968 à 1973) – Les obligations”, R.C.J.B., 1975,

614.

- Nederlandse tijdschriften

SMITS, J.M. en MEISER, P.L.P., “Niet-nakoming in de Principles of European Contract Law en in het

Nederlandse recht”, NTBR, 2000, 476-482.

Annotaties

BAECK, J., “Retroactiviteit of relativiteit?”, (noot onder Cass. 6 december 2007), TBBR 2009, 362.

DIRIX, E., “De eenzijdige ontbinding van overeenkomsten”, (noot onder Gent, 29 april 1988), RW

1990-91, 710.

115

FONTAINE, M., “La retroactivité de la résolution des contrats pour inexécution fautive” (onder Cass. 8

oktober 1987), RCJB 1990, 379.

MARR, C., “L‟exception d‟inexécution comme instrument de prévention: vers un principe général de

sanction de l‟inexecution anticipée?” (noot onder Kh. Bergen, 5 november 2003), J.L.M.B, 2005, 1066

– 1071.

STORME, M.E., “De ingebrekestelling ad futurum en haar gevolgen”, (noot onder Cass. 25 februari

1993), TBH. 1994, 145

VAN OEVELEN, A., “De buitengerechtelijke ontbindingsverklaring van wederkerige overeenkomsten

wegens wanprestatie door het Hof van Cassatie aanvaard.” (noot onder Cass. 2 mei 2002), RW, 2002-

03, 503.

VAN OEVELEN, A.,”Het toepassingsgebied van het verbod van een uitdrukkelijk ontbindend beding in

huurovereenkomsten.” (noot onder Cass. 24 maart 1994), RW 1995-96, 1451

WÉRY, P., “L‟exception d‟inexécution dans la jurisprudence de la Cour de cassation” (noot onder

Cass. 21 november 2003), TBBR, 2006, 39-43.

Rechtspraak

- Belgische rechtspraak

Cassatierechtspraak

Cass. 28 juni 2009, Pas. 1990, I, 1242.

Cass. (3e k.) 16 februari 2009, TBO 2009, afl. 6, 245.

Cass. 6 december 2007, TBBR, 2009, 359, met noot van J. Baeck

Cass. 28 januari 2005, NjW 2005, 1131.

Cass. 14 oktober 2004, RW 2005-06, 859.

116

Cass. (1e k.) 13 mei 2004, RW, 2004-05, 1587.

Cass. 21 november 2003, Pas. 2003, 1864 en TBBR 2006, 39, noot P. Wéry.

Cass. (2e k.) 30 september 2003, Arr. Cass. 2003, afl. 9, 1775.

Cass. 27 februari 2003, J.T. 2003, 547.

Cass. 30 januari 2003, Arr. Cass. 2003, 270, RW 2005-06, 1219, J.L.M.B. 2004, 672 en TBBR 2004,

405.

Cass. (2e k.) 8 oktober 2002, Arr. Cass. 2002, afl. 10, 2086.

Cass. (1e k.) 2 mei 2002, RW 2002-03, 501, noot A. Van Oevelen.

Cass. (3e k.) 22 april 2002, Arr. Cass. 2002, afl. 4, 1083; Pas. 2002, 970; RW 2005-2006, afl. 5, 182;

TBBR 2004, 399.

Cass. 8 februari 2001, RW 2001-02, 778 – 781, noot A. Van Oevelen.

Cass. 15 juni 2000, Arr. Cass. 2000-01, 372, J.T. 2001, 578 en RW 2001-02, 916

Cass. (1e k.) 6 november 1997, Arr. Cass. 1997, 1088, RW 1999-2000, 638 – 639, R. Cass. 1999, 11,

noot B. Wylleman.

Cass. (1e k.) 20 december 1996, Arr. Cass. 1996, 1243, RW 1998-99, 681.

Cass. 6 juni 1996, Arr. Cass. 1996, 558, Pas. 1996, 549 en RW 1997-98, 1049.

Cass. 1 februari 1996, Arr. Cass. 1996, 139.

Cass. 15 april 1994, Arr. Cass. 1994, 378.

Cass. 24 maart 1994, Arr. Cass. 1994, 305, Pas. 1994, 304, JLMB 1994, 765 en RW 1995-96, 1451,

noot A. Van Oevelen.

Cass. 8 september 1993, Arr. Cass. 1993, 676.

117

Cass. 15 april 1993, Arr. Cass. 1993, nr. 182.

Cass. 21 februari 1992, RW 1992-93, 568, JLMB 1992, 1458, noot M.E. Storme.

Cass. 7 februari 1992, Arr. Cass. 1991-92, 529 en Pas. 1992, I, 503.


Cass. 14 maart 1991, Arr. Cass. 1990-91, nr. 367 en JT 1992, 77.

Cass. 25 februari 1991, Pas. 1991, 616.

Cass. AR 8803, 31 januari 1991, Arr. Cass. 1990-91, 584; RW 1991-92, 774.

Cass. 5 oktober 1990, Arr. Cass. 1990-91, 125.

Cass. 21 september 1990, RW 1990-91, 682.

Cass. 18 mei 1990, Arr. Cass. 1989-90, 1195, RW 1990-91, 702, Pas. 1990, I, 1068 met noot.

Cass. 9 februari 1990, RW 1990-91, 700.

Cass. 26 mei 1989, Arr. Cass. 1988-89, nr. 549.

Cass. 23 oktober 1987, Arr. Cass. 1987-88, 228.

Cass. 8 oktober 1987, RW 1987-88, 1505.

Cass. 9 mei 1986, Arr. Cass. 1985-86, 1223.

Cass. 28 april 1986, RW 1986-87, 1907.

Cass. 11 april 1986, Arr. Cass. 1985-86, 1091, RW 1986-87, 1963.

Cass. 6 maart 1986, RCJB 1990, 559 met noot J. Herbots.

118

Cass. 16 januari 1986, Pas. 1986, 602, Arr. Cass. 1985-86, 638, RCJB 1991, 4, noot Fontaine, RW

1987-88, 1470, noot Van Oevelen, TBBR 1987, 130, JT 1986, 404.

Cass. 22 maart 1985, RW 1986-87, 851.


Cass. 3 mei 1984, Arr. Cass. 1983-84, 1147, met concl. Proc. Gen. E. Krings, Pas. 1984, I, 1081 en

RW 1984-85, 1987.

Cass. 6 april 1984, Arr. Cass. 1983-84, 1049.

Cass. 1 april 1982, Arr. Cass., 1981-82, 963.

Cass. 22 mei 1981, Pas. 1981, 1267, Arr. Cass. 1980-91, 1105.

Cass. 5 september 1980, Pas. 1981, 17, Arr. Cass. 1980-81, 12, RW 1980-81, 1323.

Cass. 24 april 1980, Pas. 1980, I, 1050.

Cass. 24 januari 1980, Arr. Cass. 1979-80, 592.

Cass. 21 juni 1979, Arr. Cass. 1978-79, 1268.

Cass. 7 februari 1979, Arr. Cass. 1978-79, 661.

Cass. 22 juni 1978, RW 1978-79, 1443.

Cass. 23 december 1977, Pas. 1978, I, 477.

Cass. 24 juni 1977, Arr. Cass. 1977, 1101.

Cass. 6 april 1977, RW 1977-78, 1131.

Cass. 9 december 1976, Arr. Cass. 1977, 404.

Cass. 9 april 1976, Pas. 1976, 887, Arr. Cass. 1976, 921.

119

Cass. 21 november 1974, Pas. 1975, 322, Arr. Cass. 1975, 350.

Cass. 13 september 1973, Arr. Cass. 1974, 37.

Cass. 24 maart 1972, Arr. Cass. 1972, 707, Pas. 1972, 693 en RW 1971-72, 2023.

Cass. 10 september 1971, Arr. Cass. 1972, 31, Pas. 1972, I, 28.

Cass. 2 mei 1964, Pas. 1964, 934, RW,1964-65, 873.

Cass.17 oktober 1957, Pas. 1958, 143, Arr. Cass. 1958, 83.

Cass. 3 mei 1957, Pas. 1957, 1047, Arr. Cass. 1957, 731.

Cass. 20 december 1951, Pas. 1952, 207, Arr. Cass. 1952, 190, RW 1951-52, 1035.

Cass. 20 mei 1948, Pas. 1948, 324, Arr. Cass. 1948, 278.

Cass. 6 maart 1919, Pas. 1919, 80.

Rechtspraak van de Hoven van Beroep

Gent 6 mei 2003, NjW 2003, afl. 43, 1005, noot F. Bruloot.

Luik 18 december 2003, JLMB 2004, 1146/

Antwerpen 7 oktober 2002, NjW 2003, 493.

Antwerpen 24 juni 2002, Limb. Rechtsl. 2002, 289, noot P. Vanhelmont.

Brussel (1e k.) 3 december 2001, RW 2004-05, 629.

Bergen 10 september 2001, TBH 2003, 329, noot S. Caron.

Gent 14 september 1999, AJT 2001-2002, 408.

120

Bergen 16 december 1996, JT 1997, 239 en TBH 1998, 440.

Luik 26 september 1996, JLMB 1997, 429, RRD 1997, 11.

Luik 7 juni 1996, JLMB 1997, 638.

Gent 2 oktober 1992, T. Not. 1993, 194.

Luik 9 oktober 1991, JLMB 1992, 446, JT 1992, 130, Pas. 1991, II, 187.

Gent 29 april 1988, RW 1990-91, 705 met noot E. Dirix.

Bergen 19 december 1984, TBH 1985, 693, noot G. Ballon.

Lagere rechtbanken

Kh. Dendermonde (2e k.) 10 mei 2007, RW 2008-09, 968 – 971.

Kh. Bergen (3e k.) 5 november 2003, JLMB, 2005, 1061-1075, noot C. Marr.

Kh. Namen 20 december 1999, TBH 2000, 510.

Kh. Hasselt 14 november 1995, RW 1999-00, 132.

Kh. Hasselt 1 maart 1995, A.R. 3641/94, onuitg.

Kh. Turnhout 15 juni 1995, Turnh. Rechtsl. 1995-96, 149.

Kh. Antwerpen 12 juni 1995, T.B.H. 1995, 908.

Rb. Hasselt (1e k.) 23 december 2002, RW 2004-05, 1108 - 1110.

Rb. Brugge 19 juni 1998, A.J.T. 1999-00, 699, noot P. De Smedt.

Rb. Luik 26 mei 1987, TBBR 1988, 552, noot Hubeau.

Vred. Jumet 29 november 2000, TBBR 2001, 504.

121

Vred. St.-Jans-Molenbeek 26 mei 1992, T.Vred. 9 193, 46.

- Nederlandse rechtspraak

Gerechtshof Arnhem 9 februari 2010, LJN: BL3756, www.rechtspraak.nl (geraadpleegd op 2 april

2010).

Gerechtshof „s-Hertogenbosch 18 november 2008, LJN : BI4061, www.rechtspraak.nl (geraadpleegd

op 2 april 2010).

Gerechtshof Arnhem 20 maart 1989, Agrarisch Recht 1990, 4308.

Gerechtshof Arnhem 31 maart 2009, http://jure.nl/bh9065 (geraadpleegd op 7 mei 2010) .

Gerechtshof ‟s Hertogenbosch 28 augustus 2006 , LJN: AY6980, N.J.F., 2006, 512 en

http://jure.nl/AY6980 (geraadpleegd op 2 april 2010).

- Internationale rechtspraak

Queen‟s Bench (Sk. Shipping Pte Ltd v. Petroexpert Ltd) 24 november 2009,

http://www.bailii.org/ew/cases/EWHC/Comm/2009/2974.html (geraadpleegd op 6 maart 2010).

U.S. District Court, Southern District of New York, 29 mei 2009, www.unilex.info (geraadpleegd op

19 april 2010).

High Court of Australia 13 december 2007, www.unilex.info (geraadpleegd op 26 april 2010).

Zürich Handelskammer 31 mei 1996, http://www.unilex.info/ (geraadpleegd op 17 april 2010).

Bundesgerichtshof 15 februari 1995, www.unilex.info (geraadpleegd op 17 april 2010).

Oberlandesgericht Düsseldorf 14 januari 1994, www.unilex.info (geraadpleegd op 17 april 2010).



http://jure.nl/bh9065

http://jure.nl/AY6980

http://www.bailii.org/ew/cases/EWHC/Comm/2009/2974.html






122

Queen‟s Bench (Hochster/De La Tour) 25 juni 1853 ,

http://www.bailii.org/ew/cases/EWHC/QB/1853/J72.html (geraadpleegd op 6 maart 2010).

http://www.bailii.org/ew/cases/EWHC/QB/1853/J72.html

Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2009-10 · 2011-02-19 · toepassing is....

Documents

Transcript of Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2009-10 · 2011-02-19 · toepassing is....