Eindrapport project SoE 2011/15 ‘Ontknoop je stem!’ 1

Eindrapport bij het project SoE 2011/15

‘Competentiegerichte stembegeleiding bij

studenten lerarenopleiding’

Wivine Decoster

Koenraad Hinnekint

Ann Van Hooste

Tina Vertommen

Jo Waegeman

Eindrapport project SoE 2011/15 ‘Ontknoop je stem!’ 2

Eindrapport bij het project SoE 2011/15

‘Competentiegerichte stembegeleiding bij studenten lerarenopleiding’

Leuven, 30 september 2013

contactpersoon: wivine.decoster@med.kuleuven.be

Inhoudstafel

1. Inhoudelijk verslag…………………………………………….…………………………………………….. 3

1.1 Situering…………………………………………………………………………………………………….. 3

1.2 Doelstellingen……………………………………………………………………………………………. 3

1.3 Werkwijze………………………………………………………………………………………………….. 5

a. Visieontwikkeling + redactie visietekst…………………………………………. 5

b. Beschrijving stemcompetenties……………………………………………………. 5

c. Opstellen competentiematrix……………………………………………………….. 5

d. Opstellen stappenplan voor sensibiliseren in de lerarenopleiding.... 5

e. Inventarisatie van good practices en werkmateriaal…………………….. 6

f. Ontwikkeling workshop ‘Ontknoop je stem!’.................................... 6

g. Kwalitatief beschrijvend procesonderzoek ...................................... 7

h. Disseminatie via webbrochure......................................................... 7

1.4 Resultaten/conclusies………………………………………………………………………………. 8

1.5 Samenvatting ............................................................................................... 13

2. Werkingsverslag ...…………………………………………………………………………………………… 13

2.1 Projectgroep en betrokkenen …………………………………………………………………. 13

2.2 Activiteiten………………………………………………………………………………………………. 14

2.3 Reflecties……………………………………………………………………………………………….. 15

3. Financieel verslag ................................................................................................. 15

4. Relevante eindproducten ................................................................................... 15

a. Projectpagina op website School of Education.............................. 15

b. (Web)brochure ‘Ontknoop je stem!’............................................... 16

c. Flyer ‘Ontknoop je stem!’.................................................................. 16

d. Roll-up ‘Ontknoop je stem!’.............................................................. 16

e. Stop-motions ‘Ontknoop je stem!’.................................................. 16

5. Lijst van bijlagen (zie bijgevoegde CD-rom) ………………………………………………….... 17

6. Bronnen………………………………………………………………………………………………………….. 18

Eindrapport project SoE 2011/15 ‘Ontknoop je stem!’ 3

1 Inhoudelijk verslag

1.1 Situering

In dit project werd gewerkt rond de centrale vraag: “hoe kan je als lerarenopleiding het stemgebruik

bij studenten vanuit een competentiegerichte invalshoek begeleiden en vormen?”

De lerarenopleider staat garant voor een degelijke voorbereiding van studenten op een job in het

onderwijs. Vanaf hun eerste werkervaringen zullen zij overtuigend doceren, boeiend verhalen

vertellen, met kracht overleggen, gesprekken voeren met allerhande partners, geestdriftig

toejuichen,… De stem wordt door de leraar steevast als werkinstrument gebruikt. Enerzijds weten we

dat leraren als beroepssprekers een verhoogd risico lopen op stemproblemen en dat stemproblemen

tijdens de lerarenopleiding vaak stemproblemen op de werkvloer voorafgaan (Thomas, 2005;

Meulenbroek, 2010; Timmermans e.a., 2011). Anderzijds weten we ook dat een optimale stem

binnen ieders bereik ligt. Maar heeft elke lerarenopleider zijn studenten daarvoor ook de nodige

stemcompetenties bijgebracht? Wat betekent een optimale stem precies voor een welbepaalde

student?

Hoe de stem een uitdaging kan vormen voor de leraar ervaart iedere lerarenopleider zelf misschien

ook dagelijks. Hij vraagt zich mogelijk af hoe het komt dat een collega nooit hees is, waarom het

lesgeven vlotter verloopt op bepaalde momenten van de dag of in sommige lokalen. De

lerarenopleider is ervan overtuigd dat adequate didactische vaardigheden zoals goed

klasmanagement of de groep geboeid laten meewerken belangrijke aspecten zijn van het lesgeven.

Het is duidelijk dat de stem daarbij een belangrijk hulpmiddel is.

Maar hoe kan je als stemcompetent lerarenteam ook model staan voor je studenten? Hoe kan een

lerarenopleiding die optimale stem aanpakken zonder het studiepakket van studenten extra te

belasten?

De combinatie van bovenstaande vragen vormde de unieke kern van dit onderzoeksproject.

1.2 Doelstellingen

Sinds enkele jaren krijgt het stemgebruik van de leraar de aandacht van onderzoekers, hetgeen

resulteert in heel wat boeiende, interessante en bruikbare literatuur. Stemgebruik in een

professionele context is goed beschreven, maar werd nog niet vertaald naar een pedagogisch-

didactische en competentiegerichte context. Ook de vraag of de optimale stem kan gekoppeld

worden aan de basiscompetenties van een (beginnende) leraar en de vraag hoe je als

lerarenopleiding op een geïntegreerde manier aan een competentiegerichte stembegeleiding kunt

werken, werden eerder nog niet onderzocht. Binnen dit project ontwikkelde het onderzoeksteam

een model dat het grondbeginsel van competentiegerichte stembegeleiding bij studenten

lerarenopleiding verduidelijkt.

Er werd uitgegaan van een aantal operationele doelstellingen:

(1.) Het schrijven van een visietekst die het werken aan stemoptimalisering bij studenten

lerarenopleiding vanuit een competentiegerichte invalshoek beschrijft. Het onderzoeksteam

Eindrapport project SoE 2011/15 ‘Ontknoop je stem!’ 4

kristalliseerde de visie in een krachtig model waarin het begrip ‘stemergonomisch handelen’ een

centrale plaats krijgt. Ook werden er ‘stemcompetenties’ geformuleerd die belangrijk zijn bij het

werken aan deze stemoptimalisering. Die stemcompetenties werden aan de basiscompetenties van

de beginnende leraar gelinkt in de vorm van een competentiematrix. De visietekst (inclusief het

daarin beschreven model ‘stemergonomisch handelen’) en de lijst van stemcompetenties werden

door een resonantieraad afgetoetst op basis van 4 criteria (juistheid, kwaliteit, gedragenheid en

bruikbaarheid). Deze doelen vormden de kern van werkpakket 1 (WP1).

(2.) Een tweede werkpakket (WP2) omvatte de ontwikkeling van een stappenplan waarmee teams

van lerarenopleiders - vertrekkende vanuit hun verscheidenheid – het stemergonomisch handelen in

hun opleiding kunnen implementeren vanuit een breed gedragen dynamiek. Om concrete uitwerking

hiervan mogelijk te maken werden praktijktips beschreven. Het stappenplan vormde verder mee het

uitgangspunt bij het uitwerken van de workshop ‘Ontknoop je stem!’.

(3.) In werkpakket 3 (WP3) maakten we een inventaris op van bestaande informatie, meer bepaald

voorbeelden van good practices en oefenpakketten die veelal blijken te focussen op ‘stemtechniek’.

We ontwikkelden daarom zelf materiaal om – meer contextgericht - aan stemergonomisch handelen

binnen de lerarenopleiding te werken. Dit materiaal werd via een workshop ‘Ontknoop je stem’ aan

de 22 lerarenopleidingen van het Expertisenetwerk SoE aangeboden. We voorzagen verder in een

lijst van regionale stemartsen en stemtherapeuten om een mogelijke samenwerking met

lerarenopleiders te faciliteren.

(4.) In een vierde werkpakket (WP4) voerden we een kwalitatief beschrijvend procesonderzoek uit

ter optimalisering van de workshop ‘Ontknoop je stem!’. Door middel van dit onderzoek werd de

onderzoeksoutput (de visie, de materialen en werkvormen inzake stemergonomisch handelen zoals

uitgewerkt binnen de workshop) geconsolideerd en bijgestuurd.

(5.) WP5 omvatte de disseminatie. Er werd in een publicatie voorzien in de vorm van een

(web)brochure waarin de visie en het model rond stemergonomisch handelen, het stappenplan, een

handleiding bij en de materialen van de workshop zijn opgenomen. Via een flyer - die o.a. werd

gekoppeld aan de workshop ‘Ontknoop je stem!’ - werd een aanzet tot sensibilisering gegeven. We

leverden een bijdrage aan de studiedag van SoE in het najaar van 2012, we deden een voorstel tot

congresbijdrage voor het Velon-congres in het voorjaar van 2013 (maar werden niet weerhouden)

en smeedden concrete plannen voor een bijdrage aan (1) het stemsymposium van het

Expertisecentrum Stem van KU Leuven en (2) de studiedag van SoE, beide in het najaar van 2013.

(6.) Om het project vlot te laten verlopen en de continuïteit van de samenwerking te waarborgen,

werden er strategische afspraken gemaakt. De taken van de projectgroepsleden werden door de

projectmanager aangestuurd en opgevolgd. Tweewekelijks werd de projectpromotor inhoudelijk

gebriefd zodat de betrokkenheid op het project maximaal was. Dit takenpakket vormde het zesde

werkpakket (WP6) onder de noemer ‘projectmanagement’.

Eindrapport project SoE 2011/15 ‘Ontknoop je stem!’ 5

1.3 Werkwijze

Hieronder volgt een beschrijving van de inhoudelijke uitwerking van het project. We volgen daarbij

de structuur van de verschillende werkpakketten. De relevante documentatie hierbij (o.a.

werkdocumenten, inputmateriaal,...) is als bijlage te consulteren op bijgevoegde CD-rom.

a. Visieontwikkeling + redactie visietekst

Literatuuronderzoek vormde een belangrijk startpunt bij het ontwikkelen van onze visie. In meerdere

werkmomenten werden de verzamelde ideeën getoetst aan praktijkervaring en zochten we naar een

model waarin eenieder zich kon vinden vanuit de diversiteit aan inzichten en opinies. Dit alles werd

gesynthetiseerd in de visietekst die na verschillende aanpassingen resulteerde in een adequaat

geformuleerd en coherent geheel. Opvallend daarbij is dat de term ‘stemergonomisch handelen’ via

een model als centrale topic binnen dit onderzoek naar voren werd geschoven. Het gaat om een

nieuw concept dat – aanvullend op de bestaande opvattingen – een meer contextgericht antwoord

tracht te bieden op wat stemoptimalisering kan inhouden. Om kwaliteit te garanderen werd de

visietekst getoetst bij de resonantieraad en werd die feedback geïmplementeerd. Afbeeldingen

(zowel figuren als animaties) werden ter verduidelijking aan het model toegevoegd. Hiervoor

steunden we op externe hulp.

b. Beschrijving stemcompetenties

Om te komen tot een lijst van ‘stemcompetenties’ vertrokken we eveneens vanuit

literatuurvoorbeelden (o.a. Decoster & de Jong, 2008). Daarnaast werden bestaande

competentieprofielen en overzichten van eindtermen en leerplannen (uit verschillende

lerarenopleidingen) vergeleken en geanalyseerd. Projectleden interviewden collega’s-

lerarenopleiders om helder te krijgen welke competenties inzake stemoptimalisering bij studenten

nodig zijn bij het instappen in het lerarenberoep. De synthese van al dit materiaal leidde tot de lijst

stemcompetenties (STC).

c. Opstellen competentiematrix

Een belangrijke betrachting van dit project was om stemoptimalisering aan te pakken zonder het

studiepakket van de student extra te belasten. Door de lijst van stemcompetenties (STC) te matchen

aan de basiscompetenties (BC) van de beginnende leraar is getracht hieraan tegemoet te komen. Uit

meerdere denkoefeningen – door het opstellen van competentiematrices – kwam naar voren dat de

STC inderdaad vervat zitten in de BC. Werken aan stemoptimalisering betekent dus niet veel ‘extra’

doen maar vooral: hetzelfde doen op een stemergonomisch verantwoorde manier. Of nog: inzetten

op stemoptimalisering betekent voor de lerarenopleidingen niet zozeer het stellen van extra

opleidingsdoelen, dan wel het opnemen van ‘stemergonomisch handelen’ als een algemeen

vormingsdoel binnen de opleiding. Het zou er een kwaliteitslabel van kunnen zijn.

d. Opstellen stappenplan voor het sensibiliseren in de lerarenopleiding

Om teams van lerarenopleiders te sensibiliseren werkten we een stappenplan uit waarmee je als

lerarenopleider of opleidingsteam een concreet actieplan t.a.v. stemergonomisch handelen kan

opstellen. Daarbij zijn twee niveaus van belang: enerzijds het professionaliseringstraject van de

lerarenopleider, anderzijds het opleidingstraject voor de studenten. Doorheen het stappenplan

Eindrapport project SoE 2011/15 ‘Ontknoop je stem!’ 6

werden de verschillende vaardigheden inzake stemergonomisch handelen gelinkt aan een niveau van

bewuste of onbewuste beheersing. Wanneer een lerarenopleiding wil werken aan stemergonomisch

handelen kan de beschrijving van deze niveaus worden aangewend om de (didactische) beginsituatie

te bepalen. Door een specifieke omschrijving is het mogelijk om in te schatten waar je als individuele

docent of als team staat. Tot slot werd ook aangegeven hoe je van het ene beheersingsniveau naar

het andere kan evolueren. De acties of handelingen die zullen worden ondernomen om te evolueren

binnen het stappenplan kunnen worden vastgelegd. Zo kan concreet worden bepaald waarop zal

worden ingezet om stemergonomisch handelen een plaats te geven binnen de lerarenopleiding.

e. Inventarisatie van good practices en werkmateriaal

In een eerste fase werd een schriftelijke bevraging gedaan van de lerarenopleidingen die verbonden

zijn aan School of Education. Respondenten werden via mail gevraagd om inzicht te geven in hun

werkwijze inzake stemoptimalisering bij studenten. Documenten konden aanvullend worden

toegestuurd. Dit resulteerde in een inventaris van good practices en werkmateriaal uit het werkveld.

Heel opvallend was daarbij dat het materiaal vaak beperkt bleef tot het werken aan ‘stemtechniek’

en niet aansloot bij de door het onderzoeksteam ontwikkelde en meer contextgerichte visie op

‘stemergonomisch handelen’. Daarom opteerden we voor het ontwikkelen van eigen materiaal in de

vorm van een nascholingspakket ‘Ontknoop je stem!’. Deze keuze werd gedocumenteerd en

verantwoord in onze reactie op het verslag ‘Terugkoppeling tussentijds rapport’.

f. Ontwikkeling workshop ‘Ontknoop je stem!’

Om lerarenopleiders en studenten lerarenopleiding vertrouwd te maken met het begrip ‘stemergonomisch handelen’ en zo ook met het werken aan stemoptimalisering, werkten we een workshop uit. Onder de titel ‘Ontknoop je stem!’ verzamelden we een vijftal activiteiten met als doelen:

het verschil kennen tussen ‘aanleren van juist stemgebruik’ en het ‘werken aan stemoptimalisering vanuit een stemergonomisch perspectief’;

kennismaken met de visie op ‘stemergonomisch handelen in een didactische context’; voorbeelden geven en alternatieven bedenken bij de eigen praktijk inzake stemergonomisch

handelen; kennismaken met de stemcompetenties en de concretisering ervan; concrete initiatieven formuleren om stemoptimalisering binnen de opleiding een plaats te

geven.

De gebruikte werkvormen (o.a. de vooroefening ‘het sprookje’, het ‘duplo-team’, de ‘droom-de-

droom-oefening’) werden uitgebreid beschreven en zijn in de webbrochure bij het project

opgenomen (zie verder: (h) disseminatie via webbrochure).

Het materiaal bij deze workshop bestond uit een powerpoint-presentatie waarmee we het model,

onze visie en de lijst van stemcompetenties communiceerden. Het uitdenken en uitwerken van een

visueel sterk concept gebeurde met steun van externe professionele hulp. Het model

‘stemergonomisch handelen’ werd in een figuur en een animatie ‘gegoten’. De zeven

stemcompetenties werden geïllustreerd door cartoons om zo - op een luchtige manier - onze

doelgroep te bereiken, eerder dan via de technische en zakelijke terminologie waarin competenties

nu eenmaal worden uitgedrukt. Een flyer in acht luikjes werd ontworpen waarop – naast de cartoons

en de competenties – ook voorbeelden van concretisering vermeld staan. Aan de hand van het

Eindrapport project SoE 2011/15 ‘Ontknoop je stem!’ 7

kleurgebruik en toevoeging van de basisfiguren zit in het ontwerp van de flyer een verwijzing naar

het model ‘stemergonomisch handelen’.

Via een mailing (vanuit SoE) en via de SoE-nieuwsbrief werden de lerarenopleidingen uitgenodigd om

deel te nemen aan deze workshop.

Om de workshop ‘Ontknoop je stem!’ visueel aan te kondigen werd verder promotiemateriaal

voorzien in de vorm van twee roll-ups en een vijftal stop-motions. Dit materiaal werd regelmatig

ingezet (de roll-ups in de leraarskamers van een aantal opleidingen en de stop-motions op de digitale

borden van de studiedag van SoE) zodat de workshop – en ons project – een grote visibiliteit kende.

g. Kwalitatief beschrijvend procesonderzoek

Om de kwaliteit van de ontwikkelde materialen en werkvormen te kunnen garanderen werd de

workshop ‘Ontknoop je stem!’ het onderwerp van een kwalitatief beschrijvend procesonderzoek.

Tien opleidingen gingen in op de uitnodiging om ‘Ontknoop je stem!’ binnen hun instelling te laten

plaatsvinden. In de periode 15 april 2013 – 15 juni 2013 werd de workshop dan ook 10 keer

uitgevoerd, geëvalueerd (door deelnemers én de workshopgevers) en bijgestuurd. De initiële

workshop resulteerde zo – na de nodige aanpassingen – in een kwaliteitsvolle onderzoeksoutput

m.b.t. de uitgewerkte visie, het model en de materialen rond ‘stemergonomisch handelen’. Ook het

communicatie- en promotiemateriaal werd in de evaluatie opgenomen. De volledige ‘horizontale

analyse feedback workshop’ en de ‘procesmatige aanpassing van de workshop’ zijn als bijlagen nr. 45

en nr. 46 bij dit eindrapport te vinden.

h. Disseminatie via webbrochure

Om ‘Ontknoop je stem!’ na afloop van het project ook verder operationeel te kunnen aanwenden is

er gekozen om een webbrochure te publiceren die beschikbaar is onder onze projectpagina op de

website van SoE. In de webbrochure is al het nodige materiaal aanwezig om binnen de

lerarenopleidingen concreet werk te maken van stemoptimalisering en dit zowel voor de

docententeams (professionalisering) als voor het werken met de studenten (opleiding). De visie

wordt toegelicht, het model gekaderd en geïllustreerd, de werkvormen bij de workshop kant-en-

klaar uitgewerkt m.i.v. concrete suggesties voor implementatie. De nodige bijlagen bij de workshop

kunnen worden gedownload van de webpagina van SoE.

De brochure ‘Ontknoop je stem!’ wordt naast de digitale versie ook in een oplage van 100 stuks

gedrukt en zal via SoE in het najaar van 2013 worden verspreid onder de 22 opleidingen van de

Associatie KU Leuven, alsook onder de partners van de andere Expertisenetwerken.

Op de jaarlijkse studiedag van SoE – op 4 oktober 2013 in Mechelen – voorziet de projectgroep nog

een bijkomend disseminatiemoment.

Er was tevens het concrete voornemen om ‘Ontknoop je stem!’ te presenteren tijdens het jaarlijkse

symposium van het Stem Expertisecentrum van KU Leuven in het najaar van 2013. De organisatoren

van dit symposium lieten echter weten dat dit initiatief niet doorgaat waardoor dit plan vervalt.

Eindrapport project SoE 2011/15 ‘Ontknoop je stem!’ 8

1.4 Resultaten/conclusies

Eerder werden – in het tussentijds rapport d.d. 1 oktober 2012 – al een aantal resultaten en

conclusies gerapporteerd. Degene die nog steeds relevant zijn bij afloop van het project worden

hieronder herhaald. Bijkomende resultaten en conclusies worden geformuleerd op basis van een

projectevaluatie die gebeurde door de projectgroepsleden in opvolging van de vergadering van

22/06/2013. We volgen weerom de volgorde van de beschreven werkpakketten.

- De visietekst wordt inhoudelijk als sterk beoordeeld. We hebben aan de visieontwikkeling

langer gewerkt dan voorzien in het tijdspad. Doorheen de tijd bleek nl. dat het steeds

opnieuw in vraag stellen van ons ‘model’ enerzijds tijdrovend was maar anderzijds inzichten

opleverde die vernieuwend zijn. Samen uitgebreid discussiëren heeft als gevolg dat de visie

breed gedragen wordt door de groep. De uitgeschreven visietekst werd afgetoetst in de

‘eigen’ opleidingen en bij de resonantieraad, hetgeen de inhoud meer transparant maakte.

Zeker het concept ‘stemergonomisch handelen’ is zodanig uitgewerkt dat het toepasbaar is

in de lerarenopleidingen. Dit percipiëren we als een grote sterkte.

- We benadrukken dat we de uitgeschreven visietekst zelf beschouwen als een intern

werkdocument. Het risico dat de tekst an sich niet vlot leesbaar zou zijn voor een groot

publiek (vb. studenten) willen we daarmee het hoofd bieden. Zo is onze visietekst niet

bedoeld.

- Het model ‘stemergonomisch handelen’ dat we uitwerkten binnen de visietekst is

inhoudelijk sterk. Het is goed doordacht en visueel duidelijk. Het vertaalt wat we bedoelen in

onze visie. We zijn tevreden over de figuren die het geheel ondersteunen. Ook uit de

evaluaties binnen het projectonderzoek (cfr. WP4) blijkt dat het model duidelijk, zeer

bruikbaar en herkenbaar is. Ruim 80 van de 140 deelnemers beoordelen het model an sich

als (zeer) goed.

- De opgestelde lijst van stemcompetenties is ons inziens een degelijke basis om de nodige

houvast te bieden bij de vraag:“Wat moet ik kunnen om mijn stem optimaal te gebruiken bij

het lesgeven?”. Vooral op die momenten waar we de concretiseringen bij het werken met

de stemcompetenties expliciet maakten (vb. tijdens onderdeel 4 van de workshop ‘Ontknoop

je stem!’) werd duidelijk dat de stemcompetenties goed inzetbaar zijn als uitgangspunt bij

het werken aan stemergonomisch handelen. We komen hiermee tegemoet aan de

betrachting vanuit de projectovereenkomst om de bruikbaarheid op langetermijn van deze

competenties binnen de opleidingen te garanderen.

- De competentiematrix was een goede denkoefening. Ondanks een beperkte

wetenschappelijke onderbouw (met name de interbeoordelaarsbetrouwbaarheid werd niet

expliciet onderzocht) was de matchoefening die we maakten (basiscompetenties versus

stemcompetenties) zeker interessant. Ons aanvoelen dat het werken aan stemoptimalisering

voor het grootste deel al ingebed zit in het werken aan de basiscompetenties van de leraar

werd ermee bevestigd.

Eindrapport project SoE 2011/15 ‘Ontknoop je stem!’ 9

- Het uitgewerkte stappenplan sluit aan bij het kwadrant van ‘onbewust onbekwaam’ naar

‘onbewust bekwaam’ en is gebaseerd op het door leraren gekende concept ‘vier stadia van

leren’-model van Maslow (1954). Door deze herkenbaarheid is het een bruikbaar kader om

de stappen bij het werken aan stemergonomisch handelen te concretiseren. Het stappenplan

geeft een klare kijk op de (didactische) beginsituatie van een team of individuele

lerarenopleider inzake stemergonomisch handelen. Bij de gegeven reeks workshops was het

meermaals frappant om vast te stellen dat de link tussen het stappenplan en de praktijk zeer

helder is. Telkens werden de voorbeelden en concretiseringen binnen de verschillende

workshopsessies immers aangepast aan de betreffende (sub)doelgroep vanuit de suggesties

binnen het stappenplan. Meer concreet bruikbaar kan het stappenplan dus niet zijn. Ook dit

was een aandachtspunt vanuit de projectovereenkomst: een sterke differentiatie op het

gebied van ontwikkelingsdynamiek van de teams werd wenselijk geacht.

- Inzake het verzamelen van good practices en materiaal uit het werkveld waren we

aanvankelijk niet helemaal tevreden. De vragenlijst waarmee lerarenopleiders eind 2011

werden bevraagd leverde initieel niet de verhoopte reacties op wanneer we focusten op

‘stemergonomie’. Deze vragenlijst werd opgesteld door studenten Logopedische en

Audiologische Wetenschappen (LAW) in het kader van hun masterproef (zie verder 2.1),

waarbij we als projectgroep inhoudelijk de kwaliteit onvoldoende konden bewaken. In

opvolging van de feedback van SoE op het tussentijds rapport voerden we een tweede

analyse uit op basis van de op dat ogenblik (ver)nieuw(d)e inzicht op stemoptimalisering (cfr.

de visietekst). We werden daardoor gesterkt in onze keuze om (1) het verzamelde materiaal

te behouden als voorbeeld van ‘good practices inzake werken aan stemtechniek’ en om (2)

het materiaal inzake ‘werken aan stemergonomisch handelen’ zelf te ontwikkelen binnen

een workshop ‘Ontknoop je stem!’.

- De samenwerking met de studenten LAW situeerde zich nog op 2 andere vlakken. Het was

de opdracht van de studenten om (1) een oefenpakket rond ‘stem in de lerarenopleiding’ te

ontwikkelen en (2) een lijst van doorverwijzers samen te stellen die het mogelijk zou maken

om de samenwerking tussen stemprofessionals en lerarenopleiders praktisch te

ondersteunen. Deze twee outputgegevens werden i.h.k.v. de masterproef uitgewerkt. Ze

werden evenwel niet an sich opgenomen in de uiteindelijke projectoutput aangezien deze

niet de verhoopte kwaliteit voor ons project konden waarborgen. Voor het oefenpakket

heeft een en ander te maken met een discrepantie tussen de brede stemergonomische visie

die we vanuit het project onderschrijven en de eerder enge stemtechnische vertaling van

deze visie die de studenten maakten. De lijst van doorverwijzers is an sich een goede

database maar ook hier willen we als projectgroep breder inzetten op wat ‘samenwerken’

betekent vanuit stemergonomisch perspectief.

- Aangezien we binnen WP3 de voorziene koers uit de projectovereenkomst bijstuurden en we

dus kozen voor ‘Ontknoop je stem!’, was het nodig om een kwaliteitsgarantie in te bouwen.

(Zie ook: reactie op de terugkoppeling bij het tussentijds rapport). De ‘effectmeting’ zoals

voorzien binnen het initiële WP4 van de projectovereenkomst werd vervangen door een

kwalitatief beschrijvend procesonderzoek. Het nascholingspakket ‘Ontknoop je stem!’ werd

in 10 sessies aangeboden, verspreid onder volgende lerarenopleidingen:

Eindrapport project SoE 2011/15 ‘Ontknoop je stem!’ 10

SLO van CVO Lethas – Brussel, SLO’s van KU Leuven, BASO LO van Groep T (Education College) – Leuven, BAKO en BALO van KH Leuven, SLO van CVO TSM Mechelen, BAKO en BALO van KaHo Sint Lieven – Aalst, BAKO en BASO van Thomas More – Mechelen, CVO Limlo – Diepenbeek, en buiten de associatie: ook aan SLO van CVO De Oranjerie – Diest

In totaal gaven 164 deelnemers hun schriftelijke feedback via een evaluatieformulier. De

verdeling cursisten/studenten en docenten was de volgende: 58 cursisten/studenten en 106

docenten.

De verschillende onderdelen van de workshop werden kwalitatief bevraagd aangaande

bruikbaarheid, herkenbaarheid, relevantie, of de workshop als boeiend werd ervaren, …... De

respondenten konden mogelijke suggesties en tips ter verbetering noteren. Door middel van

een cijfer tussen 1 en 5 konden de deelnemers de workshop algemeen beoordelen. Dit gaf

volgende resultaten (140 van de 164 deelnemers gaven effectief een eindoordeel):

score N = 140

1-2 1

2 12

2-3 3

3 24

3-4 10

4 74

4-5 5

5 11

Voor een volledige inhoudelijke analyse bij dit kwalitatief beschrijvend procesonderzoek

verwijzen we naar de bijlage nr 45. ‘horizontale analyse feedback workshop’. Algemeen

kunnen we stellen dat de workshop goed onthaald werd. De vraag werd gesteld wat de

workshop de deelnemers concreet heeft bijgebracht. De antwoorden op die vraag geven aan

dat heel wat van de deelnemers zich het concept ‘stemergonomisch handelen’ hebben

kunnen eigen maken. De deelnemers werd tevens gevraagd naar mogelijke suggesties

betreffende de workshop in het algemeen. Een aanzienlijk deel van de geformuleerde

suggesties heeft betrekking op de vraag naar meer stemtips en stemtechnische oefeningen,

hetgeen bewust niet tot de focus van onze workshop behoorde. Die suggesties liggen ook in

de lijn met verkeerde verwachtingen aangaande de workshop: een aantal deelnemers gaf

expliciet aan vooral stemtechnische, praktische oefeningen te hebben verwacht. Die

verwachtingen hebben mogelijk hun eindbeoordeling van de workshop – in negatieve zin –

beïnvloed.

Naast de inhoudelijke input, werd de deelnemers ook gevraagd het communicatie- en

promotiemateriaal bij de workshop, meer bepaald: de flyer en de roll-up, te beoordelen. De

meningen daarrond waren overwegend heel positief en adjectieven als aantrekkelijk, handig,

Eindrapport project SoE 2011/15 ‘Ontknoop je stem!’ 11

duidelijk,... werden meermaals neergepend. De deelnemers waren in het algemeen ook erg

opgezet met de flyer die ze na de workshop konden meenemen naar huis.

Ook de workshopgevers evalueerden na elke sessie de gegeven workshop – veelal in het

licht van de specifieke beginsituatie van de verschillende opleidingen (cfr. het stappenplan

uit WP2). Zo werd na elke workshop een verslag opgemaakt met daarin zowel de eigen

feedback als relevante suggesties van deelnemers (zie ook document in bijlage nr 46.

‘procesmatige aanpassing van de workshop’) en werd mede op basis daarvan de workshop

van sessie tot sessie inhoudelijk aangepast alsook telkens afgestemd op de verschillende

types opleidingen (vb. SLO en Bachelor, BAKO, BALO en BASO). De workshop kende dus een

differentiatie vnl. inzake praktische toepassing binnen de specifieke doelgroepen en de

gebruikte voorbeelden. Deze aanpak sluit aan bij de vraag naar differentiatie van het

begeleidingspakket zoals gesteld in punt 4 van de projectovereenkomst.

Op 6 juni 2013 werd de workshop integraal op video vastgelegd. We selecteerden beelden

en screenshots uit deze opnames om de webbrochure (zie WP5) op een waardevolle manier

te illustreren. Aan het voornemen (cfr. projectovereenkomst) om videodocumentatie in de

projectoutput op te nemen is zo voldaan.

Tijdens de workshop werd met de deelnemers een oefening gemaakt rond hoe ze zelf en/of

als team werk kunnen maken van stemergonomisch handelen in hun opleiding. Die

voorstellen (zie bijlage nr 47. ‘droom-de-droom good practices’) zijn ter inspiratie voor

andere opleidingen mee opgenomen in de webbrochure.

- Wat betreft de disseminatie kunnen we stellen dat er knappe initiatieven zijn genomen om

de ontwikkelde visie, het model en de praktische toepassingen ervan tot bij de doelgroep te

brengen.

De flyer is daarvan een eerste voorbeeld. In totaal werden tijdens de looptijd van het project

1000 flyers verdeeld onder studenten en docenten, maar ook onder de beleidsmedewerkers

van de verschillende lerarenopleidingen binnen SoE. De verspreiding ervan gebeurde o.a.

tijdens de studiedag van SoE te Kortrijk (25 oktober 2012), de verschillende sessies van de

workshop, de Overkoepelende Vergadering van SoE (23 mei 2013) en tijdens allerlei

uitwisselings- en werkmomenten van de leden van het onderzoeksteammet de

lerarenopleidingen. Bij afloop van het project worden nog eens 5000 flyers extra gedrukt om

verdere bekendmaking van het project en sensibilisering rond ‘werken aan

stemoptimalisering’ mogelijk te maken. Een aantal opleidingen kwam immers zelf met de

concrete vraag om de flyers in het academiejaar 2013-2014 onder de studenten/cursisten te

verdelen.

Het publiceren van een (web)brochure ‘Ontknoop je stem!’ is een tweede verwezenlijking

binnen WP5. We kozen er bewust voor om de brochure online – via onze projectpagina op

de website van SoE - beschikbaar te stellen. De brochure en de nodige bijlagen zijn integraal

te downloaden voor maximale verspreiding en gebruik. Zo is deze webbrochure ook

inhoudelijk uitgewerkt: ze heeft als doel alle elementen in handen te geven om de

lerarenopleidingen concreet aan de slag te laten gaan op vlak van ‘stemergonomisch

handelen’. Er zijn concrete voorbeelden opgenomen, alsook suggesties om stemoptimalisatie

Eindrapport project SoE 2011/15 ‘Ontknoop je stem!’ 12

binnen de lerarenopleiding aan te pakken. Er zijn verwijzingen naar relevante literatuur en

bruikbare weblinks. Vormelijk sluit de webbrochure aan bij al het andere materiaal uit dit

project: ze is voorzien van een knappe en coherente lay-out, duidelijk herkenbaar.

Verder zijn we als projectgroep tevreden over onze bijdrage aan de studiedag van SoE in

Kortrijk op 25 oktober 2012. We presenteerden toen het (tussentijdse resultaat van het)

project aan een 20-tal deelnemers. Concreet werden toen 2 contacten gelegd die later

zouden uitmonden in een samenwerking voor ‘Ontknoop je stem!’ (nl. met AVL/LUCON voor

alle SLO’s van KU Leuven en met KaHo Sint-Lieven in Aalst).

Tot onze spijt werd onze congresbijdrage aan het Velon-congres in Groningen in het voorjaar

van 2013 niet weerhouden. De reden zoals die werd opgegeven door Velon was: “De centrale

vragen/topics, relevantie en de context zijn onvoldoende geëxpliciteerd. Past niet binnen het

congresthema ‘Meesterschap’’.

Volgens de projectovereenkomst zou in WP5 een ‘publicatie in een vakdidactisch tijdschrift

van de onderzoeksoutput bij de effectmeting’ worden voorzien. Aangezien de effectmeting

verviel (en vervangen werd door een procesonderzoek), zijn we dit voornemen niet

nagekomen.

- Bij deze evaluatie van de projectinhoud mag een voor ons belangrijke samenwerking niet

worden vergeten. Naast de resonantieraad die binnen de projectovereenkomst voorzien was

voor het aftoetsen van de kwaliteit van het model, het stappenplan en de materialen, leek

het ons – doorheen de projecttijd – ook interessant om de projectoutput te laten beoordelen

door medewerkers van het Stem Expertisecentrum van KU Leuven. Vanuit dit centrum biedt

een groep logopedisten met specifieke affiniteit voor de topic ‘stem’ een vraaggestuurd

aanbod nascholingen rond ‘stemgebruik voor leerkrachten’ aan. Deze stemdeskundigen

gaven de voorbije jaren heel wat nascholingen binnen het brede onderwijsveld. Vanuit die

ervaring leek het ons interessant om hen als bijkomende resonantieraad te betrekken. In een

werkgroepvergadering werd hen gevraagd om het model, het materiaal en de werkvormen

bij ‘Ontknoop je stem!’ te evalueren en mogelijke suggesties ter verbetering te doen. Als

belangrijkste reflectie kwam hierbij naar voren dat de ‘nieuwe aanpak’ vanuit de

stemergonomische visie van de projectgroep als zeer aanvullend wordt gezien op de

traditionele visie bij het werken aan stemtechniek zoals die nu in het onderwijs gangbaar is.

Werken aan stemtechniek blijft een belangrijk onderdeel binnen stemoptimalisering maar de

werkgroep opperde dat ‘stemergonomisch handelen’ zeker niet mag ontbreken als men op

een duurzame manier aan stemoptimalisering wil werken. In een tweede

werkgroepvergadering ging men een stapje verder en maakte men concreet plannen om het

denkkader rond ‘stemergonomisch handelen’ als uitgangspunt te gebruiken voor

toekomstige nascholingen. Op die manier zal de visie van de projectgroep ook verder

uitgedragen worden en is er inzake bruikbaarheid op lange termijn opnieuw een verwachting

ingelost.

- Een laatste reflectie die we wensen te formuleren betreft de opvolging van de

projectplanning zoals deze werd voorzien in de projectovereenkomst. Qua timing en

projectverloop werden er op 01/02/2013 – n.a.v. het tussentijds rapport – een aantal

wijzigingen binnen de verschillende werkpakketten (WP’s) beschreven. De wijziging binnen

WP4, nl. het proces- i.p.v. het effectonderzoek was daarbij de voornaamste. Achteraf kunnen

Eindrapport project SoE 2011/15 ‘Ontknoop je stem!’ 13

we tevreden stellen dat we voor quasi alle WP’s de voornemens uit de projectplanning

hebben gerealiseerd. Alleen t.a.v. WP5 – de disseminatie – is er qua timing een vertraging

ontstaan in vergelijking met de plannen. De (web)brochure werd namelijk aanzienlijk later

ontwikkeld dan voorzien (in de zomer van 2013 in plaats van tijdens het voorjaar). De

verklaring hiervoor is dat de inhoudelijke uitwerking van de webbrochure grotendeels steunt

op de ervaringen en suggesties die we verzamelden tijdens de workshopsessies ‘Ontknoop je

stem!’ in het voorjaar van 2013.

1.5 Samenvatting

Dit project wil concrete antwoorden bieden op de vraag: “Hoe kan je als lerarenopleiding het

stemgebruik bij studenten vanuit een competentiegerichte invalshoek begeleiden en vormen?” We

ontwikkelden daartoe een visie waarin het nieuwe begrip ‘stemergonomisch handelen’ centraal

staat. Dit concept werd uitgewerkt vanuit een competentiegerichte invalshoek door de zogenaamde

‘stemcompetenties’ te linken aan de basiscompetenties van de beginnende leraar in een

competentiematrix. Er werd voorzien in een stappenplan waarmee teams van lerarenopleiders

vertrekkende van hun verscheidenheid de visie kunnen implementeren in de opleiding vanuit een

breed gedragen dynamiek. Binnen dit stappenplan is er differentiatie naar een

professionaliseringstraject en een opleidingstraject. Er werden voorbeelden van ‘good practices’

beschreven en concreet materiaal werd uitgewerkt om aan ‘stemergonomisch handelen’ te werken.

Deze werden binnen een workshop ‘Ontknoop je stem!’ geïntegreerd en via een kwalitatief

beschrijvend procesonderzoek verder geoptimaliseerd. De outcome van het onderzoeksproject werd

verzameld in een webbrochure die concrete tools in handen geeft om stemoptimalisering binnen de

lerarenopleidingen waar te maken. Ook het concrete werkmateriaal bij ‘Ontknoop je stem!’ (o.a.

flyer) kan worden gedownload.

2 Werkingsverslag

2.1 Projectgroep en betrokkenen

De projectgroep bestond uit volgende leden:

Prof. Dr. Wivine Decoster (KU Leuven – opleiding Logopedische en Audiologische Wetenschappen en

Stem Expertisecentrum) was promotor van het project.

Tina Vertommen (KU Leuven – SLO Gezondheidswetenschappen) coördineerde het project

(takenpakket: zie onder ‘werkpakket 6’) voor 20% FTE en was inhoudelijk projectmedewerker voor

20% FTE. De andere projectmedewerkers waren: Ann Van Hooste (Groep T – Leuven Education

College) (20% FTE), Koenraad Hinnekint (LUCA Campus Lemmensinstituut) (20% FTE) en Jo

Waegeman (CVO Lethas) (20% FTE).

Genoemde betrokkenen deelden de verantwoordelijkheid over de inhoudelijke uitwerking van het

project. Elk van hen bewaakte de voortgang van één van de beschreven werkpakketten. De concrete

uitvoering van de taken kenmerkte zich in een horizontale organisatie- en overlegstructuur.

Eindrapport project SoE 2011/15 ‘Ontknoop je stem!’ 14

[Noot: Van 23 september 2011 tot 6 april 2012 werd Tina Vertommen vervangen door Saskia Buyckx omwille van

bevallings- en moederschapsrust. Saskia Buyckx is werkzaam aan de lerarenopleiding van KH Leuven en werd gedurende 6

maanden gedetacheerd naar dit project.]

Andere betrokkenen waren:

- Els Castelein: projectbegeleider vanuit SoE .

- Marian Otten en Tessa Jacobs: studenten aan de Masteropleiding Logopedische en

Audiologische Wetenschappen. In het kader van hun masterproef werkten zij mee aan WP3

nl. de bevraging van de lerarenopleidingen. Marian en Tessa verzamelden enkele good

practices, werkten een ‘stempakket’ met oefeningen uit en inventariseerden de

stemprofessionals i.f.v. de uitbouw van een mogelijk netwerk.

- Hilde Van der Haegen: kritische vriendin van het project vanuit CVO Lethas.

- Leo Meulenbroek (docent logopedie en opleidingsdocent aan de Pabo Arnhem (NL)):

kritische vriend van het project. Hij promoveerde in 2010 met een proefschrift ‘A concept

towards multidimensional voice coaching in female student teachers’ en heeft jarenlange

ervaring in het werken met PABO-studenten rond ‘stem’. Leo werd uitgenodigd voor een

werkbezoek op 23 maart 2012 aan ons project in Leuven met als doel de praktijk van

stemoptimalisering bij Nederlandse studenten lerarenopleiding toe te lichten.

- de leden van de resonantieraad: Ludo Vanhelden (CVO Limlo), Ellen Piedfort (KHKempen) en

Joke Simons (Thomas More Mechelen). De visie en het model, de workshop ‘Ontknoop je

stem!’ en het bijhorende materiaal werden steeds eerst voorgelegd aan deze resonantieraad

alvorens ‘breder’ te verspreiden binnen de lerarenopleidingen.

- de leden van de werkgroep ‘Vraaggestuurde nascholing Stem’ van het Stem

Expertisecentrum van KU Leuven (m.n. Anke Baten, Anita Eggermont, Tinne Jacobs, Saskia

Buyckx, Ellen Vandewalle en Nele Walravens) werden beschouwd als een bijkomende

resonantieraad.

Er werd i.f.v. het grafische en creatieve uitwerken van materiaal samengewerkt met

- voor de cartoons: BibberKopf

- voor de figuren en animaties: Jan Van Esch (docent P.O. aan Groep T - Leuven Education

College)

- voor de stop-motions, de flyer, de roll-ups en de webbrochure: Dirk De Greve (grafisch

bureau ‘Bizarre Compagnie’ - Dilbeek)

2.2 Activiteiten

De projectleden vergaderden tweewekelijks in het gebouw van School of Education in de

Dekenstraat (Leuven). Vergaderingen duurden 3 uur. Er werden zowel praktische en organisatorische

afspraken gemaakt als inhoudelijke werkmomenten voorzien. Tina Vertommen was als

projectmanager ook de voorzitter van de vergadering. Een beurtrolsysteem zorgde ervoor dat

eenieder aan verslaggeving deed. Documenten werden gedeeld via Google Drive. Tussen de

vergaderingen door werkten de projectleden inhoudelijk zelfstandig verder volgens de taakverdeling

die werd afgesproken. Waar nodig werd tussendoor via mail overlegd om continuering van de taken

mogelijk te maken. Wivine Decoster trachtte als promotor van het project zoveel mogelijk aanwezig

Eindrapport project SoE 2011/15 ‘Ontknoop je stem!’ 15

te zijn op de vergaderingen. Wanneer dit niet haalbaar bleek, werd zij tussentijds gebriefd door Tina

Vertommen om de betrokkenheid op het project optimaal te houden.

2.3 Reflecties

Algemeen kunnen we stellen dat het project een goede voortgang kende. Er werd kwalitatief

waardevol werk geleverd in een gemoedelijke collegiale sfeer.

Er was een grote diversiteit tussen de collega’s (bvb. het al dan niet hebben van ervaring met

onderzoek, inhoudelijke expertisedomeinen, voorkeurstijlen, invulling van de combinatie deeltijdse

onderzoekstaak versus ‘hoofdjob’,...). Door in te zetten op de complementariteit tussen de

projectgroepsleden werd de samenwerking zeer verrijkend.

Er was duidelijk sprake van een leerproces binnen de projectgroep. Om tot een consensus te komen

en zo een grote gedragenheid rond onze visie te creëren was er veel tijd en overleg nodig. De

verslagen bij de tweewekelijkse vergaderingen getuigen daarvan. Dit werkproces reflecteert volgens

ons de realiteit van het werken aan stemoptimalisering binnen een docententeam aan de

lerarenopleiding. Ook daar zal het steeds veel tijd en overleg vragen om het werken aan stem een

plaats te geven.

3. Financieel verslag

Het financieel verslag geeft per projectpartner een overzicht van alle middelen die in het kader van

dit project werden besteed. In overleg met Ann Martin - coördinator van School Of Education - werd

overeengekomen dat dit verslag als aparte bijlage zal worden ingediend met als deadline 31 oktober

2013.

4. Relevante eindproducten

In wat volgt beschrijven we de relevante eindproducten bij het project en geven we toelichting bij

het gebruik ervan. Ook de praktische regeling over waar en hoe het materiaal na afloop van het

project te vinden is, wordt toegelicht.

a. Projectpagina op website ‘School of Education’

Alle algemene inhoudelijke en praktische info over dit project is te vinden onder de projectpagina op

de website van SoE, onder de link:

https://schoolofeducation.eu/projecten/ontknoopjestem

De projectpagina’s richten zich tot alle geïnteresseerde bezoekers die meer wensen te weten over de

projecten van School of Education en hun specifieke inhoud.

Eindrapport project SoE 2011/15 ‘Ontknoop je stem!’ 16

b. (Web)brochure ‘Ontknoop je stem!’

Op de projectpagina op de website van SoE kan men doorklikken naar de webbrochure bij dit

project. De webbrochure bevat achtergronden bij het model ‘stemergonomisch handelen’ (m.i.v.

‘stemergonomie’), voorbeelden van good practices, een beschrijving van de stemcompetenties, het

stappenplan ter implementatie in de lerarenopleiding, de beschrijving van en het materiaal bij de

workshop ‘Ontknoop je stem!’. Alle nodige bijlagen zijn toegevoegd om concreet met het materiaal

aan de slag te gaan. Relevante literatuur wordt opgelijst en aanbevolen links zijn consulteerbaar. De

webbrochure is dus gericht op alle (teams van) lerarenopleiders die concreet aan stemoptimalisering

binnen de opleiding willen werken.

De webbrochure is te vinden door door te klikken naar ‘eindproducten’ onder de link

https://schoolofeducation.eu/projecten/ontknoopjestem

De brochure wordt – gedrukt in een oplage van 100 exemplaren – verdeeld onder de projectpartners

en SoE. In het najaar van 2013 wordt de brochure vanuit SoE verspreid onder de 22 instellingen van

de Associatie enerzijds en onder de instellingen van de andere Expertisenetwerken anderzijds. Op de

website van SoE wordt vermeld dat gedrukte exemplaren van de brochure kunnen worden besteld.

De webbrochure kan ook integraal gedownload worden op de SoE-webpagina van het project.

c. Flyer ‘Ontknoop je stem!’

De flyer bij het project is een gevouwen foldertje in 8 luikjes (formaat vergelijkbaar met een

bankkaart) dat een overzicht geeft van de stemcompetenties inzake ‘stemergonomisch handelen’.

Ook concrete tips ter implementatie zijn voorzien. De flyer heeft als doel het project en de visie op

‘stemergonomisch handelen’ breed uit te dragen binnen de lerarenopleidingen. Het compacte

formaat laat toe de flyer als een reminder te gebruiken en deze dus steeds ‘bij de hand’ te hebben.

Hij kan ook als ‘teaser’ worden beschouwd om uit te nodigen tot een meer diepgaande kennismaking

met het project via bvb. de webbrochure. Er zijn – na afloop van het project – 5000 flyers

beschikbaar ter verspreiding. Deze kunnen worden nabesteld bij School of Education, in de

Dekenstraat 6 in Leuven. De flyer is bovendien ook nog als PDF in de bijlagen bij de webbrochure

opgenomen, zodat zelf afprinten of bijdrukken (na uitputting voorraad) onbeperkt mogelijk blijft.

d. Roll-up ‘Ontknoop je stem!’

Er zijn 2 roll-ups ( = oprolbare canvas posters van 1m breed op 2m hoog, inclusief staander)

beschikbaar waarmee men het project en meer bepaald de workshop ‘Ontknoop je stem!’ kan

aankondigen (bvb. in de leraarskamer van een lerarenopleiding, op een studiedag, in de

ontvangsthall van de studenten in de lerarenopleiding). Deze roll-ups zijn gratis uitleenbaar via (1)

School Of Education of (2) via de promotor van het project: wivine.decoster@med.kuleuven.be .

Op de website en/of in de nieuwsbrief van SoE kan deze mogelijkheid tot ontlenen worden vermeld.

e. Stop-motions ‘Ontknoop je stem!’

De stop-motions zijn 6 animatiefilmpjes van telkens 30 seconden in een MP4-videoformaat. Ze

sluiten aan bij de 6 facetten van het model ‘stemergonomisch handelen’ en tonen o.a. de cartoons.

Ze kunnen gebruikt worden voor het aankondigen van een workshop ‘Ontknoop je stem!’ of voor de

Eindrapport project SoE 2011/15 ‘Ontknoop je stem!’ 17

communicatie van de topic ‘werken aan stemoptimalisering’ binnen de lerarenopleidingen (bvb. op

digitale borden in een ontvangsthall van de opleiding). De filmpjes kunnen als teaser worden

gebruikt om ‘werken aan stemoptimalisering’ via het digitale leerplatform van de opleidingen aan de

studenten te communiceren. De stop-motions zijn beschikbaar als download bij de webbrochure.

4. Lijst van bijlagen (zie bijgevoegde CD-rom)

dededezze

Eindrapport project SoE 2011/15 ‘Ontknoop je stem!’ 18

5. Bronnen

Geraadpleegde literatuur

Decoster, W. & de Jong, F. (2008) . De Nachtegaal en de Kraai. Een optimale stem binnen ieders

bereik. Antwerpen Apeldoorn: Garant.

Decoster, W. (2012). Stemergonomie: een vat vol dynamiek. In Tijdschrift voor Ergonomie, jaargang

37, (1).

Decoster, W. (2010). Van stemtherapie naar stemergonomie. In Stemergonomie een nieuwe kijk op

stem (p. 31-47). Symposiumboek, Leuven

Hautekiet, M. (2010). Gezonde lichaamsbelasting vs overbelasting, een ergonomische benadering. In

Stemergonomie een nieuwe kijk op stem (p. 11-18). Symposiumboek, Leuven.

Meulenbroek, L. (2010). A concept towards Multidimensional Voice Coaching in Female Student

Teachers. Doctoraatsscriptie, Radboud Universiteit Nijmegen.

Meulenbroek, L. (2012). Worden leerkrachten in Nederland goed voorbereid op het spreekberoep?

Tijdschrift Velon (2).

Neefs, L.-A. & Vos, P. (2011). Didactische stemergonomie. Een nieuwe perspectief. Masterthesis in

Logopedische en Audiologische Wetenschappen, K.U.Leuven.

Sala, E., Sihvo, M., & Laine, A. (2005). Röstergonomi - Rösten ett fungerande arbetsredsklap.

Helsingfors, Finland, Institutet för arbetshygien. Arbetarskyddcentralen.

Thomas, G. (2005). The voice of student teachers. A challenge for teacher training, occupational

safety and health care. Doctoraatsscriptie, Radboud Universiteit Nijmegen.

Timmermans, B., Coveliers, Y., Meeus, W., Vandenabeele,F., Van Looy, L., Wuyts, F., (2012). The

Effect of a Short Voice Training Program in Future Teachers. In Voice, jaargang 26 (5).

Eindrapport project SoE 2011/15 ‘Ontknoop je stem!’ 19

Aanbevolen literatuur en links

- Lacroix, C. (2009). Goed gestemd! Tielt: Lannoo.

- Nauta, T. (2005). Goed gestemd voor de klas. Praktijkboek voor natuurlijk stemgebruik.

Wolters Noordhoff.

- Timmermans, B. (2008). Klink klaar: uitspraak- en intonatiegids voor het Nederlands. Leuven:

Davidsfonds.

- www.expertisecentrumstem.be

- www.iea.cc - website van de International Ergonomics Association

- www.ergonomiesite.be - website die informatie en onderzoek m.b.t. ergonomie verzamelt

- www.stempreventie.be

- www.voicecareforteachers.com

- brochure IDLO – VUB ‘meer stem voor leraren’

http://www.stemcoach.be/img/meer_stem_voor_leraren.pdf

- aanvulling bij brochure IDLO: oefeningenbundel

http://www.vub.ac.be/IDLO/upload/files/downloads/1270198001Meerstemlerarenoefening

en.pdf

- artikel uit Klasse, 204, april 2012 ‘Doe de stemtest’ , pagina 11-15

http://pdf.klasse.be/KVL/KVL204/KVL204.pdf

- filmpje op TV-Klasse http://www.klasse.be/tvklasse/15052-Doe-de-stemtest

- artikel uit Klasse, 219, november 2011, pagina 36-38

http://www.klasse.be/leraren/21983/vechten-tegen-decibels/

- link naar website Klasse (geconsulteerd op 25/04/2013)

http://www.klasse.be/leraren/33319/dertig-procent-toekomstige-leraren-heeft-nu-al-

stemproblemen/