Aquadra eindrapport

Eindrapport SEPTEMBER 2013

Een grensverleggend project voor de Jeker, Voer, Berwijn en Geul

4 ZIJRIVIEREN VAN DE MAAS

Voorwoord Water kent geen grenzen Inleiding Aquadra kent geen grenzen De kaders van het dossier De keuze voor projecten De coördinatie en partners

Hoofdstuk 1 Het stroomgebied van de Jeker Algemene beschrijving Pilootproject 1 Hermeandering van de Jeker in Grand-Axhe Pilootproject 2 Haalbaarheidsstudie voor de hermeandering van de Jeker in Bergilers (Oreye) Pilootproject 3 Aanpassingswerken aan het wachtbekken in de vallei van de Yerne Pilootproject 4 Herstel van de oorspronkelijke structuur van de Jeker in De Kevie (Tongeren) Pilootproject 5 Openleggen en herinrichten van de Beek in Vreren-Nerem Communicatie-initiatieven

Hoofdstuk 2 Het stroomgebied van de Berwijn Algemene beschrijving Pilootproject Opwaardering van de omgeving bij de monding van de Berwijn Communicatie-initiatieven

Hoofdstuk 3 Het stroomgebied van de Voer Algemene beschrijving Pilootproject 1 Retentie van wateren modderstromen in de vallei van de Horstergrub (Vlaanderen) Pilootproject 2 Aanleg van een erosiebekken op de Horstergrub (Nederland) Communicatie-initiatieven

Hoofdstuk 4 Het stroomgebied van de Geul Algemene beschrijving Pilootproject 1 Herstel van natuurlijke biotopen: Geuldal Pilootproject 2 Herstel van natuurlijke biotopen: Geuloevers Pilootproject 3 Aanleg van een natuurlijke retentiezone in Neuhaus (Lontzen) Pilootproject 4 Aanleg van een natuurlijke retentiezone in Schimper (Plombières) Pilootproject 5 Aanleg van een natuurlijke retentiezone in Hombourg (Plombières) Pilootproject 6 Opwaardering van het brongebied (Raeren) Pilootproject 7 Heraanleg van de heuvels rondom de Casinovijver (Kelmis) Communicatie-initiatieven

Hoofdstuk 5 Overkoepelende initiatieven Meetpunten Modellering Picknickplaatsen Cartografie Charter Hoofdstuk 6 Nuttige gegevens

Waterbeheerders Partners Aquadra Woordenlijst

pag 3

pag 4

pag 9

pag 23

pag 29

pag 37

pag 53

pag 61

3

E I N D R A P P O RT AQ UA D R A

33


Voorwoord

Water kent geen grenzen

Water is van levensbelang. Voor mens, plant en dier. En water trekt zich niets van grenzen aan ... Propere en veilige waterlopen zijn essentieel voor onze natuurlijke omgeving. Een geïntegreerd beheer daarvan is niet gemakkelijk wanneer waterlopen grenzen oversteken en in verschillende landen door ver-schillende instanties beheerd worden. In de Euregio Maas-Rijn is dat het geval bij de Jeker, de Voer, de Ber-wijn en de Geul. Deze vier zijrivieren van de Maas steken de grens van Vlaanderen, Wallonië, Nederland of Duitsland over.

In een stroomgebied heeft iedereen een verantwoordelijkheid ten opzichte van alle andere bewoners en planten of dieren. Niet alleen stroomopwaarts ten opzichte van stroomafwaarts, want grondwater vloeit soms in de omgekeerde richting. Niet alleen direct aan een waterloop, want water beweegt. Niet alleen met zichtbaar water, want water is soms niet zichtbaar. Die verantwoordelijkheid en solidariteit doopten de partners van AQUADRA tot aquasolidariteit. Water verbindt en doet dat over de grenzen heen: de bewoners van de stroomgebieden zijn verantwoordelijk voor elkaar.

Om de samenwerking tussen de regio’s te verbeteren voor het beheer van deze waterlopen, startten een tiental partners uit de Euregio in 2009 met het project AQUADRA. Samen ontwikkelden zij nieuwe werk-instrumenten en zullen zij ook in de toekomst het waterbeheer beter op elkaar afstemmen. AQUADRA pakte de wateroverlast, de waterkwaliteit en het erosieprobleem aan door pilootprojecten te starten. En door zoveel mogelijk belanghebbenden, van burgers tot specialisten, te betrekken bij het grensoverschrij-dend project.

De betrokken partners van AQUADRA ontwikkelden een gezamenlijke visie en werkten die de afgelopen jaren verder uit. De verantwoording over die afgelopen periode staat in dit rapport. Maar ook het perspec-tief op de toekomst: AQUADRA eindigde weliswaar in september 2013, maar de samenwerking van de beheerders uit de regio gaat door. Het contract dat dat onderschrijft is het charter dat de toekomst schetst.

De waterkwaliteit, de wateroverlast en het erosieprobleem moeten onze grensoverschrijdende aandacht houden. Dat is de basis voor de toekomst van AQUADRA.

Joseph Austen Voorzitter A.D.L.

Vincent MignoletVoorzitter Contrat de Rivière Meuse Aval

Willy DelvingtVoorzitter Ardenne& Gaume

Ludwig VandenhoveGedeputeerde voor waterlopen provincie Limburg (B)

Frank Van SevencotenAdministrateur-generaal VMM

Jan SchrijenVoorzitter Waterschap Roer en Overmaas

Bert Kersten Gedeputeerde voor Arbeidsmarkt en Onderwijs, Duurzaamheid en Energie van de provincie Limburg (NL)


4 5

E I N D R A P P O RT AQ UA D R AE I N D R A P P O RT AQ UA D R A E I N D R A P P O RT AQ UA D R A

InleidingAQUADRA kent geen grenzenDe waterbeheerders uit de verschillende regio’s hebben doorheen de jaren hun eigen instru-menten ontwikkeld, soms voor eenzelfde waterloop. Dat is begrijpelijk, maar niet bevorderlijk voor geïntegreerd waterbeheer van bron tot monding: daarvoor is grensoverschrijdende sa-menwerking nodig. AQUADRA bracht de partners uit de verschillende regio’s tot die samen-werking waarbinnen ze nieuwe instrumenten ontwikkelden die ze samen kunnen gebruiken.

De kaders van het dossier

De kaderrichtlijn Water1 verlangt dat alle partners van een bepaald stroomgebied via nauwe samenwer-king hun wateren beheren vanuit een stroomgebiedbeheerplan. Stroomopwaartse en stroomafwaartse belangen worden daarin door alle betrokken partners gediend. De kaderrichtlijn Water probeert binnen stroomgebieden een nieuw saamhorigheidsgevoel omtrent waterbeheer te creëren. Dit kreeg vorm in het project AQUADRA.

AQUADRA is een project van twaalf partners uit de Euregio Maas-Rijn die sinds 2009 samenwerken om de grensoverschrijdende waterlopen (de Jeker, de Voer, de Berwijn en de Geul) te verbeteren en zo na te streven wat in de richtlijnen is vastgelegd. Dit Interreg-project verzamelt de diverse goede initiatieven aan weerszijden van de grenzen en bundelt ze tot grensoverschrijdend en geïntegreerd waterloopbeheer.

De taal van het dossier

Voor een goede samenwerking is het belangrijk om eenzelfde taal te spreken. De taal van waterbeheerders is onder andere die van kaarten. AQUADRA verzamelt zoveel mogelijk gegevens over het waterbeheer uit elke regio om uniforme kaarten te ontwikkelen die de waterbeheerders voor hun gemeenschappelijke activiteiten zullen gebruiken.

Zo kwamen er binnen het hele projectgebied extra meetstations en werden oudere meetstations vervan-gen. Deze meetstations verschaffen sneller en correcter informatie over het waterpeil en verbeteren zo de gegevensuitwisseling tussen de partners uit de verschillende regio’s. Dat helpt om stroomafwaarts droge voeten te houden.

Om betere plannen te kunnen maken en investeringen doordachter te kunnen uitvoeren, maken de wa-terbeheerders gebruik van computermodellen. Hiermee worden scenario’s ontwikkeld die de gevolgen van wateroverlast simuleren. Deze simulaties zijn accurater als alle regio’s dezelfde computermodellen gebruiken. Ook dat regelt AQUADRA.

De keuze voor projecten

Bij grensoverschrijdende projecten is de intentie nooit het probleem, maar vaak wel de afstemming. De beste manier om grensoverschrijdende problemen op te lossen was het uitwerken van pilootprojecten die de kans op overstromingen in de Euregio Maas-Rijn zouden verkleinen en de waterkwaliteit zouden verbeteren.

In de stroomgebieden van de Jeker, de Voer, de Berwijn en de Geul koos AQUADRA voor zestien piloot-projecten die afstemming en samenwerking vereisten. Hierdoor werden problemen van grensoverschrij-dende aard aangepakt, zowel stroomopwaarts als stroomafwaarts.

De focus lag hierbij op een langetermijnvisie op waterproblematiek. Die goed waterbeheer oplevert (pro-per en veilig) en bovenal samenwerking bevordert in verschillende regio’s en landen. Water trekt zich immers niets van grenzen aan.

Coördinatie en partners

CoördinatieAgence de Développement Local de Plombières, Lontzen et Welkenraedt.

Partners• Agence de Développement Local Lontzen-Plombières-Welkenraedt ASBL• Ardenne & Gaume ASBL• Contrat de Rivière Haut Geer • Contrat de rivière Meuse Aval• Waterschap Roer en Overmaas• Vlaamse Milieumaatschappij • Provincie Limburg (B) • Provincie Limburg (NL)

Geassocieerde partners• Vzw Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren • Wallonië • Province de Liège • Stadt Aachen • Bekkensecretariaat Maasbekken

Het project AQUADRA was mogelijk dankzij Europese subsidie uit het Interreg IV-programma van de Euregio Maas-Rijn.

1 De kaderrichtlijn Water is een Europese richtlijn die sinds december 2000 geldt. In Vlaanderen is deze richtlijn bekend als decreet Integraal Waterbeleid.

Maas - Meuse

L' Y

ERNE

Le G

EER

La GU

LP

La GUEULE

Ruisseau la BELLE

Ruissea

u du

VIV

IER

La GRANDE BEEK

Ruisseau de MORTIER

Ruisseau de BEFVE

FAU

SSE

GEE

R

GRUNSTRASSERBACH

Ruisseau d' ASSE

TUNISHBACH

Le ROUA

Le LONTZENERBACH

Le G

EER

La MULLE

EXHAU

RE D

'ANS

RIG

OLE

D'A

WAN

S

Le BO

LLAN

D

Le GEER

Le GEER

TONGEREN

HEERS

RIEMST

VOEREN

GINGELOM

LIEGE

EUPEN

HERVE

RAEREN

VISE

ANS

BRAIVES

HANNUT

DALHEMOUPEYE

GEER

PLOMBIERES

FAIMES

AWANS

BASSENGE

JUPRELLE

BLEGNY

LONTZEN

WAREMME

AUBEL

OREYE

HERSTAL

KELMIS

VERLAINE

DONCEEL

SOUMAGNE

CRISNEE

REMICOURT

GRACE-HOLLOGNE

WELKENRAEDT

VILLERS-LE-BOUILLET

BERLOZ

THIMISTER-CLERMONTFEXHE-LE-HAUT-CLOCHER

SAINT-GEORGES-SUR-MEUSE

Aachen

NUTH

HEERLEN

MARGRATEN

MAASTRICHT

GULPEN-WITTEM

BEEK

VAALS

EIJSDEN

MEERSSEN

VOERENDAAL

VALKENBURG AAN DE GEUL

SIMPELVELD

Geul

Gulp

Selzerbeek

Eyserbeek

Kanjel

Horstergrub

Mechelderbeek

VoerBeek

Jeke

r - G

eer

Ezel

sbee

k

Zouw

Gulp

Veurs

Hor

ster

grub

Maastricht

Liège

Aachen

Hasselt

Tongeren

Bassenge

‘s-Gravenvoeren

Visé Dalhem

Eupen

Verviers

Plombières

Gulpen

Waremme

Jeker/Geer

Berwijn/ Berwinne

Voer

Geul/Gueule

( B E L G I Ë )W A L L O N I Ë

V L A A N D E R E N( B E L G I Ë )

N E D E R L A N D

D U I T S L A N D

Vlaanderen Wallonië Nederland

RWS (Maas en kanalen)

WRO (primair oppervlaktewater - watervoerend)

WRO (primair oppervlaktewater - in een droogdal)

SPW-DGO2 (Maas en kanalen)

SPW-DGO3 (categorie 1)

Provincie Luik (categorie 2)

Gemeente (categorie 3)

NV De Scheepvaart (Maas en kanalen)

VMM (categorie 1)

Provincie Limburg (categorie 2)


LEGENDE

1 2 3 4 Pilootprojecten in de stroomgebieden

1

1

2

2

1

1

1

2

3

1 2 3 4

4

5

5

1 21+2

3

4

5 6

1 2

1 2

7


2 3


2 36 7

De 4 stroomgebieden

Het rivierbekken van de Jeker stroomt door België (Wallonië en Vlaanderen) en door Nederland. De Jeker is zo’n 65 km lang, ontspringt in Lens-Saint-Remy (Hannuit), stroomt door Borgworm, steekt de eerste maal de gewestgrens over en doorkruist Tongeren om op-nieuw in Wallonië verder te gaan. In Kanne stroomt de Jeker voor de derde maal over de gewestgrens en steekt vervolgens de Belgisch-Nederlandse grens over.

Het stroomgebied van

DE JEKER

Hoofdstuk 1

Stroomgebied D

E JEKER

9

Maas - Meuse

L' Y

ERNE

Le G

EER

La GU

LP

La GUEULE

Ruisseau la BELLE

Ruissea

u du

VIV

IER

La GRANDE BEEK

Ruisseau de MORTIER

Ruisseau de BEFVE

FAU

SSE

GEE

R

GRUNSTRASSERBACH

Ruisseau d' ASSE

TUNISHBACH

Le ROUA

Le LONTZENERBACH

Le G

EER

La MULLE

EXHAU

RE D

'ANS

RIG

OLE

D'A

WAN

S

Le BO

LLAN

D

Le GEER

Le GEER

TONGEREN

HEERS

RIEMST

VOEREN

GINGELOM

LIEGE

EUPEN

HERVE

RAEREN

VISE

ANS

BRAIVES

HANNUT

DALHEMOUPEYE

GEER

PLOMBIERES

FAIMES

AWANS

BASSENGE

JUPRELLE

BLEGNY

LONTZEN

WAREMME

AUBEL

OREYE

HERSTAL

KELMIS

VERLAINE

DONCEEL

SOUMAGNE

CRISNEE

REMICOURT

GRACE-HOLLOGNE

WELKENRAEDT

VILLERS-LE-BOUILLET

BERLOZ



Aachen

NUTH

HEERLEN

MARGRATEN

MAASTRICHT

GULPEN-WITTEM

BEEK

VAALS

EIJSDEN

MEERSSEN

VOERENDAAL


SIMPELVELD

Geul

Gulp

Selzerbeek

Eyserbeek

Kanjel

Horstergrub

Mechelderbeek

VoerBeek

Jeke

r - G

eer

Ezel

sbee

k

Zouw

Gulp

Veurs

Hor

ster

grub

Maastricht

Liège

Aachen

Hasselt

Tongeren

Bassenge

‘s-Gravenvoeren

Visé Dalhem

Eupen

Verviers

Plombières

Gulpen

Waremme

Jeker/Geer

Geul/Gueule



N E D E R L A N D

D U I T S L A N D










VMM (categorie 1)



LEGENDE


1 2 1

1

2

3

1 2 3 4

4

5

5

1 21+2

1+2

1+2

3

4

5 6


2 3

E I N D R A P P O RT AQ UA D R AE I N D R A P P O RT AQ UA D R A

2 310 11


Identiteitskaart

Het rivierbekken van de Jeker (in het Frans: Geer) beslaat zo’n 474 km² en strekt zich uit over drie regio’s en twee landen. Van dit bekken ligt 375 km² in Wallonië, 90 km² in Vlaanderen en 9 km² in Nederland. De Jeker is zo’n 65 km lang, ontspringt in Lens-Saint-Remy (Hannuit), stroomt door Borgworm, steekt de eerste maal de gewestgrens over en doorkruist Tongeren om vervolgens opnieuw in Wallonië verder te gaan en Bitsingen (in het Frans: Bassenge) te doorkruisen. In Kanne passeert de Jeker voor de derde maal de gewestgrens, om na 1,6 km en een sifonering onder het Albertkanaal de Belgisch-Nederlandse grens over te steken. Na dit bewogen parcours mondt de Jeker ter hoogte van Maastricht in de Maas. De Jeker en bijna de helft van zijn zijrivieren over-schrijden grenzen. Verschillende trajecten van de Jeker lopen doorheen Natura2000-gebieden.

Het bekken van de Jeker ligt volledig in Droog-Haspengouw. Het stroomopwaarts gelegen gebied van Tongeren noemt men doorgaans “Haut-Geer”; stroomafwaarts spreekt men van “Bas-Geer”. De belangrijkste zijrivieren van boven naar beneden zijn: • Het beekje Omal, dat talrijke bronnen heeft en talrijke waterkersbedden herbergt.• De Mulle en de Lange Beek, die zich aan de Vlaamse grens begeven.• De Yerne, die de voedingsbodem is voor de bomen die Haspengouw zo kenmerken.• De Roua de Theys, die flink is toegetakeld en zelfs bijna volledig verdwenen door de intense landbouwactiviteiten.• De Ezelsbeek (Grand-Roua), de Beek (Exhaure d’Ans) en de Zouw (Berwinne), die regio-overschrijdend zijn.

Waterbeheerders Bodemgebruik

WaterkwaliteitDe fysisch-chemische waterkwaliteit van de Jeker is ontoereikend door te veel zouten, pesticiden, stikstof, fosfor en zwevende stoffen (sedment). Dit heeft zijn weerslag in te lage zuurstofconcentraties.. De kwetsbare rivier scoort slecht op biologische kwaliteit door activiteiten van de agro-industrie, hoge bevolkingsdichtheid en door het rechttrekken van waterlopen. Toch is de waterkwaliteit sterk verbeterd sinds de jaren zeventig toen de Jeker ‘dood’ werd verklaard. De waterzuivering en de recente pro-

jecten voor hydromorfologisch herstel brachten opnieuw meer leven in de Jeker en zijn zijlopen. Niettemin is de rivier nog ver van de opgelegde Europese normen en is een verdere verbetering van de waterkwaliteit cruciaal. Dat is te bereiken door zuivering van huishoudelijk afvalwater en vermindering van de druk vanuit de landbouwsector. Die sector drukt op de ecologie en maakt gerichte inspanningen nodig zoals het respecteren van afstandsregels tot de waterlopen bij bemesting of maatregelen om de afspoeling van akkerland te minderen.

WaterzuiveringDe zuiveringsgraad (de hoeveelheid afvalwater die effectief gezuiverd wordt) in het Waalse gedeelte van het afstroomgebied be-draagt globaal gezien 70 %. De bouw van het zuiveringsstation van Grand-Axhe en de verbetering van dat van Borgworm zullen ervoor zorgen dat het huishoudelijk afvalwater in de bovenloop van de Jeker kan worden gezuiverd. Dankzij de afwatering en de zuivering in Bitsingen zal ook de vervuiling in de benedenloop van de Jeker sterk afnemen. Daarnaast heeft de voedingsmiddelen-industrie onlangs geïnvesteerd in performante waterzuiveringsstations.

In het Vlaamse gedeelte van het afstroomgebied is ongeveer 90 % van de bevolking aangesloten op een rioolzuiveringsinstallatie (RWZI). De RWZI van Tongeren werd bovendien in 2011-2012 gerenoveerd en uitgebreid. Dankzij al deze recente investeringen in waterzuivering in Wallonië en Vlaanderen verbeterde de waterkwaliteit van de Jeker significant. Niettemin dient het rioleringsnet verder te worden uitgebreid en geoptimaliseerd door bv. afkoppeling van het regenwater zodat het rendement van de RWZI’s toeneemt. In het Nederlandse deel van de Jeker hebben geen rechtstreekse lozingen van ongezuiverd afvalwater plaats. Wel zijn er nog incidenteel overstortingen van het rioolsysteem bij zeer hevige neerslag.

WaterkwantiteitWateroverlast in het afstroomgebied is zowel afkomstig door overtopping vanuit de beken en rivieren als door afstromingen vanaf het land. Om overstromingen vanuit de waterlopen te voorkomen trok men de voorbije eeuwen de Jeker en de zijlopen de voor-bije eeuwen recht en diepte men de beddingen uit. Deze werken hebben het probleem niet opgelost, maar vooral verplaatst naar stroomafwaartse gebieden. Het zijn voornamelijk de gemeenten Borgworm, Oerle, Tongeren en Bitsingen die geconfronteerd werden met de overstromingen. Om de overstromingen te beperken gaf men opnieuw ruimte aan de waterlopen door overstro-mingsgebieden aan te leggen, oevers af te schuinen of waterlopen opnieuw te laten meanderen. Daarnaast wordt in het afstroom-gebied een grensoverschrijdend debietmeetsysteem uitgebouwd om het waterbeheer te optimaliseren. In de toekomst zal er meer tegen piekdebieten worden beschermd en wordt o.a. bekeken waar nieuwe overstromingsgebieden kunnen worden aangelegd. Er zullen ook inspanningen geleverd worden om het water buiten de valleien vast te houden. Door de sifon onder het Albertkanaal is de afvoer van de Jeker in Nederland min of meer gemaximaliseerd. Hierdoor hebben geen grootschalige overstromingen meer plaats in het Nederlandse deel. Daar waar in het recente verleden wateroverlast is opgetreden, zijn inmiddels waterwerken uitge-voerd. Ook de bebouwde kom van Maastricht is momenteel voldoende beschermd tegen wateroverlast vanuit de Jeker.

Beekstructuur en vismigratieDe Jeker en zijn verschillende zijlopen werden in het verleden om diverse redenen rechtgetrokken. Dit leidde tot een egale bed-ding en stromingspatroon, maar ook tot een verlies aan structuurvariatie en dat bleek funest voor de biologische waterkwaliteit. De structuurkwaliteit van de Jeker is op vele trajecten slecht tot matig. De laatste jaren werden echter verschillende beekherstelpro-jecten uitgevoerd: het afschuinen van oevers, het plaatsen van keerkribben, de hermeanderingen, het openleggen van ingebuisde beekbeddingen … Dit gebeurde in het kader van AQUADRA bv. in Tongeren en Waremme. In Nederland kan de Jeker in de bui-tengebieden over grotere afstanden vrij meanderen. Her en der zijn en worden oude oeververdedigingen weggehaald.

De Jeker en zijn zijrivieren zijn gezien hun fysieke eigenschappen typische wateren voor karperachtigen. Dat wil zeggen: voor vissen die houden van stille wateren en dus niet voor grote trekvissen zoals forel en zalm. Naast een gebrekkige structuurkwaliteit en het ontbreken van bepaalde habitats zijn er nog verschillende ernstige vismigratieknelpunten op de Jeker in Vlaanderen en Wal-lonië. In het Nederlandse deel is met de aanleg van enkele vismigratievoorzieningen de optrekbaarheid van de Jeker voldoende. Zodra de waterkwaliteit van de Jeker weer voldoende op peil is, is het volgende doel een vrije vismigratie in combinatie met een verder hydromorfologisch herstel van de rivier.

Erosie Het Haspengouwse landschap met zijn uitgestrekte landbouwcultuur is gevoelig voor bodemerosie en modderstromen. In het Vlaams Gewest vecht de overkoepelende organisatie “Land en Water” al meer dan tien jaar tegen deze verschijnselen door aanleg van grasbuffers, grasgangen en opvangbekkens in landbouwgebied. In Wallonië worden, dankzij met name AQUADRA, deze zachte hydraulische technieken steeds meer toegepast. Deze inspanningen voorkomen wateren modderoverlast en door de afspoeling te remmen dragen ze bij tot een betere waterkwaliteit in de beken en rivieren. In het Nederlandse deel van het Jekerdal is relatief weinig akkerbouwgebied aanwezig, waardoor de problemen met bodemerosie en oppervlakkige afstroming beperkt zijn.

Stroomgebied D

E JEKER

cat. 1 (km)

cat. 2 (km)

cat. 3 (km)

Primaireoppervlakte-wateren (km)

Wallonië SPW Direction GénéraleOpérationnelle de l’Agriculture

32,3

Wallonië Provincie Luik 84,6

Wallonië Gemeenten 21,8

Vlaanderen Vlaamse Milieumaatschappij 19,4

Vlaanderen Provincie Limburg 31,8

Vlaanderen Gemeenten 7,1

Nederland Waterschap Roer en Overmaas 5,1

TOTALE LENGTE (km) 204,3

JEKER ha %

Akkerbouw, boomgaard, fruit 31 996 68

Bebouwing 4 430 9

Bos 1 258 3

Permanent grasland 8 093 17

Andere 1 698 4

TOTAAL 47 475 100

Stroomgebied D

E JEKER


12 13

Pilootproject 1Hermeandering van de Jeker in Grand-Axhe

Geïnterviewde: Julien Mols (Contrat de rivière Meuse Aval, CRMA)

AanleidingDe waterkwaliteit van de Jeker in Wallonië is niet goed. Volgens de kaderrichtlijn Water moet tegen 2015 die waterkwaliteit voldoen aan de gestelde normen. Het rapport zegt hierover: “Wateren moeten de ‘goede toe-stand’ hebben bereikt.” De hermeandering van de Jeker in Grand-Axhe draagt hieraan bij.

In de achttiende eeuw is de Jeker op deze plaats rechtgetrokken om de waterloop langs een watermolen te leiden. In 1950 werd een tweede deel van de Jeker rechtgetrokken. Deze operaties hadden uiteindelijk een negatief effect op de waterkwaliteit.

DoelDe hydromorfologie is geïntroduceerd als kwaliteits-element in de kaderrichtlijn Water en is de basis voor het ecologische potentieel van een watersysteem en de waterkwaliteit die daarmee samenhangt. De hydromor-fologie verbetert de waterloop en daarmee de biodiver-siteit: het belangrijkste doel van deze hermeandering.

Andere maatregelen zoals de aanleg van collectoren tot aan de bron van de Jeker en de aanleg van een riool-waterzuiveringsinstallatie zullen leiden tot een grotere vispopulatie. De driedoornige stekelbaars is al in de Je-ker aanwezig. Hopelijk vinden op termijn ook de rivier-donderpad, de karper en zelfs de paling er opnieuw een geschikte habitat.

UitvoeringIn 2007 is het natuurgebied van Grand-Axhe opnieuw ingericht met een wandelpad van 3 km, een didactische poel, een tweede poel en een rietveld. Om een meer open landschap te creëren kapte men populieren om ze daarna te vervangen door inheemse soorten. Er kwam bovendien een boomgaard met oude inheemse appel- en perensoorten.

Met de hermeandering werd ongeveer een derde van de oorspronkelijke bedding van de waterloop hersteld. Voor het overige deel van de waterloop was dit niet mogelijk, omdat sommige terreinen in privéeigendom zijn gekomen of in het verleden werden opgehoogd. Op deze plekken koos men voor een nieuwe meander langs het ecologisch meest waardevolle traject.

Door de nieuwe meandering moest een brug wor-den verplaatst en waren twee nieuwe bruggen nodig. De oevers werden ingezaaid met gras als oeververste-viging. Langs de waterloop werden wilg en zwarte els aangeplant. In de Jeker heeft men waterplanten als riet en russen voorzien. Om schuil- en paaiplaatsen te voor-zien voor de vissen plaatste men in de rivier rotsblokken op strategische plaatsen.

VerloopDe werken werden besproken met een comité van be-langhebbenden, bestaande uit het riviercontract Meuse-Aval, de stad Waremme, een natuurvereniging, de pro-vincie Luik, het Waals Gewest en de intercommunale dienst voor waterzuivering.

De graafwerken startten in april 2012 en waren half mei klaar. In de zomer van 2012 waren de weersom-standigheden zeer slecht. Door de vochtige ondergrond kwamen de machines vast te zitten en liepen de werken vertraging op. Uiteindelijk werden de laatste bruggen in september 2012 geplaatst.

AandachtspuntenGoede communicatie voor de start van het project maakt omwonenden duidelijk wat er gaat gebeuren en wat het doel is.

Gelijkaardige projecten in de toekomst langs de Jeker in Wallonië zullen niet makkelijk zijn: er is niet veel be-schikbaar openbaar terrein. Voor bijkomende projecten zal grond moeten worden aangekocht of geruild.


Waar Waremme, Wallonië en de waterloop van de Jeker

Initiatiefnemer Contrat de rivière Meuse Aval

Kostprijs 220 000 €

Partners Stad WaremmeEnvironnement en ProgrèsProvincie Luik Waals GewestAssociation Intercommunale pour le Démerge-ment et l’Epuration des communes de la Province de Liège Contactpersoon Julien Mols ([email protected])

P A S P O O R T

1

Stroomgebied D

E JEKER


14 15

Pilootproject 2Haalbaarheidsstudie voor de hermeandering van de Jeker in Bergilers (Oreye)


AanleidingVanuit hetzelfde perspectief als in Grande-Axhe moest in Bergilers bij Oreye een hermeandering van de Jeker worden uitgevoerd.

DoelDe hydromorfologie verbetert de waterloop en daarmee de biodiversiteit: het belangrijkste doel van deze hermeandering.

Andere maatregelen zoals de aanleg van collecto-ren tot aan de bron van de Jeker zullen leiden tot een grotere vispopulatie. De driedoornige stekelbaars is al in de Jeker aanwezig. Hopelijk vinden op termijn ook de paling, de karper en de rivierdonderpad er opnieuw een geschikte habitat.

UitvoeringIn eerste instantie is een offerte gevraagd aan een studiebureau. Hieruit bleek dat de kosten tweemaal hoger waren dan het voorziene budget. Omdat het budget voor de hermeandering in Grand-Axhe ontoereikend bleek, is het gereserveerde budget voor Bergilers overgeheveld naar het pilootproject Grand-Axhe. Zo kon één hermeandering compleet worden uitgevoerd.

Via de modellering van AQUADRA is een scena-rio gevraagd om in Bergilers een overstromingszone te testen.

VerloopHet Waals Gewest wil dit project in de komende jaren graag uitvoeren, maar hiervoor moeten gron-den worden aangekocht. Indien de modellering een gunstige uitkomst geeft voor de overstromingszone, kan het project in een stroomversnelling komen.


Waar Bergilers (Oreye), Jeker, Vlaanderen en Wallonië, gewestgrens tussen Heers en Oreye


Kostprijs 0 €

Partners Waals Gewest Contactpersoon Julien Mols ([email protected])

P A S P O O R T

2

Stroomgebied D

E JEKER


16 17

PilootprojectAanpassingswerken aan het wacht-bekken in de vallei van de Yerne



AanleidingDe vallei van de Yerne is bijzonder gevoelig voor erosie. De vruchtbare landbouwgrond spoelt bij hevige regen-val weg. Dit veroorzaakt modderstromen en overstro-mingen.

DoelHet voornaamste doel van dit pilootproject is het te-gengaan van de erosieproblemen. De modderstro-men en overstromingen moeten worden verminderd, terwijl de vruchtbare landbouwgrond zoveel mogelijk moet worden behouden.

UitvoeringIn Lantremange is in samenwerking met het Provinciaal Steunpunt Land en Water een erosiedam aangelegd op de openbare weg. De erosiedam in Donceel is nog in aanbouw. Voor deze erosiedam moest een stuk grond aangekocht worden: de eigenaar was niet akkoord met de aanleg van de dam. In mei 2013 is dit project uit-gevoerd. In Remicourt is een strobalen dam met haag geconstrueerd.

Op andere locaties is men nog in de overlegfase om met de eigenaren een overeenkomst op te stellen of eventueel gronden aan te kopen.

VerloopVoor elke locatie werd een bestek gemaakt. Vervolgens was er veel overleg met de eigenaren van de gronden. Sommige projecten moesten worden aangepast om met hen tot overeenstemming te komen. Dit heeft veel tijd en inspanning gevraagd.

In Oreye wil men een erosiedam aanleggen, maar er zal met de eigenaar een compromis gezocht moe-ten worden. In Verlaine worden twee wachtbekkens aangelegd. De waterlopen Yerne en Lavu zijn hier over-welfd en dit zorgt voor overstromingen. In de gemeente Bassenge moet nog een project worden gerealiseerd.

AandachtspuntenVoor dit pilootproject hebben de gemeenten in de Yer-nevallei zelf subsidies uitgeschreven. Als ook in Wallo-nië subsidies voor erosiemaatregelen zouden bestaan, zouden in Wallonië veel meer maatregelen tot stand kunnen komen.

Onderhandelingen en overlegmomenten met de ei-genaren van privégronden zijn tijdrovend en leiden niet altijd tot overeenstemming.

Waar Vallei van de Yerne, Wallonië



Partners Provincie LuikProvinciaal Steunpunt Land en WaterSchepenen Leefmilieu van de gemeenten Lantremagne, Donceel, Remicourt, Oreye, Verlaine en Bassenge

Contactpersoon Julien Mols ([email protected])

P A S P O O R T

3

Stroomgebied D

E JEKER


18 19

Pilootproject 4Rivierherstel van de Jeker in De Kevie (Tongeren)

Geïnterviewde: Werner Mennen (Vlaamse Milieumaatschappij, VMM)


AanleidingAan het einde van de jaren zestig is de Jeker rechtge-trokken. Dat leidde tot afwaartse wateroverlast, een verdroging van het valleigebied en een verlies aan biodi-versiteit. De rechttrekking maakte de waterloop twee kilometer korter en isoleerde de historische Blaarmo-len van de Jeker. Door het verhogen van de dijken en het verdiepen van de bedding verloor de waterloop alle contact met zijn vallei. Op de waterloop zijn tevens vismigratieknelpunten ontstaan die moesten worden opgelost.

De maatregelen zijn een onderdeel van de inspan-ningen om de doelstellingen van de Europese kader-richtlijn Water te bereiken. Natuurpunt was als beheer-der van het natuurgebied De Kevie ook vragende partij om het riviersysteem in De Kevie te herstellen.

DoelDe doelstellingen van het project waren drieledig: het verhogen van de natuurlijke waterberging in de vallei, het ecologisch herstel van de waterloop en zijn vallei en het verhogen van de erfgoed- en belevingswaarde.

Het herstel van het contact tussen de waterloop en de vallei zorgde voor een verbetering van de waterber-gingscapaciteit, waardoor de kans op overstromingen stroomafwaarts verkleint. Dankzij de hermeandering werd de oorspronkelijke waterloopstructuur hersteld. De grotere variatie in stroming en structuur geeft kan-sen voor een hogere biodiversiteit in de waterloop. Doordat de rivier plaatselijk kan overstromen, verbe-tert het zelfzuiverend vermogen van de Jeker.

UitvoeringOm de Jeker opnieuw langs de Blaarmolen te leiden, waren grote bouwkundige werken nodig. De oude ka-demuren waren bij de rechttrekking gedeeltelijk afgebro-ken. De molengebouwen dienden beschermd te worden tegen een ongewenste (grond)waterverlaging. Daarom

werden nieuwe kademuren gebouwd op een tien meter diepe stalen damwand. Het drempelniveau van de oor-spronkelijke stuwconstructie diende met een meter te worden verlaagd om de door de rechttrekking ontstane beddingerosie te compenseren.

De verbinding die in de jaren zestig gegraven werd, is gedeeltelijk opnieuw gedempt. In normale omstan-digheden is deze bedding niet meer watervoerend maar bij grote piekdebieten kan een gedeelte van het Jekerwater in deze oude verbinding overlopen, zodat er geen ongewenste opstuwing richting het centrum van Tongeren kan ontstaan.

In de jaren tachtig werd op de Oude Jeker een stuw gebouwd om de verdroging van het beschermd vallei-gebied tegen te gaan. Deze stuw was een groot vis-migratieknelpunt, maar de constructie van een stenen helling lost dit nu op. De aansluiting van de Jeker op de Blaarmolen werd vispasseerbaar uitgevoerd.

In het pilootproject werden ook een voetgangers-brug en twee landbouwbruggen gerealiseerd.

VerloopDe eerste voorbereidingen van dit pilootproject startten in 2003. Naast een MER waren ook specifieke model-lerings- en stabiliteitsstudies noodzakelijk om te komen tot een goed ontwerp. Omdat Natuurpunt en de stad Tongeren samen 95 % van de voor het project noodza-kelijke percelen in eigendom hebben, waren weinig ont-eigeningen nodig om het project te kunnen realiseren.

De werken in De Kevie zijn gestart in augustus 2011. In het najaar van 2011 waren de weersomstandighe-den zeer gunstig voor het uitvoeren van grondwerken, waardoor veel meanders toen al konden worden uitge-graven. De werken ter hoogte van de Blaarmolen zijn gestart in maart 2012 en werden afgerond in augustus van datzelfde jaar. De Jeker stroomt in zijn herstelde bedding sinds september 2012. Op het einde van de werken in De Kevie was er enig oponthoud bij de bouw van de landbouwbruggen. In februari 2013 was het pi-lootproject volledig klaar.

Waar De Kevie, Tongeren, Vlaanderen. Waterloop de Jeker

Initiatiefnemer Vlaamse Milieumaatschappij


Partners NatuurpuntStad TongerenWatermoleneigenaar Agentschap Natuur en Bos

Contactpersoon Werner Mennen ([email protected])

P A S P O O R T

AandachtspuntenEen goede voorbereiding met een uitgebreide studiefase is een must. Overleg en samenwer-king met de lokale actoren (Stad Tongeren, Na-tuurpunt, watermoleneigenaar) en het benutten van hun specifieke gebiedskennis is belangrijk.

Bij beek- en rivierherstelprojecten is variatie in de waterloopstructuur belangrijk. Uniformi-teit van uitvoering bij de grondwerken is dan ook niet gewenst. In dit verband is coaching van de kraanman ter plaatse heel belangrijk omdat deze personen vaak werken met uniforme af-metingen en typeprofielen waarbij variatie uit den boze is.

De historische Jekerbedding naar de Blaarmolen werd opnieuw uitgegraven. © Michiel Mels

De Jeker stroomt opnieuw langs de Blaarmolen waardoor de molen opnieuw kan malen. © Michiel Mels

De stuw op de Oude Jeker is vispasseerbaar door de bouw van een stenen helling. © Jos Roeffaers

4

Stroomgebied D

E JEKER


20 21

Pilootproject 5Openleggen en herinrichten van de Beek in Vreren-Nerem

Geïnterviewden: Ben Simons en Jos Trouwen (provincie Limburg)


AanleidingIn Vreren-Nerem waren geen collector en gescheiden riolering aanwezig, waardoor het rioleringswater in de Beek terechtkwam. De concrete plannen bij Aquafin, Infrax en de stad Tongeren om een collector en ge-scheiden riolering aan te leggen in Vreren-Nerem bo-den het ideale moment om ook de Beek opnieuw in te inrichten. De provincie Limburg had al langere tijd een doortochtenproject in Vreren-Nerem op de planning staan. Bij doortochtenprojecten wordt de waterloop in de dorps-of stadskern heringericht en opgewaardeerd.

Naast het probleem van het rioleringswater in de Beek was er het probleem van modderwater. Dit stroomde bij hevige regenval vanuit de hoger gelegen landbouwgebieden naar het centrum van Vreren-Ne-rem. Door de overwelvingen kon dit modderwater niet in de Beek stromen maar verzamelde het zich op de straten.

DoelDe meest voorname doelstelling was de verbetering van de waterkwaliteit van de Beek door de aanleg van een collector en een gescheiden riolering in Vreren-Nerem. Het rioleringswater kon dan niet meer in de Beek stromen, maar via een collector naar de waterzui-vering van Mal worden vervoerd. Ook het verdwijnen van de geuroverlast was een doelstelling.

De tweede doelstelling was de herinrichting en op-waardering van de Beek met minder modderwater op straat en meer biodiversiteit in de Beek. De hermean-dering van de Beek zorgde voor een betere structuur van de waterloop en zal na verloop van tijd ook voor een hogere biodiversiteit zorgen.

Door het herinrichten en openleggen van de water-loop zal de Beek zijn plaats in het dorp terugkrijgen en wordt het contact tussen de omwonenden en de wa-terloop hersteld.

UitvoeringAquafin startte in juli 2010 met de aanleg van de col-lector van Vreren-Nerem tot aan de waterzuivering van Mal. Infrax zorgde vanaf juli 2010 voor de aanleg van een gescheiden riolering waarbij het regenwater naar de Beek werd geleid en het afvalwater naar de collector.

De provincie Limburg zorgde aansluitend op de wer-ken van Aquafin en Infrax voor de openlegging van en-kele kritieke overwelvingen en voor de hermeandering van de Beek in Nerem. De Beek werd op Molenplein in Vreren voor ongeveer 70 meter opengelegd met een mooie inrichting met stapelstenen en een picknickbank.

De stad Tongeren zorgde tenslotte voor de aankle-ding van het geheel met de heraanleg van de straat, de aanleg van bruggetjes en de beplanting. Deze werken eindigden in het voorjaar van 2013.

VerloopOp 12 juli 2010 startte het project waarbij achtereen-volgens Aquafin, Infrax, de provincie Limburg en de stad Tongeren hun werken uitvoerden. De werkzaamheden zijn vlot verlopen en werden afgerond in het voorjaar van 2013.

AandachtspuntenEen informerende vergadering vooraf creëert draag-vlak. Voor dit pilootproject bestond bij de omwonen-den weerstand wegens het verdwijnen van veel par-keerruimte door het verwijderen van beekoverwelving.

De problemen in Vreren-Nerem zijn nog niet vol-ledig opgelost. Op de akkers moeten bijkomende ero-siebestrijdingsmaatregelen uitgevoerd worden om de problemen aan de bron op te lossen. Hiervoor werkt de stad Tongeren samen met het Provinciaal Steunpunt Land en Water.

Waar Vreren-Nerem, Tongeren, Vlaanderen, waterloop de Beek

Initiatiefnemer Provincie Limburg

Partners AqaufinStad TongerenInfrax

Kostprijs 7 800 000 € (incl. btw)Provincie Limburg – openleggen enherinrichten waterloop: 300 000 € Aquafin – aanleg collector: 5 000 000 € Infrax – aanleg gescheiden riolering: 500 000 € Stad Tongeren – wegeniswerken: 2 000 000 €

Contactpersonen Ben Simons ([email protected])Jos Trouwen ([email protected])

P A S P O O R T

5

Herinrichting van het Molenplein in Vreren (tijdens en na de werken)

Stro

omge

bied

DE

JEK

ER

Infomoment hermeandering KevieOp zaterdag 18 juni 2011 organiseerden het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren (RLH) en de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) met medewerking van de provincie Limburg en Natuurpunt een infomoment voor de omwonenden van De Kevie met uitleg over de werkzaamheden. Ingenieur Werner Mennen (VMM) gaf een theoretische uiteenzetting waarna een terreinbezoek plaatsvond.

Waterkamp in AkenIn de zomer van 2011 vond een eerste waterkamp plaats in de buurt van Aken. Twintig jongeren uit Vlaan-deren, Wallonië, Nederland en Duitsland ontdekten samen het belang van geïntegreerd waterbeheer. In de zomer van 2012 vond eenzelfde waterkamp plaats in Wallonië.

Opening waterwandeling LauwOp 22 april 2012 opende RLH in samenwerking met de provincie Limburg en VMM de waterwandeling langs de Jeker in Lauw, met verschillende gegidste wandelingen voor de omwonenden en andere geïn-teresseerden.

Symposium JekerOp 14 september 2012 organiseerde het CR Haut Geer in samenwerking met RLH een symposium voor professionelen in Donceel over de pilootprojecten op de Jeker. In de voormiddag waren er theoretische uiteenzettingen en in de namiddag hadden terreinbezoeken plaats.

Opening Kevie en Vreren-NeremOp 10 maart 2013 vond de opening plaats van de pilootprojecten in Vreren-Nerem en De Kevie in het deelbekken van de Jeker. Omwonenden namen deel aan geleide wandelingen in De Kevie en kregen een rondleiding langs de werken in Vreren-Nerem. Voor de professionelen was er een officiële opening met wandeling door De Kevie en rondleiding in Vreren-Nerem.

BeekbrigadeVoor de scholen in Tongeren werkte het RLH een educatief project uit met excursie naar De Kevie. Voor Nederland is het lesmateriaal aangepast aan het Nederlandse deel van de Jeker.

22


Communicatie-initiatieven in het stroomgebied van de Jeker

De Berwijn is een Belgische ri-vier in het stroomgebied van de Maas. De Berwijn ontspringt in de Waalse gemeente Thimister-Clermont en mondt ongeveer 31 km verder uit in de Maas te Moelingen (Voeren). De rivier stroomt snel en steekt geen landgrenzen over. De Berwijn heeft wel een heel aantal zij-rivieren. Als de lengte van de zijriviertjes wordt meegeteld, beslaan de waterlopen zo’n 110 kilometer.


DE BERWIJN

Hoofdstuk 2

Stroomgebied D

E BER

WIJN

23


2 3


2 324 25


Identiteitskaart

De Berwijn ontspringt in de Waalse gemeente Thimister-Clermont en mondt ongeveer 31 km verder uit in de Maas te Moelingen (Voeren). Als de lengte van de zijriviertjes wordt meegeteld, beslaan de waterlopen zo’n 110 kilometer. Het stroomgebied van de Berwijn strekt zich in Wallonië uit over 125,4 km² en in Vlaanderen over 3,7 km². De vallei van de Berwijn is tussen de gewestgrens en het centrum van Moelingen aangeduid als habitatrichtlijngebied (Natura 2000). De Berwijn stroomt door het Land van Herve (ook Plateau van Herve genaamd),

De belangrijkste zijrivieren van bron naar monding zijn:• Het beekje Crawhez-la-Trappe, dat wordt gevoed door die van Les Biolles en de Vlamerie.• De beek Bèfve (of: Moulin La Haie), die een op kaarten geïdentificeerde bron heeft en momenteel verdwijnt in een chantoir (verdwijngat). • De Bel (of: Belle), die de werking ondersteunt van de hydro-elektrische turbine van de Moulin Hick.• Het beekje Asse (of: Monty), dat heringericht werd aan de samenloop met de Berwijn.• De beek Mortier (of: La Richelette), die ontspringt in Hacboister en water krijgt van de Lonneux-beek (of: Cortils-beek). • De beek Bolland, die de belangrijkste zijrivier is op basis van lengte en in de bovenloop tot Natura 2000-gebied werd uitgeroepen.


WaterkwaliteitDe Berwijn is een sterk hellende rivier met een zeker zelfreinigend vermogen. Toch heeft deze zelfreiniging zijn grenzen: ter hoogte van Moelingen is de waterkwaliteit naar Europese normen ontoereikend, voornamelijk door een teveel aan fosfor en stikstof. De landbouwactiviteiten en het huishoudelijk afvalwater tasten de biologische, chemische en fysieke waterkwaliteit aan. Deze situatie moet aanzienlijk verbeteren om de waterkwaliteit gunstig te beïnvloeden en zo de doelen van de Europese kaderrichtlijn Water te halen. Naast waterzuivering zullen ook inspanningen vanuit agro-industrie hiervoor nodig zijn. Wat het grondwater betreft, wordt sinds 2013 het stroomgebied van de Berwijn in zijn geheel beschouwd als een gebied dat heel gevoelig is voor stikstof. In het Programma Duurzaam Beheer zijn bepalingen vastgelegd om het gebruik van stikstof in dit gebied aan banden te leggen.

WaterzuiveringOver de gehele loop van de Berwijn wordt afvalwater geloosd. Het overgrote deel van het huishoudelijk afvalwater in het afstroomgebied van de Berwijn dient gezuiverd te worden via rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI). Hiervan zijn er vier actief, waarvan één in Vlaanderen en drie in Wallonië. Recentelijk traden op de Bel en in Moelingen de RWZI’s in werking. In Wallonië zijn nog vijf RWZI’s en bijbehorende uitbouw van het rioleringsstelsel gepland. In Moelingen dient nog ongeveer 25 % van de bevolking aangesloten te worden op de RWZI. Door deze werken wil men de waterkwaliteit van de Berwijn sterk verbeteren. Daarnaast zal in het Waalse gedeelte van het stroomgebied nog 25 % van de bevolking zelf moeten instaan voor de zuivering van zijn afvalwater.

WaterkwantiteitOverstromingen van de Berwijn komen relatief frequent voor en hoofdzakelijk in de stroomafwaarts gelegen dorpen: Moelingen, Visé, Dalhem en Blegny. De oplossingen (water vasthouden en bergen) dienen grensoverschrijdend te worden genomen. AQUADRA levert hiervoor een aanzet met een grensoverschrijdende modelleringsstudie.

Beekstructuur en vismigratieEen goede structuurkwaliteit is belangrijk voor het zelfzuiverend vermogen, de juiste rivierdynamiek en de fauna en flora. In Vlaanderen is de structuur van de Berwijn behoorlijk goed, met alleen een zwak traject ter hoogte van het centrum van Moelingen. In Wallonië heeft de Berwijn een goede structuurkwaliteit die wordt gekenmerkt door een grind- en kiezelbodem, die goed is voor de voortplanting van vissen. Door de dynamiek van de Berwijn worden er meanders gecreëerd met steile hellingen. Deze bevorderen de aanwezigheid van vogels zoals de ijsvogel, die zijn nest heeft in de oevers van de waterlopen.

De gunstige waterbodem van de Berwijn wordt op bepaalde trajecten door sediment bedekt dat afkomstig is van bodemerosie en afvalwaterlozingen. Dit heeft een negatieve invloed op de natuurlijke cyclus van vissen. De Berwijn heeft niettemin een groot potentieel voor het visbestand. Omwille van de nog open en natuurlijke verbinding met de Maas zijn er zelfs kansen voor de grote trekkende vissen zoals zalm, hetgeen uniek is in Vlaanderen. Daarnaast zorgt de natuurlijke dynamiek voor diverse biotopen voor verschillende vissoorten. In het beperkte traject in Vlaanderen bevinden zich sinds enkele jaren geen vismigratieknelpunten meer, maar in Wallonië zijn nog talrijke obstakels. Aan de stuwdam van Berneau (2002) en Mortroux (2004) zijn reeds vistrappen gebouwd, maar dit is nog niet gebeurd bij de stuwdammen van Neufchâteau en Val-Dieu. Om te kijken hoe de vissen weer vrij in de Berwijn kunnen trekken, werd er dankzij subsidies van het Europees Fonds voor de Visserij een studie uitgevoerd. In deze studie werden mogelijke oplossingen onderzocht om de werking van de vistrappen van Mortroux en Berneaux te verbeteren en werden er tegelijkertijd voorstellen gedaan voor aanpassingen aan de stuwdammen van Neufchâteau en Val-Dieu.

Erosie Het (permanente) graslandschap neemt ongeveer 80 % in van het bodemgebruik en kan worden beschouwd als een belangrijk bufferend element tegen erosie en wateroverlast. Er zijn dus relatief weinig bodemerosieproblemen. Waar dat toch het geval is doet men studies, zoekt men oplossingen of doet men een beroep op bevoegde instanties (bijvoorbeeld: de cel GISER). Het Vlaams afstroomgebied van de Berwijn is opgenomen in het erosiebestrijdingsplan van de gemeente Voeren. Typisch voor de Berwijn is de aanzienlijke oevererosie die heeft geleid tot spectaculaire oevers tot vijf meter hoog.

Stroomgebied D

E BER

WIJN

cat. 1 (km)

cat. 2 (km)

cat. 3 (km)

Wallonië SPW Direction GénéraleOpérationnelle de l’Agriculture

11,3

Wallonië Provincie Luik 63,2

Wallonië Gemeenten 30,1

Vlaanderen Vlaamse Milieumaatschappij 5

TOTAAL 16,3 63,2 30,1

BERWIJN ha %


Bebouwing 382 3

Bos 982 8


Andere 197 2

TOTAAL 12 876 100

Maas - Meuse

L' Y

ERNE

Le G

EER

La GU

LP

La GUEULE

Ruisseau la BELLE

Ruissea

u du

VIV

IER

La GRANDE BEEK

Ruisseau de MORTIER

Ruisseau de BEFVE

FAU

SSE

GEE

R

GRUNSTRASSERBACH

Ruisseau d' ASSE

TUNISHBACH

Le ROUA

Le LONTZENERBACH

Le G

EER

La MULLE

EXHAU

RE D

'ANS

RIG

OLE

D'A

WAN

S

Le BO

LLAN

D

Le GEER

Le GEER

TONGEREN

HEERS

RIEMST

VOERENGINGELOM

LIEGE

EUPEN

HERVE

RAEREN

VISE

ANS

BRAIVES

HANNUT

DALHEMOUPEYE

GEER

PLOMBIERES

FAIMES

AWANS

BASSENGE

JUPRELLE

BLEGNY

LONTZEN

WAREMME

AUBEL

OREYE

HERSTAL

KELMIS

VERLAINE

DONCEEL

SOUMAGNE

CRISNEE

REMICOURT

GRACE-HOLLOGNE

WELKENRAEDT

VILLERS-LE-BOUILLET

BERLOZ



Aachen

NUTH

HEERLEN

MARGRATEN

MAASTRICHT

GULPEN-WITTEM

BEEK

VAALS

EIJSDEN

MEERSSEN

VOERENDAAL


SIMPELVELD

Geul

Gulp

Selzerbeek

Eyserbeek

Kanjel

Horstergrub

Mechelderbeek

VoerBeek

Jeke

r - G

eer

Ezel

sbee

k

Zouw

Gulp

Veurs

Hor

ster

grub

Maastricht

Liège

Aachen

Hasselt

Tongeren

Bassenge

‘s-Gravenvoeren

Visé Dalhem

Eupen

Verviers

Plombières

Gulpen

Waremme

Berwijn/ Berwinne

Geul/Gueule



N E D E R L A N D

D U I T S L A N D

1 2 1

1

1

2

3

1 2 3 4 5

1 21+2

1+2

1+2

Stroomgebied D

E BER

WIJN


26 27

PilootprojectOpwaardering van de omgeving bij de monding van de Berwijn



AanleidingWaar de Berwijn in de Maas uitmondt, ligt de omgeving al jaren braak. De reuzenberenklauw tiert er welig en het gebied wordt gebruikt als stortplaats voor zwerf-vuil. Het was dringend nodig dit gebied opnieuw waar-devol in te richten.

Deze percelen hebben een grote grensoverschrij-dende waarde. Bovendien liggen de grenzen van Vlaanderen, Wallonië en Nederland in een zeer kleine omtrek. De Berwijn heeft in dit gebied een mooie me-andering, de vistrap van Lixhe ligt vlakbij en met het kasteel van Navagne heeft het gebied grote erfgoed-waarde. Het Vlaamse en Nederlandse fietsknooppun-tennetwerk komt langs het gebied.

DoelHet doel was de opwaardering en de herinrichting van het grensoverschrijdende gebied waar de Berwijn uit-mondt in de Maas. De inrichting zou gebeuren met het oog op het beheer van het gebied (opruimen, maatre-gelen tegen invasieve soorten, behoud van de diverse habitats, grasland, ...) en de educatieve opwaardering op de linkeroever van de Berwijn (wandelpaden, twee-talige didactische ondersteuning, infrastructuur voor de ontvangst van scholieren en toeristen).

UitvoeringIn het oorspronkelijke projectplan zou de omgeving voor wagens worden afgesloten om zo sluikstorten te-gen te gaan. Langs de Berwijn zouden een ecologisch wandelpad met didactische infoborden en een pick-nickplaats worden aangelegd.

Met de betrokken partijen werd een overlegcomité opgericht: vissersvereniging, gemeenten, eigenaren, Natuurpunt.

VerloopTijdens de overlegfase van het project bleek dat het zeer moeilijk was om de verschillende partners op één lijn te krijgen. In de eindfase van AQUADRA werd be-sloten het pilootproject te beperken tot het afsluiten van het gebied voor wagens en de aanleg van een pick-nickplaats. Naar de haalbaarheid van een wandelpad zal een studie worden uitgevoerd, zodat dit in de toekomst mogelijk alsnog gerealiseerd kan worden. Een deel van het budget van dit pilootproject werd overgeheveld naar de pilootprojecten in de Geulvallei.

Waar Monding van de Berwijn in de Maas, Moelingen.


Kostprijs 25 000 € (niet volledig uitgevoerd)

Partners Gemeenten Voeren en WezetNV De ScheepvaartWaals gewestNatuurpuntNatagoraVissersvereniging

Contactpersoon Sandra Godfroid ([email protected])

P A S P O O R T

Toestand voor het project. De oevers van de Berwijn.

De Maas naast de monding van de Berwijn.

De Berwijn en haar meanders.

1

Stro

omge

bied

DE

BER

WIJ

N

Educatief pakketArdenne & Gaume ontwikkelde een educatief pakket rond water en begeleidde de scholen bij het gebruik hiervan.

Waterkamp in AkenIn de zomer van 2011 vond een eerste waterkamp plaats in de buurt van Aken. Twintig jongeren uit Vlaanderen, Wallonië, Nederland en Duitsland ontdekten samen het belang van geïntegreerd waterbeheer. In de zomer van 2012 vond eenzelfde waterkamp plaats in Wallonië.

WaterdoedagOp 30 september organiseerde het RLH de Waterdoedag in de Voerstreek. Op de Berwijn in Moelingen hadden gegidste wandelingen plaats waarbij de deelnemers op zoek gingen naar sporen van de bever.

28 29


Communicatie-initiatieven inhet stroomgebied van de Berwijn

Het stroomgebied van de Voer strekt zich uit over drie land- of gewestgrenzen. De Voer zelf is ongeveer 13 km lang en ontspringt in Sint-Pieters-Voeren (Vlaan-deren). Achtereenvolgens stroomt hij door Sint-Martens-Voeren en ’s-Graven-voeren, waarna de Voer op Nederlands grondgebied door Mesch stroomt en ter hoogte van Eijsden uitmondt in de Maas. Belangrijke zijlopen van de Voer zijn de Veurs, de Noorbeek (in Nederland: de Noor), de Beek en de Horstergrub.


DE VOER

Hoofdstuk 3

Stroomgebied D

E VO

ER


2 3


2 330 31


Identiteitskaart

Het stroomgebied van de Voer strekt zich uit over drie lands- of gewestgrenzen en heeft een oppervlakte van 6291 ha, waarvan 3231 ha (51 %) op Vlaams grondgebied, 1831 ha (29 %) op Nederlands grondgebied en 1229 ha (20 %) op Waals grondgebied.

De Voer zelf is ongeveer 13 km lang en ontspringt in Sint-Pieters-Voeren (Vlaanderen). Achtereenvolgens stroomt hij door de dorpskernen van Sint-Martens-Voeren en ’s-Gravenvoeren waarna de Voer op Nederlands grondgebied door de dorpskern van Mesch stroomt en ter hoogte van Eijsden uitmondt in de Maas. Ongeveer een derde van de beeklengte is in Nederland gelegen. Een groot deel van het watersysteem bestaat uit droogdalen die alleen ten tijde van (hevige) regenval watervoerend zijn. Belangrijke zijlopen van de Voer:• De Veurs, die ontspringt in Vlaanderen in het gehucht Veurs en uitmondt in de Voer in de dorpskern van Sint-Martens-Voeren.• De Noorbeek (in Nederland: Noor), die ontspringt in Nederland in het gehucht Wesch nabij Noorbeek en uitmondt in de Voer in de dorpskern van ’s-Gravenvoeren.• De Beek, die ontspringt in Wallonië in het dorp Warsage en uitmondt in de Voer in de dorpskern van ’s-Gravenvoeren. • De Horstergrub, een droogdal waarvan de dalboveneinden in Nederland liggen, die uitmondt in de Voer in de dorpskern van ’s-Gravenvoeren.De Noorbeek en de Veurs liggen volledig in Natura 2000-gebied samen met een deel van de Voer en de Horstergrub.


WaterkwaliteitDe fysisch-chemische waterkwaliteit van de Voer kan al jaren worden geclassificeerd als ‘matig’. De nitriet- en am-moniakgehalten stijgen echter gestaag en de oorzaak daarvan is niet met zekerheid te noemen. De gegevens wijzen op een toename van ‘organisch afval’: mest, huishoudelijk afvalwater, rioolwater. Met de meeste andere parameters, zoals het Biochemisch ZuurstofVerbruik (BZV) en de bestrijdingsmiddelen, gaat het de laatste jaren de goede kant op. De kwaliteit van de Noorbeek is meestal goed, maar desondanks zijn stikstof en fosfor probleemstoffen.

De scores van de fauna en flora van de voorjaarsbemonstering 2012 zijn beduidend slechter dan de scores van de voorgaande jaren. De score bij Eijsden is zelfs nog nooit zo slecht geweest sinds het begin van het gedocumenteerde biologisch onderzoek midden jaren ‘80. De oorzaken moeten worden gezocht in de lozing van ongezuiverd afval-water en de afspoeling of lozing van meststoffen in het stroomgebied. Vooral in Vlaanderen is de laatste jaren veel grasland gescheurd en omgezet in akkerland.

Er heeft nog (zeer) incidenteel bij hevige neerslag overstort van het rioolsysteem plaats op de Noor en Hor-stergrub. Het grootste deel van het regenwater echter, is inmiddels van het rioolsysteem afgekoppeld.

WaterzuiveringDe Voer, Veurs en Noorbeek zijn in Vlaanderen aangeduid als ecologisch kwetsbaar voor overstortwerking. In het Vlaamse gedeelte van de Voer moet de meeste riolering nog worden aangelegd, evenals een rioolwaterzuiveringsin-stallatie (RWZI). Het afvalwater van Mheer in Nederland werd vroeger in een kleine RWZI gezuiverd, maar dit wordt sinds eind vorige eeuw via een pijpleiding verpompt naar de RWZI Wijlre in het stroomgebied van de Geul. Dit geldt ook voor de dorpen Banholt, Noorbeek en Terlinden. In Warsage aan de Beek (Wallonië) is eveneens een RWZI. Het afvalwater van Mesch en Eijsden wordt gezuiverd in de RWZI Heugem bij Maastricht. In het Nederlandse deel van het stroomgebied is 100 % aangesloten op de riolering.

WaterkwantiteitDe Voer en verschillende zijlopen worden gekenmerkt door een groot brondebiet (66 l/s voor de Voer). De bijko-mende oppervlakkige afstroming na regenbuien draagt maar voor een klein gedeelte bij tot de totale afvoer per jaar. Bij zeer intensieve neerslag kunnen de bovenste bodemlagen evenwel tijdelijk als het ware dichtslaan en worden door het uitgesproken reliëf grote piekdebieten afgevoerd die aanleiding geven tot overstromingen (vooral in ’s-Gravenvoeren). Het Waterschap Roer en Overmaas heeft talrijke regenwaterbuffers gebouwd in de vallei van de Horstergrub (7 buffers) en de Noor / Hoogcrutslossing (14 buffers). De meest recente werd binnen AQUADRA gebouwd op de voormalige plaats van de rwzi Mheer, waar de ruimte echter beperkt werd door de aanwezigheid van een ondergronds bergbezinkbassin. Hierdoor kon ter plaatse slechts een regenwaterbassin van 1380 m3 worden gerealiseerd. In het Vlaamse deel van het stroomgebied werd ook binnen AQUADRA op de Horstergrub nog eens 6700 m3 berging gemaakt in een regenwaterbuffer. Op de Beek zijn er zowel in Vlaanderen als in Wallonië wachtbek-kens. Op de Voer en Noorbeek in Vlaanderen hebben de VMM en de provincie Limburg wachtbekkens gepland om ‘s Gravenvoeren beter te beschermen.

Beekstructuur en vismigratieIn Nederland is de Voer al vrijgemaakt voor vismigratie in 1993, waardoor vis ongestoord vanuit de Maas kan optrek-ken tot vrijwel in de dorpskern van ’s-Gravenvoeren. In het Nederlandse traject resteren vier knelpunten. Enkele oudere vispassages functioneren niet zo goed en zouden volgens de huidige inzichten verbeterd kunnen worden. Verder opwaarts vormen verschillende stuwen op de Voer en Noorbeek belangrijke vismigratieknelpunten.

Erosie De combinatie van leem- en zandleemgronden, hellingen en landbouw maken van de Voerstreek een erosiegevoelig gebied. Door het grote aandeel graslanden blijft de actuele erosie beperkt. Het grootste deel van de huidige akker-bouw heeft echter een hoge tot zeer hoge actuele erosie. Het omzetten (scheuren) van de graslanden in akkerbouw heeft een enorme impact op de erosiegraad en dient zo veel mogelij k vermeden te worden.. In Vlaanderen coördi-neert het Provinciaal Steunpunt Land en Water de erosiebestrijding. In Nederland is een erosieverordening van kracht waarin de maatregelen zijn opgenomen die voor de verantwoordelijkheid van de agrarische sector komen.

Stroomgebied D

E VO

ER

cat. 1 (m)

cat. 2 (m)

cat. 3 (m)

Primaireoppervlakte-wateren (m)

Wallonië Provincie Luik 2 434

Vlaanderen Vlaamse Milieumaatschappij 1 990

Vlaanderen Provincie Limburg 8 748

Vlaanderen Gemeenten 5 647

Nederland Waterschap Roer en Overmaas 24 305

TOTALE LENGTE (m) 43 124

VOER ha %


Bebouwing 312 5

Bos 872 14

Diverse vegetatie 113 2


Andere 99 2

TOTAAL 6 290 100

Maas - Meuse

L' Y

ERNE

Le G

EER

La GU

LP

La GUEULE

Ruisseau la BELLE

Ruissea

u du

VIV

IER

La GRANDE BEEK

Ruisseau de MORTIER

Ruisseau de BEFVE

FAU

SSE

GEE

R

GRUNSTRASSERBACH

Ruisseau d' ASSE

TUNISHBACH

Le ROUA

Le LONTZENERBACH

Le G

EER

La MULLE

EXHAU

RE D

'ANS

RIG

OLE

D'A

WAN

S

Le BO

LLAN

D

Le GEER

Le GEER

TONGEREN

HEERS

RIEMST

VOEREN

GINGELOM

LIEGE

EUPEN

HERVE

RAEREN

VISE

ANS

BRAIVES

HANNUT

DALHEMOUPEYE

GEER

PLOMBIERES

FAIMES

AWANS

BASSENGE

JUPRELLE

BLEGNY

LONTZEN

WAREMME

AUBEL

OREYE

HERSTAL

KELMIS

VERLAINE

DONCEEL

SOUMAGNE

CRISNEE

REMICOURT

GRACE-HOLLOGNE

WELKENRAEDT

VILLERS-LE-BOUILLET

BERLOZ



Aachen

NUTH

HEERLEN

MARGRATEN

MAASTRICHT

GULPEN-WITTEM

BEEK

VAALS

EIJSDEN

MEERSSEN

VOERENDAAL


SIMPELVELD

Geul

Gulp

Selzerbeek

Eyserbeek

Kanjel

Horstergrub

Mechelderbeek

VoerBeek

Jeke

r - G

eer

Ezel

sbee

k

Zouw

Gulp

Veurs

Hor

ster

grub

Maastricht

Liège

Aachen

Hasselt

Tongeren

Bassenge

‘s-Gravenvoeren

Visé Dalhem

Eupen

Verviers

Plombières

Gulpen

Waremme

Jeker/Geer

Voer



N E D E R L A N D

D U I T S L A N D










VMM (categorie 1)



LEGENDE


1

1

2

2

1

1

2

3

1 2 3 4 5

1 21+2

6

Stroomgebied D

E VO

ER


32 33

Pilootproject 1Retentie van wateren modderstromen in de vallei van de Horstergrub (Vlaanderen)

Geïnterviewde: Werner Mennen (Vlaamse Milieumaatschappij, VMM)


AanleidingDe Horstergrub is een droge vallei in het stroomgebied van de Voer die de Nederlands-Vlaamse grens passeert. Bij hevige regenval stroomt langs deze vallei modder en water tot in het centrum van ’s-Gravenvoeren. De bestaande buffers in Nederland hadden onvoldoende capaciteit om al het regenwater op te vangen.

DoelVanuit het project AQUADRA werd in Nederland en Vlaanderen een bijkomende erosiebuffer aangelegd om het centrum van ’s-Gravenvoeren veiliger te stel-len tegen wateren modderoverlast. De aanleg van de dwarsdijk heeft als doel het beperken van modder- en wateroverlast in het centrum van ’s-Gravenvoeren. Bij-komend voordeel is de erosiebestrijding op het perceel waar de dam is aangelegd. Vroeger was het een akker waar maïs verbouwd werd. Nu staat er gras op het per-ceel waardoor het minder erosiegevoelig is geworden.

UitvoeringOp de Horstergrub is een erosiebuffer aangelegd voor een te bergen watervolume van 6000 m³. Het water wordt geborgen achter de dwars op de vallei aange-legde dijk met knijpopening. Bij het damontwerp en de keuze van de locatie werd rekening gehouden met het beschermde landschap, de natuurwaarden en de aan-wezigheid van archeologisch waardevolle bodemlagen.

De erosiedam is aangelegd op landbouwgrond. De gemeente sloot met de betrokken landbouwer lang-durige beheersovereenkomsten. Dat gebeurde in het kader van het erosiebesluit van de Vlaamse overheid en behelsde de aanleg van de dam en het omzetten van de opwaarts gelegen percelen van akkerland naar grasland.

VerloopDe werken werden uitgevoerd in oktober en novem-ber 2012 en verliepen zonder noemenswaardige pro-blemen.

AandachtspuntenSamenwerking met deskundige partners als de ge-meente Voeren en het Provinciaal Steunpunt Land en Water (gespecialiseerd in erosieproblemen) draagt bij tot een optimaal ontwerp van dergelijke erosiebuffers.

Waar Voeren, Vlaanderen, stroomgebied van de Voer (vallei Horstergrub).

Initiatiefnemer Vlaamse Milieumaatschappij

Kostprijs 54 750 € (incl. btw)

Partners Gemeenten VoerenProvinciaal Steunpunt Land en Water

Contactpersoon Werner Mennen ([email protected])

P A S P O O R T

Voor de werken. Tijdens de werken.

Na de werken.

1

Stroomgebied D

E VO

ER


34 35

Pilootproject 2Aanleg van een erosiebekken op de Horstergrub (Nederland)

Geïnterviewde: Harrie Winteraeken (Waterschap Roer en Overmaas, WRO)


AanleidingVia de Horstergrub stroomden bij piekdebieten grote mod-derstromen tot in het centrum van ’s-Gravenvoeren. Een deel van dit water stroomde af van de hoger gelegen gebieden in Nederland. Ook in Mesch en Eijsden ontstond geregeld wa-teroverlast bij hevige regenval. Al langer bestonden plannen om een regenwaterbuffer aan te leggen op de Horstergrub. Dankzij AQUADRA kon dit project worden uitgevoerd.

DoelDe aanleg van een erosiebekken zou moeten leiden tot vermindering van de wateroverlast en modderstromen in ’s-Gravenvoeren, Mesch en Eijsden.

UitvoeringStroomafwaarts van Mheer is een regenwaterbuffer gegra-ven met een capaciteit van ongeveer 1380 m³. De gekozen locatie lag op een steile helling en bood weinig ruimte. Daar-om werd de helling gedeeltelijk ondergraven en werd een verstevigde muur aangelegd.

VerloopDe werken werden aanbesteed op 20 juni 2011. De voorbe-reidingsfase met financiering en technische uitwerking voor de specifieke locatie nam veel tijd in beslag maar leverde een vlotte afwerking op. Na de gunning op 16 september startten de werken op 10 oktober 2011. Tijdens de werken hebben zich geen onvoorziene problemen of vertragingen voorgedaan, waardoor ze op 13 december 2011 werden afgerond.

AandachtspuntenHet is van belang in een vroegtijdig stadium met de partners en belanghebbenden contact te hebben, goed rekening te houden met de specifieke locatie en de financiering en de technische uitwerking goed voor te bereiden.

Waar Stroomafwaarts van Mheer, Nederland, de Horstergrub

Initiatiefnemer Waterschap Roer en Overmaas

Kostprijs 277 000 € (Interregsubsidie 115 000 €)

Partners Waterschap Roer en OvermaasGemeente Margraten-EijsdenProvincie Limburg (NL)

Contactpersoon Harrie Winteraeken ([email protected])

P A S P O O R T

2

Regenwaterbuffer Horstergrub vlak na de aanleg. Op de voorgrond de

uitstroom, boven in beeld de instroom. Foto: Waterschap Roer en Overmaas.

Regenwaterbuffer Horstergrub, op de voorgrond de noodoverloop

en daarachter de leegloop. Foto: Waterschap Roer en Overmaas.

Stro

omge

bied

DE

VO

ER


Infomoment erosiebeperkingOp 25 november 2011 organiseerde het RLH met het Provinciaal Steunpunt Land en Water en de gemeente Voeren een infomoment in de Voerstreek rond erosiebeperkende maatregelen. Na een theoretische uiteenzetting door Karel Vandaele bezochten de geïnteresseerden enkele realisaties op het terrein.

Opening regenwaterbuffer Eijsden-MargratenOp 10 februari 2012 organiseerde WRO in samenwerking met de gemeenten Voeren en Mar-graten en twee lagere scholen (uit het Nederlandse Mheer en het Belgische ’s-Gravenvoeren) de opening van de regenwaterbuffer. Voor de kinderen werd een tekenwedstrijd georganiseerd met als onderwerp ‘wateroverlast’, waarbij de winnende tekeningen op het infobord aan de re-genwaterbuffer werden gezet. In aanwezigheid van de partners van AQUADRA onthulden de kinderen na een wandeling het infobord bij de regenwaterbuffer. Voor zowel Nederlandse als Belgische scholen zijn waterlessen op school en buitenexcursies georganiseerd.

Waterdoedag in de VoerstreekOp 30 september organiseerde het RLH voor kinderen een Waterdoedag in de Voerstreek. Met een schattentocht langs de Voer, met wateronderzoek en een visdemonstratie. Aan het wad in Teuven lieten de kinderen hun zelfgemaakte bootjes op het water terwijl stoere jongens een brug bouwden met een touwenparcours om veilig aan de overkant te geraken. In het dorpshuis speelde de theatervoorstelling Mevrouw Drupjes van Tine Hofman/Kip van Troje.

Nestkasten voor de waterspreeuwDe waterspreeuw is op zoek naar zuiver water en een geschikte plaats om een nest te bouwen. Deze watervogel vindt zuiver water in de Voerstreek, maar er zijn onvoldoende plaatsen om een nest te bouwen. In januari 2011 werden er aan de waterlopen in de gemeente Voeren 25 nest-kasten geplaatst, zo worden Belgische, Nederlandse en Duitse waterspreeuwen gestimuleerd om zich in de Voerstreek te vestigen. Ook de gele kwikstaart, die in een andere periode broedt, kan er zijn nest in bouwen.

36


Communicatie-initiatieven inhet stroomgebied van de Voer

De Geul ontspringt in Raeren (Wallonië) nabij de Duitse grens. Dit snelstromend water doorkruist Wallonië en vloeit in de Maas in het Nederlandse Meerssen. De Geul heeft een totale lengte van 58 km en twee derde hiervan ligt in Nederland. De Geul heeft een groot aantal zijbeken, zoals de Hohnbach, de Mechelerbeek, de Selzerbeek, de Eyserbeek en de Gulp. Bij normale waterstand is de Geul slechts 3 tot 8 cm diep.


DE GEUL

Hoofdstuk 4

Stroomgebied D

E GEU

L

37


2 3


2 338 39


Identiteitskaart

De Geul is een grensoverschrijdende waterstroom die op een hoogte van 240 meter ontspringt in Raeren, nabij de Duitse grens. De waterstroom doorkruist Wallonië en vloeit in de Maas in Meerssen (Nederland). Het Nederlandse deel van het stroomgebied van de Geul heeft een oppervlakte van bijna 20.000 ha en is voor 73% in agrarisch gebruik. Het deelstroomgebied vormt het hart van het Zuid-Limburgse landschap met zijn plateaus, beekdalen en droogdalen. De bodem van het deelstroomgebied bestaat vooral uit löss. Het Nederlandse deelstroomgebied kent een aantal be-ken. De Geul (58 km) en de Gulp (17 km) ontspringen in België en de Selzerbeek (14 km) in Duitsland. De beeklengte in Nederland bedraagt respectievelijk 37 km, 10 km en 11 km. Deze typische ‘heuvellandbeken’ hebben vaak nog een meanderend karakter.

WaterbeheerdersIn Wallonië wordt de Geul beheerd door het Waals gewest, de Provincie Luik en de gemeenten. Het bovenstroomse deel van de Gulp ligt in Wallonië en is in beheer bij de gemeente Plombières. In Vlaanderen zijn de gemeente Voe-ren en de Provincie Limburg verantwoordelijk voor de Gulp. In Nederland is het Waterschap Roer en Overmaas de regionale waterautoriteit, zowel voor het kwantiteits- als het kwaliteitsbeheer, inclusief het beheer van de zui-veringsinstallaties. Gemeenten zijn verantwoordelijk voor het verzamelen van het rioolwater, dat vanaf een bepaald ‘overnamepunt’ wordt getransporteerd naar de RWZI door het Waterschap.

WaterkwaliteitEen systeem van breuken en verschuivingen verklaart de oorsprong van de mineralisatie van het aangetroffen lood en zink. De exploitatie van deze mineralen vormde - en vormt nog steeds - een belangrijke bron van vervuiling. De eer-ste moderne sporen van exploitatie van deze mineralen dateren van de 13de eeuw. Dankzij een rijke mijngeschiedenis vormen bepaalde sites een ideale voedingsbodem voor uitzonderlijke fauna en flora. Zoals de naam het in het Frans al aangeeft, liggen deze zinkhoudende (in het Frans: calaminaire) gebieden in de omgeving van La Calamine (Kelmis) en Plombières.

De waterkwaliteit van de Geul en Gulp is thans matig tot redelijk. Met name stikstof en fosfor overschrijden de normen uit het Besluit Kwaliteitseisen en Monitoring Water (BKMW). Ook is de belasting van de beken met eutrofi-erende stoffen vanuit het grondwatersysteem, rioolwateroverstorten en RWZI’s nog hoog. Sinds 1997 verbetert de kwaliteit van de Geul door de aanleg van riolering en de ingebruikname van de RWZI Plombières. Nog steeds echter, hebben ongezuiverde lozingen plaats, o.a. in kleine dorpjes als Sippenaeken en bij een camping als Vieux Moulin. Vaak heeft er echter ook bij de zijbeken van de Geul een negatieve beïnvloeding plaats door de regelmatige belasting van de beken met verdund rioolwater uit overstorten.

Ondanks de matige waterkwaliteit is de ecologische kwaliteit in de Geul en Gulp hoog. Dit wordt veroorzaakt door het over het algemeen gave en natuurlijke karakter van de beken en de daarmee samenhangende stromingscondities.

WaterzuiveringDe kwetsbaarheid van de boven- en middenlopen vereist maatregelen om de belasting vanuit rioolstelsels terug te dringen. Met name oplossingen voor de overstortingen in de Gulp, Eijserbeek, Selzerbeek en Watervalderbeek hebben prioriteit. Uit een studie is gebleken dat de RWZI Wijlre een beperkte invloed heeft op de waterkwaliteit. Omdat men de stikstofverwijdering wil verbeteren, zal de RWZI in de naaste toekomst gerenoveerd worden. In het stroomgebied van de Geul in Nederland is de rioleringsgraad 100 %. In het stroomgebied van de Eyserbeek ligt een kleine RWZI Sim-pelveld. Deze wordt in 2014 gerenoveerd. In het Waalse deel van het stroomgebied wordt het afvalwater gezuiverd op de RWZI Plombières en Lontzen. In het saneringsplan voor het Waalse deel is voorzien dat kleinere woonkernen als Sippenaeken een eigen kleine zuiveringsinstallatie moeten bouwen. In 2012 is dat nog niet gerealiseerd.

In het Vlaamse deel van het stroomgebied is de afgelopen jaren de sanering gevorderd met de aanleg van de kleine RWZI in Veurs en de planning van de RWZI Teuven en Remersdaal die beiden op de Gulp af zullen wateren.

WaterkwantiteitDe afvoercapaciteit van de Geul in en benedenstrooms van Valkenburg is onlangs vergroot waardoor aan de huidige normering wordt voldaan. In de Gulp was in juli 2012 sprake van wateroverlast na een zeer intensieve lokale regenbui in de bovenloop. Deze gebeurtenis veroorzaakte in zeer korte tijd een afvoer die bijna twee maal zo groot was als de maximumcapaciteit van de brug bij Slenaken, waardoor overstromingen ontstonden bij Slenaken met plaatselijk ongeveer 1 m water in bebouwing.

Beekstructuur en vismigratieIn totaal is er meer dan 145 km aan bronbeekjes en beken met een SEF-functie. Het streven is om in 2023 een zeer goed morfologisch niveau te hebben in 119 km van de beken. Tot 2021 is gepland om verbeteringen aan te brengen in 26 km van de Geul, 6 km van de Eyserbeek en 9 km van de Selzerbeek. Daarnaast zouden negentien vismigratiek-nelpunten in de Geul, één in de Eyserbeek en drie in de Selzerbeek opgeheven moeten zijn. Beekherstel zal over het algemeen geschieden door relatief kleinschalige maatregelen, zoals het verwijderen van oude oeververdedigingen (oude beschoeiingen, eertijds gestort puin) en ontwikkeling van houtige oevervegetaties.

Het vispasseerbaar maken van (molen)stuwen is een lastig en langdurig proces omdat er strijd ontstaat tussen de stuwrechthebbende (de molenaar) en de ecologische doelen (water voor de vispassage). Om deze barrières te slech-ten, moet men bij de molens stevige investeringen doen.

Erosie Op de hellende akkers van Zuid-Limburg is regelmatig sprake van bodemerosie. Water- en modderoverlast bij de bebouwde kommen en infrastructuur wordt echter grotendeels tegengegaan door aangelegde landelijke regenwater-buffers, grasbanen en groenstroken en door bronmaatregelen op akkers zoals niet-kerende grondbewerking en bo-dembedekking in de winter. Naar verwachting zal in het najaar van 2013 via een herziening van de erosieverordening nieuwe regelgeving van kracht zijn. In het stroomgebied van de Geul zullen nog enkele regenwaterbuffers, grasbanen en lijnvormige elementen worden aangelegd.

Stroomgebied D

E GEU

L

Maas - Meuse

L' Y

ERNE

Le G

EER

La GU

LP

La GUEULE

Ruisseau la BELLE

Ruissea

u du

VIV

IER

La GRANDE BEEK

Ruisseau de MORTIER

Ruisseau de BEFVE

FAU

SSE

GEE

R

GRUNSTRASSERBACH

Ruisseau d' ASSE

TUNISHBACH

Le ROUA

Le LONTZENERBACH

Le G

EER

La MULLE

EXHAU

RE D

'ANS

RIG

OLE

D'A

WAN

S

Le BO

LLAN

D

Le GEER

Le GEER

TONGEREN

HEERS

RIEMST

VOEREN

GINGELOM

LIEGE

EUPEN

HERVE

RAEREN

VISE

ANS

BRAIVES

HANNUT

DALHEMOUPEYE

GEER

PLOMBIERES

FAIMES

AWANS

BASSENGE

JUPRELLE

BLEGNY

LONTZEN

WAREMME

AUBEL

OREYE

HERSTAL

KELMIS

VERLAINE

DONCEEL

SOUMAGNE

CRISNEE

REMICOURT

GRACE-HOLLOGNE

WELKENRAEDT

VILLERS-LE-BOUILLET

BERLOZ



53 6

4

3

4

1

2

1+2

1+2

Aachen

NUTH

HEERLEN

MARGRATEN

MAASTRICHT

GULPEN-WITTEM

BEEK

VAALS

EIJSDEN

MEERSSEN

VOERENDAAL


SIMPELVELD

Geul

Gulp

Selzerbeek

Eyserbeek

Kanjel

Horstergrub

Mechelderbeek

VoerBeek

Jeke

r - G

eer

Ezel

sbee

k

Zouw

Gulp

Veurs

Hor

ster

grub

Maastricht

Liège

Aachen

Hasselt

Tongeren

Bassenge

‘s-Gravenvoeren

Visé Dalhem

Eupen

Verviers

Plombières

Gulpen

Waremme

Jeker/Geer

Geul/Gueule



N E D E R L A N D

D U I T S L A N D










VMM (categorie 1)



LEGENDE


1 2 1

1

2

3

1 2 3 4

4

5

1 21+2

1+2

1+2

3

4

1

1

2

2

5 67

Stroomgebied D

E GEU

L


40 41

Pilootproject 1Herstel van natuurlijke biotopen: Geuldal



AanleidingGrote delen van het Geuldal en de aansluitende hellingbos-sen zijn aangeduid als Natura 2000-gebied. Het gaat hier om diverse (grond)watergebonden natuurdoeltypen, zoals beken met waterplanten, kalktufbronnen, kalkmoerassen en vochtige alluviale bossen. Hier komen beschermde soorten voor zoals de beekprik, de rivierdonderpad, de kamsalamander, de geel-buikvuurpad en de gaffellibel. In het gebied bestaat een drei-gend gevaar voor verdroging, omdat het gewenste gronden oppervlaktewaterregime niet behouden blijft.

DoelBelangrijkste doel van dit pilootproject was de inrichting van het Natura 2000-gebied volgens de Europese normen met een natuurlijke meandering en geschikte leefgebieden voor de aan-wezige amfibieën.

UitvoeringIn dit pilootproject is gewerkt aan het opheffen van drainages, het verwijderen van puin en overkluizing van kleine bronbeek-jes en kwelzones, anti-verdrogingsmaatregelen en het inrich-ten en onderhouden van leefgebiedjes voor de amfibieën door kleinschalige en aanvullende inrichtingsmaatregelen.

VerloopDe aanbesteding voor dit pilootproject werd gedaan in april 2013. De gunning voor dit pilootproject heeft samen met pi-lootproject 2 plaatsgevonden in juli 2013. Tussen eind juli en september 2013 werden de werken uitgevoerd. Dankzij de verlenging van AQUADRA tot eind september 2013 kan dit pi-lootproject toch worden afgewerkt.

AandachtspuntenUitvoeren in regie is een goede keuze om geen grote bestek-plannen op te moeten maken en zo op de plankosten te bespa-ren. Daarnaast is de uitvoering flexibel, waardoor mogelijkhe-den beter kunnen worden benut.

Waar Tussen de grens en Gulpen en in het stroomgebied van de Geul


Kostprijs 80 000 € (nog in uitvoering)40 000 € (verwachte subsidie Interreg)

Partners Waterschap Roer en Overmaas (eigenaar)Provincie Limburg (NL)Natuurmonumenten (eigenaar)

Contactpersoon Harrie Winteraeken([email protected])

P A S P O O R T

1

Stroomgebied D

E GEU

L


42 43

Pilootproject 2Herstel van natuurlijke biotopen: Geuloevers



AanleidingGrote delen van het Geuldal zijn aangewezen als Natura 2000-gebied, evenals de gehele Geul zelf. Het natuurlijke karakter van de morfologie van de Geul varieert in de be-nedenloop van locatie tot locatie en is afwisselend goed of slecht. De biodiversiteit moet alleszins gestimuleerd worden.

DoelHet pilootproject leverde een meer meanderende en na-tuurlijke Geul op, wat op lange termijn gewenst is voor het gehele traject in het landelijk gebied. Vrije meandering draagt bij aan de biodiversiteit en is nodig om de doel-stellingen op het gebied van watervegetaties en vissen te realiseren.

UitvoeringHet Waterschap Roer en Overmaas (WRO) heeft in het ka-der van AQUADRA kleinschalige herinrichtingsmaatregelen genomen. Deze dienen ter verbetering van de morfologi-sche en ecologische kwaliteit van de Geuloevers in de be-nedenloop stroomafwaarts van de uitmonding van de Gulp.

Lokaal zijn oude oeververstevigingen en bestortingen verwijderd. Op meerdere plaatsen wordt natuurlijke, hou-tige begroeiing aangeplant voor het ontwikkelen van een aangrenzende bufferstrook voor beschaduwing en de input van natuurlijk substraat. De exacte locaties werden bepaald na een inventarisatie van de kansen in de streek. De be-planting geschiedde op circa 3 km: ongeveer 10 % van de totale benedenloop Geul.

VerloopDe aanbesteding voor dit pilootproject werd gedaan in april 2013. Tussen eind mei en september 2013 werden de werkzaamheden uitgevoerd. Dankzij de verlenging van AQUADRA tot eind september 2013 kon dit pilootproject toch afgewerkt worden.

Waar Grensgebied België en Nederland, stroomgebied Geul


Kostprijs ± 180 000 € (nog in uitvoering)± 90 000 € (verwachte subsidie Interreg)

Partners Waterschap Roer en Overmaas (eigenaar)Provincie Limburg (NL)Natuurmonumenten (eigenaar)

Contactpersoon Harrie Winteraeken([email protected])

P A S P O O R T

AandachtspuntenUitvoeren in regie is een goede keuze om geen grote bestekplannen op te moeten maken en zo op de plankosten te besparen. Daarnaast is de uitvoe-ring flexibel, waardoor mogelijkheden beter kunnen worden benut.

2

Meanderende Geul met stootoever die afkalft en in de binnenbocht een lage

oever met recente afzettingen. Foto: Waterschap Roer en Overmaas.

Oeververdediging in de Geul van oude bestortingen, deels met plastic

afval, wordt verwijderd.Foto: Waterschap Roer en Overmaas.

Stroomgebied D

E GEU

L


44 45

Pilootproject 3Aanleg van een natuurlijke retentiezone in Neuhaus (Lontzen)

Geïnterviewde: Dominique Rosengarten (Ardenne & Gaume ASBL)


AanleidingHet dorpscentrum van Lontzen werd regelmatig gecon-fronteerd met overstromingen. De stroomopwaarts gelegen velden vingen een deel van het water op bij hoogwater maar niet voldoende. Het retentiepotenti-eel van het bestaande waterrijke gebied moest worden verhoogd en het wateroverschot moest via een onbe-woond gebied worden omgeleid naar de Geul.

DoelHet project had als doelstelling een retentiezone te cre-eren door de aanleg van een waterrijk gebied, gekop-peld aan een debietverlaging van 0,5 m³/s richting de Geul. Een andere doelstelling was om met beplanting het ecologisch netwerk te consolideren. Hierbij ging bijzondere aandacht naar de integratie in het landschap.

UitvoeringEen studiecomité werd opgericht om het project vorm te geven. De site van Neuhaus aan de rand van de Lont-zenerbach behoort toe aan de gemeente Lontzen. In 2011 hebben de gemeente en Ardenne & Gaume een huurovereenkomst getekend om de werken te kunnen uitvoeren. Een stuw is gebouwd en enkele grondwer-ken zijn gerealiseerd. Bovendien is een buizennetwerk aangelegd en is er genivelleerd om het teveel aan water naar de Geul af te voeren via een bestaande gracht en een kleine zijbeek, de Lindengraben.

VerloopTijdens de werken hebben zich geen onvoorziene pro-blemen of vertragingen voorgedaan.

Waar Lontzen, Wallonië. Waterloop de Lontzenerbach

Initiatiefnemer Ardenne & Gaume ASBL


Partners Gemeente Lontzen, Wallonië

Contactpersoon Didier Bonni([email protected])

P A S P O O R T

3

Stroomgebied D

E GEU

L


46 47

Pilootproject 4Aanleg van een natuurlijke retentiezone in Schimper (Plombières)



AanleidingDe Geul is een rivier die bekend staat om zijn over-stromingen. De laatste jaren komen de overstromingen steeds vaker voor en is de omvang ervan aanzienlijk groter dan in het verleden, wat een behoorlijk zware impact op de verstedelijkte gebieden tot gevolg heeft.

DoelDoelstelling was de oppervlaktewaterkwaliteit te ver-beteren en het overstromingsgevaar te verminderen door het water op te vangen bij hoogwater. Bovendien was een doelstelling met deze herinrichtingsprojecten bij te dragen aan de opwaardering van het ecologische netwerk. Hierbij ging bijzondere aandacht naar de inte-gratie in het landschap.

UitvoeringIn 2011 heeft de vzw Ardenne & Gaume iets minder dan 5 ha grasland aangekocht in de vallei met het doel de draslanden op te waarderen tot retentiezones. In 2013 is de retentiezone aangelegd door grondwerken en de aanleg van een begroeide kade. Daarnaast zijn werkzaamheden uitgevoerd ter bevordering van het ecologische karakter van de site: de aanleg van vijvers, aanplanting van hagen en fruitbomen, ...

Met een plaatselijke landbouwer is een samenwer-kingsakkoord gesloten. Er wordt een beheersplan voor de volledige site opgesteld om in orde te zijn met de Natura 2000-normen. Op termijn is het de bedoeling om het gebied te laten erkennen als natuurreservaat.

VerloopEen studiecomité werd opgericht om het project vorm te geven. Tijdens de werken hebben zich geen onvoor-ziene problemen of vertragingen voorgedaan.

Waar Plombières, Wallonië. Waterloop de Geul


Kostprijs Studie, twee werven: 22 000 €

Partners Ardenne & Gaume ASBLProvincie LuikGemeente Lontzen


P A S P O O R T

4

Stroomgebied D

E GEU

L


48 49

Pilootproject 5Aanleg van een natuurlijke retentiezone in Hombourg (Plombières)



AanleidingDe Gulp is een zijbeek van de Geul die de laatste jaren meerdere malen heeft moeten afrekenen met hoogwa-ter. In 2007 en 2012 was er sprake van ernstige over-stromingen die behoorlijk veel schade hebben aange-richt in Wallonië, Vlaanderen en Nederland. Het bleek nodig in het stroomopwaartse gedeelte een zo groot mogelijke hoeveelheid water op te vangen.

DoelHet doel was een retentiezone te creëren die de gevol-gen van overstromingen stroomopwaarts zou beperken door de voormalige waterbekkens in ere te herstellen. Deze restauratiewerken zouden het ecologisch netwerk consolideren (ecologische corridors, Natura 2000). Bij-zondere aandacht ging naar landscaping.

UitvoeringEen studiecomité werd opgericht om het project vorm te geven. Langs de Gulp, stroomopwaarts richting het kruispunt van Gulpen en rue d’Aubel, bevonden zich vroeger waterbekkens. Deze werden echter ge-draineerd, drooggelegd en opgehoogd. De eigenaar van de terreinen wilde deze bekkens graag opnieuw uitgraven. Ardenne & Gaume hebben een huurover-eenkomst ondertekend om deze werken te kunnen uitvoeren. De retentiezone is aangelegd door twee vijvers uit te graven.

VerloopHet beheer van de site gebeurde in samenwerking met de eigenaar en een plaatselijke landbouwer. Op termijn is het de bedoeling dit project te integreren in het net-werk Natura 2000. Tijdens de werken hebben zich geen onvoorziene problemen of vertragingen voorgedaan.

Waar Plombières, Wallonië. Waterloop de Gulp



Partners Ardenne & Gaume ASBLGemeente Plombières Waterschap Roer en OvermaasContrat de rivière Meuse Aval et affluents


P A S P O O R T

5

Stroomgebied D

E GEU

L


50 51

Pilootproject 6Opwaardering van het brongebied (Raeren)

Pilootproject 7Heraanleg van de heuvels rondom de Casinovijver (Kelmis)

Geïnterviewde: Dominique Rosengarten (Ardenne & Gaume ASBL) Geïnterviewde: Dominique Rosengarten (Ardenne & Gaume ASBL)


AanleidingHet Geuldal staat bekend om zijn natuurlijke en ui-terst waardevolle gebieden en zijn landelijk karakter. De oevers van de waterstroom zijn bijna allemaal Na-tura 2000-gebied en vormen zo een waar ecologisch netwerk. Het waterrijke gebied van de Rasey is uiterst waardevol en vormt een belangrijk brongebied voor de Geul. De lokale verenigingen voor natuurbehoud probe-ren al verscheidene jaren dit gebied te beschermen. Het AQUADRA-project zou het toelaten de aankoopoppor-tuniteit die zich vandaag de dag voordoet, te benutten.

DoelUitbouwen van het ecologisch netwerk.

UitvoeringEen beheersplan werd opgesteld voor de hele site. Wat de landbouw in dit gebied betreft, werd er een akkoord getekend met een plaatselijke landbouwer. Op termijn is het de bedoeling om het gebied te laten erkennen als natuurreservaat.

AanleidingDe partners van het AQUADRA-project waren van mening dat de site rondom de Casinovijver een perfec-te locatie vormde voor de aanleg van picknickplekken. De site heeft immers een kunstmatige vijver en wordt omkaderd door het uiterst waardevolle, zinkhoudende heuvellandschap. Doordat het in de directe omgeving van de Geul gelegen is, is het een ideaal vertrekpunt voor diverse wandelroutes.

DoelDe heraanleg van de heuvels rondom de Casinovijver vormen een aanvulling op de infrastructuurwerken die zijn voorzien onder Actie 4 van het project. Ze maken het mogelijk meer inzicht te verkrijgen in aquatische mi-lieus en zinkhoudende gebieden. De bezoekers krijgen via wandelpaden met open roosters en didactische ele-menten toegang tot de heuvels en kunnen zo het zink-houdende gebied verkennen en observeren.

UitvoeringDe vzw Ardenne & Gaume en de gemeente Kelmis werkten aan de infrastructurele voorzieningen in een hedendaags concept. De site kreeg een afsluiting en een natuurlijke vijver is aangelegd.

VerloopTijdens de werken hebben zich geen onvoorziene pro-blemen of vertragingen voorgedaan.

Waar Raeren, Wallonië. Waterloop de Lontzenerbach



Partners Ardenne & Gaume ASBL


P A S P O O R T

Waar Kelmis, Wallonië. Waterloop de Geul



Partners Ardenne & Gaume ASBL


P A S P O O R T

6 7

Stro

omge

bied

DE

GEU

L

Educatief pakketArdenne & Gaume ontwikkelde een educatief pakket rond water en begeleidde scholen bij het gebruik hiervan. In Nederland ontwikkelde het Centrum voor Natuur- en Milieueducatie (CNME) eenzelfde educatief pakket voor de scholen. Dit kon vanaf september 2012 gebruikt worden. Dit educatieve pakket zal ook na AQUADRA gebruikt kunnen worden. Er komt een website om de resultaten van de testen op waterkwaliteit samen te brengen.


Waterdoedag in PlombièresOp 8 en 9 september 2012 organiseerde het JCE de Waterdoedag in het Geuldal. Langs de Geulkonden deelnemers een tocht doen.

52


Communicatie-initiatieven inhet stroomgebied van de Geul

Overkoepelendeinitiatieven

MeetpuntenModelleringPicknickplaatsenCharterCartografie

Hoofdstuk 5

Overkoepelende initiatieven

53


2 3


2 354 55


MeetpuntenOm waterstanden op afstand te kunnen volgen installeerde men in het kader van AQUADRA automatische peilmeetpunten in Vlaanderen en Wallonië. Zo kunnen waterbeheerders en hulp-diensten via automatisch verstuurde sms-berichten tijdig geïnformeerd worden wanneer het waak- of alarmpeil van een waterloop of wachtbekken bereikt wordt.

Provincie Limburg (Vlaanderen)

In Tongeren installeerde de provincie Limburg (B) op de Beek en Ezelsbeek en in de wachtbekkens van Rutten en Diets-Heur vier peilmeetpunten. Meer stroomopwaarts werden in Xhendremael (Wallonië) twee extra meetpunten geplaatst om tijdig geïnformeerd te worden over de vulling van de wachtbekkens van Rutten en Diets-Heur (Tongeren). Deze peilmeetpunten werden in 2013 geïnstalleerd.

Waterschap Roer en Overmaas

De provincie Limburg (B) installeerde in samenwerking met het Waterschap Roer en Overmaas ook één peilmeetpunt op de Gulp in Voeren zodat het Waterschap Roer en Overmaas tijdig geïnformeerd wordt bij hoge waterstanden. Dit peilmeetpunt werd in 2013 geïnstalleerd.

Wallonië

De provincie Luik installeerde 2 nieuwe peilmeetpunten: één peilmeetpunt op de Yerne in Limont om het wachtbekken van Remicourt beter te beheersen en één peilmeetpunt op de Berwijn in Val-Dieu om tijdig geïnformeerd te worden bij hoge waterstanden zodat de dorpskernen stroomafwaarts Val-Dieu sneller kunnen gewaarschuwd worden voor overstromingen.Naast de twee nieuwe peilmeetpunten werden volgende meetpunten in kader van AQUADRA gerenoveerd;• Meetpunt op de Yerne in Grandville• Meetpunt op de Jeker in Eben-Emael• Meetpunt op de Bolland in Dalhem• Meetpunt op de Berwijn in Dalhem• Meetpunt op de Geul in Sippenaeken

Waterstanden via websites

Vlaanderen: www.hydronet.be en www.overstromingsvoorspeller.beNederland: http://wro.lizardsystem.nlWallonië: http://voies-hydrauliques.wallonie.be/opencms/opencms/fr/hydro/Actuelle/crue/index.html http://aqualim.environnement.wallonie.be

Modellering

Overkoepelende initiatievenO

verk

oepe

lend

e in

itia

tiev

en

Waterlopen veranderen en worden veranderd: stuwconstructies aan molens worden uitgebro-ken of net gerenoveerd, gecontroleerde overstromingsgebieden worden aangelegd, rechtge-trokken trajecten worden heringericht zodat weer meandering kan plaatshebben, … Al deze ingrepen hebben effect op het gedrag van waterlopen: het waterpeil stijgt of daalt en overstro-mingen treden sneller of minder snel op.

Lering uit modellenVroeger kon de impact van aanpassingen aan de water-loop meestal pas beoordeeld worden als de werken vol-tooid waren; tegenwoordig bootsen hydrologische en hydraulische computermodellen het gedrag van een wa-terloopstelsel nauwkeurig na. De impact van wijzigingen in het waterloopstelsel kunnen op voorhand worden berekend en dat maakt het mogelijk verschillende op-ties, bv. ter voorkoming van wateroverlast, te bekijken. Het hydrologisch model, geijkt op basis van gemeten waterpeilen en debieten, berekent hoeveel en hoe snel neerslag afstroomt naar een waterloop. Het hydraulisch model, gebaseerd op topografische opmetingen en een digitaal hoogtemodel, berekent vervolgens de stroming van water doorheen de waterlopen en berekent de uit-gestrektheid van overstromingen in de vallei.

Voor grensoverschrijdende waterlopenWater stopt niet aan gewest- of landsgrenzen. Ingre-pen op een waterloop opwaarts in de ene regio kun-nen afwaarts belangrijke effecten hebben in een andere regio of omgekeerd. Het is daarom aangewezen voor grensoverschrijdende waterlopen grensoverschrijdende computermodellen op te bouwen waarmee deze ef-fecten berekend kunnen worden. Binnen het Europees AQUADRA-project werden de Berwijn (met zijloop Bolland), de Voer (met de Veurs en de Noorbeek), de Jeker (met Yerne, Beek en Ezelsbeek) en de Geul ge-modelleerd. Samen goed voor negen grensovergangen. Voor enkele delen van deze waterlopen bestonden bij de verschillende beheerders al wel modellen of topo-grafische opmetingen.

Binnen het AQUADRA-project werd 14 km water-loop topografisch opgemeten, werden nieuwe deelmo-dellen opgebouwd waar er geen waren en werden de verschillende nieuwe en bestaande delen gekoppeld.

Dat resulteerde in vier modellen waarin bijna 150 km waterloop is opgenomen. Dat de brongegevens van de verschillende partners in verschillende formaten be-schikbaar waren, maakte de opdracht om dit tot één geheel te smeden er niet gemakkelijker op. Anderzijds konden betere resultaten worden bekomen, aangezien alle meetgegevens van neerslag, waterpeilen en debie-ten van de verschillende regio’s samen konden gebruikt worden voor de ijking van de hydrologische en hydrau-lische modellen.

Effecten en ingrepenHet eerste resultaat van deze grensoverschrijdende modellen is een aansluitende set overstromingskaar-ten voor de vier stroomgebieden. Hierdoor is het mogelijk in het kader van de Europese Richtlijn Over-stromingsrisico’s te rapporteren. Daarnaast kunnen de grensoverschrijdende effecten van recent uitgevoerde waterbeheersingswerken worden geëvalueerd. Zo kan bv. vastgesteld worden dat de ingrepen op de Jeker op Vlaams grondgebied (het wachtbekken in Lauw en de herinrichting van De Kevie) een positief effect hebben stroomafwaarts in Wallonië. Op eenzelfde manier kun-nen de effecten van mogelijke toekomstige ingrepen in de ene regio voor een andere regio onderzocht worden. Bv. de bouw van enkele wachtbekkens op de Berwijn en de Bolland in Wallonië zou een positief effect kunnen hebben op de uitgestrektheid van de overstromingen in het Vlaamse dorp Moelingen. In totaal zijn er in de vier stroomgebieden een twintigtal inrichtingsscenario’s doorgerekend.

In de toekomst komt het erop aan verbeteringen en aanpassingen aan de modellen regelmatig uit te wisselen zodat iedere partner op elk moment een actueel en bij-gewerkt model ter beschikking heeft.


2 3


2 356 57


Modellering


verk

oepe

lend

e in

itia

tiev

en

Verloop van het waterpeil van een T25 storm in de Jeker t.h.v. de grensovergang Vlaanderen – Wallonië voor (BT) en na (REF) de recente werken in Vlaanderen (wachtbekken van Lauw en beekherstelproject De Kevie)

Grondplan van het gemodelleerde traject van de Jeker en enkele zijlopen.

Overstromingskaart bij een T25 storm langs de Berwijn in Moelingen bij huidige situatie (boven) en na aanleg van 2 wachtbekkens in Houloffe en Longchamps (onder).


2 3


2 358 59


Picknickplaatsenlangs waterlopenRecreanten en groepen kunnen langs de rivieren en beken kennis maken met het project AQUADRA aan de hand van eenvoudig ingerichte en in het landschap geïntegreerde picknickplaatsen. Langs de waterlopen komen negen picknick-plaatsen en zes rustbanken. De rustpunten geven inwoners en bezoekers de gelegenheid te genieten van het water in de omgeving.

Er is gekozen voor een uniek ontwerp voor het AQUADRAgebied. In de vorm van de tafel en de banken is namelijk het logo van AQUADRA te herkennen. Op het tafelblad komt een overzichtskaart van het gebied en van de stromen en een verwijzing naar de website en de logo’s van de partners. Bij enkele picknickplaatsen komt een informatiebord met uitleg over het uitgevoerde project.

De geïnteresseerden kunnen picknicken in Lauw, aan de Veurs, in de Kevie, aan Molen Nekum, aan de Casinovijver, in Berloz, aan de Berwijn, in Plombières en in Henri Chapelle.

Charter AQUADRA


verk

oepe

lend

e in

itia

tiev

en

Aan het einde van de huidige samenwerking bleken de partners graag met elkaar verder te gaan. Om die reden stelden ze een charter op. Deze overeenkomst legde het overlegplatform vast voor het waterbeheer in vier grensoverschrijdende stroomgebieden van de Maas: de Jeker, de Berwijn, de Voer en de Geul en werd in september 2013 getekend te Tongeren.

OverwegingenDe partners die de waterbeheerders zijn in het grensge-bied van Nederland, Vlaanderen, Wallonië en Duitsland voerden gezamenlijk met genoegen het Interreg IV-A project AQUADRA uit en zagen aan het einde van die samenwerking nieuwe doelen op het vlak van water-kwaliteit, waterkwantiteit en bodemerosie in de grens-overschrijdende stroomgebieden van de Maas: de Jeker, de Voer, de Berwijn en de Geul.

DoelstellingDe partners stelden met AQUADRA een nieuw doel: het verder versterken van de grensoverschrijdende samenwerking binnen het Europese kader van de ka-derrichtlijn Water (KRW) en de Richtlijn voor Overstro-mingsrisico’s (ROR). De samenwerking moet gebeuren door uitwisseling van kennis, informatie en ervaring en waar mogelijk ook door gemeenschappelijke acties.

SamenstellingAQUADRA zal bestaan uit technisch-operationele ver-tegenwoordigers uit de administraties van de partners. Deze vertegenwoordigers zullen tussen de bestuurders en AQUADRA een belangrijke communicatieve rol krijgen.

In de toekomst komt het erop aan verbeteringen en aanpassingen aan de modellen regelmatig uit te wisselen zodat iedere partner op elk moment een actueel en bij-gewerkt model ter beschikking heeft.

ActiviteitenAQUADRA zal de samenwerking versterken in het ka-der van hoogwaterbeheer door het verzekeren van de continuïteit bij de uitwisseling van gegevens in real-time en van gevalideerde waarnemingen. Door het uitwis-selen van aanpassingen in de gezamenlijk opgestelde modellering van overstromingszones en door het ver-sterken van de samenwerking in het kader van de wa-terkwaliteit. Daarom zullen gegevens worden uitgewis-seld en zal men elkaar informeren over de timing van riolerings- en zuiveringsprogramma’s.

Maar men neemt zich meer voor. De samenwerking moet het onderhoud en beheer versterken en grens-overschrijdend duurzaam maken. Door het beheer (grondwater en erosie) beter af te stemmen en de re-geling van bufferbekkens en gecontroleerde overstro-mingsgebieden. Bovendien zal men de samenwerking in regionale of grensoverschrijdende investeringsprojecten versterken (vismigratie, buffervolumes, gecontroleerde overstromingsgebieden, waterzuiveringsinstallaties, …).

CoördinatieDe organisatie van AQUADRA zal worden waargenom-en volgens een jaarlijks wisselende beurtrol door een vertegenwoordiger uit de betrokken regio’s. Elke regio bepaalt voor zijn periode welke partner uit de regio de coördinatie op zich neemt.


2 3


2 360 3

CartografieOm het waterbeheer grensoverschrijdend aan te kunnen pakken is het belangrijk te beschikken over thematische grensoverschrijdende kaarten. Deze kaarten worden gemaakt in GIS (Geogra-fisch InformatieSysteem). Het verzamelen en verwerken van de digitale gegevens (thematische datalagen) tot uniforme kaarten is niet eenvoudig.

Kaarten voor AQUADRA

In het project AQUADRA werd de werkgroep “Cartografie” opgericht bestaande uit projectpartners uit de regio’s Vlaanderen, Wallonië en Nederland. De werkgroep gebruikte de kaarten als grensoverschrijdend beheersinstrument. Vele datalagen werden uitgewisseld, maar niet alle datalagen waren bij alle partners beschikbaar.

De belangrijkste beschikbare (gemeenschappelijke) datalagen werden in samenwerking met het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren bewerkt. De thematische kaarten werden opgemaakt na de nodige transformaties van het projectsysteem (in België is dat immers ‘Lambert72’; in Nederland ‘Rijkdriehoekstelsel’).

Kaarten voor iedereen

De volgende pdf- kaarten zijn beschikbaar op de website www.aquadra.eu:

• Projectgebied AQUADRA• Waterlopen (met aanduiding van de waterloopbeheerders)• Erosie• Collectoren riolering en zuiveringsinfrastructuur• Bodemgebruik• Natuurgebieden, Natura 2000-gebieden, vismigratieknelpunten• Waterkwaliteit• Wachtbekkens en overstromingsgevoelige gebieden

Bovenstaande kaarten kunnen na de projectperiode van AQUADRA worden uitgebreid met recentere gegevens. De actuelere kaarten zullen ook op de website www.aquadra.eu te raadplegen zijn.

Ove

rkoe

pele

nde

init

iati

even

Nuttige gegevens

Overzicht waterbeheerders

Partners AQUADRA

Woordenlijst

Hoofdstuk 6

Nuttige gegevens

61


2 3


2 362 63


Overzicht waterbeheerders

Andere belangrijke partners in het waterlandschap

Nuttige gegevensN

utti

ge g

egev

ens

Oppervlaktewater Grondwater

Kwantiteit Kwaliteit Kwantiteit KwaliteitWaterschap Roer en Overmaas (WRO) Alle oppervlaktewateren, m.u.v. de Maas en

de ScheepvaartkanalenAlle oppervlaktewateren m.u.v. Maas en scheepvaartkanalen Alle onttrekkingen behalve die waarvoor de provincie en RWS bevoegd zijn.

Rijkswaterstaat (RWS) Rijkswateren = Maas en Scheepvaartkanalen; ->zie voor bevoegdheid RWS : www.helpdeskwater.nl/onderwerpen/wetgeving-beleid/waterwet/kaarten/kaart-waterregeling

Maas en Scheepvaartkanalen; Zie voor bevoegdheid RWS: www.helpdeskwater.nl/onderwerpen/wetgeving-beleid/waterwet/kaarten/kaart-waterregeling

Onttrekkingen en infiltraties die plaatsvinden in oppervlaktewaterlichamen waar Rijkswaterstaat het waterkwantiteitsbeheer voert, voor zover niet de provincie bevoegd gezag is. Vooral in de uiterwaarden van de grote rivieren

Provincie Onttrekkingen voor openbare drinkwatervoorziening; onttrekkingen voor een bodemenergiesysteem; onttrek-kingen voor industriële toepassingen indien de onttrokken hoeveelheid meer dan 150.000m3/jaar bedraagt

Indien bevoegd gezag Wet bodembescherming, anders gemeente

Gemeenten bevoegd gezag bodemlozingen Wet bodem-bescherming

NV De Scheepvaart beheer bevaarbare waterlopen: Maas & kanalen

Vlaamse Milieumaatschappij VMMAfdeling Operationeel Waterbeheer (AOW)

- beheer onbevaarbare waterlopen categorie 1- overstromingen voorspellen

- monitoring grondwaterstanden- adviesverlening grondwaterwinning

- monitoring- toezicht waterwingebieden

Vlaamse Milieumaatschappij VMMAfdeling Ecologisch Toezicht (AELT)

- planning en toezicht riolerings- en waterzuiveringsinfrastructuur- vergunningsadvies afvalwaterlozing

Vlaamse Milieumaatschappij VMM Afdeling Rapportering Water (ARW)

monitoring

Provincie beheer onbevaarbare waterlopen categorie 2 milieuvergunningen klasse 1 & 2 provinciale milieuvergunningscommissie- beroepsprocedures i.v.m. klasse 2 vergunningen- milieuvergunning klasse 1: > 30 000 m3/jaar

Gemeenten beheer onbevaarbare waterlopen categorie 3 milieuvergunningen klasse 3 (melding) - milieuvergunning klasse 2: 500-30 000 m3/jaar- milieuvergunning klasse 3: < 500 m3/jaar (melding)

Oevereigenaars beheer niet-geklasseerde waterlopen

SPW-DGO2 Service Public de Wallonie - Direction Géné-rale Opérationnelle de la Mobilité et des Voies Hydrauliques

beheer (bevaarbare waterlopen) Maas en kanalen

SPW-DGO3 Service Public de Wallonie - Direction Géné-rale Opérationnelle de l’Agriculture, des Ressources Naturelles et de l’Environnement

beheer onbevaarbare waterlopen categorie 1 - monitoring- programmatie investeringsprogramma

monitoring - monitoring- beschermingszone rond grondwaterwinning

Provincie beheer onbevaarbare waterlopen categorie 2

Gemeenten beheer onbevaarbare waterlopen categorie 3

SPW-DGO4 Service Public de Wallonie - Direction Générale Opérationnelle de l’Aménagement du Territoire, du Logement, du Patrimoine, et de l’Energie

milieuvergunning adviesverlening grondwaterwinning milieuvergunning

Oevereigenaars beheer niet-geklasseerde waterlopen

NED

ERLA

ND

VLA

AND

EREN

WAL

LON

IË

Drinkwatermaatschappijen RWZI en collectering RioleringUitvoering en explotatie Planning en uitvoering

NEDERLAND N.V. Waterleiding Maatschappij Limburg Waterschap Roer en Overmaas (uitgevoerd door Waterschapsbedrijf Limburg)

Gemeenten

VLAANDERENDe Watergroep Aquafin Gemeenten, Infrax

gemeenten, Infrax < 2000 i.e.

WALLONIËCompagnie intercommunale Liégeoise des Eaux Société Publique de Gestion de l’Eau CommunesSociété Wallonne Des Eaux Intercommunale Liégeoise pour le Démergement et l’Epuration


2 3


2 364 65

Woordenlijst

Nut

tige

geg

even

s

NEDERLANDS FRANçAIS

de stroom le fleuve de rivier la rivière de beek le ruisseau de gracht le fossé het kanaal le canal de waterloop le cours d’eau de oever la berge de helling la pente, le versant steil raide zachte helling pente douce de vallei la vallée het dal le vallon de grasstrook la bande enherbée de dam la digue de aarden dam la digue en terre de schanskorf le gabion alluviale vlakte plaine alluviale aanslibbing alluvion de meander le méandre rechttrekken rectifier de hermeandering la reméandration de erosie l’érosion de oevererosie l’érosion de berge de bodemerosie l’érosion des sols de modderstroom la coulée boueuse de landbouwer l’agriculteur de wilg le saule de els l’aulne de es le frêne het overleg la concertation de onderhandeling la négociation grensoverschrijdend transfrontalier de overkluizing le pertuis de brug le pont de voetbrug la passerelle de paaiplaats la frayère de moerasplant la plante hélophyte vis piscicole vismigratieknelpunt l’obstacle à la migration des poissons de drempel, stuw le seuil de waterbeheerder le gestionnaire de cours d’eau het waterbeheer la gestion de l’eau de Kaderrichtlijn Water la Directive Cadre sur l’Eau de overstroming l’inondation overloop déborder de wateroverlast les inondations

NEDERLANDS FRANçAIS

de zelfzuivering l’autoépuration de rioolwaterzuiverings- la station d’épuration installatie (RWZI) (STEP) de riool l’égout overstort (enkel tijdens le déversoir d’orage stortbuien) lozing (continu) le rejet de verontreiniging la pollution de collector le collecteur bevaarbaar navigable onbevaarbaar non-navigable de oeverstaten, bomen en la ripisylve struiken langs de waterloop de samenvloeiing le confluent de zijrivier l’affluent het moeras le marais het riet la roselière vochtminnende planten la mégaphorbiée de poel la mare de vijver l’étang het meer le lac het wachtbekken le bassin de rétention het stroomgebied, het bekken le bassin versant de waterscheiding la ligne de partage des eaux het ventiel, regelbare stuw la vanne de buis le tuyau dempen remblayer afgraven déblayer de zandvang le piège à sédiment de kopmuur la tête d’aqueduc knijpleiding ajuttage schade dommage digitaal hoogtemodel, modèle numérique terreinmodel de terrainbodemgebruik utilisation de sol meetpunt limnigrafie point de mesure limnigraphique verharde oppervlakte surface imperméable beschermingszone rond zone de protection de grondwaterwinning captage drinkwatermaatschappij compagnie d’eau potable drinkwatergebruik usage d’eau potable rioolbeheerder gestionnaire d’égouttage neerslagvoorspelling la prévision de précipitation peilschaal echelle limnimétrique


Nuttige gegevens

Partners AQUADRA

Partners

Agence de Développement Local Lontzen-Plombières-Welkenraedt ASBL

Ardenne & Gaume ASBLRue de la Chapelle, 9B-5670 VIERVES-SUR-VIROINTel +32 (0)498 [email protected]

Contrat de Rivière Meuse AvalPlace Faniel, 8B-4520 WANZETel +32 (0)85 71 26 [email protected]

Waterschap Roer en OvermaasPostbus 185NL-6130 AD SITTARDParklaan 10Tel +31 (0)46 420 57 [email protected]

Vlaamse MilieumaatschappijAfdeling Operationeel WaterbeheerBuitendienst HasseltDe Schiervellaan 7 B-3500 HASSELTTel +32 (0)11 29 12 [email protected]

Provincie Limburg (B)Dienst Water en Domeinen - Afdeling InfrastructuurDirectie RuimteUniversiteitslaan 1B-3500 HASSELT Tel +32 (0)11 23 73 [email protected]

Provincie Limburg (NL) Postbus 5700NL-6202 MA MAASTRICHTLimburglaan 10NL-6229 GA MAASTRICHTTel +31 (0)43 [email protected]

Geassocieerde partners

Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren Daaleindestraat 2B-3720 KORTESSEMTel +32 (0)11 [email protected]

Wallonie, DG 03Avenue Prince de Liège, 15B-5100 JAMBESTel +32 (0)81 335131www.wallonie.be

Province de Liège Place de la République française 1B-4000 LIèGETel +32 (0)4230 [email protected]

Stadt Aachen Lagerhausstrasse 20 D-52064 AACHENTel +49 (0) 241 [email protected]

Bekkensecretariaat MaasbekkenHavenstraat 44B-3500 HASSELTTel +32 (0)11 298428 [email protected] en www.integraalwaterbeleid.be

Coördinatie

Agence de Développement Local de Plombières, Lontzen et WelkenraedtRue du Chemin de Fer 25B-4850 PLOMBIERESTel +32 (0)87 [email protected]

COöRDINATIE

Agence de Développement Local de Plombières, Lontzen et Welkenraedt

PARTNERS

Ardenne & Gaume Asbl

Contrat de Rivière Meuse-aval et affluents Asbl

Vlaamse Milieumaatschappij

Provincie Limburg (B)

Waterschap Roer en Overmaas

Provincie Limburg (NL)

GEASSOCIEERDE PARTNERS

Vzw Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren

Wallonie

Province de Liège

Stadt Aachen

Bekkensecretariaat Maasbekken

[email protected]

www.aquadra.eu

VORM

GEV

ING

: BL

IKVO

ER +

32(0

)479

219

114

Aquadra eindrapport

Documents

Transcript of Aquadra eindrapport