Een onopgehelderde kwestie

Een onopgehelderde kwestie De actie van de ministers Steenberghe en Van Rhijn in de meidagen van 1940

Amsterdam, 22 februari 2016

Arie van der Zwan

Email: [email protected]

Wat bewoog de ministers Steenberghe en Van Rhijn op 13 mei 1940 toen

het Nederlandse kabinet besloten had uit te wijken naar Engeland om in

Nederland te willen achterblijven?

De Parlementaire Enquête commissie (PEC) die het optreden van het

uitgeweken kabinet onderzocht, heeft de beide ministers hierover

ondervraagd. De commissie betrok ook andere leden van dat kabinet in de

ondervraging alsmede twee betrokken hoofdambtenaren en twee leidende

militairen.

Argumentatie van de achterblijvers

Van de twee achterblijvers werd Van Rhijn als eerste door de PEC

ondervraagd. Zijn motieven om (aanvankelijk) achter te blijven kwamen

daarbij primair aan bod. Refererend aan de vergadering van de

ministerraad die in de vroege ochtend van 13 mei begon en voortduurde tot

aan het vertrek van zeven van de negen ministers naar Hoek van Holland,

betoogde Van Rhijn dat die bijeenkomst zich in het algemeen had

gekenmerkt door een geest van twijfel. “Het meningsverschil dat tussen

minister Steenberghe en mij aan de ene kant en een aantal ministers aan de

andere kant aan de dag trad, zat hoofdzakelijk daarin, dat de heer

Steenberghe en ik van mening waren dat er twee ernstige bezwaren waren

tegen het weggaan op dat ogenblik. Het eerste bezwaar was dat wij het

gevoel hadden, dat het kabinet toch in ieder geval zorg moest dragen dat op

normale wijze het gezag zou worden overgedragen.(…)”

“Het tweede argument voor ons was – dat later ook juist bleek te zijn -‐, dat

het voor het Nederlandse volk een slag zou zijn dat de Regering vertrok.”

Op het eerst genoemde bezwaar gaf Van Rhijn geen nadere toelichting, bij

het tweede bezwaar tekende hij aan dat van de andere kant daarover was

opgemerkt “ dat het zo gevaarlijk zou zijn als een minister in handen van de

Duitsers zou vallen.” Het zich onttrekken aan de vijand, zo betoogde Van

Rhijn, was eigenlijk het argument voor het vertrek dat werd gebruikt. De

betekenis van dat argument, namelijk een werktuig in handen van de

bezetter te worden, hadden Steenberghe en hij niet ontkend maar er

tegenover gesteld dat “het in zekere zin ook al weer aan ons zelf lag, wat wij

dan deden, en dat het zekere risico’s met zich meebracht, maar dat we toch

ook meenden, dat die risico’s konden opwegen tegen de bezwaren, die het

weggaan zou hebben.”

Naar aanleiding van zijn argumentatie werd Van Rhijn door de ondervrager

voorgehouden: “Dan begrijp ik niet dat u niet zelf tot de conclusie bent

gekomen die tenslotte toch getrokken is, namelijk deze: wanneer het

regeringsgezag door ons is overgedragen aan Generaal Winkelman, dan

gaan wij ook naar Hoek van Holland. Dat zou voor de hand liggend geweest

zijn.”

Het verweer daartegen van Van Rhijn luidde niet dat het tweede argument

– het Nederlandse volk niet alleen te willen laten – nog recht overeind

stond, hij betrok een derde overweging in zijn betoog. De intentie van het

vertrek was volgens hem geweest het zich onttrekken aan de vijand, pas in

Hoek van Holland was een positief besluit genomen. Eerst toen werd

voldoende duidelijk wat de strekking van het vertrek was.

Steenberghe stelde deze door Van Rhijn pas in tweede instantie naar voren

gebrachte overweging in zijn verhoor voorop: “Dat ons niet geheel duidelijk

was, wat het Kabinet buiten Nederland ging doen, er is wel even gesproken

over bepaalde zaken maar dit heeft zich in het geheel niet

uitgekristalliseerd.” Hij voegde daar aan toe: “Anderzijds was er niets

geregeld hoe het verder met het gezag in Nederland zou gaan, als wij ( het

Kabinet )weggingen. Dit laatste is een zeer zwaarwegende reden geweest.”

Van Rhijn daarover nader ondervraagd, antwoordde: “de quaestie van het

gezagsvacuüm voor ons tachtig procent geweest was.”

Aangezien het alleen laten van het Nederlandse volk in het betoog van

Steenberghe niet voorkwam, stelde de ondervrager: “De heer Van Rhijn

heeft nog een ander motief naar voren gebracht.” Daarop antwoordde

Steenberghe: ”Ik herinner mij ook dat ik het standpunt heb ingenomen dat

wanneer de Koningin bereikbaar was geweest, wellicht

overwogen had kunnen worden, de Ministers, die niet in het buitenland

nodig waren, alsnog te ontslaan, (…) wanneer zij niet voor hun plicht naar

het buitenland toe hadden gemoeten, het lot van de bevolking hadden

kunnen delen. (…) Ik geef u de motieven, die die ochtend gespeeld hebben,

waarbij wij die punten naar voren hebben gebracht.”

Ook Van Rhijn ging op die laatste kwestie in toen hem gevraagd werd hoe

de achterblijvers zich de confrontatie met de bezetter hadden voorgesteld.

Hij heeft daarover verklaard dat ze (de achterblijvers) ervan uitgingen dat

dit niet zo leuk zou zijn en dat ze verwachtten in Duitse gevangenschap te

raken. Ze wilden ook geen minister meer blijven zodra ze het gezag aan

Generaal Winkelman hadden overgedragen en zouden dit ook aan de

Duitsers meedelen. Het enige dat ze voor ogen hadden was een reguliere

overdracht van het gezag.

Houden de verklaringen van de achterblijvers stand?

Er zijn naar aanleiding van de argumentatie van de achterblijvers,

Steenberghe en Van Rhijn, vier vragen gerezen waarover zijzelf alsook

andere getuigen door de ondervragers nader aan de tand zijn gevoeld.

1. Was bij het vertrek naar Hoek van Holland op maandag 13 mei om

12.30 uur duidelijk dat Engeland het reisdoel was?

2. Vond het telefoongesprek dat minister-‐president De Geer vanuit

Hoek van Holland met de achtergebleven Steenberghe voerde, nu

plaats voor of nadat Steenberghe het regeringsgezag aan Generaal

Winkelman had overgedragen?

3. Op wiens initiatief en namens wie werd het regeringsgezag

overgedragen?

4. Op grond van welke overwegingen besloten Steenberghe en Van

Rhijn zich alsnog bij het kabinet aan te sluiten?

Ad 1. Was het reisdoel duidelijk?

Steenberghe en Van Rhijn hebben beiden volgehouden dat het reisdoel niet

vaststond terwijl ook onduidelijk was wat het Kabinet in Londen voor ogen

stond, welke rol het wilde gaan spelen. Het enige dat vaststond was in hun

ogen dat het Kabinet zich wilde onttrekken aan de vijand.

Zij werden in die stellingname bijgevallen door oud-‐minister Bolkestein.

Oud-‐minister Van den Tempel daarentegen wierp die gedachtegang ver van

zich en betitelde die als “een zeer formalistische opvatting die buiten de

praktijk staat en buiten de gebeurtenissen zoals die zich hebben

ontwikkeld.” Ten overvloede schetste hij de reeks gebeurtenissen als volgt:

Wij bevinden ons in oorlog met een oppermachtige vijand en hebben na

enkele dagen zekerheid dat het gedaan is, van alle kanten dringt de vijand

op. Wij sturen twee ministers naar Engeland voor overleg met de

bondgenoten en wij weten dat de Koningin gaat vertrekken (met onze

instemming, al is die niet gevraagd). Wij laten een militaire escorte

voorkomen om de regering naar Hoek van Holland te brengen alwaar een

Engels oorlogsschip gereed ligt. Alle ministers vertrekken behoudens twee.

Het is toch duidelijk, wij gingen naar Engeland.

Van den Tempel hield stellig vol dat reeds op zaterdag 11 mei min of meer

vaststond dat het Kabinet naar Engeland zou gaan; op zondag was de zaak

in feite geheel en al beslist en op maandag zijn we weggegaan, zo

verklaarde hij.

Uit onverwachte hoek kreeg hij voor die zienswijze steun. Hirschfeld die als

secretaris-‐generaal van het departement van Handel, Nijverheid en

Scheepvaart ( en dus naaste medewerker van Minister Steenberghe) op de

Bezuidenhoutse weg 30 aanwezig was en de beraadslagingen van het

Kabinet deels volgde, is daarin even pertinent als Van de Tempel: “Ik heb de

ochtend vergadering (op maandag) waarin het besluit genomen werd, niet

zelf meegemaakt maar wel de vergadering daarvoor op zaterdagavond 11

mei (…) Zeer positief was het op zaterdag. Op die zaterdagavond zijn er

verschillende kleine incidentjes geweest, waardoor mij dat goed voor de

geest is gebleven. Op die zaterdagavond heeft de heer Dijxhoorn een

uiteenzetting gegeven van de situatie: zeer somber en pessimistisch.

Daarop heeft De Geer gezegd: “Als de situatie zo is, zullen wij moeten

overwegen of wij de zetel der Regering niet moeten verplaatsen(...) Men is

toen tot de conclusie gekomen: Een officiële zetelverplaatsing kan formeel

(volgens de grondwet ) niet, maar wij mogen de grondwet niet zo

interpreteren, dat daaruit voortspruit alles in handen van de vijand te laten

vallen; de Regering zal dus moeten vertrekken om niet in handen van de

vijand te vallen met alle consequenties daaraan verbonden(…).” Hirschfeld

voegde daaraan toe dat hij, zoals gezegd, het beraad op maandag niet zelf

had bijgewoond maar direct daarna vernam: “het besluit van de heren was

gevallen om naar Engeland te gaan en wel eerst naar Hoek van Holland.”

Ad 2 Wanneer kwam de telefoon uit Hoek van Holland

In die kwestie is van cruciaal belang hoe laat de overdracht van het

regeringsgezag aan Generaal Winkelman plaatsvond.

Van Rhijn kreeg in dit verband van de zijde van de PEC deze vraag

voorgelegd: ”Ik heb altijd begrepen, dat pas na het telefoontje van Minister

De Geer het gezag aan Generaal Winkelman werd overgedragen.” Van Rhijn

antwoordde daarop: “Neen, het telefoontje van Minister De Geer was

misschien een uur of drie en de andere heren ministers zijn om half een

vertrokken. We hebben even de tijd moeten nemen om de secretarissen-‐

generaal uit te nodigen om bij ons te komen(…) zoiets van half twee of twee

uur.” Daarop concludeerden de ondervragers: “En dus is eigenlijk de zaak

zo dat u daartoe (de overdracht) overgegaan bent op eigen initiatief en

eigen gezag?” Daarop antwoordde Van Rhijn: “Alleen mag ik misschien

herhalen de opmerking dat ik veronderstelde dat de andere ministers

verondersteld zullen hebben, wat we zouden gaan doen.”

Steenberghe verklaarde over de overdracht; “Dat zal om een uur of drie

geweest zijn.” Geconfronteerd met het verschil in de verklaring van Van

Rhijn, liet hij de gebeurtenissen de revue passeren en concludeerde: ”Bij

elkaar genomen moet ik aannemen dat het halfdrie of rond drie uur

geweest is. Ik geloof dat wij pas om half vijf zijn weggegaan.”

Gesteld voor de directe vraag of het gesprek met De Geer nu voor of na de

overdracht plaatsvond, aarzelt Steenberghe om daarna uitvoerig te

antwoorden: “Het feit dat het vlak daarvoor moet zijn geweest leid ik uit het

volgende af: het verdere gesprek waaruit gevolgd is dat wij ook zijn gegaan,

is oorzaak geweest, dat men van daaruit maatregelen heeft moeten nemen

om ons te komen halen. Dat heeft ook enige tijd geduurd. Bovendien vraag

ik mij af: zou ik ook zo positief gesproken hebben over het weggaan van de

Koningin en het Kabinet, als ik op het moment van de overdracht niet

geweten had, dat ik ook zou gaan, hetgeen ik om halfeen niet wist. Ik acht

het niet uitgesloten, dat het telefoongesprek heeft plaats gehad tussen het

nemen van het besluit om de generaals en de secretarissen-‐generaal te

laten komen en de werkelijke bijeenkomst van de overdracht.” De

ondervragers concludeerden daarop: “Tussen besluit en uitvoering?”

“Ja, precies”, antwoordde Steenberghe.

Tot de aanwezigen bij de overdracht behoorden de generaals Winkelman

(Opperbevelhebber) en Van Voorst tot Voorst (Chef van de staf van de

Landmacht) alsook de secretarissen-‐generaal Snouck Hurgronje en

Hirschfeld die er de hele dag bij waren geweest.

Hirschfeld liet de PEC weten met Steenberghe na diens terugkeer in

Nederland pogingen te hebben gedaan om tot een reconstructie van de

gebeurtenissen te komen maar dat daarbij verschillen van inzicht bleven

bestaan tussen hun beider zienswijze die overigens ook al ten aanzien van

de eerste vraag naar voren kwamen. Ook later – in zijn Herinneringen uit de

bezettingstijd (1960) – bleef Hirschfeld bij zijn eerdere verklaringen voor

de PEC maar voegde daar nog iets aan toe waarop we nog terugkomen.

Voor de PEC verklaarde hij: “Wat ik mij ervan herinner, is het telefoontje

gekomen voor de overdracht. Ik herinner mij het daarom, omdat ik zat te

spreken met de heer Snouck Hurgronje, Van Angeren en Steenberghe, toen

het telefoontje kwam.”

In zijn latere Herinneringen was hij op dat punt nog preciezer: “Kort na de

aankomst van de leden van het Kabinet in Hoek van Holland werd minister

Steenberghe opgebeld door de Geer.”

De getuigenis van Generaal Winkelman op dit punt biedt weinig houvast

evenals die van de heer Snouck Hurgronje. Uit diens uitlatingen op dit punt

valt wel op te maken dat de overdracht na het telefoongesprek moet

hebben plaatsgevonden. Sprekend over de overdracht verklaarde hij: “Ik

dacht dat hij haar (het regeringsgezag) rechtstreeks of via de heer

Steenberghe uit Hoek van Holland had gekregen.”

Generaal Van Voorst is op dit punt zeer uitgesproken. Na eerst bevestigd te

hebben dat hij bij de overdracht aanwezig was geweest, deed hij verslag

van het verloop: “Generaal Winkelman werd ontboden door minister

Steenberghe. Hij vond op het departement alle secretarissen-‐generaal en de

ministers Van Rhijn en Steenberghe. De heer Steenberghe zei, dat dit het

zwaarste moment uit zijn leven was; dat hij in een telefoongesprek met

Hoek van Holland van zijn collega’s opdracht had gekregen om zich met de

heer Van Rhijn bij de andere ministers te voegen en het land te verlaten; dat

Generaal Winkelman op grond van het feit dat hij opperbevelhebber was en

de staat van beleg was afgekondigd, door de Regering werd belast met de

uitoefening van het burgerlijk en militaire gezag en kon beschikken over de

secretarissen-‐generaal.”

Na zijn verklaring werd aan generaal Van Voorst de twijfel voorgelegd die

voortvloeide uit afwijkende getuigenissen. Tot driemaal toe volhardde hij:

“Ik handhaaf positief dat Minister Steenberghe gezegd heeft dat hij een

telefoongesprek had gehad met Hoek van Holland.”

Kanttekening

Uit verslagen die in het pantserfort te Hoek van Holland bewaard gebleven

zijn blijkt dat de zeven ministers die omstreeks 12.30 uur van de

Bezuidenhoutse weg vertrokken waren om circa 13.30 in Hoek van Holland

zijn aangekomen en dat – nadat Steenberghe en Van Rhijn zich bij hen

hadden gevoegd – de negen ministers omstreeks 16.00 uur met hun escorte

uit het fort zijn vertrokken. Nadat De Geer vanuit Hoek van Holland met

Steenberghe had gebeld, zijn er twee huzaren motorrijders op motoren met

zijspan vertrokken naar Den Haag om de twee achterblijvers op te halen.

Ervan uitgaande dat de tocht met het escorte van de zeven ministers een

uur in beslag heeft genomen, zullen de motoragenten er toch ook twee uur

uur over gedaan hebben om heen en weer te gaan, er rekening mee

houdend dat zij onderweg tal van controleposten moesten passeren.

Terugrekenend komt het tijdschema er dan als volgt uit te zien.

-‐ aankomst van de zeven ministers 13.30 uur,

-‐ telefoon De Geer met Steenberghe 13.45 uur,

-‐ aankomst motorrijders aan Bezuidenhoutseweg 14.45 uur,

-‐ Aankomst achterblijvers in Hoek van Holland 15.45 uur,

-‐ Vertrek van de negen ministers uit het fort 16.00 uur.

Dat tijdschema sluit aan bij de schets die Steenberghe op het cruciale punt

gegeven heeft en dat bevestigd wordt door drie getuigen: Snouck

Hurgronje, Hirschfeld en Van Voorst tot Voorst. Zodat de conclusie

gewettigd is dat het telefoongesprek met De Geer voor Steenberghe en Van

Rhijn van beslissende betekenis is geweest voor de overdracht van het

regeringsgezag. Dit sluit niet uit dat de achterblijvers dit voornemen al

eerder hadden opgevat maar is dit ook plausibel te achten?

Ad 3 Op wiens initiatief en namens wie werd het regeringsgezag

overgedragen?

Het getuigenis van Snouck Hurgronje dat eerder bij vraag 2 ter sprake

kwam, wierp evenals dat van generaal Van Voorst, ook licht op deze zaak.

De uitspraak: “Ik dacht dat hij (Generaal Winkelman) haar (het

regeringsgezag) rechtstreeks of via de heer Steenberghe uit Hoek van

Holland had gekregen”, impliceert immers dat de overdracht ook door het

Kabinet was geïnitieerd en namens het Kabinet was overgedragen.

Diezelfde zienswijze werd gedeeld door generaal Van Voorst: “Op grond

van het telefoongesprek werd de opdracht aan Generaal Winkelman

gegeven” en “De teneur was : ik heb een telefoongesprek gehad met Hoek

van Holland; dientengevolge gaan Van Rhijn en ik weg en wordt het

regeringsgezag in uw handen gelegd.”

Ook Hirschfeld is op deze kwestie in zijn Herinneringen uit 1960 expliciet

ingegaan. Sprekend over het telefoongesprek schreef hij : “Wat ik kort

daarop van Steenberghe vernam, kwam op het volgende neer. De in Hoek

van Holland aanwezige ministers hadden nader overleg gepleegd waardoor

een duidelijker beeld van de situatie was ontstaan (…) De in Hoek van

Holland aanwezige heren wilden hun collega’s niet achterlaten. Zouden zij

niettemin achterblijven, dan zouden zij gesteld worden onder de

opperbevelhebber.”

In alle drie getuigenissen ligt besloten dat de overdracht van het gezag in

opdracht van het kabinet alsook namens het Kabinet plaatsvond. In feite ligt

dit ook besloten in de eerder geciteerde woorden van Steenberghe zelf

toen hij zei: “Bovendien vraag ik mij af : zou ik ook zo positief gesproken

over het weggaan van de Koningin en het Kabinet, als ik op het moment van

de overdracht niet geweten had, dat ik ook zou gaan, (…)” Lees: dat ik

sprak namens het hele kabinet.

De conclusie moet luiden dat de gevolgtrekking van de ondervragers tijdens

het verhoor van Van Rhijn (“En dus is het eigenlijk zo, dat u daartoe

overgegaan bent volkomen op eigen initiatief en op eigen gezag.”)

onhoudbaar geacht moet worden. Was het om die reden dat Van Rhijn bij

deze gevolgtrekking het volgende merkwaardige voorbehoud maakte:

“Alleen mag ik misschien herhalen dat ik veronderstel dat de andere

ministers verondersteld hebben, wat we dat zouden gaan doen.”

Ad 4 Op grond van welke overwegingen besloten Steenberghe en Van

Rhijn zich alsnog bij het vertrek aan te sluiten?

De ondervragers hebben deze vraag aan Steenberghe voorgelegd: “Wat is

voor u de reden geweest toen het telefoongesprek uit Hoek van Holland

kwam, om vrijwel direct te zeggen “wij komen”, dat volmaakt afweek van

het standpunt dat u om halfeen had ingenomen?” Hij antwoordde daarop:

“(…) omdat de heer De Geer – wat voor mij nieuw was – mij uit Hoek van

Holland berichtte dat het kabinet nader had beraadslaagd en dat men tot de

conclusie was gekomen, primo dat er een grote taak voor het Kabinet lag,

waar dan ook, namelijk de behartiging van de belangen van de overzeese

gebiedsdelen, de koopvaardijvloot, (…)” Hij voegde daar aan toe: “(…) toen

wij op het punt stonden het regeringsgezag over te dragen of juist die

overdracht hadden doen plaats hebben, heb ik gezegd dat dat een van de

redenen was dat wij ons met dit besluit konden verenigen.”

Het getuigenis van Van Rhijn wijkt daar in niet onbelangrijke mate van af.

Van Rhijn baseerde zich daarbij op een verslag van de gebeurtenissen dat in

Londen is opgesteld en waaruit hij passages aanhaalde. Het eerste waarop

Van Rhijn zich beriep was een tekst die door De Geer vanuit Hoek van

Holland aan Snouck Hurgronje was overgeseind dan wel per telefoon

gedicteerd en bedoeld was als verklaring van het Kabinet aan de bevolking

en in de vorm van een communiqué is uitgegeven voor de verschijning van

de ochtendbladen op 14 mei :” In het stadium waarin de strijd thans is

getreden, heeft de Regering het noodzakelijk geacht in het belang van het

land en zijn overzeese gebiedsdelen, en ter bewaring onder alle

omstandigheden van hare vrijheid van handelen, de zetel van het bewind te

verplaatsen.” En voorts: “Na kennisneming van dat communiqué stelden de

beide op het departement achtergebleven ministers zich op het standpunt

dat het tot een splitsing van de Regering zou leiden, indien zij bij hun eerste

besluit volhardden. Er was aanleiding tot de veronderstelling dat de Duitse

regering zou trachten de indruk te vestigen, dat bepaalde beslissingen

waren genomen met instemming der in Nederland achtergebleven

ministers teneinde deze voor de bevolking meer aannemelijk te maken. (…)

Daarom voegden zij zich in de namiddag bij hun ambtgenoten, die reeds in

Hoek van Holland waren.”

Van Rhijn gaf in zijn verhoor niet alleen deze tekstgedeelten uit het in

Londen opgesteld memorandum weer maar gaf ook een verslag van de

toedracht: “(…) dat de heer De Geer opbelde en meedeelde dat men van

plan was naar Engeland te gaan, met elkaar als kabinet, als Regering, en dat

men het op prijs zou stellen als wij mede zouden gaan. Toen hebben de heer

Steenberghe en ik niet eens beraadslaagd, maar ik heb direct geknikt, dat ik

meende dat het moest. Steenberghe was het er kennelijk ook mee eens.”

De ongerijmdheid in deze uiteenzetting is dat de tekst van de

regeringsverklaring waaraan Van Rhijn refereerde, pas later – na het

telefoongesprek van De Geer met Steenberghe – aan Snouck Hurgronje is

doorgegeven. Het valt niet uit te sluiten dat De Geer ook in dit eerder

gevoerde telefoongesprek aan zijn later doorgegeven verklaring refereerde,

maar hoe kon Van Rhijn daar weet van hebben, Steenberghe voerde het

gesprek en zoals Van Rhijn zei, was er tussen hen niet verder beraadslaagd.

De moeilijkheid in deze kwestie is dat er van het telefoongesprek aan de

ontvangende kant geen andere getuigen zijn geweest dan de twee

betrokken ministers, Steenberghe direct en Van Rhijn indirect. Toen het

gesprek binnen kwam waren Snouck Hurgronje en Hirschfeld in de kamer

van de minister aanwezig maar zij hadden zich teruggetrokken, liet

Hirschfeld de PEC weten. Wat hij er later over verklaard en geschreven

heeft is door hem opgetekend uit de mond van Steenberghe die hem

daarvan verslag deed.

De laatst genoemde verklaring van Van Rhijn komt in zoverre overeen met

die van Hirschfeld dat ze erin overeenstemmen dat het gesprek met De

Geer de achterblijvers geen ruimte liet zich anders op te stellen dan zich bij

het vertrek aan te sluiten. Dit sluit ook aan bij de bewoordingen die

generaal Van Voorst gebruikte: “in opdracht van”

Dat zij – indien zij toch zouden blijven – onder het gezag van Generaal

Winkelman gesteld zouden zijn, lag besloten in de overdracht van het

burgerlijk gezag aan de opperbevelhebber die daarmee de hoogste

gezagsdrager werd op het Nederlands grondgebied.

Uit het feit dat Snouck Hurgronje en Hirschfeld de enigen waren die naast

de ministers in de kamer aanwezig waren toen het telefoongesprek van De

Geer binnen kwam, duidt erop dat zij nog volop bezig waren met hun

beraad in kleine kring. Alle vier hebben verklaard dat dit onderlinge beraad

onmiddellijk aansloot op het vertrek van de zeven ministers en het

telefoongesprek derhalve tussen half twee en twee uur met hebben

plaatsgevonden.

Beoordeling van de verklaringen

De verklaringen van de achterblijvers waren niet bepaald helder noch

eensluidend alsook op essentiële punten in strijd met de verklaringen van

de andere getuigen.

Met name ten aanzien van hun motieven zijn er grote onduidelijkheden

blijven bestaan.

Het argument van het niet in de steek willen laten van het Nederlandse volk

– in het getuigenis van Van Rhijn een ernstig bezwaar tegen vertrek – werd

in de loop van zijn verhoor op de achtergrond gedrongen, wat niet

verbazingwekkend is want tenslotte zijn ook Steenberghe en Van Rhijn

uitgeweken.

De suggestie dat het uitwijken de indruk van een vlucht maakte, is in

zoverre misplaatst dat toen het Kabinet Colijn (1937-‐1939), waarvan

Steenberghe deel uitmaakte, zetelverplaatsing van de Regering als

mogelijkheid al onder ogen zag, daarbij bepaald werd dat de gezinnen dan

zouden achterblijven. Dat besluit werd ingegeven door de expliciete

overweging dat de indruk van het zich in veiligheid willen stellen moest

worden vermeden. Zo is het in de meidagen ook gegaan. Meerdere

bewindslieden hadden zonen die zich onder de wapenen bevonden en

daardoor extra kwetsbaar waren.

Het feit dat het Kabinet-‐Colijn de mogelijkheid van zetelverplaatsing al

onder ogen gezien had, maakt het argument dat het reisdoel niet duidelijk

was, weinig overtuigend, nog los van de getuigenissen die op het tegendeel

wijzen. Het is waar dat Zeeuws Vlaanderen nog als (tussenliggend) reisdoel

is overwogen – de Koningin was met dat reisdoel voor ogen in de vroege

ochtend van 13 mei vertrokken – het militaire verloop van de

gebeurtenissen maakte deze optie onrealistisch. Dat moet ook aan

Steenberghe en Van Rhijn duidelijk geweest zijn. Welk ander doel kon de

regering op het oog gehad hebben? De twee ministers die op 10 mei vooruit

gereisd waren, hadden Engeland als bestemming en hebben van daaruit

ook om vervoer van de Regering verzocht en verkregen.

Kan men nu volhouden dat in het telefoongesprek met De Geer pas

duidelijk werd wat daarvoor onduidelijk was gebleven? In de verklaringen

van Steenberghe luidde het dat voor hem nieuw was dat “er een grote taak

voor het Kabinet lag, waar dan ook, namelijk de behartiging van de

belangen van de overzeese gebiedsdelen, de koopvaardijvloot, (…)”. De

behartiging van de belangen van de overzeese gebiedsdelen was de

expliciete reden om de minister van Koloniale Zaken op 10 mei al vooruit te

sturen naar Engeland.

Ten aanzien van de koopvaardijvloot had Steenberghe als minister van

(onder meer) scheepvaart zelf al op 10 mei maatregelen getroffen om de

vrije beschikking over de vloot veilig te stellen. Die maatregel sneed alleen

hout als ook de regering vrijheid van handelen behield.

Die beide zaken kunnen, hoe welwillend men de verklaring van

Steenberghe ook tegemoet zou willen treden, niet als nieuw inzicht gelden.

Ook dit argument dat door de achterblijvers naar voren werd gebracht, is

dus weinig overtuigend. Hetzelfde geldt voor de reden die Van Rhijn

aanmerkte als van doorslaggevend belang om alsnog aan te sluiten: “Er was

aanleiding voor de veronderstelling dat de Duitse Regering zou trachten de

indruk te vestigen, dat bepaalde beslissingen waren genomen met

instemming der in Nederland achtergebleven ministers, teneinde deze

voor de bevolking meer aannemelijk te maken. Daarom voegden zij zich in

de namiddag bij hun ambtgenoten die reeds in Hoek van Holland waren.”

Uitgerekend dit argument, een instrument in handen van de bezetter

worden, was de achterblijvers eerder vruchteloos voorgehouden.

Resteert het gezagsvacuüm dat zou ontstaan als in de overdracht van het

regeringsgezag niet werd voorzien. In de verdediging van hun handelwijze

vormt deze kwestie tenslotte een kernpunt. In principe hebben zij daarmee

een sterk punt. Maar erover nadenkend rijst onmiddellijk de vraag, is daar

tijdens het uitvoerige beraad van het Kabinet dat op maandag 13 mei in de

vroege ochtend een aanvang nam en voortduurde tot aan het vertrek om

12.30 uur, met geen woord over gesproken? Steenberghe maakte in zijn

verhoor de vertrekkende ministers daar een verwijt van, maar men kan dit

ook naar hem terugspelen. Steenberghe en Van Rhijn maakten immers deel

uit van de ministerraad en als die zaak hen dan zo hoog zat waarom hebben

ze er dan niet op aangedrongen dat de overdracht zou plaatsvinden voor

het vertrek? Dan had daar ter plekke in kunnen worden voorzien. Dan was

er ook geen tweedracht ontstaan op een zo belangrijk moment .

Is het een realistische weergave van de gebeurtenissen: er vindt eindeloos

overleg plaats, met name over de gevolgen van het achterblijven – zo

eindeloos dat het Kabinet in tijdnood raakte – zonder dat de overdracht van

het gezag ter sprake is gekomen?

Toch is dat wat Van Rhijn in zijn verhoor beweerde: “Wij hebben ons omdat

vooral de quaestie van het overgeven van het gezag zwaar woog, beraden

met de heer Snouck Hurgronje, die daarbij was. De heer Hirschfeld is er ook

bijgekomen toen de andere ministers weg waren. Toen hebben wij de

opperbevelhebber gevraagd te komen en daarbij ook de secretarissen-‐

generaal uitgenodigd.” De ondervrager stelde daarop: “(…) u is beiden

achtergebleven, en toen men naar Hoek van Holland ging, is er over de

overdracht van het Regeringsgezag niet gesproken. Met andere woorden,

nadat de andere ministers vertrokken waren, bent u, de heer Steenberghe

en u, gaan praten met de heer Snouck Hurgronje, hoe het verder moest?”

Van Rhijn beaamde deze weergave.

Dus niet alleen is er voor het vertrek niet over gesproken, ze waren nog niet

weg of de achterblijvers troffen voorzieningen om in het verzuim te

voorzien.

Daarover ondervraagd kon de heer Snouck Hurgronje zich deze toedracht

niet herinneren. De ondervrager daarover aan Steenberghe: “De heer Van

Rhijn heeft verklaard dat u met elkaar bent gaan overleggen. Hij heeft

gezegd dat de heer Snouck Hurgronje daarbij tegenwoordig is geweest. De

heer Snouck Hurgronje herinnert zich daarvan niet veel, hij zegt:” het kan

zijn maar ik herinner mij het niet.” Steenberghe bevestigde aanvankelijk dat

Snouck Hurgronje erbij geweest moet zijn maar zaaide daarover later weer

twijfel: “Toen eenmaal de tijd drong en het besluit genomen werd, was er

over de opvulling van het vacuüm niet gesproken. Toen hebben de heer Van

Rhijn en ik in de ministerraad het standpunt ingenomen: er is een reden

waarom wij per se niet kunnen gaan, namelijk dat het gezag in Nederland

niet is geregeld.” Hij vermeldt er niet bij hoe de vertrekkende ministers

hierop reageerden, zijn zienswijze wordt door geen van de andere getuigen

ondersteund. Ook Hirschfeld, zijn naaste medewerker, vermeldt dit niet in

zijn verhoor noch in zijn later gepubliceerde Herinneringen uit de

bezettingstijd.

Alle informatie overziend, blijft de indruk achter dat Steenberghe en van

Rhijn zich niet ten volle over hun motieven hebben uitgesproken. Hebben

zij andere overwegingen laten gelden dan ze in de verhoren voor de

parlementaire enquêtecommissie hebben aangevoerd?

Alles wijst erop dat hun intentie was om te blijven en dat zij door een

interventie vanuit Hoek van Holland op andere gedachten gebracht zijn. Als

ze achtergebleven waren -‐ zo moet hun toch ook duidelijk geweest zijn -‐

zouden ze voor de bezetter, gewild of ongewild, een factor van betekenis

gevormd hebben. Dat zij, zoals Van Rhijn verklaard heeft, in Duitse

gevangenschap zouden raken, lag niet voor de hand. De bezetter zou

veeleer de aanwezigheid van de ministers hebben aangegrepen voor

pogingen om de legitimiteit van de uitgeweken regering te betwisten en de

zetelverplaatsing onwettig te verklaren. Dat was precies wat de

vertrekkende ministers hun ook hebben voorgehouden en waar ze niet aan

wilden: werktuig te worden in handen van de Duitsers. Dat was ook wat

minister Boeyen zich op weg naar Hoek van Holland realiseerde: Aan de

staatkundige betekenis van het vertrek van de regering werd door de

achterblijvers afbreuk gedaan. Gerbrandy die met Boeyen een taxi deelde,

viel hem daarin bij. Inmiddels in Hoek van Holland weer bijeen, besloten de

ministers om die reden een missive uit te laten gaan naar de achterblijvers

waarin ze niet alleen aandrongen op hun vertrek maar ook opdracht gaven

tot overdracht van het regeringsgezag. Uit dit relaas komt dus ook naar

voren dat de vertrekkende ministers in de stellige mening verkeerden dat

Steenberghe en Van Rhijn wilden blijven.

Uit de verassingsaanval die de Duitse troepen op 10 mei op Den Haag als

residentie hebben gelanceerd, valt af te leiden dat de Duitsers er juist veel

aan gelegen was om de Nederlandse regering in handen te krijgen. Ook over

de oogmerken die ze daarbij hadden valt op grond van Duitse bronnen wel

het een en ander af te leiden.

Op grond van de verschillende verklaringen voor de PEC valt niet aan te

nemen dat het aanvankelijke achterblijven Van Steenberghe en Van Rhijn

door alle ministers resoluut werd afgewezen. Zo scherp lag het onderscheid

tussen achterblijvers en vertrekkers niet.

Direct na aankomst van het Kabinet in Londen is het overleg over de

strekking van het verblijf van de regering in Engeland voortgezet. Daarbij

zijn grote verschillen van inzicht gebleken die laten zien dat niet alle

ministers bereid waren zich achter Engeland als bondgenoot te scharen in

de strijd met Duitsland met de ondergang van het nationaal socialisme als

inzet. Engeland als reisdoel betekende voor menig minister nog niet de

keuze voor een onvoorwaardelijk bondgenootschap met Engeland zoals dat

wel gold voor minister Van den Tempel. Bij hem viel de dwingende

noodzaak van uitwijken naar Engeland samen met de keuze voor het

bondgenootschap in al zijn consequenties.

Om dit conflict te kunnen duiden moet dieper worden ingegaan worden op

de voortzetting van de discussie tijdens de vergaderingen van de

ministerraad in Londen. Het gegeven dat het Europese continent binnen

weken onder de beheersing van de Duitsers zou vallen, wat in feite op 13

mei al duidelijk was, speelde daarin een belangrijke rol. Voor menig

minister, onder wie premier De Geer, was het verblijf in Londen bedoeld om

van daaruit te bezien hoe de situatie zich zou ontwikkelen en op grond

daarvan te beslissen welke opstelling geboden was. In het communiqué dat

hij voor het vertrek uit Hoek van Holland nog had uitgegeven was sprake

van “bewaring onder alle omstandigheden van vrijheid van handelen. ” In

die zin hadden Steenberghe en Van Rhijn gelijk met hun bewering dat de

strekking van dat verblijf nog allerminst vaststond. Maar wat weinigen zich

vermoedelijk gerealiseerd hadden is dat het verblijf in Engeland wezenlijke

beperkingen zou opleggen aan de bewegings-‐ en beleidsvrijheid van de

Nederlandse regering. Engeland was al vanaf september 1939 een

oorlogvoerende mogendheid die zich verbonden had tot de strijd met nazi-‐

Duitsland en wel tot het uiterste. Daarbij niet aarzelde om op grond van die

missie van andere Westerse landen te eisen zich te voegen naar wat

daarvoor nodig geacht werd. De blokkade was daarvan een voorbeeld

waarmee Nederland al vanaf het najaar van 1939 te maken had gekregen.

De blokkade werd als een dictaat opgelegd en met machtsmiddelen

(opbrengen van schepen, confisqueren van “besmette” lading)

afgedwongen. Engeland aarzelde daarbij niet om de gangen van Nederland

en de Nederlanders door geheime diensten te laten nagaan en te

interveniëren als Engelse beleidsdesiderata in het geding waren. Dit alles

ter beoordeling van de Engelse instanties. De Nederlandse handel met

Duitsland stond daarbij centraal, niet in de laatste plaats de wijze waarop

Nederland tegemoet trachtte te komen aan de Duitse eisen om de

handelsstroom – ondanks de blokkade – ongewijzigd voort te zetten, ook

van producten van overzee, afkomstig uit Nederlands-‐Indië. Het is weinig

overdreven om te stellen dat Nederland in het najaar van 1939 zijn

zelfbeschikking al voor een behoorlijk deel had moeten prijs geven. We

werden een speelbal van Britse en Duitse belangen en aanspraken

waartegen we nauwelijks verweer hadden.

Dat Engelse geheime diensten daarbij ook minister Steenberghe in het

vizier hadden, leidt weinig twijfel en deze moet zich daarvan bewust zijn

geweest. Het is mede om die reden weinig verrassend dat uitgerekend

Steenberghe niet stond te trappelen om de oversteek naar Engeland te

maken. Ook niet omdat hij op grond van zijn ervaringen met de blokkade,

scherper dan de anderen, voorzag dat de keuze voor Engeland als reisdoel

vergaande consequenties zou hebben in een richting die hij niet ambieerde.

In de afwijzing daarvan stond hij in mei 1940 allerminst alleen, dit in 1948

hardop uitspreken in een verhoor voor de PEC zou evenwel harakiri

betekend hebben.

Zoals in Hoek van Holland de voorstanders van het uitwijken van de

regering naar Engeland tenslotte de overhand kregen en Steenberghe en

Van Rhijn zich bij hen voegden, zo wisten ook de voorstanders van het

nauwe bondgenootschap met Engeland uiteindelijk het pleit in hun

voordeel te beslissen. Maar niet dan na openlijke inmenging van de zijde

van Koningin Wilhelmina die uitmondde in grondige wijziging in de

personele bezetting van het Kabinet.

De voortgezette discussie in Londen geeft waarschijnlijk een

betrouwbaarder beeld van de meningsverschillen binnen het Kabinet dan

de reconstructie die de PEC heeft gemaakt van het beraad dat van 10-‐13

mei aan de Bezuidenhoutse weg plaatsvond. Van de voortgezette discussie

zijn notulen gemaakt terwijl de omstandigheden met zich meebrachten dat

de ambtenaren er nauwer bij betrokken waren. Een van die ambtenaren

was Dr. G. H. C. Hart die zijn inzichten en commentaar op wat er in de

ministerraad besproken werd, in dagboekaantekeningen heeft vastgelegd.

Die aantekeningen zijn bewaard gebleven en na zijn dood in

ongecensureerde vorm uitgegeven. Ze bieden inzicht in wat er in

regeringskringen omging en hoe het eraan toeging. Een welkome aanvulling

op de notulen van de ministerraad die een geserreerd karakter hebben,

terwijl Dr. Hart zich in zijn dagboekaantekeningen vrijelijk uitsprak.

Worsteling om in Londen houding te bepalen: kabinetsoverleg

De Duitse inval dwong de Nederlandse regering tot de bepaling van haar

houding ten opzichte van de Duitse agressie. Tot dan toe had de regering

zich op het standpunt gesteld van handhaving van onze strikte neutraliteit.

Viel daar aan vast te houden nu Duitsland zich aan onze neutraliteit niets

gelegen had laten liggen?

Voordat die vraag ten principale in de ministerraad besproken had kunnen

worden, rezen er na aankomst in Londen dringende kwesties van

praktische aard die om een reactie vroegen terwijl gedurende de

voorafgaande oorlogsdagen de rust had ontbroken om die vraag onder ogen

te zien. Een van die praktische kwesties dwong premier De Geer om een

voorschot op die bespreking te nemen.

Op de avond van de 14de mei vroeg de heer Van Pelt van de

regeringsvoorlichtingsdienst namelijk belet bij de premier voor de tekst

van een communiqué dat bestemd was voor de Nederlandse ochtendbladen

van 15 mei. De Geer die aan de maaltijd zat, weigerde die te onderbreken en

was pas een uur later bereid Van Pelt te woord te staan. Die houding is De

Geer later op veel kritiek komen te staan, velen zagen daarin een illustratie

van zijn eigengereide, ja onaangepaste karakter. Niet uitgesloten dat in deze

zaak veeleer zijn bedachtzaamheid een rol speelde en hij tijd claimde om

zijn gedachten op een rij te krijgen. Dat valt ook af te leiden uit zijn

interventie toen hem de tekst werd voorgelegd. Tot verrassing van velen

was hij alleen bereid zijn akkoord te geven nadat de tekst geschoond was

van elke opmerking die de Duitsers kon prikkelen tot verdere

vijandigheden of waaraan ze aanstoot konden nemen. Hij wilde de

suggestie dat Nederland verder zou vechten vermijden. Voor 10 mei zou

deze houding op algemene instemming hebben kunnen rekenen, na de

Duitse inval werd daar verschillend over gedacht. Dat deze interventie van

De Geer niet op improvisatie berustte maar op een consequente beleidslijn

werd een week later duidelijk toen De Geer op 20 mei voor de radio een

rede hield die gericht was tot het Nederlandse volk. Daarin stelde De Geer

voorop dat de regering, in overeenstemming met de wens van de bevolking,

de meest volledige neutraliteit in acht genomen had. Hij riep niet op tot

verzet maar maande de bevolking om, nu de Duitse bezettingsinstanties

het bestuur hadden overgenomen, daarmee samen te werken. Dat De Geer

wilde vasthouden aan een neutrale opstelling bleek eruit dat hij sprak van

“oorlogvoerende partijen” waartoe hij Nederland niet rekende.

De Geer heeft zich na de oorlog verdedigd door erop te wijzen dat geen van

de collega-‐ministers daarover uit zichzelf misnoegen had laten blijken en

alleen Van Kleffens zich desgevraagd had beperkt tot enkele in hoffelijke

bewoordingen gesteld kritische opmerkingen.

Veertien dagen later (4 juni) bracht De Geer vergezeld door minister Van

Kleffens van buitenlandse zaken een bezoek aan premier Churchill van

Engeland. Tijdens hun onderhoud pleitte De Geer voor “een tweede vrede

van Amiens.” Daarmee verwees hij naar de overeenkomst uit 1802 waarbij

de Frans-‐Engelse oorlog voorlopig werd beëindigd en waarvan de strekking

was dat voortzetting van de oorlog tot het bittere einde moest worden

vermeden.

Dat De Geer naar wegen zocht om de oorlog te beëindigen, was duidelijk uit

wat hij deed en naliet. Op 17 juni, nadat Frankrijk bekend maakte dat om

een wapenstilstand gevraagd zou worden, sprak hij in de ministerraad de

verwachting uit dat hij nu van Duitse zijde een vredesaanbod verwachtte.

Hij vond het wenselijk dat Nederland dan zijn eigen houding zou bepalen

los van de Engelse opvattingen en invloeden. Die gedachte leefde in bredere

kring in Londen zoals nog zal blijken.

De regering besloot vooralsnog niet verder te gaan dan enkele consultaties

zoals informatie over Belgische deelname aan vredesbesprekingen met

Duitsland. De Geer wilde verder gaan en dacht daarbij aan een Zweedse

bemiddelingspoging.

Op 11 juli stelde De Geer in de ministerraad dat Engeland niet gekend

hoefde te worden in een Nederlands vredesinitiatief en op 22 juli was hij

daarin nog uitgesprokener: “Wij moeten te allen tijde onze volledige

vrijheid eisen tegenover Engeland. Wij hebben ons nooit verbonden

nimmer een zelfstandige vrede te sluiten. Engeland en wij moeten elkaar

vrij laten.” Maar zijn tekstvoorstel in de ministerraad op 24 juli om bij de

Duitsers te informeren naar mogelijke vredesbesprekingen werd

afgekeurd. De verdeeldheid in de ministerraad stond een duidelijke

stellingname in de weg. Was die verdeeldheid nu louter een teken van

zwakte en besluiteloosheid?

Niet alleen stond er veel op het spel, de situatie zelf was hoogst ongewis:

Hoe lagen de kansen op een overwinning van Engeland in deze oorlog nu

Duitsland op het punt stond het Europese continent militair in zijn greep te

krijgen? Was het reëel om te denken aan een Engelse landing op het

continent en wat als de Engelsen tenslotte zelf, de hopeloosheid van de

situatie inziend, tot een vergelijk met Duitsland zouden besluiten, hoe zou

er dan omgesprongen worden met de belangen van de West-‐Europese

landen? Het zou niet de eerste keer zijn als Engeland op een belangrijk

moment in zijn geschiedenis koos voor de eigen belangen. De Geer, en met

hem vele anderen, vond het in juni/juli 1940 onverstandig om ons lot te

verbinden met Engeland in een strijd tot het uiterste. De oorlogsretoriek

van de kant van Engeland en Duitsland versterkte bij menigeen de neiging

om afstand te nemen en de morele waarde van neutraliteit te benadrukken

zoals de voorganger van De Geer, Cort van der Linden, het in 1914 in een

vergelijkbare situatie uitdrukte: “Terwijl allen die aan de krijg deelnemen,

noodlottig hun bewustzijn beperkt zien in een enkele richting en worden

meegesleept door haat en hartstocht, kunnen de neutralen hunne morele en

intellectuele kracht in tact houden.”

Ook Cort van der Linde moest ondervinden dat praktische omstandigheden

in oorlogssituaties tenslotte de doorslag geven. Een van die praktische

omstandigheden in juni 1940 was dat de Nederlandse regering op Engels

grondgebied bevond en daar onder bescherming stond van de Britse

strijdkrachten. Het was om die reden niet verwonderlijk dat praktisch

parallel aan de gedachtevorming binnen de ministerraad over onze

opstelling ten opzichte van de oorlogvoerende partijen een discussie

gevoerd werd over zetelverplaatsing van de Nederlandse regering naar

Nederlands-‐Indië. Het was duidelijk dat de regering na zetelverplaatsing

meer in vrijheid kon beslissen over eventuele vredesbesprekingen en de

deelname daaraan. De gedachte aan zetelverplaatsing kwam in eerste

instantie in kleine kring op, voornamelijk bestaande uit ambtenaren van het

ministerie van Koloniale Zaken, maar die gedachte vond bijval in steeds

bredere kring. De initiatiefnemers startten een actieve lobby om de

regering daartoe te laten besluiten en het zag ernaar uit dat er in de

ministerraad een meerderheid voor te vinden was. Om tactische redenen

benadrukten de initiatiefnemers dat het plan van zetelverplaatsing losstond

van vredesinitiatieven maar niemand kon er blind voor zijn dat vertrek van

de Nederlandse regering uit Engeland een symbolische betekenis zou

krijgen: een teken dat Nederland geen geloof hechtte aan een Engelse

overwinning.

En om die reden zou Engeland er niets van willen weten en zich er niet

voetstoots bij neerleggen, zo kon men verwachten. Dat was een reden

waarom ettelijke ministers aarzelden zich bloot te geven en zo als Engels

vijandig te boek te komen staan hoe zeer ze ervoor geporteerd waren.

De ongewisheid van de oorlogskansen alsook de aarzeling om een Engels

vijandig standpunt in te nemen leidden ertoe dat de ministerraad moeilijk

tot een besluit kon komen. De Geer die zich in zijn eigenzinnigheid wel

steeds duidelijk had uitgesproken, kwam hierdoor in een geïsoleerde

positie te verkeren. Toen Koningin Wilhelmina en haar entourage De Geer

als een defaitist gingen beschouwen en openlijk afstand van hem namen,

werd dat effect versterkt. Inhoudelijk gezien waren er tal van ministers die

niet ver van hem afstonden, maar uit vrees met zijn “defaitisme”

geïdentificeerd te worden, een optisch verschil in standpunt creëerden dat

de beraadslagingen er niet helderder op maakten, laat staan

eenstemmigheid bevorderde. Het was Van Kleffens die na overleg met de

Koningin, in twee nota’s, behandeld in de ministerraad op 18 juli, elk

afzonderlijk initiatief ontraadde met als motivering dat een dergelijke stap

een verzwakking van de positie van Engeland inhield. Hij keerde zich

daarmee tegen een voorstel van Van Rhijn die op eigen houtje wilde doen

informeren wat de Duitsers met Nederland voor hadden.

Een markant moment werd gevormd door de 19de juli toen Hitler in een

toespraak voor de Reichstag Engeland “een laatste vredesvoorstel” deed. Er

was lang naar uitgezien en nu het zover was, ging alle belangstelling uit

naar de reactie van de zijde van de Britse regering. Groot was bij velen de

verbittering toe Halifax, de Engels minister van buitenlandse zaken, in een

toespraak voor de radio, het vredesaanbod – zonder enige vorm van

consultatie van de bondgenoten -‐ ronduit afwees.

Achteraf is komen vast te staan dat Halifax zelf er voorstander van was

geweest om via Italië te informeren naar de Duitse vredesvoorwaarden en

dat ook Churchill wel twijfels had gekend, maar voor de uiteindelijk

afwijzing maakte dat geen verschil.

Die afwijzing maakte de situatie waarin de Nederlandse regering nu

belandde, er niet eenvoudiger op. Pogingen om tot een afzonderlijke vrede

te komen stonden van nu af aan haaks op de Engelse stellingname en

datzelfde gold voor zetelverplaatsing.

Het gat dat het Kabinet door gebrek aan duidelijkheid had laten vallen,

werd tenslotte opgevuld door Koningin Wilhelmina. Op 28 juli sprak zij zich

in haar eerste toespraak voor de radio onomwonden uit voor handhaving

van onze vrijheid en onafhankelijkheid en sprak zij haar vertrouwen uit in

de eindoverwinning van onze zaak aan de zijde van Engeland. De

gewapende strijd was gerechtvaardigd door het besef te strijden voor een

groot goed.

De Geer die zich steeds verzet had tegen voortzetting van de oorlog tot het

bittere einde en van radio Oranje verwachtte dat ook ten opzichte van de

Duitse bezetter objectiviteit in acht genomen werd, werd door deze

toespraak in een onmogelijke situatie

gebracht. Hij mocht op 30 juli in de ministerraad tegen de stellingname van

de Koningin inbrengen dat “Wie zegt dat Engeland wint, pure retoriek

bedrijft want daar is geen schijn van kans op”, politiek gesproken had hij

door de eenzijdige actie van de Koningin afgedaan. Dat hij zijn Kabinet

tegen de stellingname van de Koningin zou kunnen mobiliseren, ‘daar was

geen schijn van kans op.”

Al eerder had de Koningin de plannen tot zetelverplaatsing getorpedeerd.

Ze wenste er niet in mee te gaan. Ze ondernam zelfs een poging om de

“defaitisten” in het Kabinet te dumpen door ze als delegatie van het Kabinet

naar Indië af te vaardigen en met een kernkabinet verder te regeren. Die

poging was te doorzichtig om te kunnen slagen, maar zetelverplaatsing was

van de baan.

Die ontknoping kan ons de ogen er niet voor sluiten dat in de houding van

de Nederlandse regering ten opzichte van nazi-‐Duitsland al vanaf 1933 aan

een opvallende ambivalentie te bespeuren is geweest die niet alleen werd

ingegeven door pragmatische maar ook door politiek-‐ideologische

overwegingen.

De ongekend diepe economische crisis en met name het onvermogen om

die met treffende maatregelen te bestrijden, maakte velen in Europa rijp

voor politieke opvattingen en ideeën die daarvoor op weinig bijval hadden

kunnen rekenen. Het feitelijk gegeven dat onder de nazi’s de crisis in korte

tijd werd overwonnen, was een factor van betekenis. Daar kwam in tweede

instantie de militaire suprematie van Duitsland bij die niet meer te

loochenen viel en veel indruk maakte: Was het nu werkelijk te vergaand om

het nationalisme als bindende kracht te omarmen en daarmee de politieke

verdeeldheid achter ons te laten nu bleek welk elan Duitsland daaraan

bleek te ontlenen? Liet het eindeloze politieke geharrewar niet zien dat de

democratie in verval was geraakt en autocratisch leiderschap het passende

antwoord was?

Kwam trouwens de echte bedreiging van onze westerse beschaving niet van

het expansionisme van de kant van de Sovjetunie zoals de bezetting van

Polen en de Baltische staten aantoonde? Zou Europa niet juist daartegen

een vuist moeten maken door zich te verenigen? Welke Europese macht

anders dan Duitsland bezat de kracht en het industrieel vermogen om aan

die vereniging leiding te geven? Zonder de dominantie van de sterkste

partner zou de Europese integratie nooit realiteit kunnen worden

Deze vragen en de ideeën die daarachter schuilgingen, hielden ook leidende

kringen in Nederland bezig en die discussie hield niet op toen een kleine

Nederlandse gemeenschap op 13 mei 1940 de oversteek naar Engeland

maakte. Deze discussie werd niet openlijk gevoerd, maar speelde zich af in

kleine kring waarin gelijkgestemden elkaar aftastten met de vraag tot welke

consequenties die inzichten konden en moesten voeren bij de bepaling van

de houding van het kabinet.

Dat je daarbij ook persoonlijk op je tellen moest passen werd in Londen al

snel duidelijk. Het stempel van defaitisme betekende binnen de

Nederlandse gemeenschap verlies van politieke invloed en betekenis. Maar

het verbinden van ons lot met dat van de Engelsen, beroofde de

Nederlandse regering van elke vorm van eigen richting en veroordeelde ons

tot meelopen.

Die tegenspraak die de Nederlandse positie eigen was viel velen –

ministers en ambtenaren – zwaar: Gekozen te hebben voor uitwijken om in

vrijheid onze houding te bepalen en te moeten ervaren dat er weinig anders

opzat dan je te richten naar je beschermheer op wie je nauwelijks invloed

had.

Als de Nederlandse regering zich daaraan had willen onttrekken dan had ze

snel moeten handelen en binnen een paar dagen moeten besluiten naar

Nederlands-‐Indië te vertrekken, ver weg van het vaderland met alle

gevolgen van dien. Ze had ongetwijfeld meer in vrijheid kunnen handelen

maar zou alleen al door de afstand en de blokkade afgesneden geweest zijn

van het vaderland. Wie de consequenties van die positie doordenkt komt

tot de conclusie dat ook aan Indië grote onzekerheden kleefde. Wie de

regering in Londen het verwijt van besluiteloosheid wil maken, zal zich er

rekenschap van moeten geven dat de positie waarin de regering begin 1940

verkeerde verre van gemakkelijk was terwijl de interne verdeeldheid groot

was.

Het overleg in besloten kring

Binnen het regeringsapparaat deed zich vanaf het begin groepsvorming

voor. Dr. Hart de voornaamste ambtelijke adviseur van de minister van

Koloniale Zaken, Welter, schreef daarover in zijn dagboek het volgende :

“Het plan dat de besprekingen zouden worden gevoerd door Steenberghe,

Van Rhijn, Welter, Lamping, Peekema, Philipse en mijzelf laten we voorlopig

maar schieten; dat wordt toch bekend en dan ontstaat bij de hooggeachte

ambtgenoten weer argwaan, dat enige ministers met een aantal

hoofdambtenaren weer aan een complotje bezig zijn, hetgeen niet eens

helemaal onjuist zou zijn.”

Het is niet de eerste keer dat Hart refereert aan overleg binnen deze

besloten kring, die verwijzing keert regelmatig terug, zodat echt van een

groep gesproken kan worden. Binnen deze groep was onvrede over de

positie die de Nederlandse regering innam het meest uitgesproken. Vanaf

zijn aankomst in Londen op 15 mei heeft Hart getracht zijn minister ertoe te

bewegen “het kabinet te overtuigen van de noodzaak met de Britse regering

tot duidelijkheid te geraken over het politieke doel van het

bondgenootschap.” Ondanks de steun van zijn collega Steenberghe, slaagde

Welter daarin niet, zo tekende Hart in zijn dagboek aan. Die onvrede nam

de vorm aan van diepe bezorgdheid toen het militaire verloop steeds

duidelijker uitwees dat de Duitse strijdkrachten superieur waren en het

continent weldra onder Duitse hegemonie zou raken. Wat zou Engeland

hiertegen kunnen uitrichten en zou Nederland door dit verloop niet

gedwongen worden om met Duitsland tot een vergelijk te komen? Hoe

sterker we ons met de Engelsen verbonden, hoe moeilijker onze positie ten

opzichte van Duitsland zou uitpakken, zo luidde de gedachte binnen de

groep Steenberghe-‐Welter.

De gebeurtenissen gaven het hele kabinet nu aanleiding om de vraag

omtrent de Nederlandse positie in ogenschouw te nemen. Dr. Hart was al

vanaf begin juni bezig zijn minister warm te krijgen voor zetelverplaatsing

naar Nederlands-‐Indië. In een nota hierover voor minister Welter bepleitte

Hart niet alleen zetelverplaatsing maar laakte hij ook de Britse

bombardementen op Nederlands grondgebied en noemde hij de gevolgen

van de Engelse blokkade voor de Nederlandse burgers onaanvaardbaar.

Eind juni leek het denkbeeld van zetelverplaatsing “in ernstige overweging

te komen.”

Halverwege de maand juli stortte Hart zich op een voorstel dat Nederland

zijn goudvoorraad in Londen en de beschikking over scheepsruimte zou

gebruiken voor aankoop en transport van eerste levensbehoeften om ons

land bij eerste gelegenheid te voorzien van wat nodig was om de nood te

lenigen. Hij tekende daarbij aan dat dit eerst bij een wapenstilstand of

vrede het geval zou kunnen zijn, denkbeelden die hem voortdurend

bezighielden.

Op 19 juli hield Hitler in de Rijksdag een toespraak waarin hij Engeland

“een laatste vredesaanbod” deed. Dr. Hart schreef daarover in zijn dagboek:

“we waren onder de indruk van het slot dat ons weinig minder toescheen

dan een vredesaanbod.” Een paar dagen later vermeldde hij voor zijn

minister een analyse van de situatie gemaakt te hebben. Daarin stelde hij

dat aanvaarding van het vredesaanbod zou betekenen “dat Engeland van nu

af aan rekening gaat houden met een vrede die de vernietiging van het

nationaalsocialisme niet als hoofddoel heeft”. Zijn analyse van de

omstandigheden en krachtsverhoudingen zou uitwijzen dat er alle

aanleiding bestond om aan te nemen dat een vredesaanbod van Hitler

eerlijk gemeend is. Een aantal dagen nadat de Roemeense gezant in Londen

namens de Duitse regering gepolst had hoe men over vrede dacht, noteerde

Hart: “Men moet hier echter geweldig oppassen tegenwoordig, want men

begrijpt niet dat er een enorme afstand ligt tussen hem die met de Duitsers

een eervolle vrede wil, die thans mogelijk is om Europa van bolsjewisering

en ondergang te redden en hem, die den oorlog als verloren beschouwt en

bereid is het hoofd te buigen en te capituleren”.

Als halverwege de maand augustus volstrekt duidelijk is dat Engeland niet

bereid was om over vrede te praten, noteerde Hart: ”Het ergste is, dat wij

aldus mede de afgrond ingaan, als het niet gauw afgelopen is: nu is er

vermoedelijk nog een vrede te verkrijgen, als wij daarna althans niet wat

moeten afstaan aan een nieuwe Europese statenbond.” Deze laatste

gedachte werd door Peekema, een collega van Hart met diens volledige

instemming, in uitgewerkte vorm als nota aan minister Welter voorgelegd.

In die nota stond de gedachte centraal dat “een constructie van beginselen

van een toekomstige vrede, mede inhoudende de grondslagen voor een

doelmatige ordening van de Europese zaken, zal plaatsvinden in een sfeer

welke gekenmerkt wordt door de wil om iets blijvends tot stand te

brengen.” De positie van Nederland daarbinnen zagen de opstellers als

“medewerkend maar overigens eigen meester blijvend”.

De ergernis over de Engelse opstelling waarvan het dagboek doortrokken

is, neemt na de afwijzing van het vredesoverleg scherpere vormen aan:

“Met betrekking tot de Engelse uithongeringspolitiek van continentaal

Europa: De Nederlandse regering moet van de Britse regering eisen dat zij

wil weten, hoe de Engelsen de overwinning verwachten te behalen met hun

tegenwoordige methoden en wanneer. Want anders zijn wij tevreden met

een vrede door overleg, die ons onze onafhankelijkheid teruggeeft; dat is

thans bereikbaar”.

Na het aftreden van De Geer noteerde Dr. Hart dat de hoofdoorzaak

daarvan toch was dat hij de opvatting van het kabinet om de oorlog tot het

bittere eind voort te zetten, niet kon aanvaarden. Hij voegde daar aan toe:

“Het gaat zover dat zij die niet door dik en dun het Engelse beleid prijzen

gevaar lopen als defaitist in de knel te raken”. Die vrees bleek niet

ongegrond want nadat het pleit beslecht was, werden de ministers

Dijxhoorn, Welter en Steenberghe achtereenvolgens weggewerkt of zochten

hun heil in andere functies.

Het dagboek van Dr. Hart heeft als verdienste dat het de denkbeelden en

meningsvorming binnen de groep Steenberghe-‐Welter helder weergeeft in

de vorm zoals ze destijds opgeld deden. Ze zijn niet gecensureerd om ze aan

te passen aan de naoorlogse normen. Het is niet verwonderlijk dat juist de

ministers Steenberghe en Welter met hun hoofdambtenaren in Londen een

groep vormden, die groepsvorming had zich al voor het vertrek naar

Londen afgetekend. Niet alleen kwam hun politieke oriëntatie overeen,

sinds de Britse blokkade, ingesteld in september 1939, die hun beider

beleidsterrein het meest raakte, hadden ze zich daartegen teweer gesteld.

Zij wensten zich niet voetstoots neer te leggen bij het Engelse dictaat.

Lamping en Hart vertoefden langdurig in Londen om het Nederlandse

belang te behartigen. De ergernis over het eenzijdige Britse optreden

waarvan het dagboek van Hart getuigt, moet tegen die achtergrond gezien

worden. En dat zelfde geldt voor hun analyse van de omstandigheden en

krachtsverhoudingen binnen Europa. In die kring werd geen geloof gehecht

aan de Engelse opvatting dat aan de moderne oorlogsvoering met zijn

beslag op energie en grondstoffen door een blokkade een halt zou kunnen

worden toegeroepen. En toch was de blokkade toen nog Englands

voornaamst wapen tegen Duitsland, een Engelse invasie gold als volstrekt

onaannemelijk. En dus zat er voor Nederland als continentale mogendheid

niets anders op dan met Duitsland tot “een eervolle vrede” te komen.

Vandaar dat binnen deze kring bij het vertrek van de regering de vraag

gesteld werd wat het reisdoel was. Niet de vraag of Londen de bestemming

was, maar wat de regering na aankomst in Londen voor ogen stond. Weinig

verrassend dat Hart zijn minister vanaf de eerste dagen in Londen preste

om die vraag aan de orde te stellen en minister Steenberghe hierin betrok.

Londen was binnen deze kring veeleer tussendoel, Nederlands-‐Indië het

uiteindelijke doel. Dat ook deze bestemming tot herwaardering van het

regeringsbeleid zou moeten leiden was binnen die kring geen anathema. Op

18 juli 1940 schreef Hart in zijn dagboek: “Ontwikkeling in de

internationale verhoudingen versterkt mij in groeiende overtuiging dat wij

in onze politiek tegenover Japan geleidelijk en onuitgesproken doch

niettemin doelbewust en uiterlijk merkbaar het accent moeten verleggen

van negatief naar positief, van afweer naar toenadering. Dat houdt in dat

wij naar een vruchtbaar nabuurschap streven ter bereiking van een groter

doel met aanvaarding van zekere beperkte gevaren of nadelen en dat wij

het Japanse wantrouwen wegnemen dat wij in het Anglokielzog varen.”

Zoals eerder opgemerkt is het dagboek van Dr. Hart doortrokken van de

opvatting dat het Nederlandse belang niet gediend was met ons te

vereenzelvigen met de Engelse zaak en de Nederlandse regering zich verre

zou moeten houden van wat opgevat zou kunnen worden als varen in het

kielzog van de Engelsen. Dr. Hart en zijn directe collega’s zagen meer heil in

een constructieve samenwerking met Duitsland en Japan. Zij adviseerden

hun bewindslieden Welter en Steenberghe de regering ervan te overtuigen

toenadering te zoeken tot de as-‐mogendheden, veeleer dan met Engeland

de ondergang tegemoet te gaan zoals hun analyse van de internationale

krachtsverhoudingen uitwees. Zij konden zich moeilijk neerleggen bij een

kabinetsbeleid dat een eigen richting ontbeerde en zich uit verlegenheid in

het Engelse kamp liet meezuigen.

In de oriëntatie op Duitsland en Japan stond wat zij “het grotere doel”

noemden voorop, namelijk een internationale herordening waarin

continentaal Europa in samenwerking met een te vormen Aziatisch blok

zich zou ontworstelen aan de Angelsaksische overheersing. Nederland zou

als continentale mogendheid en verbonden met Nederlands-‐Indië binnen

die nieuwe orde in hun ogen een “eervolle positie” kunnen innemen. Hun

moeilijkheid was dat ze die visie niet openlijk op tafel konden leggen

zonder zichzelf af te branden en ze zich ertoe moesten beperken Nederland

los te maken van Engeland, waarvoor ze in Londen onvoldoende steun

kregen. Toen de positie van Steenberghe als minister onder druk kwam te

staan en hij zich ook zelf wilde losmaken uit het benauwde kringetje dat de

Nederlandse gemeenschap in Londen vormde, werd hij in Washington

belast met een Economische, Financiële en Scheepvaartmissie. Dr. Hart

volgde hem daarbij als voorzitter van de Commissie voor Nederlands-‐Indië,

Suriname en Curaçao. Dat was in 1942 toen de kaarten in de wereld anders

geschud waren. De VS waren inmiddels toegetreden tot de alliantie die zich

ertoe verbonden had om de as-‐mogendheden te verslaan en de daar

regerende regimes ten val te brengen. De perspectieven die Steenberghe en

Hart in 1940 nog zagen waren uit het zicht verdwenen. Van een eigen

richting in het beleid van de Nederlandse regering was in 1940 in feite geen

sprake, in 1942 al niet minder.

Conclusie

Het is aannemelijk dat aan het aanvankelijke achterblijven van Steenberghe

en met hem Van Rhijn, in mei 1940 andere overwegingen ten grondslag

hebben gelegen dan zij beiden in hun verhoren voor de PEC naar voren

hebben gebracht. Hun inschatting van de internationale

krachtsverhoudingen en de positie van Duitsland daarin deed hen niet bij

voorbaat afwijzend te staan tegenover de mogelijkheid om binnen een

nieuwe orde onder Duitse leiding te functioneren. Op voorwaarde dat ons

land binnen de beperkingen van die orde zijn autonomie zou behouden.

Hun inschatting was dat dit een reële mogelijkheid was. Een verbond met

Engeland met als doel nazi-‐Duitsland ten onder te doen gaan, achtten zij

uitzichtloos.

Die inschatting is door het verloop van de oorlog in een ander licht komen

te staan. De poging om hun overwegingen van destijds in overeenstemming

te brengen met de naoorlogse norm was er de oorzaak van dat hun

verklaringen voor de PEC gekunsteld en ongeloofwaardig aandoen en op

tal van punten onhoudbaar zijn.

Welke verwachting hadden zij over wat Nederland te wachten stond toen

zij op 13 mei besloten de komst van de bezetter af te wachten?

Wat stond ons onder de Duitsers te wachten?

Steenberghe zal daar ongetwijfeld zijn gedachten over gevormd hebben

maar die heeft hij evenmin aan de openbaarheid prijs gegeven als zijn

overwegingen om achter te blijven. Kan daar een plausibel beeld van

gegeven worden?

Feit is dat Steenberghe kort voor de Duitse inval de organisatie van zijn

departement grondig wijzigde. Landbouw werd afgesplitst en kwam onder

leiding te staan van Van Rhijn die de hoogste ambtelijke positie op het

departement ruilde voor een ministerschap op Landbouw terwijl Hirschfeld

tot dan toe directeur-‐generaal van Handel en Scheepvaart nu als secretaris-‐

generaal met de ambtelijke leiding van het departement van Handel,

Nijverheid en Scheepvaart werd belast. Als officiële verklaring voor deze

opmerkelijke ingreep werd de gezondheidstoestand van minister

Steenberghe aangevoerd, maar in zijn persoonlijke correspondentie is een

verwijzing naar een andere, niet genoemde reden te vinden. Uit het verdere

verloop wordt duidelijk dat de positie van secretaris-‐generaal bij een

eventuele Duitse inval aan belang zou winnen terwijl Hirschfeld binnen het

Nederlandse bestuursapparaat over een unieke ervaring in de omgang met

Duitsers en Duitsland beschikte en zijn benoeming tot secretaris-‐generaal

met het oog op die eventualiteit gewenst was.

Om het beeld dat Steenberghe zich vormde over wat er na een Duitse inval

te wachten stond, te completeren moet – zoals hierboven al is betoogd -‐

bedacht worden dat de oorlog niet in mei 1940 uitbrak maar in september

1939 toen Hitler Polen binnenviel en Engeland, gevolgd door Frankrijk,

Duitsland de oorlog verklaarde. Vooralsnog beperkte de militaire gevechten

zich tot Polen zonder interventie van Engeland en Frankrijk die wel

onmiddellijk het wapen van de economische blokkade in de strijd wierpen,

waarmee de economische oorlogvoering een feit was. Hoe zeer Nederland

wenste vast te houden aan een politiek van strikte neutraliteit, wij konden

ons aan die economische oorlogvoering niet onttrekken. Engeland en

Frankrijk dwongen ons op straffe van scherpe sancties een “war-‐ trade

agreement” te sluiten. De Nederlandse onderhandelaars in Engeland,

Lamping en Hart, verzetten zich tot het uiterste en de onderhandelingen

namen meer dan een half jaar in beslag alvorens de overeenkomst op 8

april 1940 in werking trad. Een dag voor de inval van Duitsland in

Noorwegen en Denemarken. De ministers Steenberghe en Welter droegen

de politieke verantwoordelijkheid voor die onderhandelingen. Hun

betrokkenheid daarbij maakte dat ze zich meer dan de meeste van hun

collega’s met de oorlog en het verloop daarvan moesten bezighouden. De

Engelsen wilden de zaken wel in een overeenkomst regelen maar de facto

was de blokkade vanaf 4 september een feit. En Duitsland als meest

betrokken partij, stuurde nog voor Engeland en Frankrijk aan Duitsland

formeel de oorlog verklaard hadden, Dr. Karl Ritter als gevolmachtigd

vertegenwoordiger naar Den Haag. Op 2 september maakte die zijn

opwachting om de regering te laten weten wat Duitsland van ons eiste. Dat

was niet gering, Ritter lanceerde het begrip economische neutraliteit wat

volgens Duitsland inhield dat Nederland en zijn koloniën hun normale uit-‐

en doorvoer naar Duitsland gestand zouden doen en te dien aanzien geen

enkele toezegging aan Engeland konden doen. Hoe Nederland dit, gelet op

de Britse sancties, moest klaar spelen was onze zaak, Duitsland hield

onverbiddelijk aan zijn eis vast.

Over de wijze waarop Nederland aan die Duitse eis tegemoet kwam, is

wellicht nog het beste te illustreren aan de hand van een Duitse bron.

Hermann Sabath, hoofd van de handelspolitieke afdeling van het

Auswaertigen Amt schreef daarover op 26 februari 1940 in een interne

notitie het volgende : Zonder daartoe enige verplichting te hebben, was de

Nederlandse regering bereid gebleken aanzienlijke bedragen aan deviezen

aan Duitsland ter beschikking te stellen ter afdoening van Duitse tegoeden

op de clearing. En die bereidheid, zo constateerde Sabath, ging nog verder,

namelijk tot het beschikbaar stellen van deviezen ten behoeve van de

aankoop van grondstoffen in Nederlands-‐Indië dan wel in neutrale landen,

en zelfs zonder meer aan de Reichsbank. Nederland was bovendien

behulpzaam gebleken bij het omzeilen van de blokkade, doordat het

transitoverkeer aan het zicht onttrokken had alsook sluipwegen vanuit

Nederlands-‐Indië over Rusland faciliteerde, of tenminste stilzwijgend

duldde. De Nederlandse marine, zo vervolgde Sabath, had ertoe bijgedragen

dat het vervoer van erts en kolen over Rotterdam weer in gang gezet was.

Sabath sprak in dat verband van “ Paktieren mit uns”, een beladen woord

dat – ook als je het niet wilt gebruiken – niet wegneemt dat Nederland in

handelspolitiek opzicht meer deed dan economische neutraliteit toch al met

zich meebracht. In de economische oorlogvoering maakte Steenberghe en

zijn departement de keuze voor Duitsland, daarin gesteund door zijn

collega Welter en het departement van Koloniale Zaken. Zij waren sceptisch

ten aanzien van de mogelijkheden van een Engelse overwinning in dit

conflict en kozen impliciet voor continentaal Europa, ook als dat moest

onder Duitse leiding. In de hoop en verwachting om binnen het nieuwe

Europese bestel een zelfstandige positie te kunnen innemen. De

ideevorming daarover in Londen kwam niet uit de lucht vallen, die was

geënt op de loop der gebeurtenissen in het jaar dat eraan voorafging en de

keuzes die daarbij gemaakt waren.

Daarin stond centraal dat alles moest worden vermeden dat Duitsland

aanstoot kon geven en het klimaat kon bederven waarin tenslotte toch de

onderhandelingen gevoerd moesten worden over de positie van Nederland

in Europa. En mocht het voorafgaand daaraan tot een militair conflict

komen – de oorlog met Frankrijk was welhaast onvermijdelijk – dan moest

Nederland daar zo veel mogelijk buiten blijven. Aan een bezetting zouden

we niet kunnen ontkomen maar wel aan een verwoestende oorlog.

Voorafgaand aan de Duitse inval vonden er in ons land van de zijde van de

Duitse contraspionage consultaties plaats in de hoogste regionen van het

Nederlandse regeringsapparaat. Die waren erop gericht uit te vinden hoe

Nederland zich zou opstellen in geval van een Duitse inval in West-‐Europa.

Begin 1940 was er nog sprake van een Duits offensief waarbij alleen

Limburg zou worden doorschreden, in de maanden daarna werd steeds

duidelijker dat het Duitse leger bij een inval in West-‐Europa Nederland niet

rechts zou laten liggen. De consultaties van de Abwehr pasten in de plannen

die binnen de Duitse militaire staforganen werden voorbereid om voor

Nederland – evenals voor België en Frankrijk – een bestuursstructuur te

ontwerpen. Daaraan lag de beslissing ten grondslag dat de drie landen na

de bezetting een Militaerverwaltung zouden krijgen. Het was de Duitse

opperbevelhebber Von Brauchitsch die de Regierungspraesident van

Keulen, Eggert Reeder, in november 1939 in het grootste geheim de

opdracht gaf dit bestuur voor te bereiden. Hij gaf leiding aan de

“Studiecommissie Reeder” die zetelde in diens ambtsgebouw en zich met

voortvarendheid wierp op het ontwerp voor de machtsovername en

daartoe algemene beschikkingen en uitvoeringsbesluiten opstelde. Kolonel

Nagel die zich op 16 juni bij Hirschfeld op het ministerie Van Handel en

Nijverheid zou vervoegen maakte er deel vanuit, evenals Majoor

Badendieck die al op 15 mei in Utrecht zijn opwachting zou maken bij de

hoofddirectie van de Spoorwegen.

Twee historische ervaringen waren volgens de Belgische historicus A. de

Jonghe beslissend voor de opzet die Reeder voor zijn politiek-‐bestuurlijke

opzet koos. Het passieve verzet van de Belgen tegen de bezetting gedurende

de eerste wereldoorlog waartegenover het Duitse bestuur machteloos bleek

te staan. En de vergelijkbare opstelling van de bevolking van Rijnland in

1923 ten overstaan van de Franse bezetting die Reeder zelf had

meegemaakt. Op grond van die ervaringen wees Reeder een rechtstreeks

Duits bestuur voor bezet gebied af evenals een bestuur bestaande uit pro

Duitse “nieuwe orde mensen”. Hij koos voor een zelfstandig bestuur in de

verwachting daarmee de steun van de leidende elite en de bevolking te

verwerven die – zij het onder Duitse supervisie – zelf verantwoordelijk

werd, ook voor impopulaire maatregelen. “Ruhe und Ordnung” waren

volgens Reeder de belangrijkste voorwaarden voor een volledige benutting

van het productief vermogen in bezet gebied.

Dat de door Reeder ontworpen opzet serieus was, mag blijken uit het

optreden van generaal Alexander von Falckenhausen die op 16 mei tot

militaire bevelhebber in Nederland werd benoemd. Hij vermeed elk

hardhandig optreden en nam afstand ten opzichte van tot collaboratie

bereid zijnde “nieuwe orde bewegingen”. Von Falckenhausen geloofde met

“vorsichtige Zuegelfuerung” het meeste te kunnen bereiken en het was hem

duidelijk dat NSB’ers als verrader beschouwd werden.

Het moet gezegd worden dat de Duitse machtsovername tamelijk

geruisloos in zijn werk is gegaan. De Nederlandse instanties – overheid en

bedrijfsleven – bleken over vrijwel de hele linie bereid tot “loyale

samenwerking” (In de Duitse terminologie: Vertrauensvolle

Zusammenarbeit fur unsere Ruestungswirtschaft), terwijl de Duitsers

akkoord gingen met de bestaande leiding. Dit door Reeder ontworpen

scenario ontrolde zich zo rimpelloos dat het maatschappelijk leven vrijwel

zonder onderbreking voortgang vond.

Zoals Hirschfeld in zijn Herinneringen vermeldde, werden er door de Duitse

instanties die het in de eerste dagen na de bezetting voor het zeggen

hadden, gesprekken gevoerd om op topniveau te komen tot een regering

bestaande uit secretarissen-‐generaal die de departementen zouden gaan

vertegenwoordigen met aan het hoofd een Nederlandse persoonlijkheid

met voldoende prestige om voor de bevolking aanvaardbaar te zijn die het

aanspreekpunt zou gaan vormen voor het militair bestuur.

Hitler die zich steeds met de door het Duitse opperbevel gekozen opzet had

verenigd, haalde onverwacht een streep door de rekening en besloot alsnog

dat Nederland onder een actief Duits bewind geplaatst werd, een bewind

waarop de SS en de NSDAP die door de Duitse militairen juist op afstand

geplaatst waren nu grote invloed kregen.

Het is niet bekend of Steenberghe van de Duitse plannen voor het bestuur

in bezet gebied op de hoogte was, ondenkbaar was dat zeker niet want er

waren op allerlei niveaus contacten met Duitse instanties en personen en

ook al golden die plannen als geheim er waren zoveel personen bij

betrokken dat geheimhouding een betrekkelijke zaak was.

Maar wat in deze wellicht nog belangrijker was, de bezetting van

Denemarken vond een maand eerder plaats dan die van Nederland en het

Deense bestuur bleef vrijwel geheel intact, zij het onder Duitse supervisie.

Er was dus een precedent waarop Steenberghe zich had kunnen beroepen

toen hij zijn collega’s die hem op 13 mei voorhielden dat achterblijven

betekende een instrument in handen van de bezetter te worden, had

tegengeworpen: “het in zekere zin weer aan ons zelf lag, wat wij dan

deden”.

In het feit dat hij wilde achterblijven lag samenwerking met de Duitsers

besloten, uit de woorden die hij daarbij sprak laat zich opmaken dat “loyale

samenwerking in ruil voor baas in eigen huis” de formule was die hem voor

ogen stond en die hij voor reëel hield.

Die opstelling paste in zijn opvattingen over de internationale

krachtsverhoudingen, lag ook in het verlengde van de door hem gevoerde

politiek in de periode september 1939-‐mei 1940, werd niet onrealistisch

geacht gelet op het door de Duitse instanties voorbereide bestuursmodel.

Dat die verwachtingen ook overeen kwamen met die van de leidende elite

in Nederland bleek nadat de Duitse bezetting een feit was en de loyale

samenwerking binnen twee weken zijn beslag kreeg. Wat Steenberghe met

die elite gemeen had, was zijn apolitieke opstelling, men wilde zich niet met

politiek bezighouden. Maar zoals Max Frisch opmerkte, wie dat niet wil

heeft de politieke keuze die hij zich zou willen besparen al gemaakt, hij

dient de heersende partij.

Uit dit geheel van overwegingen mag afgeleid worden dat de actie van

Steenberghe geen bevlieging of eenmansactie was. Hij had bij zijn

aanblijven kunnen rekenen op substantiële steun.

Dat Steenberghe zich op de bezetting had voorbereid en daarbij een plan

voor ogen had – na de inval in Noorwegen en Denemarken was die in

Nederland geen verrassing – biedt een consistentere verklaring van wat

hem en Van Rhijn bewoog toen zij op 13 mei 1940 wilden achterblijven dan

wat zij er zelf na de oorlog over verklaard hebben. Maar of hen dit werkelijk

bewoog, weten wij niet zeker.

Amsterdam, 22 februari 2016

Arie van der Zwan

Een onopgehelderde kwestie

Documents

Transcript of Een onopgehelderde kwestie