Echoscopiespecialist Stuart Campbell · 2015. 10. 30. · verloskundige thema’s vanuit een heel...

Campus Sint-Jan

Campus Sint-Barbara

Campus André Dumont

ww

w.z

ol.

be

Ziekenhuis

Oost-Limburg

Communicatie artsen

België-BelgiqueP.B.

3500 Hasselt 112/2726

TijdschriftToelating - Gesloten verpakking

3500 Hasselt 1 - n° 12/2726

Afgiftekantoor: 3500 Hasselt 1Toelatingsnr. P109087

Redactie

Schiepse Bos 6

B 3600 Genk - Belgium

T +32 (0)89 32 17 62

[email protected]

Jaargang 11 nr. 41

juli / augustus / september 2011

Echoscopiespecialist Stuart Campbellop bezoek

• Nood aan crisisopvangvoor jongeren stijgt

• Prof. Fathalla over gezondheid van vrouwen en diversiteit

ZOLarium_41.indd 1 12/07/11 11:52

Edito >

Ziekenhuis Oost-Limburg I ZOLarium2

Edito 3

Dossier• StuartCampbellopbezoekinhetZOL 4-8

Beleid• ZiekenhuizenZOLenJessaondertekenen

samenwerkingsovereenkomst 9

Eponiemenkabinet• RosalindFranklin(1920-1958) 10-13

In de wachtkamer• Noodaancrisisopvangvoor

jongeren stijgt 14-17

In de kijker• Prof.Fathallaovergezondheidvan

vrouwen en diversiteit 18-21

Dissectiekamer• Memoiresvaneenpatholoog(3) 22-25

Kort• TopdelegatieChineseRodeKruis

bezoekt Limburg• WerelddagZonderTabak 26

Billboard 27-33

Inhoud >

ZOLarium_41.indd 2 12/07/11 11:52

3ZOLarium I Ziekenhuis Oost-Limburg

Onze ombudsman ging onlangs met pensioen. Volgens mij zeer welver-diend, na 11 jaren trouwe dienst in deze functie. In de marge: hij was destijds zo ongeveer samen met mij gestart als één der eerste voltijdse ombudsmannen in België. Voorwaar geen simpele opdracht.De reden waarom ik dit vermeld is omdat wij op dit ogenblik een over-gangsperiode meemaken zonder ombudsman en ik dus persoonlijk ervaar wat dit betekent.In het vervolg zal ik nog enkel spre-ken van een ombudspersoon vermits de opvolger een opvolgster wordt maar zij start maar binnen enkele maanden.

Recent kon ik lezen in een artikel over claims dat 75 percent van de collega’s in een welbepaalde specia-liteit geconfronteerd worden met

een juridische klacht en 80 percent van hen met twee of meer procedu-res. Ik ben vrij zeker dat het in ons ziekenhuis over lagere incidenties gaat en ik ben nog zekerder dat dit voor een groot deel te danken is aan de interventies van de ombudsper-soon. Vandaar dat ik dit edito hier-aan wijd.

Uiteraard volg ik ook de discussies over de positie van de ombudsper-sonen in ziekenhuizen, over hun onafhankelijkheid, over hun onder-steuning en verloning.Uit onze jarenlange ervaring kan ik getuigen dat, uiteraard mits de juis-te afspraken, een ombudspersoon in het ziekenhuis dient gepositioneerd te worden om effectief te kunnen werken. Gelukkig heeft de Orde der Geneesheren vrij recent zijn advies aangepast wat betreft overleg met

de hoofdgeneesheer en zijn inzage in het medisch dossier.Vermits ten overvloede is aange-toond dat de meeste klachten ont-staan omwille van communicatie-problemen en vermits in de praktijk blijkt dat artsen, geconfronteerd met patiënten die opmerkingen (durven) formuleren, niet getraind zijn om hiermee om te gaan is de onmiddellijke beschikbaarheid van een onafhankelijke derde onmis-baar.

Een ombudspersoon dient over erva-ring en kwaliteiten te beschikken die niet iedereen gegeven zijn. Ik breng dan ook bij deze een homma-ge aan alle ombudspersonen en dank hen voor alle interventies in naam van alle collega’s.

Dr. H. VandeputMedischdirecteur

Over klachten in het ziekenhuis

ZOLarium_41.indd 3 12/07/11 11:52

Dossier >


Hoog bezoek in het ZOLOp28juni2011wasprofessorStuartCampbell uit Londen een dag op bezoek in het ZOL. Campbell staat wereldwijd bekend als één der pioniers van de echo-grafieenheeftalsgeenanderbijgedra-gen tot de wetenschappelijke ontsluiering van de geheimen van de zwangere baar-moeder en het ongeboren leven (zie arti-kelBiografie).

Het contact tussen de dienst Gynaecologie- Verloskunde van het ZOL enprofessorCampbellbestaatalenkelejarenviahetArusha-projectvanprofessorWillemOmbeletvandedienstInfertiliteit.Dankzij de steun en inbreng van meerdere befaamdefiguren,zoalso.m.Campbell,begintditinternationaleprojectinAfrikanu stilaan een hoge vlucht te nemen.

Het huidige bezoek kaderde echter in een volledig andere context: Campbell kwam

zijn advies geven over een pas opgestart multicentrisch studieproject omtrent de echografischebeeldvormingvandezichinnestelende placenta in de vroege zwan-gerschap. Dit studieproject wordt gecoör-dineerddoorprofessorLouisPeeters,gynaecoloogenvasculairfysioloogaandeUniversiteitMaastricht,enlooptvooralopdedienstverloskundigeechografievandeUniversiteit van Utrecht onder supervisie vanprofessorLouPistorius.Prof.dr.WilfriedGyselaersvandedienstVerloskundigeEchografieinhetZOLwerddoorLouisPeetersaangesprokenommeetewerkenaanditproject,omwillevanzijnervaring in de vasculaire en vooral veneu-ze Doppleronderzoeken van de zwangere vrouw. De ontmoeting in het ZOL leidde tot een zeer vruchtbaar overleg: Campbell demonstreerde de techniek om de baar-moedervatentevisualiserenin3D,eenmethode die hij enkele jaren geleden

reedsbeschreefendiedebasiszalvor-men voor concrete verdere uitwerking in het project.

’sAvondsgafprofessorCampbellookeenvoordrachtindeaulavanhetZOL,alsinleiding op het Vierde Limburgs VerloskundigDiscussie-Forum,hettweedevan dit jaar (zie artikel Limburgs VerloskundigDiscussie-Forum).Hijsprakoverdepreventievanperinatalesterfte,waarbijprenataleechografieuiteraardeenbelangrijke rol speelt (zie artikel ‘Reductie perinatalemortaliteit’).Postfactumwerdhet duidelijk dat hij hier eigenlijk een overzicht gegeven had van enkele zeer belangrijke hoogtepunten uit zijn eigen carrière,endathijalzoopheelsubtieleengefundeerdewijzehadgeïllustreerdhoezijnwerkderichtingheeftgewezeninde koers die de verloskunde momenteel vaart.

Gynaecologen ontvangen Stuart Campbell

ZOLarium_41.indd 4 12/07/11 11:52

ZOLarium I Ziekenhuis Oost-Limburg 5

Prof.Campbellgaftijdenshetavondsymposiumeenoverzichtoverperinatalemortaliteit(PNM)enhoedeze te reduceren aan de hand van prenatale echo-grafie.PNMbedroegin2008inhetVerenigdKoninkrijk7.6per1000geboortes,hetaantaldoodge-boorteswas5.1per1000.

ErzijndriegroteoorzakenvanPNM:fetaleafwijkingen,slechte placentatie en preterme geboortes. Deze drie zijnsamenverantwoordelijkvoor90%vandePNM.Echografieop12-14wekenenop20wekenkanhiereen grote voorspellende waarde hebben. Prof.Campbellginginopelkvandedrieoorzaken.Opdeeerstetrimesterechografie,12-14weken,gebeurteeneerstegrondigescreeningnaarfoetaleafwijkingenenchromosomaleabnormaliteiten(down-syndroom).Middelseennekplooimeting,screeningvanhetneusbeen,ductusvenosusenTricuspiedregurgitatie,gecombineerdmeteenbloednamevoorPapp-Aenb-Hcgenleeftijd,kan90%vandownsyndroomwordenopgespoordmet5%invasievetesting.Daarnaastgebeurt tijdens deze echo ook een screening naar de normaleanatomieenkunnenafwijkingenzoalsanence-falie,spinabifida,ed.reedsopgespoordworden.Tijdensde20weken-echografiegebeurteenverdervol-ledignazichtvandefoetalestructurenwaarbijverschil-lende,mogelijksnietlevensvatbareafwijkingenkunnenworden gediagnosticeerd. Eenslechteplacentatieleidttotpre-eclampsieofzwan-gerschapsvergiftiging,enintrauterienegroeiachterstand(IUGR). Beide hebben een hoge morbiditeit en mortali-teit. Vrouwen die een pre-eclampsie hebben doorge-maakttijdenshunzwangerschap,hebbenoplatereleef-tijdookmeerkansopandereproblemen,zoalshyper-tensie,ischemischehartziektesenthromboembolieën.In de predictie van pre-eclampsie speelt de arteria Uterinaeeenbelangrijkerol.Indienereenafwijkendeflowindeuterienearterieënwordtgezienop12en/of23weken,isereenverhoogdrisicooppre-eclampsie

endienendezepatiëntengrondigopgevolgdteworden.Methetmetenvandeuterienearteriesop12en/of23weken kan meer dan 80% van de ernstige vroege pre-eclampsie (verlossing < 34weken) voorspeld worden. Prof.Campbellhadhetverderookovereenonderzoeks-projectwaarbijhijdespiraalarteriën,aftakkendvandearteriauterinae,onderzoektop12wekenvia3Dpowerdoppler. Hierbij bemerkt hij eveneens een verschil tus-sendenormalezwangerepatiëntenenzijdiepre-eclampsie zullen ontwikkelen.ScreeningnaarIUGRistotophedenweinigsuccesvol,gezienheteenmultifactoriëleaandoeningis.Tochzietmen dat 74% van de geboortes < 34 weken ten gevol-ge van IUGR voorspeld kunnen worden aan de hand van de Doppler van de arteria uterinae op 20 weken. DaarenbovendraagtDopplervandefoetalebloedvatenveelbijinhetvoorspellenvandefoetalereserve.DopplervandeArterieUmbilicalis,DuctusVenosusenACerebriMediaverteltwanneerdebabymoetverlostwordenenofditviasectioofvaginaalkan.TenslottehadprofCampbellhetnogoverdederdegroteoorzaakvanPNM;pretermegeboortes.Deperi-natalemortaliteitenmorbiditeitissterkafhankelijkvandegestationeleduur,enscreeninghiernaardusevenbelangrijk. De screening naar preterme geboortes gebeurt via een cervixmeting op 20 weken. Indien deze verkortis,kunnenmaatregelenzoalshetopstartenvaneenProgesteronpreparaatenrelatieverustopgestartworden.Menkanbesluitendateersteentweedetrimesterecho-grafiezeerbelangrijkeonderzoeksmomentenzijn,waar-bijzowelfoetaleafwijkingenkunnenopgespoordwor-den,hetrisicovandemoederoppreëclampsie,risicoop intra uteriene groei achterstand en preterme geboor-tekangescreendworden.Vanuitdezeechografieënkanmenverderebeslissingennaarfollowupvandemoederenfoetusnemenenzodeperinatalesterftetoteenminimum herleiden.

Reductie perinatale mortaliteit

ZOLarium_41.indd 5 12/07/11 11:52

6 Ziekenhuis Oost-Limburg I ZOLarium

Dossier >

LimburgsVerloskundigDiscussie-ForumZoalseldersvermeldgafProfessorStuartCampbell een prachtige lezing over ‘The reductionofperinatalmortality’,alsinlei-ding op het vierde Limburgs Verloskundig Discussie-ForumdatplaatsvondinhetZOL op 28 juni jongstleden.

Het Limburgs Verloskundig Discussie-ForumiseeninitiatiefvandedienstVerloskundevanhetZOL,datgegroeidisuithetLimburgsSTAN-discussieforumdatsedert 2007 reeds twee maal werd geor-ganiseerdinonsziekenhuis.STANiseentypevanfoetalemonitor,diegebruikmaakt van de combinatie Doppler+ECG omdefoetustebewakenvoorentijdensde arbeid. Om deze monitor correct te gebruiken,dienteenwelbepaaldprotocol

te worden gevolgd. Een protocol dat moet wordenaangeleerd,geëxamineerdenregelmatigopgefrist.Sedert2006wordendezeoefensessiesopmaandelijksebasisgeorganiseerd voor de verloskundige medewerkers in het ZOL. Omwille van de toenemende vraag uit andere centra om hieraantekunnendeelnemen,werdditprincipe overgenomen in een breder initia-tief:hetLimburgsdiscussieforum.Hierinwordtvooralgestreefdnaarbesprekingvanklinische,praktischebeleidskwestiesencasuïstiekoverheendegrenzenvandeziekenhuizen en materniteiten in Limburg en omstreken. Op deze wijze wordt (na)scholingaangebodenovertheoretische,verloskundige thema’s vanuit een heel praktischeinvalshoek.Ditforumstaat

open voor alle gynaecologen en vroed-vrouwenuitdestreek,metinteressevoordeze vorm van opleiding. Elke avond is geaccrediteerd voor artsen en erkend voor navorming van vroedvrouwen.

Het grote voordeel van een open discus-sieforumistweeledig.(1)Hetlaattoederecentste evoluties in verloskundige the-ma’spraktijkgerichttebespreken,metfor-muleringvanevidence-basedrichtlijnen,en(2)hetcreëerteenbredekruisbestui-ving tussen de verschillende materniteiten met dienstgebonden oplossingen voor praktische problemen in de dagdagelijkse praktijk. Op deze wijze kunnen alle betrok-ken partijen hun bijdrage leveren in een geest van collegialiteit en gelijkheid.

ZOLarium_41.indd 6 12/07/11 11:52


LimburgsVerloskundigDiscussie-Forum

STAN-besprekingen 2011Gewone STAN-staf Grote STAN-staf20 - 22 u 19 - 22 u (+lezing)26 april - aula24 mei - verloskamer

28 juni - aula27 september - verloskamer25oktober-verloskamer

22 november - aulaGewenste thema’s voor een lezing?

[email protected]

Concrete theoretische thema’s die tot op heden reeds aan bod kwamen zijn: - Klinische implicaties van de vernieuwde richtlijnenvoorfoetalemonitoring

- Audit van een stijgende trend in sectio-percentage

- Fysiologievanhetfoetalehartritme- PerinatalemortaliteitDeze thema’s werden tot nog toe enkel aangevuldmetcasuïstiekvanfoetalemonitoring,maarindetoekomstzullenook andere verloskundige thema’s worden aangeboord,zoalsdediagnosevanarbeid,hetgebruikvanhetpartogram,diagnos-tiekvanobstructievearbeid,…Via deze weg worden alle verloskundige medewerkers uit Limburg en omgeving vriendelijk uitgenodigd om te participeren

en ook om nieuwe thema’s aan te leveren voor de volgende sessies. De data voor de besprekingen van 2011 zijn weergegeven in tabel 1. Voorstellen kunnen worden

gemaildnaardehoofdvrouwenvanhetZOL:[email protected]@zol.be,ofnaarhetsecretariaatgynecolo-gie-verloskunde: [email protected].

ZOLarium_41.indd 7 12/07/11 11:52


Dossier >

Stuart Campbell behaalde het diploma geneeskunde aan de univer-siteitvanGlasgowin1965.Reedsna4jaarwerdhijMemberoftheRoyalCollegeofObstetriciansandGynaecologistsinEngeland,waarna hij benoemd werd tot Research Registrar en Hall Tutorial FellowinhetQueenMother’sHospitalvandeUniversiteitGlasgow.Deze dienst was toen als één van de weinige centra ter wereld uit-gerust met een volledige unit voor echoscopie. Hier werkte hij ondersupervisievanProfessorIanDonald,diealgemeenwordtgezienalsdevadervandeechoscopie(ziefotoprototype).Hetishet domein van de verloskundige echoscopie waarin ook Stuart Campbellgedurendezijnverderecarrièreeenenormevoetafdrukzou achterlaten.AanvankelijkbestudeerdeCampbellplacentoscopieenfetalebio-metrie.In1968beschreefhijalseerstedetechniekommeteenelegantesweep-bewegingdefoetalebipariëtalediametertemetenmbv de toenmalige grote en statische echo-apparatuur. Deze methode betekende een revolutie in de echoscopie-techniek en zou later de basis vormen voor de verdere ontwikkeling van de echo-apparatuur.Nadienpubliceerdehijmenigepapersoverdenormalereferentiewaardenvanfoetalebiometrietijdenshetverloopvandezwangerschap,enlanceerdedeprincipesvandeechoscopischediagnoseenfollow-upvanintra-uterienegroeiachterstand.NaGlasgowwerktehijalslecturerintheInstituteofObstetricsandGynaecologyvanhetQueenCharlotte’sMaternityHospitalinLonden,waarhijProfessorofClinicalObstetrics&Gynaecologywerdin1976.Hierbeschreefhijhetechoscopischeonderscheidtussenasymmetrische(placentaire)ensymmetrische(foetale)groei-achterstand.Daarnaastbeschreefhijookdeeersteechosco-pischediagnosesvanfoetaleafwijkingen,zoalsanencefaliein1972enspinabifidain1975.Deze2Lancetpapersgeldentotopdedagvanvandaagnogsteedsalsfundamentelebasispijlersvandehuidige prenatale diagnostiek. AlsProfessorofObstetricsandGynaecologyinKing’sCollegeHospitalMedicalSchoolinLonden,starttehijalhiereenunitvoorfetomaternalegeneeskunde.DezeHarris-BirthrightResearchCentreforFetalMedicinezoulateruitgroeientoteenwereldbe-roemdcentrumvoordefoetalegeneeskunde,waarveleanderepioniersinditdomeinzoudenwerken,zoalsKyprosNicolaidesenCharles Rodeck. Hier experimenteerde hij met invasieve technieken vandeprenatalediagnostiek,zoalsvruchtwaterpunctiesenvlok-kentesten,echoscopischgeleidefoetoscopieenfoetalebloedafna-me thv de navelstrenginsertie. Daarnaast lanceerde hij ook de Dopplertechnologieindeprenataleechoscopie,doorzijnconceptu-

eel denken rond screening naar preeclampsie en groei-achterstand mbv Dopplerpatronen in de arteria uterina. Naastdeverloskundepastehijdeechoscopieooktoeinanderedomeinenvandegynaecologie,zoalsscreeningnaarovarium-enendometriumkanker,diagnosevanectopischezwangerschapenpelvienemassa’sengroeivanovariëlefollikels.Hijontwikkeldedeechoscopischgeleidepunctietechniekomfollikelsteaspirerenbijambulantepatienten,eenmethodedienuwereldwijdinallecentravoorin-vitro-fertilisatiedagelijkswordttoegepast.In1996,kortvoorzijnpensioen,werdhijProfessorofObstetricsandGynaecologyaandeFetalMedicineUnitvanSt.George’sHospital in Londen. Hier legde hij zich vooral toe op de ontwikke-lingeninde3D-echoscopie,diehijtoepasteomdeprenatalediag-nostiekteverfijnen,maarookomnieuwedomeinenaanteborenzoals de beeldvorming van de vroege placentatie en uteriene vas-culatuur.Hijmaaktevele3D-opnamesvanfoetalebewegingenenintra-uterienegedragspatronen,waarvanvelenzijngebruiktinreportagesentelevisie-documentairesals“MyFetus”,“LifeBeforeBirth”en“InTheWomb”.Gedurendezijncarrièreleverdehijeenbijdrageaanmeerdan500publicatiesenminstens50boekenofmonografieënoverdeecho-scopieindeverloskunde-gynecologie.DaarnaastwashijactieflidvandeCouncilendiverseCommitteesvandeRoyalCollegeofObstetricians and Gynaecologists. Hij werd o.m. benoemd tot HonoraryFellowvandeBritishMedicalUltrasoundSociety,deAmericanCollegeofObstetriciansandGynecologists,deAmericanInstituteofUltrasoundinMedicine,deItaliaanseVerenigingvoorEchografieendeKroatischeAcademievoorGeneeskunde.In1996ontvinghijdetitelvanDoctorofScienceaandeUniversityofLondon.HijstichttedeInternationalSocietyofUltrasoundinObstetricsandGynecology(ISUOG)in1990,enwasdeeersteEditor-in-chiefvanTheJournalofUltrasoundinObstetricsandGynecology,waarvoorhijnunogsteedsactiefisindeEditorialBoard.HijontvingdeIanDonaldGoldMedalvanISUOGin1992.OpditogenblikisProfessorStuartCampbell75jaarenwerktnogsteedsalsconsultantindeCreateHealthClinicsinLonden,eenprivé-kliniek waar de nieuwste technieken in de reproductieve geneeskundeenprenatale&gynecologischeechoscopiewordenaangeboden.

ArtikelvertaaldnaarDr.JosephWoouitTheHistoryofUltrasoundin Obstetrics and Gynecology(ref:http://www.ob-ultrasound.net/history.html).

BiografieStuartCampbell

DedienstverloskundevanhetQueenMother’sHospitalvandeUniversiteitGlasgow, waarStuartCampbellwerkte,wasrond1970alséénvandeweinigecentraterwerelduitgerustmet een volledige unit voor echoscopie.

ZOLarium_41.indd 8 12/07/11 11:52


Beleid >

Ziekenhuizen ZOL en Jessa ondertekenen samenwerkingsovereenkomstOp vrijdag 1 juli ondertekenden ZOL (Genk)enJessa(Hasselt)eenofficiëlesamenwerkingsovereenkomst. Beide zie-kenhuizenwillenformeleafsprakenmaken over de verdere ontwikkeling van een aantal zorgprogramma’s. Doelstelling is om bepaalde speerpuntdiensten even-tueel gezamenlijk uit te bouwen en in de toekomstmogelijkzelfsopééncampuste lokaliseren.

De samenwerking moet in eerste instantie depatiëntendekwaliteitvandezorgtengoede komen. De geneeskunde wordt jaar na jaar meer gespecialiseerd en de kwali-teitseisen liggen steeds hoger. Er zijn al heel wat samenwerkingsverbanden tussen ziekenhuizen in Limburg. “Vooral voor de zogenaamde speerpuntdiensten is het belangrijk dat we als grootste ziekenhui-zenverdereafsprakenmaken,”zeggenvoorzitterWillemDescampsenalgemeendirecteur dr. Yves Breysem van het Jessa Ziekenhuis. “Het gaat dan om diensten waarvoor heel geavanceerde (dure) appa-ratuur,bijzonderevoorzieningenen/ofspecifiekedeskundigheidnodigis.Vaakzijn het diensten met een beperkt aantal patiëntenofwaarvoordeoverheideenbeperkt aantal erkenningen (soms slechts één) voorziet per provincie. In plaats van opdezevlakkennodeloosteconcurreren,kunnen we beter samenwerken en kennis en ervaring delen. Dat doen beide zieken-

huizen overigens ook al met andere zie-kenhuizen uit hun omgeving en dat willen we in de toekomst ook blijven doen en nogverderuitbouwen.”

“Het beste voorbeeld van de reeds bestaande samenwerking tussen Jessa en ZOL is de vzw LOC (Limburgs Oncologisch Centrum) waarbinnen we al 10 jaar de bestralingsbehandelingvankankerpatiën-tenorganiseren,”zeggenvoorzitterdr.MiekeDezeureenalgemeendirecteurErwin Bormans van het ZOL. “Ook alle andere Limburgse ziekenhuizen zijn hierin betrokken. Het LOC wordt tot ver buiten de provinciegrenzen als een voorbeeld van ziekenhuissamenwerkingaangehaald.Nuwillen we ook op andere medische domei-nen samenwerken. Er zijn bepaalde pistes waar we aan denken. Binnen de cardiolo-giewerkenbeideziekenhuizen,insamen-werkingmetUHasselt,bijvoorbeeldzeerinnoverend op het vlak van telemonitoring. Zoiets kunnen we mogelijk samen organi-seren. Ook op het vlak van vruchtbaar-heidsbehandeling bereiden we een samen-werking voor. En zo zijn er nog specialis-menwaarweaandenken,maarwaarvoorwe eerst met de interne betrokkenen rond detafelmoetenzitten.”

De samenwerking zal zich niet beperken tot louter medische specialismen. Ook vooreenbelangrijkthemazoalspatiënten-veiligheid zijn er concrete projecten die

nog verder uitgebreid kunnen worden. Recent hebben beide ziekenhuizen nog een gezamenlijk samenwerkingsvoorstel met het Vesaliusziekenhuis van Tongeren uitgewerkt. Daarnaast spelen beide zie-kenhuizeneenvoortrekkersrolinHospilim,eeninitiatiefgesteunddoorLimburgSterkMerk,datstreeftnaareengestructureerdsamenwerkingsbeleid tussen de Limburgse ziekenhuizen.

In de samenwerkingsovereenkomst tussen Jessa en ZOL zijn een aantal duidelijk afsprakenvastgelegd.Zoisersystema-tisch overleg bij elk nieuw project dat hoogtechnologischisen/ofeengrootzorggebied vereist. Ook de link met ande-re algemene ziekenhuizen en het Vlaams Ziekenhuisnetwerk KU Leuven wordt bij elk project besproken. Bovendien willen de ziekenhuizen voor de samenwerkingsinitia-tievendekwaliteitscriteriazoobjectiefmogelijk omschrijven. Zo kunnen ze meten ofdesamenwerkingeenreëlemeerwaar-deheeft.Indienerinéénvanbeidezie-kenhuizen in de toekomst een universitaire dienstzoukomen,zalookditonderwerpzijn van gezamenlijk overleg.

Het is voor het eerst dat beide ziekenhui-zen een dergelijk verregaand kader voor samenwerking op papier zetten en in uit-voering willen brengen. De best mogelijke gezondheidszorg voor de Limburgse pati-ent is het gezamenlijke einddoel.

V.l.n.r. Dr. Johan Gelin, Erwin Bormans, dr. Mieke Dezeure (ZOL) en Willem Descamps, dr. Yves Breysem, dr. Jos Vandekerkhof (Jessa).

ZOLarium_41.indd 9 12/07/11 11:52

Eponiemenkabinet >

DNAisallangerbekenddanvandaag.In1869 deed de Zwitserse biochemicus JohannMieschereenreeksproevenopcellen die toen ruim voorhanden waren: ettercellen. Uit hun kern extraheerde hij eenfosforhoudendestofdiehijnucleïne (nucleus=kern)noemde.Defunctieervan-laterdesoxyribonucleïnezuur(DNA)genoemd- was een raadsel. Einde de jaren 1940 ontdekte men dat het een onvertakt kettingmoleculemoestzijn.ErwinChargaffvond dat er steeds evenveel A en T (ade-nineenthymine)aanwezigwas,eneven-veel G en C (guanine en cytosine). Die basenmoestendusopdeeenofanderemanier aan elkaar gekoppeld zijn. Ondertussen ontdekte Oswald Avery dat DNA,althansbijbacteriën,dedragerwasvandegenetischeinformatie.Toenweten-schappersbeseftendatDNAweleensdebroncode van het leven zou kunnen zijn –ook bij mensen- gingen ze koortsachtig op zoek naar de structuur ervan. De grootste scheikundigeuitdietijd,deAmerikaanLinusPauling,steldein1951eenalfahelixstructuur voor maar die kwam niet over-eenmetderöntgendiffractieanalyse.Injanuari1953steldehijeenanderDNA-model voor -een drievoudige spiraal- maar ook die klopte niet. Uiteindelijk gingen twee jonge wetenschappers uit Cambridge metdeeerlopen.Inapril1953publiceer-denJamesWatsonenFrancisCrickhundubbelhelix model in het gezaghebbende tijdschriftNature.In1962ontvingenzeerdeNobelprijsgeneeskundevoor.Wieech-ter op de prijsuitreiking ontbrak was een jongevrouwdiemethaar‘RX-foto51’nochtans een cruciale rol gespeeld had in hetontcijferingproces.HaarnaamwasRosalindFranklin.

Rosalind FranklinRosalindwerdop25juli1920ineenmid-denklasseBrits-Joodsgezingeboren.NadelagereschooltrokzenaardeSt.Paul’sGirlsSchool,éénvandeweinigemeisjes-scholen waar natuurkunde en scheikunde onderwezenwerd.Toenzevijftienjaaroudwas,wistzewatzewildeworden:

wetenschapper. Hoger onderwijs stond eenvrouwniet,vondhaarvader,enwei-gerde een universitaire opleiding te beta-len. Gelukkig vond Rosalind een bondge-note in haar tante. Toen ook haar moeder haarkeuzesteunde,stemdedevaderuit-eindelijk toe. In1938studeerdeRosalindfysischeschei-kundeaanhetNewhamCollegeteCambridge.Nahaardiplomagafdetwee-deWereldoorloghaaronmiddellijkeenonderzoeksproject. Om de kolenvoorraad inoorlogstijdzoefficiëntmogelijktebenutten werd ze door de British Coal Utilisation Research Association aangesteld omdefysico-chemischeeigenschappenvandiefossielebrandstoftebestuderen.In1945schreefzedaarovereeneindwerkenontvingeenPh.D.Eenvanhaarcolle-ga’swaseenFrançaisediedestijdsdeNaziterreurinFrankrijkontvluchtwas.Nudeoorlogvoorbijwas,wouzeterugnaarParijsenvroegaanRosalindofzezinhadmee te gaan. Omdat Rosalind geen verde-reprojectenhad,gingzeophetvoorstelin.InParijswerktezeonderleidingvan

professorJacquesMeringinhet‘Laboratoire Central des Services Chimiquesdel’Etat’.Desfeerwaseraan-genaamenprofessorMeringlietzoafentoeeenverliefdoogjeophaarvallen.Maarzijnkennisvanderöntgendiffractieanalyse bekoorde haar meer. In drie jaar leerde Rosalind er de techniek om met Röntgenstralen de driedimensionale struc-tuur van ingewikkelde moleculen te bestu-deren.

Het Victoriaanse LondenTerug in Londen solliciteerde ze in 1948 bij Sir John Randall aan het King’s College. Methaarervaringinderöntgendiffractieanalyse werd ze onmiddellijk aangeno-men.IneenbriefbevestigdeRandallhaaraanstelling maar repte geen woord over eenzekereMauriceWilkinsdiealenkelejarenopdezelfdeexperimenteleafdelingstond.ToenWilkinsuitverlofterugkeerdestond hij in zíjn labo plots oog in oog met een jonge vrouw die aan zijn apparaten zattefrutselen.Hijvroeghaarofzedenieuwe assistente was maar toen Rosalind antwoorddedatprofessorRandallhaaraangesteldhadomderöntgendiffractietechniekoppunttestellen,ontplofteWilkinshaastterplaatse.Dathijzijn job zouafstaanof,godbetert,zoudelen met eenvrouw?Nooit!De race naar roemInderaceomalseerstehetDNAteont-cijferen,warennaastLinusPaulingnogveel andere wetenschappers in de run. Ondermeertweejonge,toennogonbe-kendechemiciuitCambridge,JamesWatsonenFrancisCrick.Zewarengoedop de hoogte van alles wat er in hun tijd overDNAbekendwasmaardedenzelfgeen experimenteel onderzoek. Toen Paulingzijndriespiraalmodelvoorstelde,knutselden ze met ijzerdraad en wasknij-pers een 3D model in elkaar maar moch-tenhetweerafbrekennadatzedr.RosalindFranklinopeencongresgehoordhadden.Methaarröntgendiffractieanaly-sehadzeontdektdatDNAgeendriespi-raal ketting kon zijn. Het was een dubbele

RosalindFranklin(1920-1958)Foto51endeontsluieringvanhetDNA


RosalindElsieFranklin.

ZOLarium_41.indd 10 12/07/11 11:52

spiraal. Toen Rosalind op het einde van haar voordracht vertelde dat ze Linus Paulingdaarvanalopdehoogtegebrachthad,beseftenWatsonenCrickdatzegeen tijd meer te verliezen hadden. Om


hun geduchte Amerikaanse concurrent vóórtezijn,moestzesneltewerkgaan.Onmiddellijk verbouwden ze hun drie-strengs-modeltoteendubbelspiraal,alwistenzegeenblijfmetdeaandebuiten-

kant uitstekende basenparen A-T en G-C. Hoezediepurinesookdraaidenofkeer-den,hunmonsterlijkstaketselgafzijngeheimen niet prijs. Er ontbrak nog een puzzelstuk.

Foto 51TerwijlWatsonenCrickinCambridgekoortsachtigknutselden,deedRosalindinalle rust verder onderzoek naar de rönt-gendiffractieeigenschappenvanhetDNA.Op een dag lukte het haar een zeer zuive-refototeschieten.Decentrale‘X’endeuitdijendepuntjesin‘foto51’warenvoorhaareensterkeaanwijzingdatDNAeendubbele helix moest zijn. En dat de basen-parenA-TenG-Cnietaandebuitenkant,maar aan de binnenkant staken. Theoretisch had ze op dit moment –en als eerste ter wereld- de structuur van het DNAinhaarhoofd,maaralsfundamenteelwetenschapperbleefzevoorzichtig.Vooraleer haar concept te publiceren wou ze eerst nog wat extra bewijsmateriaal verzamelen.Watzedaarbijoverhethoofdzag,wasdathaargekrenkte,enopweer-wraakbelustecollegaMauriceWilkins,almaandenlang heimelijk haar notities en resultaten doorspeelde aan zijn vrienden teCambridge.ToenWilkinsopeendag–ookzonderhaarmedeweten-hende‘foto51’lietzien,kreegWatsonterplekkeeenEureka-erlebnis.Ditwashet!Ditwashetontbrekende puzzelstuk.WatRosalindnietgedurfdhad,durfdendewasknijper-boys uit Cambridge wel. In het eerstvolgendenummervanNaturepubli-ceerden ze hunDNAmodel,endatbleeklater het juiste te zijn. Ze werden wereld-beroemd.WatsonenCrickwarenhunmeestgeduchteconcurrent,LinusPauling,tesnelafgeweest.EnookRosalind.Inhun artikel repten ze echter geen woord overhaarcruciale‘foto51’.Weleenwei-nigzeggende voetnoot: ‘Wehavealsobeenstimulatedbyaknowledgeofthegeneralnatureoftheunpublishedexperi-mentalresultsandideasofDr.M.H.F.Wilkins,Dr.R.E.Franklinandtheirco-workersatKing’sCollege,London.’

De25-jarigeRosalindFranklininhetLaboratoireCentralteParijsenopfiestvakantie.

ZOLarium_41.indd 11 12/07/11 11:52

Eponiemenkabinet >


Decruciale‘foto51’indeontsluieringvanhetDNA.

ToenhetdiensthoofdexperimenteelonderzoekaanhetKing’sCollegeLondon,JohnRandall,vernamdattweejongeche-mici uit Cambridge met de eer gaan lopen waren,probeerdehijnogdemeubelenteredden. Op zijn persoonlijk aandringen verscheenerinhetzelfdenummervanNatureookeenartikelvanzijnteam,waarinhijzelf,WilkinsenRosalindFranklinhun experimentele data publiceerden. Cambridge was dan wel met de eer gaan lopenmaarhúnröntgendiffractieonder-zoekhaddaartocheensubstantiëlebij-drage toe geleverd.

BirkbeckIndeherfstvanhetzelfdejaar1953ont-ving Rosalind een uitnodiging om bij John BernalinBirkbecktekomenwerken.Metbeide handen greep ze het voorstel aan. Enerzijdsomdevijandigewerksfeeraanhet King’s College London en de incarnatie ervan,MauriceWilkins,teontvluchten.Anderzijds omdat John Bernal haar een nog veel grotere uitdaging aanbood: het ontcijferenvanhettabbakmozaïekvirus(TMV).AlsnelboekteRosalindresultatenenpubliceerdezeopnieuwinNature.Ineenartikelvan1955poneerdezedatalleTMVpartikelsdezelfdelengtehadden.Datwas in tegenspraak met de visie van een eminentevirolooguitdietijd,NormanPirie,maarhaarobservatiebleekuiteinde-lijk de juiste te zijn. Het laboratorium van Birkbeck was dan wel niet zo modern uit-gerustalsdatteLonden,tochproduceer-de het opmerkelijke resultaten. Vooral toen Rosalind samenwerkte met enkele gedrevenchemici,waaronderAaronKlugdiein1982deNobelprijsscheikundezouontvangen.De vrouw in RosalindOp de eerste plaats was Rosalind een wetenschapper. En een van het zuiverste ras. Ze had er de hersenen voor en de nodige nieuwsgierigheid om elk nog onontgonnenterrein,experimenteelteonderzoeken. Ze was bijzonder goed opgeleidenverfijndealsmaarhaartech-nieken.InhaarDNAonderzoekwerktezemet de meest zuivere extracten en wist ookwaardietevinden.Niemandbuitenhaarhadin1953dieloepzuiverefoto51 kunnenschieten.Maarzewaseenvrouw

en in het Victoriaanse Engeland van toen wasditeenhandicap.Mannenhaddenhetindietijdnogalmoeilijkmetvrouwen,laatstaan met een vrouw die romans van AlbertCamuslas,naarsymfonieënvan

Mahlerluisterdeenvanröntgendiffractieméérafwistdanzij.Inhunexclusievemannenclubs,refectoriaenrooksalonshadden ze maar één naam voor zo’n onbereikbarevrouw:eenfrigidemeid.Wat

ZOLarium_41.indd 12 12/07/11 11:52


Dr. Johan Van Robays Anatomopatholoog

Rosalind niet was. In haar vrije tijd ging zedansen,zwemmenentrokafentoedebergenin.Wiehaarbeterkendewistdatze vrolijk en uitgelaten kon zijn en van kinderen hield. Daarenboven was ze niet onaantrekkelijk.NietenkelhaarParijseprofessorhadooiteenverliefdoogjeophaarlatenvallen,ookmeerderecollega’s.Op die avances was ze nooit ingegaan. Meestalomdatdiemannenalgetrouwdwarenof,zoalsprofMering,ernogeenaantal andere maîtressen op nahield.Voor zover we weten is Rosalind nooit ran-cuneus geweest om het vuile spel dat achterhaarruggespeeldwerd.MetWatsonenCrickonderhieldzelaterdebestecontacten.JamesWatsonsteundehaarzelfstenvolletoenzeeenstipendi-um aanvroeg om bij Aaron Klug te wer-ken.OokmetFrancisCrickonderhieldzeindejaren1956en1957eendrukkebriefwisseling,dievriendschappelijkvantoonwas.DevrouwvanCrickwerdzelfshaar beste vriendin. Alleen het prototype Victoriaanseklunsenvuilespion,MauriceWilkins,hadvoorhaarafgedaan.

Laatste jarenIn het laboratorium van Birkbeck sloeg Cupido dan uiteindelijk toch toe. Rosalind werdverliefdopeenAmerikaanseonderzoe-ker,DonCasper.Deromancewasechtervan korte duur. Tijdens een reis naar Amerika,waarzegeïnviteerdwerdomenkelelezingentegeven,voeldezeeengezwel in haar onderbuik. Terug in Londen bleek het een tweezijdige eierstokkanker te zijn. Ze werd geopereerd maar de tumor was uitgezaaid. In een tijd waar van chemo-therapienoggeensprakewas,wistzedatze niet lang meer te leven had. Omdat haar moeder daar met huilbuien hysterisch op reageerde,trokzebijvriendenin.OndermeerbijFrancisCrickenzijnvrouwOdile. Ondanks haar trieste lot werkte Rosalind onverdroten voort. Samen met haarteampubliceerdezein1956nogzevenartikelsenin1957nogzes.Maartoenzeoverschakeldenaarderöntgendiffractieana-lysevanhetpoliovirusmoestzeafhaken.Een levenslange blootstelling aan Röntgenstralenwashaarfataalgeworden.Zestiefop16april1958inChelsea,Londen.

P.S.Inzijnautobiografie‘DeDubbeleHelix’beschreefWatsonderolvanRosalindindeontdekkingvandeDNAstructuurnogalstiefmoederlijk.Daarenbovenhinghijeenweinigflatteus(Victoriaans)portretopvan‘Rozy’,zoalshijhaarwatminachtendnoemde.Rozywaswereldvreemd,frigide,stifttehaarlippennietendroegjurkendieeenremediewarentegendeliefde.Laterkreeg hij daar spijt van. Uiteindelijk gaven WatsonenCrickruiterlijktoedatzenooittot de ontdekking van de broncode van het leven gekomen waren zonder die alles verhelderendefoto51.

Rosalind: studax in Londen. Watson&Crick:dewasknijper-boysuitCambridge.

ZOLarium_41.indd 13 12/07/11 11:52


Noodaancrisisopvangvoor jongeren stijgtMetzevenentwintighospitalisatieplaatsenindrieverschillendeleefgroepenishetKinderpsychiatrischCentrumGenk(KPC)zowathetkleinsteziekenhuisvanBelgië.HetisJoVandeurzendiedestijds,bijna10jaargeleden,deoprichtingerggestimu-leerdheeft.KPCstaatinvoorcrisisopvangvan kinderen en jongeren van 0 tot 18 jaar. Daarnaast is ook kortdurende obser-vatieenbehandelingmogelijk.“Westellenvast dat de nood aan crisisopvang voor jongerenstijgt,”aldusmedischcoördinatorenkinderpsychiaterPeterEmmery.

WaaromisKPCdestijdsopgericht?Dr.PeterEmmery:“KPCmoestzorgdra-gen voor die segmenten in de kinderpsychi-atrie waarvoor er nog geen aanbod bestond inLimburg.Zokozenwevoorcrisisopvang,dit wil zeggen dat we kort op de bal spelen voorjongerenineenbenardepositie.Wenemen ze even op om hun situatie in te schatten en een behandeling op het spoor te zetten. Daarnaast zijn we in Limburg de enigekinderpsychiatrischedienstdiepatiën-tjesvanafhungeboortekanopnemen.Indepraktijkhebbenwekinderenvanaf18maanden.”

Snelle interventies en korte trajecten zijn de normbijKPC?“Weopteerdendaarvoorinheelonzewer-king. Tot vandaag zorgen wij er voor dat we bij een ernstige oproep de kinderen op de dagzelfnogkunnenzien.Nadeelisdatdoorverwezen jongeren die bij ons een kort trajectkregen,eldersopeenwachtlijstterechtkomen. Dat proberen we soms te overbruggeninonzedagbehandeling,diewe in 2007 openden. Hier bieden we gedu-rendeéénoftweedagenperweeknazorg-trajecten voor jongeren die eerder opgeno-menwaren.”

In de wachtkamer >

Kortopdebal,snelleinschattingendichtbij de situaties: dat is nu ook bezig in de volwassenpsychiatrie.“KPCwasinderdaadvanafhetbegin‘artikel107’avantlalettre.Belgiëteltindevolwas-senenpsychiatrie het meeste aantal bedden in Europa. De overheid wil dat bedden geslotenwordenendatgeïnvesteerdwordtinzorgdichtbijdepatiënt.”“KPCheeftvaninhetbegingekozenvoorkortereopnames.Maarwezienvaakdatwij de toegangspoort zijn naar meer lang-durigezorgvormenambulant,binneneenopnamesettingofbehandelinternaten.Indat opzicht is het belangrijk dat we ons dui-delijk situeren in de langere trajecten die patiëntenvaakvolgen.”

BedoelingwasdusvanKPCeenvoortrekkerte maken in de organisatie van het zorgnet-werk rond kinderen en jongeren?

“Inderdaad,enditalspartnerinhetnet-werk met andere K-diensten en Centra voor GeestelijkeGezondheidszorg(CGG’s),ofmet andere jeugdhulpverleners in Limburg. Dat doen we tot op vandaag. Er zijn wel wat verschuivingen geweest. Onder meer ons vertrek uit de wachtdienst Spoedgevallen van het ZOL. Dat was in een periode dat de werkbelasting hier boven iedershoofdgroeide.Vooralomdaterteveel oneigenlijke vragen via spoedgevallen binnenkwamen. Dan word je als hulpverle-nermisbruiktendatfrustreertenorm.Anderzijds zagen we vaak ook pedagogi-sche – soms wel ernstige – problemen zon-dermedischofkinderpsychiatrischaspect.Machtelozeouderszonderdegoedeopvoedkundige aanpak. Zoals ik de buur-vrouw ooit hoorde brullen “Als je nu niet stopt,belikdepolitie!”Pedagogischeonmacht hoort thuis in de opvoedingswin-kel.Maardieisnadekantoorurengeslotenen het is meestal na schooltijd dat de crisis losbarst.”

Hoeselectiefzijnjulliedan?“Wepikkendemeesternstigeproblemeneerst op. Er wonen in Limburg pakweg 180.000minderjarigen,vanwie10%inzijnjeugd met een ernstig probleem te maken krijgt.Datgeeft18.000jongerendieopeenbepaald moment gezien moeten worden dooreenkinderpsychiaterofhunteam.IndeopnamesopKPContmoetenwijer200perjaar.Ditzijndemeesternstigeofdebelangrijkstevanuitpreventiefstandpunt.Preventiefwerkenisbelangrijk:inonzeoud-ste crisisgroep zien we vaak jongeren die mits een preventieve aanpak nooit bij ons beland waren. Jongeren met aangeboren problemendiemoeilijkstuurbaar,tempera-mentvolofsneloverstuurzijn.Metoudersdiedaarmoeilijkmeeoverwegkonden.”

Dr.PeterEmmery,kinderpsychiaterKPC.

ZOLarium_41.indd 14 12/07/11 11:52


Ofmetoudersdiezelfeenmoeilijkejeugdhadden?“Inderdaad,erfelijkheidspeelthiersomsmee.Maarindiewisselwerkingkanjeheelvroeg in het traject prima steun geven en opkortetermijnveelresultaathalen.Metblijvende positieve gevolgen. Ook de econo-mische winst hiervan is voor een maat-schappijfenomenaalhoog.Tervergelijking:de ‘winst’ bij de behandeling van een derti-gervooreenprobleemdatal20jaarloopt,isnegatief.Jemoeterdanimmersmeerinstekendanhetoplevert.”“Metvroegedetectieenondersteuningkaneen maatschappij zich versterken. Een NobelprijswinnaarEconomieheefthierovereen interessante studie geschreven. Volgens hemligthetkeerpuntopdeleeftijdvan6à7jaar.Vóórdieleeftijdisdewinsthoog,ernaverwaarloosbaarofverlieslatend.Dituiteraard alleen vanuit het economisch standpunt,maarhetgeeftwelhetbelangaanvanvroegedetectie.”

Wordtdenoodaanopvangalmaarhoger?Is dit een realiteit?“Er zijn twee sporen. Onze maatschappelij-ke evolutie wordt weinig kritisch bekeken. Welevenmetzijnallensteedssneller.Wewillenaltijdmeerdoen,harderwerken.Tweeverdienersleggendelatvoorzichzelferghoog.”

“Ook ons schoolsysteem is een deel gewor-den van die ‘rat race’. Volgens de OESO-normen zitten onze lagere schoolkinderen op het einde van het zesde leerjaar aan de topdrietotvijfvandewereldwatbetreftrekenen en taal. Dat is misschien wel posi-tief,maaronzeeindtermenverbannensteeds meer jonge kinderen naar het bui-tengewoon lager basisonderwijs. Het aantal kinderendatuitdebootvaltgroeit.Weontwikkelen naar een maatschappij met twee snelheden. Jammer genoeg ontbreekt het maatschappelijke debat daar rond. Je genereert een groep mensen die steeds moeilijker kan volgen. Armoede en kansar-moedezijndeafgelopentwintigjaarergtoegenomen.Totéénvijfdevandekinderenleveninechtearmoedeofonderdearmoe-degrens. Zij behoren tot de groepen met meer geestelijke en globale gezondheids-problemen.”

Hoe komt dit?“Weevoluerennaareenmaatschappijdiemeer gericht is op individualisme en presta-tiedanopsolidariteit.Wienietmeekan,krijgteenaparttraject.Watnatuurlijkergkostelijk is. Vroeger was dat anders. De geestelijke gezondheidszorg in Geel bijvoor-beeld was een prachtig project waarbij de hele gemeenschap letterlijk mee de zorg droeg.”

Isermeeragressieindemaatschappij,zoalskinderpsychiaterPeterAdriaenssensvaak beweert?“De bewering klopt niet als je agressie in het algemeen over een langere periode bekijkt. Agressie is van alle tijden. Persoonlijkeagressieisechterweltoegeno-men. De vroegere kermissen waarop buur-dorpen massaal met elkaar op de vuist gin-genenhunfrustratiesvooreenjaarafrea-geerden,bestaannietmeer.Anderzijdswerd alledaagse agressie toen minder geto-lereerd,destraatdroegdeopvoedingmee.Vechtende jongens kregen van de buur-vrouweendraaironddeoren.Pagafzeernog een tik bij. Tegenwoordig zou de vader de buurvrouw een tik uitdelen. Laat staan datzenogzoudurvenoptreden.”“Deze trend naar maatschappelijke individu-aliseringmaaktdatergemakkelijkergeïn-vesteerd wordt in jeugdgevangenissen dan invroegepreventieendetectie.Geefdepreventieve opvang dat miljoen euro maar dat Bart Somers destijds in een jeugdge-vangenis wilde steken. Hij helpt met dat miljoenmisschienvijfjongeren,wijheelwatveelvoudendaarvan.”

Weinvesterenwelheelveelinverkeerspre-ventie,onderandereomhetaantaljongeslachtoffersenweekenddodenteverminde-ren.

Dr.PeterEmmery:“Preventiefwerkenisbelangrijk:inonzeoudstecrisisgroepzienwevaakjongerendiemitseenpreventieveaanpaknooitbijonsbelandwaren.”

ZOLarium_41.indd 15 12/07/11 11:52


“Dat is een maatschappelijke keuze. In 2008 vielen er 497 verkeersdoden in Vlaanderen. Ik wil de jaarlijkse kost van de flitskasten,deheraanlegvankruispuntenenwegen,Bob-campagnesenpolitiecontrolesniet berekenen. Deze investeringen zijn zeer zinvol,zekernodig.Maarin2008stiervener1.028zelfmoordenaars.Ditismeerdanhetdubbele.Endezecijfersdalenniet.Endan heb ik het niet eens over de als ver-keersdodenverdokenzelfmoorden.”“Het maatschappelijk debat hier rond wordt nietgevoerd.Menmaaktbeleidsmatigekeuzesendatisprima,maarikbetreurdatmen andere keuzes helemaal niet maakt. Daarom komen jongeren steeds sneller in moeilijkheden.”

WaaromkomendezejongerenvaakbijKPCterecht,eenderdelijnsgezondheidzorgcen-trum?“In termen van volksgezondheidszorg is onze zorg de duurste vorm mogelijk. Een afspraakbijeendokterofeenambulantgesprekisveelgoedkoper.Eenpreventiefbeleid is nog goedkoper. Dat weten we. En toch investeert Vlaanderen met mondjes-maat. In totaal 10 tot 12 miljoen euro in de CGG’s. K-diensten krijgen een veelvoud van ditbedrag.”“CGG’s kampen met wachtlijsten van een halfjaartoteenjaar.Watmaaktdathetprobleem van jongeren op die wachtlijsten eenhalfjaarofmeerkanescaleren.Metwat pech is het dan geen vraag meer voor een ambulant traject maar voor een crisis-opnameineenK-dienst.Zoheefthetsys-teemvandefinancieringhetperfidegevolgdat jongeren en hun omgeving in crisis moeten gaan vooraleer ze geholpen wor-den.”

Conclusie?“Jekanspoedgevallen,crisisenurgentieniet organiseren als je het circuit er rond nietgoedopzet.Wantalsjeurgentieinricht,zetjesowiesoeenbewegingindierichtingopgang.Terwijldereguliere,gewone,tweedelijnsgezondheidszorgofzelfspreventievetrajectenvoorvelenookvoldoen.”“De geestelijke gezondheidszorg voor kinde-

renenjongerenheefteenMarshallplannodig.Menmoetonderzoekenwaardepri-oriteiten liggen. Het kan niet dat er nu nog kinderpsychiatrische bedden bijkomen. Het voortraject moet eerst aangevuld worden. Een opname in de kinderen jeugdpsychia-trieisimmersdelaatsteenduurstevorm.”

Waaromgebeurtditniet?“Zo werkt ons politiek systeem: ingrijpen waar het hardste moord en brand geschreeuwd wordt en waar je het snelst effectkuntcreëren.Alsjeeenmiljoeneurobetaaltomtweeboefjesineeninstellingtesteken,danhebjeeenmaatregelgetroffendievandaageffectheeft.Alswijervoorzor-gen dat er 100 jongeren in een preventie-projectbelandenennietindegevangenis,is dat niet zo zichtbaar en dus minder inte-ressantvoorhetbeleid,ookalishetgoed-koper.”“Ik maak me zorgen: jongeren zijn ons kapitaal van morgen. Als volwassenen niet het voorbeeld geven en bijvoorbeeld niet optredenbijagressieineenbus,danmoe-ten we ons zorgen maken over hoe onze maatschappij er over twintig jaar zal uitzien. Maardatdoetniemand,hetlijktgeendebattezijn.”

Dusdeproblematiek,decrisistoestandennemen toe?“Dat is zo. Jammer genoeg wordt er te wei-nig maatschappijkritisch gekeken naar de oorzaken. Het kan niet dat jongeren nu plots zoveel moeilijkheden meer hebben dan vroeger. Onze jongeren hebben alles in potentie,entochlijkenzehetmindergoedte doen. Volwassenen moeten hierover nadenken. De oorzaak ligt immers buiten dekinderen.HetisnietzodatADHD,autis-meofontwikkelingsstoornissenvroegernietbestonden.”

ADHDneemttoeofniet?“Neen.Welkeekmenvroegerwatandersen nogal categoraal naar de diagnoses. Een beetje zoals met zwangerschap: je bent zwangerofjebenthetniet.Zowashet:jebentautistischofniet.Hetverhaalisveelcomplexer. In kinderen jeugdpsychiatrie leggenwedegrensdaarwaarhetdisfuncti-

onerenbegint.Probleemisdatdaarinookmaatschappelijkefactorenmeespelen.Alsonzemaatschappijdelathogerlegt,gaansteedsmeermensendisfunctioneren.Endanwordtlichtgrijsdonkergrijs.”“Wegaanookandersmetonzekinderenom dan vroeger. Een druk en moeilijk stuur-baarkindliepaltijdmeemetdegroep,hoogstens werd het soms eens uitgelachen. Hethaaldegeengoedepuntenopschool,maar kon bijvoorbeeld wel goed voetballen. Tegenwoordig zitten deze kinderen in het buitengewoon onderwijs en missen ze de boot.”“Ook de ruimte waarin onze kinderen mogenbewegen,wordtsteedskleiner.Immenskleineigenlijk.Wiemagernogmetvriendenspeleninhetbosvijfkilome-terverder?“Neen,blijfmaarinonstuintje.En niet op straat want het verkeer is te druk.”Ook4uurperdagmetdecomputerspelen is van het goede te veel. Het even-wichtissomsverzoek.”

Watzijnrisicofactorenvoorproblemenbijkinderen?“Factorenalskansarmoedeenintelligentiekunnen een rol spelen maar problemen ont-staan meestal in een complexe wisselwer-king tussen aangeboren moeilijkheden bij kinderen en de context waarin ze groot

In de wachtkamer >

ZOLarium_41.indd 16 12/07/11 11:52


worden. Als ouders deze wisselwerking kun-nenzien,hebbenzealeenbelangrijkestapopwegnaarverbeteringgezet.”“Veel van onze behandeling zit in het samen nadenken en praten met ouders en kinderen – ‘evidence based’ weliswaar. Dat maakt ons werk meestal anders dan dat van andere artsen. In de opleiding Geneeskunde leren artsen vaak om lineair te denken. Ons werk als kinderpsychiater is anders.Wijkrijgentemakenmeteencom-plexer,multifactorieelverhaal.Daaromwer-ken wij met een multidisciplinair team waar-indeartsdeeindbeslissingheeftrondopname,traject…Metrespectvoordecom-plexiteit. Een mens is geen lineair model datvanzelfdepressiefwordtofvastloopt.”

Jullie hebben ook erg veel verantwoordelijk-heid soms. In het De Gelder-verhaal stellen kritische stemmen dat de psychiater de manhadmoetencolloqueren.Danwarende moorden niet gebeurd.“Datiseenmakkelijkeenheelfouterede-nering. Een arts kan via een gedwongen opname iemand van zijn vrijheid beroven. Dit is echter zeer terecht geen lichte proce-dure.Zelfsalswezoudenkunnenvoorspel-len wat iemand binnen twee jaar gaat doen,zouonsdatindezeprocedurenogniet het recht geven hem gedwongen op te

nemen. In onze job hebben we wel oplos-singen,evidencebased,maarhetplaatjeisveel complexer dan men hoopt en denkt. Er is geen pilletje om alle problemen snel op te lossen. Ook Rilatine is maar een stukje vandebehandeling.Eenkindheeftnietsaan medicatie als het er niet beter mee in zijnvelgaatzitten,alsdiewisselwerkingopschoolnietbeterloopt,alszijnoudersnietwatpositievergaanterugkoppelen…Gelukkig ligt in dat complexe ook net het leukevanmijnjob.”

En dat is?“Dezoektochtnaarhetpotentieel,deveer-krachtendesterktesvanelkekind.Mensenzoeken te weinig naar het menselijk kapi-taal in een kind. En naar de manier waarop hetgroterenbeterkanworden.Wijkijkenalsartsnietalleennaarde‘defecten’,maarook naar de goede kanten in het verhaal. Kunnen de goede kanten ons helpen om de minder goede te compenseren? Steve Stevaert zei ooit: “Je kan het gat in de haag nietwegsnoeien”.Ikhebdieuitspraaknooitvergeten.Wijzienvaakhetgatindehaag.En mensen willen maar met dit gat bezig zijn,terwijljemoetwerkenmethetgoedeindiehaag.Danzalhetgatvanzelfalmeerdichtgroeien. Dat is mijn stellige overtui-ging.Maarhetisnatuurlijknooitzwart-wit.”

Watvindtuhetmoeilijksteaspectinuwwerk? “Die zeldzame keren dat het moeilijk loopt ofdatwejongerenjarenlangintrajectenzien terugkomen zonder dat er iets verbe-tert.Heelmoeilijkomdragen,isookdezelfmoordvaneenpatiënt.Datslaatonge-lofelijkebresseninjepantseralsarts.Wijwerkensomsheellangmetmensen,heb-ben diepe gesprekken die je emotioneel kunnentreffen.Enalsjethuiskomtnahetwerk,wachtenjeeigenproblemen.Degrootste uitdaging is soms het vermijden van een burn-out. Gelukkig hebben wij psy-chiaters leren nadenken en praten over pro-blemen.Wewetendatergeeneenvoudigeoplossingbestaat.”

HoeziejedeevolutievanKPC?“Ikdenkaandejonge,enthousiastepio-niersorganisatiedieKPCisgeweest.Wezijngestart in 2002 met twee mensen met een fantastischplan.Endanzijnweermeteenteam aan een rottempo tegen aan gegaan. Maarnadepionierskomendemensendiewettenenafsprakenmaken.DatiseenmoeilijkeperiodegeweestvoorKPCdieonsspijtigeverliezenheeftopgeleverd.Ikblijfdit moeilijk vinden. Langs de ander kant is deze evolutie nodig omdat de pionier die KPCwaseenmeergeconsolideerdeorgani-satiewordt,metnogaltijdveelrespectvoorde oorspronkelijke missie. Inhoudelijk staat KPCdanooksterkomdeevolutiesinhetzorglandschap de komende jaren mee vorm tegeven”“Onzemensenzijnergfierophetwerkdatze hier leveren en ze blijven dit met veel enthousiasme doen. Intussen is er wel wat nuchterheidmoetenkomenmetdejaren,meerbeleidsperspectief.Datisooknodig.Je moet uiteindelijk meer stap voor stap tewerk gaan en daar hebben we de laatste twee jaar hard aan gewerkt. En op dat punt staan we sterker dan enkele jaren geleden. Intussen zijn we ook bezig met de bouw vaneennieuweinfrastructuuropcampusSchiepse Bos die heel wat groter en com-fortabelerzalzijndandehuidige.Wekijkenernaaruit.”

Grete Bollen

ZOLarium_41.indd 17 12/07/11 11:52


In de kijker >

SymposiumWomen’sHealth and DiversityOp dinsdag 31 mei 2011 organiseerde de faculteitGeneeskundevandeUniversiteitHasselt een symposium ter ere van haar nieuweeredoctorprof.dr.MahmoudF.Fathalla(Egypte).Tijdensditsymposiumwerd de toestand van vrouwengezond-heid en reproductieve gezondheid in de wereld besproken door diverse nationale en internationale experts.

In vele landen maakt het vandaag nog steeds een groot verschil wanneer je geboren wordt als meisje en niet als een jongen. In sommige landen worden meis-jesselectiefgeaborteerdenwereldwijdstervennogteveelvrouwentijdensofnade bevalling. Op andere plaatsen in de wereld worden vrouwen uitgesloten uit de maatschappij omdat ze niet kunnen vol-doenaaneenkinderwens.DeVNendeWereldgezondheidsorganisatiehebbendaaromindeMilleniumDevelopmentGoals bijzondere aandacht besteed aan de gezondheidsrechten van de vrouw. Via concrete doelstellingen wil men tegen 2015belangrijkestappenvooruitzetten.Zo wenst de Europese Vereniging voor Humane Reproductie en Embryologie (ESHRE) een goedkope methode te ont-wikkelen om geassisteerde bevruchting toe te kunnen passen. Op die manier hoopt men de geschatte 80 miljoen onvruchtbare vrouwen te helpen in ont-wikkelingslanden. InonzeWesterselandenwordendezevruchtbaarheidstechnieken al jaren toege-past,maarwaserrecentnogdiscussieoverdemaximaleleeftijdwaaropvrouwenmet behulp van vruchtbaarheidstechnie-ken nog zwanger kunnen/mogen worden.

Via genetische screening kan men van-daag ook kunstmatig bevruchte embryo’s in het laboratorium testen op het geslacht enzokiezenvooreenjongenofmeisje(preimplantatie genetische diagnostiek). Deze technologie wordt momenteel toege-past voor embryo’s met geslachtsgebon-denerfelijkedefecten,maarzorgtvoordiscussie in het maatschappelijke debat. In sommige landen wordt deze technolo-gie niet toegelaten.Prof.MahmoudFathalla,denieuweere-doctorvandeUHasselt,wasdecentralegast op het symposium. Hij is een wereld-autoriteit in het domein van de reproduc-tieve rechten van de vrouw. Als gynaeco-loogenprofessorheefthijinditdomeinveel onderzoek verricht maar nam hij ook concrete initiatieven om de gezondheids-rechten van de vrouw te verbeteren via hetSaferMotherhoodInitiative.Toenhijin 2009 een prestigieuze onderscheiding in ontvangstnamvandeVN(UnitedNationsPopulationAward)sprakhijvolgendewen-sen uit voor een betere wereld in zijn dankwoord: •aworldthattreatswomenfairlyandwell,throughouttheirlifecourse,aschildren,asadolescents,asyoungadultsandasmatureadults,

•aworldinwhichthegirlchildisherbro-ther’sequalinworthandincare,and,neveragain,willhavehergenitaliamutilated,

•aworldinwhichtheadolescentgirlwillbeseenasanassetforagoodinvest-mentinourfuture,

•aworldinwhichnowomanwillhavetoriskherhealthandlifebecauseofanunwantedpregnancy,andinwhich

women will be able to enjoy mutually fulfillingsexualrelationshipswhilecapa-bleofprotectingthemselvesfromdisease,

•aworldthatwillshedtheshame,dis-graceandthescandalofleavingmotherstosufferanddiewhentheyarefulfillingthenobletaskforsurvivalofour species.

ProfessorFathallatradtijdenshetsympo-sium in debat met volgende internationale en nationale experts:- Dr.SherylVanderpoel,eenexpertin

reproductieve gezondheid van de WereldgezondheidsorganisatieinGenève.

- Dr.MargeBerer,uitgevervanhetweten-schappelijketijdschrift‘Reproductivehealth matters’ uit Londen.

- Prof.GuidoPenningsvandeUniversiteitGent,expertinethischeaspectenvaninfertiliteitbehandelingen.

- Prof.Jean-JaquesCassimanvandeKULeuven,expertindegenetischeaspectenvandiversiteitenfertiliteit.

De presentaties en discussies werden gemodereerddoorprof.dr.WillemOmbelet,fertiliteitspecialistaanhetZOLen voorzitter van een werkgroep over reproductieve gezondheid van de EuropeanSocietyofHumanReproductionandEmbryology(ESHRE)enprof.dr.MarleenTemmermanvandeUGentdiealsgynaecologe,wetenschapsterenpoliticanauw verbonden is met dit thema. Het symposiumwerdingeleiddoorprof.dr.PietStinissen,decaanvandefaculteitGeneeskunde van de UHasselt .

ZOLarium_41.indd 18 12/07/11 11:52

DefaculteitGeneeskundevandeUHasselt droeg einde mei emeritus pro-fessorMahmoudFathallavooralsere-doctor.ProfessorFathalla,eengynaeco-loogmetwereldfaam,wasblijverrast:‘Mijnmeestonverwachtetitelooit.’Prof.dr.WillemOmbelet,gynaecolooginhetZOL,wascopromotor.

ProfessorMahmoudFathallawerdgeboreninEgyptein1935.Hijbehaaldezijnmedi-sche graad in de Obstetrie en Gynaecologie aan de Universiteit van Cairo in1962enschreefzijnPhDaandeUniversiteit van Edinburgh (1967) over de ‘Epidemiologie van epitheliale eierstokkan-ker’. Acht jaar lang was hij decaan van de MedischeSchoolaandeAssiutUniversiteitin Egypte. Daarna werd hij lid van de Wereldgezondheidsorganisatie(1986)enwerkte hij tot 1992 als directeur van de UNDP/UNFPA/WHO/WereldbankSpecialProgramofResearch,DevelopmentandResearch Training in Human Reproduction. Daarna ging hij tot 1999 voor de RockefellerFoundationaandeslagalsSenior Advisor voor biomedische en repro-ductieve gezondheid. Hij was voorzitter vandeIPPF(InternationalPlannedParenthoodFederation),deInternationaleFederatievoorGynaecologieenVerloskunde(1994tot1997)endeWHOGlobal Advisory Committee on Health Research(2000-2005).Hijisookvoorzit-ter geweest van de Internationale FederatievanGynaecologenenVerloskundigen[(FIGO).

ProfessorFathalla,auteurvanmeerdan150wetenschappelijkepublicaties,isaltijdeen internationaal voorvechter geweest van veilig moederschap. Hij stichtte het SaferMotherhoodInitiative.Zijnweten-schappelijke interesses zijn onder andere degezondheidvanvrouwen,veiligmoe-derschap,ethiekenmensenrechten,onderzoek naar anticonceptie en ‘repro-ductieve gezondheid.’ Hij kreeg vier ere-doctoratenenwontalvanprijzen,waar-onderdeprestigieuzeUnitedNationsPopulationAward.“MetdeUHasselthadikgeen direct verband daarom dat ik het eenheelplezierigeverrassingvind,”zegt

hij tijdens het interview. “Als wetenschap-per op rust verbaasde het me dat mensen inBelgiëmenogkenden(lacht)”.

ProfessorFathallawordtwereldwijdbewonderdvoorzijnnietaflatendengage-ment ten opzichte van vrouwenrechten. Hijheeftaltijdgevochtenvooreenwerelddievrouwenvankindsbeenafeerlijkbehandelt en waarin jongens als meisjes dezelfdekansenkrijgen.“Tegengenitaleverminking,”zegthij.“Ikdroomvaneenwereld waar het adolescente wordt gezien als een aanwinst voor een goede investe-ring in onze toekomst. Een wereld waarin geen enkele vrouw haar gezondheid en leven op het spel moet zetten door een ongewenste zwangerschap. Eentje waarin vrouwen kunnen genieten van wederzijds vervullen van seksuele relaties. De toe-komst van het menselijke bestaan rust op deschoudersvanvrouwen.”

Metwelkegevoelenskijktuterugnaardeevoluties in het domein van de reproduc-tieve gezondheid? MahmoudFathalla:“Ikneigaltijdnaaroptimisme.Deveranderingdiemijheeftgetroffentijdensmijnlangecarrièreisdegrote‘shift’indejarennegentig.Detoen-malige obsessie om populaties te tellen veranderde in een bezorgdheid om de volkstelling. Het welzijn van het individu werdbelangrijkerdandecijfers.Datwaseen echte paradigmaverandering die reproductieve gezondheid plots op het mondiale podium katapulteerde. Zo van: ja,wemoetenbezorgdzijnomonzeaan-tallen. Dat belangt iedereen en alles aan: hetmilieu,denatuur,demens.Wereali-seerden ons toen pas dat dit enkel kon doormetenvoordemensentewerken.”

Watveroorzaaktedezeparadigmaverande-ring?“De vrouwenbeweging verdient het mees-tekrediet.Opeenofanderemanierslaag-den vrouwen over de hele planeet erin om zich te mobiliseren en gehoord te worden. Ik herinner me een uitspraak van een Indische dame op de Internationale ConferentievoorBevolkingenOntwikkelinginCaïroinseptember1994.

‘Vrouwen hebben in verschillende culturen endelenvandewereldaltijddezelfdetaalgesproken:dievandestilte,’zeize.‘Nu,inCaïro,sprekenwevoorheteersteenanderetaal.’Maarookdesteunvanver-schillende Europese landen was erg bepa-lend.NetalsdievandeVS.Hetprobleemis dat de Amerikaanse politiek verandert als de administratie verandert. De EU is nog steeds de sterkste verdediger van de paradigmashift.”

Sijpelt zo’n verandering snel door tot op het niveau van de individuele mensen?“Zondertwijfel,mensennemendejuistebeslissingenvoorhenzelf,hunfamilies,gemeenschapenland.Zelfsdemeestarme en ongeletterde mensen doen dat. Zezijnnietstom.Geefhuninformatie,demogelijkheidomkeuzestemaken,diekeuzes door te voeren en de macht om zelftebeslissen.Jezultversteldstaanvande resultaten. Dat heb ik altijd ervaren als gynaecoloog,zekerinarmegemeenschap-pen en bij de armsten der armen: de vrouwen. Zij hebben een veel kleinere margevoorfoutenennemendejuistebeslissingen.”

U hebt een meer dan indrukwekkende car-rière achter de rug. Herinnert u zich nog het begin?“Ik ben gestart als een typisch academisch georiënteerdejongeman.Namijndocto-raataandeUniversiteitvanCaïro,trokiknaar de Universiteit van Edinburgh. Voor onderzoeknaarovariumtumoren.Metveelpublicaties als gevolg: ik zat echt tot aan mijnnekindatonderzoeksdomein.Namijn terugkeer naar Egypte had ik het pri-vilege om in een behoorlijk onderontwik-keld deel in het zuiden te werken. Daar staarde ik in het gezicht van de harde rea-liteit. De pathologie van ovariumtumoren wasvervandemensenhunbed,zehad-den meer prangende besognes. Zoals een gebrekaanelektriciteit.Naeentijdjever-anderde mijn denken daardoor. Ik ruilde mijn succesvolle academische onderzoeks-carrière in voor het veld van de reproduc-tievegezondheid,voorhetdomeinvanreproductieve rechten en vrouwenrech-ten.”

De toekomst van de mens rust op de schouders van vrouwen


ZOLarium_41.indd 19 12/07/11 11:52

In de kijker >

Uw koerswijziging: ging het om een aha-momentofwasheteenprocesvanbewustwording? “Inderelatietussendokterenpatiënthebje geen grote gebeurtenis nodig om te veranderen. Het lijden van een enkele vrouw veranderde mijn perceptie. Ik was in die tijd heel begaan met maternele mortaliteit en morbiditeit. Liever dan te pratenovercijfersengeld–zoveeldui-zenden vrouwen sterven jaarlijks in het kraambed en dat kost ons zoveel – maak-teikeenvideoovereenbepaaldepatiën-te. Ik noemde haar mevrouw X. De video ‘WhyDidMrs.XDie?’focusteophaar‘maternele dodencel’: het proces van haar lijden en sterven van begin tot einde en de mogelijke uitgangen die haar werden ontzegd. De video sloeg snel aan bij aller-leiorganisatiesenwerddoordeVNinhetEngels,Spaans,FransenArabischnaareen breed publiek verspreid. Hij bestaat trouwensnogsteeds.”

Watwashetvoordeelvanzo’nvideo?“Dat je verschillende perspectieven op eenzelfdeproblematiekkreeg.Voordebehandelende dokter was haar dood het gevolg van een bepaalde medische condi-tie.Kloptniet,hetwashaargebrekkigetoegangtotprenatalezorgen,steldendegezondheidswerkers. Sociologen bena-druktendanweerdatzeopjongeleeftijdal twee gedwongen huwelijken achter de rug had. Terwijl nog anderen wezen op de armoede van het gezin en het gebrek aan transportmogelijkheden naar het zieken-huis. In het ziekenhuizen klaagden ze dan weer dat ze niet voldoende uitgerust warenomzo’nprobleemaantepakken.”

Iedereenzageenstukje,utoondedepuz-zel?“Inderdaad,endegemistekansen.Zowilde deze vrouw haar laatste zwanger-schap niet omdat ze genoeg kinderen had. Maarzehadteweiniginformatieomzelfde controle over haar leven te nemen. De video hielp bij het op poten zetten van het SafeMotherhoodInitiative.Hetbesefgroeide dat een moeder in het kraambed inde20steof21steeeuwnietmagster-ven.InBelgiëzouzoietskrantennieuwszijn,denkik.Enzohoortdat.Nogsteedssterven er dagelijks duizend vrouwen aan

allerlei complicaties bij de zwangerschap ofgeboorte.Datmagniet,zwangerschapisgeenziektemaareenbiosocialefunctiedie aan vrouwen door God is gevraagd voorhetvoortbestaanvanonzesoort.”

HebtualshoofdvanhetHumanReproductionResearchProgrammebijdeWHOdiemenselijkestempelophetonderzoek kunnen drukken? “Tochwel,ikhebhetonderzoekgediversifi-eerd.Doornietenkeltefocussenoptechni-sche aspecten en de ontwikkeling van nieu-wetechnologieën.WezetteneentaskforceSocialeWetenschappenopdiehandeltrondde sociale aspecten van menselijke repro-ductie.Pluseentaskforcerondinfertiliteit.Alsjenietenkelgeeftomdecijfers,maarom de mensen kan je deze problematiek nietnegeren.Nochdemensendiestervenomslechtséénkindtekrijgen.”

Gezien de nakende overbevolking op onze planeet is het niet moeilijk om mensen daarvan te overtuigen?“Alindeeerstejarenvande‘PopulationMovement’heersteereensterkgevoelvan hoogdringendheid: de bevolkingsex-plosie moet dringend teruggedreven wor-den.Unicef,dietoenwerkterondkinder-sterfte,kreegforsekritiek.Waaromdiekinderennietlatensterven,deplaneetzalerbeterdoorworden,klonkhet.”

Watwasdefoutindieredenering?“Deregio’smetdehoogstekindersterftehebben ook de hoogste bevolkingsaan-groei. Logisch: wie weet dat zijn kinderen kunnensterven,zalditovercompenserendoor meer kinderen te produceren. Geen enkel ontwikkelingsland kan zijn bevol-kingsexplosie stoppen zonder de kinder-mortaliteitterugtedrijven.”

Prof. Fathalla: In de relatie tussen dokter en patiënt heb je geen grote gebeurtenis nodig om te veranderen. Het lijden van één enkele vrouw veranderde mijn perceptie.


ZOLarium_41.indd 20 12/07/11 11:52

Hetzelfdegeldtvoorinfertiliteit?“Exact.Eenkoppeldatleeftineengemeenschap met een hoge graad van onvruchtbaarheid en zonder een remedie heeftslechtseenoptie:zosnelmogelijkkinderen reproduceren. De reproductieve levensduur van een vrouw is immers beperkt. Uitstellen is zinloos. Als je daar-entegen de middelen hebt om zwanger te wordenwanneerjedatwilt,zonderdathetmoet,leidjeeenheelanderleven.Jedoetdanaanfamilieplanning.Wijsprekenindatkadernietvanfertiliteitscontrolemaar‘fertiliteitdoorkeuze.’Wiljenietvaderofmoederworden,dankanjedaar-voor kiezen. En omgekeerd. De mensen zullendejuistekeuzesmaken,hebikgeleerd.”

Isde‘senseofurgency’vanvandaag-tienmiljardmensentegen2050zegtdeVN-andersdandievanvroeger?“In een bepaald opzicht wel. De onrust-wekkende populatievoorspellingen van de VNzijncorrect.Aandeanderekantisdestijgingniethetgevolgvanhetfeitdatmensen meer kinderen maken. De totale vruchtbaarheidsgraad in ontwikkelingslan-den – het gemiddeld aantal kinderen per vrouw–isnietgestegen.Welishetaantalmensen dat kinderen produceert geste-gen.Wehebbennogsteedseenjongewereld,metdegrootstepoolaanadoles-centen ooit gezien in de geschiedenis. Beginnenzijmetreproduceren,zullenweeen enorme bevolkingsexplosie meema-ken.Wenoemendatpopulatiedynamiek.Jeremtbruuskdeauto,maardoordesnelheid wordt hij nog enkele meters ver-der gestuwd. In China bijvoorbeeld zal dat tegen2050voor100miljoenextramen-senzorgen.”

Hoe kijk je tegen zoiets aan?“In China weet men dat elk gevaar ook een opportuniteit inhoudt. Laten we daar-omrealismecombinerenmethoop.Wemoetendejeugdopvoeden,werkgevenen bovenal goed zorgen voor de vrouwen en meisjes. Zij houden de sleutel voor het bevolkingsvraagstuk,zijzijndeoplossing.Een gestudeerde vrouw met carrièremoge-lijkheden stelt automatisch haar kinder-wens uit en zal minder kinderen produce-ren.Filosofischgesprokenzoujekunnen

stellendatdebevolkingsexplosiedestrafisvoorwatdewereldvrouwenheeftaan-gedaan. Door hen te marginaliseren en hun kansen te beperken tot het baren en opvoedenvankinderen.Wijbetalennudeprijsvoordezondenvanhetverleden.”

Is dat het allerbelangrijkste wapen tegen de bevolkingsaanwas: het ‘empoweren’ van vrouwen?“Erisgeenalternatief.Maarhetzaltijdkosten.Geefvrouwendemacht.Ikhebalheel wat veranderingen gezien. In de jaren tachtig waren er aan mijn universi-teit nauwelijks vrouwelijke studenten. De eerste studentes waren vaak de eerste meisjesdiehundorphaddenverlaten.Nuismeerdandehelftvandestudentenaandeheleuniefvrouwelijk.Veranderingkandus,maarhoueraltijdrekeningmeedater tegenvallers zullen zijn. En maak de foutnietomzealskenteringentezien.”

Welkerolspeeltwetenschapinhetrepro-ductieve domein en de ‘empowerment’ van vrouwen?“Wetenschapmoetmensenhetlichtlatenzien,netzoalsGoddatindeBijbeldeed,zodat ze de dingen kunnen zien voor wat zezijn.Wetenschappelijkonderzoekkande activisten en pleitbezorgers soliede informatiebezorgenwaarmeezeaandeslagkunnenenaangeloofwaardigheidwinnen.DatwasmijnjobbijdeWHO:hetsterke licht van de wetenschap laten zien via de uitbouw van netwerken. In mijn lezingen daarrond gebruik ik steevast een quotevandeBelgischekunstenaarRenéMagritte:‘Wemoetennietbangzijnvanhet daglicht omdat het bijna altijd een miserabelewereldtoont.”

Wetenschappeninhetdomeinvandereproductie komen nog steeds voorname-lijk uit ontwikkelde landen.“Geen probleem. De grote verandering is dat het niet meer gaat om individuele

wetenschappers,maaromnetwerken.Eenvan de vaststellingen die het meest indruk opmegemaaktheefttijdensmijnlangecarrière is de warme bezorgdheid van wetenschappers uit ontwikkelde landen. Hunnietaflatendeinspanningenvoormensen uit minder bevoordeelde landen. Sommigenzijnzelfsmeergevoeligvoordeproblematiek van de mensen dan de eigen wetenschappers.”

HoestaatutegenoverhetinitiatiefvanprofessorWillemOmbelet:hetterbeschik-king stellen van betaalbare nieuwe repro-ductieve technieken aan mensen in de DerdeWereld?“Ditiseenheelbelangrijkinitiatief.Onvruchtbaarheid is een onzichtbaar maar enorm belangrijk probleem. Vaak hoor je het argument dat we ons beter bezig hou-den met het bestrijden van dodelijke ziek-ten.Probleemisdatdithetmenselijkeperspectiefnegeert.Hetlijdenvanonvruchtbaremensenisheelreëel,hunmentalegezondheidisnietgoed.Wepro-berenbinnendeWHOhetperspectiefteveranderen van bijvoorbeeld mensen die voordeWereldbankwerken.Wehelpenhen verder te kijken dan de economische berekeningen. Een groot pluspunt is dat professorOmbeletsinitiatiefnergensbelangrijkemiddelendoetwegvloeien,vanmalariabijvoorbeeldnaarIVF.Hetisrea-listischenbroodnodig.”

Wordtualswetenschappergeholpendooruwgeloof?“Inderdaad,geloofdoetgeenenkelkwaad,integendeel.Ikhaalalsmoslimveel wijsheid uit het lezen van bijvoor-beeld de Koran en de Bijbel. Ook religieu-zerituelen,inwelketraditieook,zijnaan-genaam in hun diversiteit. In alle religieu-zetraditiesvindjedezelfdebasisregelsterug rond de manier waarop we met onzemenselijkheidmoetenomgaan.”

PeterDupont

“Wemoetendejeugdopvoeden,werkgeven

en bovenal goed zorgen voor de vrouwen en

meisjes. Zij houden de sleutel voor het

bevolkingsvraagstuk,zijzijndeoplossing.”Prof.Fathalla


ZOLarium_41.indd 21 12/07/11 11:52


Dissectiekamer >

Memoiresvaneenpatholoog(3)

In een verre herinnering ziet de patholoog zijn grootmoeder een doorweekte kip uit een emmer heet water halen en pluimen. Daarna met een aardappelmesje de buik opensnijden en alle niet-eetbare organen verwijderen.Delever,deniertjesendemaag waren eetbaar. Een tijdje later lag eendooieduifophetgazon.Heimelijkgraaide de patholoog het mesje uit de keukenladeensneeddeduifopen.Hetwerdeenanatomischecatastrofe.Ofwelhadhijnietgoedopgeletbijdekip,ofwelwasdieduifabnormaal.Watookzowas,dachthij,wantdemaaglagindehals.Totzijngrootmoeder,opzoeknaarhaaraardappelmesje,erbijkwamenmeewarighethoofdschudde.Nee,jongen,ditisdemaag niet. Dat is de krop. De maag ligt dieper. Zo leerde de jonge lijkschouwer niet enkel de eerste beginselen van de anatomie.Ookdievandefysiologie.Volgens zijn grootmoeder was de krop immers een opslagplaats voor voedsel. Ofwelvoordeeigenconsumptievandeduif,ofwelomerhaarkroostmeetevoe-deren.Om zijn kennis van de biologie (levens-leer) te verruimen bracht de patholoog zijn vakanties door op een boerderij. In de uitgestrekte weilanden liepen grotere die-ren rond. Het paringsgedrag van paarden

was iets mooi om naar te kijken. In sierlij-kedrafliepeneenhengsteneenmerrienaast elkaar en verstrengelden hun hals en wilde manen. Bij de koeien verliep het minder gracieus. Zonder merkbaar voor-spel beklom de stier de koe en klotsten twee halve tonnen rundsvlees door elkaar. Inbegrepen de zwiepende uier waar alleen nog maar gestremde melk uit te verwach-tenviel.Wantuierszijnalsborsten,ver-teldedeboerin,zeproducerenmelk.Engeen klein beetje. Tenminste als men goedaandeviertepelstrok.Watdepatholoog met veel plezier deed. Het grootste spektakel op de boerderij was onbetwist het opspannen van een varken op een ladder en het overlangs halveren. Nietmeteenaardappelmesjemaarmeteen vlijmscherp slagersmes en beenzaag. Het gutsende bloed werd opgevangen in emmers en ter plaatse tot bloedworst ver-werkt.

Terug thuis verveelde de jonge patholoog zich.Omhemcreatiefbezigtehoudenschonken zijn ouders hem een doos Lego. Metdeblokjesknutseldehijeenhuisinelkaar en stopte er allerlei vliegen en kevers in. Door de ramen van dit Big Brother huis bestudeerde hij hun biolo-gisch en sociaal gedrag. Zo ving hij een

glimp op van wat hij al bij paarden en koeien gezien had. Kevers deden het niet anders. In de natuur stak een soort sys-teem.Omdat de vader van de patholoog van een strakgeschorengazonhield,warenmols-hopeneendoorninzijnoog.Metklem-menginghijdiewoelbeestentelijfzodatdepatholoogafentoegeconfronteerdwerd met een overvloed aan lijken. Een prachtkans om zijn chirurgische vaardig-heid en anatomische kennis aan te scher-pen. De mooi geprepareerde mollen gin-gen echter snel teloor aan rotting en bederftothijbijdedrogiststerk water vond.Informolgedompeldverstardeogenblikkelijk elk biologisch proces zodat zijn mollenlijken nog tot op vandaag in hun volle anatomische pracht te bewonde-ren zijn.Nazesjaarhumanioramoestdepatho-loogeenstudiekeuzemaken.Afgaandeopzijnondertussenrijkgestoffeerdeanato-mische kennis van duiven en mollen dacht zijnvaderaandierenartsofmensenarts.Maardatwaszonderdemoedergere-kend.Vanjongsafaanhadzijhemeenviool in de hand gestopt in de hoop er een nieuwe Strauss uit te kneden. Vier jaar fiedeldedepatholoogjanktonenuitditmet kattendarmen besnaard instrument

(deniet-familiale,deechtpathologische)

ZOLarium_41.indd 22 12/07/11 11:52


tothijhetfinaalinruildevoorietsgroter:het machtige kathedraalorgel. Vanuit de hoge gewelven bracht hij de gelovigen in spiritueletranceofoverdonderdezetij-dens het naar buiten schrijden met een duivelsmoeilijke toccata van Bach. Aan zijn beloftevollecarrièrekwamechtervroegtij-dig een einde toen hij op een zondag zijn liefmeenamopdeorgelbank.Opeenstilmoment sloeg hij zijn armen rond haar en stootte met de elleboog een Liber Usualis van de balustrade. Dit lijvige boek vol gre-goriaanse gezangen sloeg vanop het hoge doksaal te pletter op de kerkvloer. Verschrikt keken alle gelovigen achterom. Endannaarboven.Daarstondzijnliefopeen plek die door God en pastoor verbo-den terrein was. Exit organist. En ook exit optiemuzikant.Trouwens,vondenzijnouders,eenartiestverdiendehetbelegopzijn brood niet. Hun zoon zou dokter wor-den. En hij zou studeren aan de meest Katholieke Universiteit van het Vlaamse land.Zobevolen,zogedaan.Inmei1968streek de patholoog te Leuven neer en hielp er onmiddellijk met het uitbreken van straatstenen. In die studentvriendelij-kebierstadvoeldehijzichmeteenthuis,temeer daar hij de cantussen mocht opluisterenmetzijntrekorgel.Nade

zoveelste doorpimpelde nacht ontwaakte hij laat in de middag en herinnerde zich de deal met zijn vader: om met zijn ‘schoonliefken’-dathijopdecantusnogzo vurig bezongen had- te mogen trou-wen,moesthijeerstzijndiplomaopzakhebben. In navolging van wat Andreas Vesalius in zijnmagnumopusbenadrukthad,begonde studie van de anatomie bij de botten. Beenderenwarenimmershetalfaenhetomega van de mens. Bij leven vormden ze hetgeraamtewaaraanpezen,spierenenzenuwenopgehangenwaren.Nadedoodwaren ze het laatste wat er van een mens overbleef.InnavolgingvanVesaliushan-teerdedeprofanatomieookdeLatijnsenomenclatuur. Het schaambeen werd eufemistischos pubis genoemd. De schaamstreek vulva,endetweekleineengrote lippen labium minus en labium majus.Maarookhetinwendigevaneenmens stak vol Latijn. Omdat de darmen geeneenheidsworstzijn,kreegelkcom-partiment,afhankelijkvanzijnverloopenkaliber,eenspecifiekenaam.Vanafdemaag (gaster) kwam het voedsel in de twaalfvingerigedarm(duodenum)terechten daalde dan zigzaggend via het jejunum enhetileumverderaftotindedikkedarm(colon).Inmiddelsfaecesgeworden,

klom het opnieuw omhoog (colon ascen-dens) en weer naar beneden (colon des-cendens) om na een passage door het sig-moïdenhetrectum,uiteindelijkdeanaleeindstreep (de linea dentata) te halen.Het examen anatomie vond plaats in een akelige zaal waar tientallen lijken bedekt lagenonderevenveelnatte,informolgedrenkte dweilen. De penetrante lucht wastehakkenenkroopinneus,ogenentraanklieren.Nahetverwijderenvandedweilenkreegelkestudenteenafgeba-kend gebied te ontleden. Dit van de patholoog was de rechter nekstreek. Alles wat zich onder de monnikskapspier (mus-culustrapezius)bevond,moesthijspier-laagnaspierlaagfilerentotopdenekwer-vels. Uiterst secuur prepareerde hij de kriskras verlopende zenuwen en bloedva-tenvrij,tothijopeenzenuwstoottewaarvan hem de naam ontschoten was. Heimelijk knipte hij dat pezig ding uit zijn werkveldindehoopdatdeprofessordevanishing truc niet zou opmerken. De patholoog slaagde met onderscheiding.De eerste autopsie die hij als student bij-woonde was een bijzondere ervaring. Al hadhijmenigkonijnofmolontleed,dedoodvaneenpasoverledenmenstrofhem diep. Zó diep dat hij na de autopsie naar buiten rende en zijn armen wild in de

© Tekeningen: Rudi Bagusat

ZOLarium_41.indd 23 12/07/11 11:53


Dissectiekamer >

luchtgooide:‘Ikleef,ikleef,ikleef!’.Maarhet wende. Toen hij later als assistent pathologiezelfhetmeshanteerde,zaghijhet nut in van een lijkschouwing. Een vrouwvanmiddelbareleeftijdwastijdenseen routine galblaas operatie gestorven. De chirurg en de anesthesist zaten met de handeninhethaar.Watwasermisgelo-pen?Haddenzeietsoverhethoofdgezien?Waaromwasdebloeddrukineenszo omhoog geschoten en waarom sloeg haarhartzochaotischtilt?Nadeautop-sie had de patholoog er een verklaring voor. In de bijnier vond hij een gezwel dat vol adrenaline producerende cellen zat. Zolangditfeochromocytomametrustgelatenwerd,deedhetniks.Oflokteenkelwatvagehoofdpijnuit.Maarbijeenforseprikkel(anesthesie&operatie)open-de het zijn sluizen en gierde een overdosis adrenalinedoorhetlichaam.Metallegevolgen van dien.Eenziekenhuis-patholoogisgeenforensi-sche arts. Hij houdt zich niet met criminele zaken bezig. Toch kwam er op een dag een verpleegster de autopsiezaal binnen met in haar armen een overleden kind. Het was drie jaar oud en had een lange geschiedenis achter de rug van onver-klaarbaar stuipen en een bizarre huiduit-slag. Het was al in diverse ziekenhuizen opgenomen en weer ontslagen zonder diagnose.Niemandhadereenverklaring

voor. Tot de patholoog het zag. Stuipen zonder koorts vond hij al verdacht en nog verdachter de huidvlekken. Die zaten vooral aan de linkerkant van het gelaat. Bovendien vertoonde het linker oor enkele onderhuidse bloedingen. Dat kind had klappen gekregen. En rake. Van een rechtshandige. Onmiddellijk liet de patho-loog een hersenscan maken en zijn ver-moeden werd radiologisch bevestigd: een grote bloedklonter in de hersenen was de doodsoorzaak.Vandaag worden haast geen autopsies meerverricht,watdepatholoogbetreurt.Zijn werk concentreert zich nu op het onderzoek van de kleine en grotere opera-tiestukken die dagelijks op zijn snijplank terecht komen. Van anale wratjes tot meterlangedarmenmetdaarindivertikels,poliepenofeenkanker.Ophetbloteoogsnijdthijereenrepresentatiefstukjeuit(macroscopie) en bekijkt het de volgende dag onder zijn microscoop (histologie). Eenmaaldediagnosegesteld–kankerofniet? welk soort kanker? en uitgezaaid?- kan de chirurg en de oncoloog aan de slag om de beste nabehandeling in te stellen. Maarheteneoperatiestukishetandereniet. Sommige waren esthetisch zó mooi endidactischzóinteressant,datdepatho-loog het niet over zijn hart kon krijgen ze na het versnijden in de container medisch afvaltedumpen.Hijbewaardeze.Nu35

jaar later plukt hij daar de vruchten van. Ontelbaar veel mensen van binnen en bui-ten het ZOL zijn al naar zijn rariteitenkabi-net komen kijken om de vele organen en kankers eens in reallife te zien. Zijn gas-tenboek getuigt van hun enthousiaste reacties.

Ofhetlevennueengodsgeschenkisofeenchemischtoeval,weetdepatholoogniet.Wathijweet,endagelijksnogdieperbeseft,isdathetietsuitermateboeiendenmooiis.Maarontzettendingewikkeld.Nietenkelalsmenhetvanuitmoleculairoogpuntbekijkt,waarDNAeneiwittendagelijks in de weer zijn -elke milliseconde zelfs-omzuurstofoptenemen,rodebloedcellenaantemaken,urinetefilte-ren,hormonenteproducerenennogontelbaarveelanderefysiologischepro-cesseningoedebanenteleiden.Maarook als men het vanuit galactisch perspec-tiefbekijkt.Vanuitdeonmetelijkekosmoswaarnietinseconden,urenofdagengeteldwordt,maarinlichtjarenenandereastronomischecijfers.Omdatdevelemil-jarden sterren zo duizelingwekkend ver vanhemafstaankoestertdepatholoogvooraldemeestnabije,dezon.Nietenkelomhaarfrisseochtendglorenenderomantische gloed waarin ze ’s avonds ter kimme neigt. Ook om haar aanstekelijk solarium-effectopzijnhuid,zijnhormo-

ZOLarium_41.indd 24 12/07/11 11:53


Dr. Johan Van Robays Anatomopatholoog

nenspiegelenzijngemoed.Maardezonzalooiteenssterven,enzoalselkester-vende ster gigantisch uitzetten. Ze zal eerstMercuriusendanVenusopslokkenom tenslotte als een kolossaal groot door-aderdwaterhoofdakeligdichtbijdeAarde

komen. In dit Apocalyptische moment zal zeallesinlichterlaaiezetten,enalleswateroponzeplaneetooitgeleefdheeft,gedachtisengeschreven,verschroeien.Ondermeer de memoires van de patho-loog.

ZOLarium_41.indd 25 12/07/11 11:53

Kort >

Topdelegatie Chinese Rode Kruis bezoekt LimburgEen topdelegatie van het Chinese Rode kruisbrachtop5en6julieenwerkbe-zoekaanLimburg,alsonderdeelvaneenintensievetraininginBelgië.

Op5juli2011werdendetwintig‘execu-tives’ van het Chinese Rode Kruis ontvan-gen op de UHasselt waar ze een toelich-ting kregen bij het recente onderzoek in het domein patientveiligheid. In de namid-dag volgde een ontvangst in BioVille door hetteamvanLifeTechLimburg.Op 6 juli 2011 bracht de Chinese delegatie een bezoek aan de partnerziekenhuizen van de UHasselt en het Rode Kruis Limburg. In het Jessa Ziekenhuis van Hasseltwerdenzijgeïnformeerdoverdebloedbank,deuniversitairebiobankLimburgenhetplasmaferesecentrum.Inde namiddag volgde een bezoek aan het Rode Kruis Limburg waar ze een demon-stratiekregenvandehulpdiensten,aandehandvaneensimulatie-oefening.Totslot werd de delegatie op de dienst Spoedgevallen van het ZOL onthaald door dr. Vundelinx.

WerelddagZonderTabakOp 31 mei konden rokers zich gratis laten testen in de inkomhal van het ZOL op campusSint-Jan.DitnaaraanleidingvandeWerelddagZonderTabak.

Rokers konden volgende testen laten uitvoeren:•Eenevaluatievandetabaksverslaving(Fagerströmtest).Enkelevragenvolstaan

om de lichamelijke nicotineverslaving te evalueren en meer te weten te komen overdegewoontesvanderoker.“Hoeveelsigarettenrooktuperdag,hoesnelnahetopstaanrooktu,…“

•Metingvandehoeveelheidkoolmonoxide(giftiggasgevormdtijdensdeverbran-ding van de sigaret) in de longen. Om deze hoeveelheid te bepalen houdt de rokergedurende15secondenzijnademinalvorensineenkleinapparaattebla-zen.DeresultatenwordenuitgedruktinPPM(partspermillion)enwordenterplaatse door de gezondheidsspecialisten ontleed.

Nahetonderzoekkreegderokereenpersoonlijkpaspoortenkreeghijofzijderaadeendokterteraadplegenofbijeentabakspecialistlangstegaanomderesul-taten te laten analyseren en zich eventueel te laten begeleiden en ondersteunen in een poging om te stoppen met roken. Volgens een recent onderzoek verhogen de slaagkansen op rookstop met 30% door het advies van een specialist.Dezeactiewaseeninitiatiefomrokerstemotivereninhunstrijdtegendesigaretdoorhendenodigehulpmiddelenaantereikenomvoorgoedvanhunverslavingafte raken.


De voordelen van een leven zonder tabak: op korte en lange termijn.

Positieveeffectenzijnalzichtbaarna24uur zonder sigaret: het risico op een hart-infarctdaaltbijvoorbeeldenkoolmonoxideverdwijnt. Twee dagen later is er geen nicotine meer te bespeuren in het bloed en komt de smaak- en geurbeleving van voedselterug.Na3maandenkrijgtdehuid weer een lichtere kleur en het proces van versnelde huidveroudering stopt. 3 tot 9 maanden later verbetert de ademhaling enneemtdelongcapaciteittoemet5tot10%.5jaarlaterishetrisicoopeenberoertealmetdehelftverminderd.Na10 jaar is het risico op longkanker vermin-derdmetongeveerdehelftenhetrisicoopeenberoertebereikthetzelfdeniveauals dat van de niet-rokers.

Dr. Vundelinx, anesthesist, leidde de Chinese delegatie rond op de spoedgevallendienst van het ZOL.

ZOLarium_41.indd 26 12/07/11 11:53


Billboard >

Abstracts >

1. Am J Respir Crit Care Med. 2011 May 26.

Ascertainment of Individual Risk of Mortality for Patients with Idiopathic Pulmonary Fibrosis.

duBoisRM,WeyckerD,AlberaC,BradfordWZ,CostabelU,KartashovA,LancasterL,NoblePW,RaghuG,SahnSA,SzwarcbergJ,ThomeerM,ValeyreD,KingJrTE.

Source: ImperialCollege,London,United Kingdom.

ABSTRACTRATIONALE:Severalpredictorsofmortali-ty in patients with idiopathic pulmonary fibrosishavebeendescribed;however,thereisaneedforapracticalandaccura-temethodofquantifyingtheprognosisofindividual patients.

OBJECTIVE: Develop a practical mortality riskscoringsystemforpatientswithidio-pathicpulmonaryfibrosis.

METHODS:WeusedaCoxproportionalhazardsmodelanddatafromtwoclinicaltrials(N=1,099)toidentifyindependentpredictorsofone-yearmortalityamongpatientswithidiopathicpulmonaryfibrosis.Fromthecomprehensivemodel,anabbre-viatedclinicalmodelcomprisedofonlythose predictors that are readily and relia-bly ascertained by clinicians was derived. Betacoefficientsforeachpredictorwerethen used to develop a practical mortality risk scoring system.

MEASUREMENTSANDMAINRESULTS:Independentpredictorsofmortalityinclu-dedage,respiratoryhospitalization,per-centpredictedforcedvitalcapacity(FVC),24-weekchangeinFVC,percentpredictedcarbonmonoxidediffusingcapacity(DLco),24-weekchangeinDLco,and24-weekchangeinhealth-relatedqualityoflife.Anabbreviatedclinicalmodelcom-prisingonlyfourpredictors(age,respira-toryhospitalization,percentpredicted

FVC,and24-weekchangeinFVC),andthe corresponding risk scoring system pro-ducedestimatesofone-yearmortalityriskconsistent with observed data (9.9% vs. 9.7%;cstatistic=0.75,95%CI0.71,0.79).

CONCLUSION:It appears that the progno-sisforpatientswithidiopathicpulmonaryfibrosismaybeaccuratelydeterminedusingfourreadilyascertainablepredictors.Oursimplifiedscoringsystemmaybeavaluabletoolfordeterminingprognosisand guiding clinical management. Additional research is needed to validate theapplicabilityandaccuracyofthesco-ring system.

2. Q J Nucl Med Mol Imaging. 2011 Feb;55(1):66-71. Epub 2011 Jan 18.

Imaging the inflammatory activi-ty of sarcoidosis: sensitivity and inter observer agreement of 67Ga imaging and 18F-FDG PET.

KeijsersRG,GruttersJC,ThomeerM,DuBoisRM,VanBuulMM,LavalayeJ,VanDenBoschJM,VerzijlbergenFJ.

Source: DepartmentofNuclearMedicine,StAntoniusHospital,Nieuwegein,[email protected].

ABSTRACTAIM:Theaimofthisstudywastoinvesti-gatesensitivityof67Gaimagingand18F-FDGPETforsarcoidosisactivityandtheirinter observer variability.

METHODS:Thirty-fournewlydiagnosed,histologically proven sarcoidosis patients were analyzed prospectively. 67Ga ima-gingand18F-FDGPETwereperformed,thepresenceofpulmonaryandextrapul-monary lesions was evaluated and inter observervariabilityofbothtechniqueswasassessed.

RESULTS: Overall sensitivity to detect activesarcoidosiswas88%for67Gaima-gingand97%for18F-FDGPET.Althoughtheseresultswerenotsignificantlydiffe-rent,18F-FDGPETdetectedmorelesionsinthemediastinum(P<0.05),hila(P<0.05),lymphnodes(P<0.001)andextra pulmonary regions in general (P<0.001).Interobserveragreementwaspoortomoderatefor67Gaimaging(kappa0.19-0.59)andgoodtoverygoodfor18F-FDGPET(kappa0.65-1.00).

CONCLUSION:18F-FDGPETismoresen-sitive than 67Ga imaging in the assess-mentofsarcoidosisactivitywithregardtothemediastinum,hila,lymphnodesandextra pulmonary lesions in general. Furthermore,18F-FDGPETdemonstratesa very good inter observer agreement in contrastwith67Gaimagingand18F-FDGPETisthereforethenuclearimagingtech-niqueofchoiceinsarcoidosisassessment.

3. Am J Respir Crit Care Med. 2011 May 1;183(9):1231-7. Epub 2010 Dec 3.

Six-minute-walk test in idiopathic pulmonary fibrosis: test valida-tion and minimal

clinically important difference. duBoisRM,WeyckerD,AlberaC,

BradfordWZ,CostabelU,KartashovA,LancasterL,NoblePW,SahnSA,SzwarcbergJ,ThomeerM,ValeyreD,King TE Jr.

Source:NationalHeart&LungInstitute,ImperialCollege,London,United Kingdom. [email protected]

ABSTRACTRATIONALE:The 6-minute-walk test (6MWT)isapracticalandclinicallymeaningfulmeasureofexercisetolerancewithfavorableperformancecharacteristicsin various cardiac and pulmonary diseases.

ZOLarium_41.indd 27 12/07/11 11:53


Billboard >

Performancecharacteristicsinpatientswithidiopathicpulmonaryfibrosis(IPF)have not been systematically evaluated.

OBJECTIVES: Toassessthereliability,vali-dity,andresponsivenessofthe6MWTandestimate the minimal clinically important difference(MCID)inpatientswithIPF.

METHODS:The study population included allsubjectscompletinga6MWTinaclini-caltrialevaluatinginterferongamma-1b(n = 822). Six-minute walk distance (6MWD)andotherparametersweremea-sured at baseline and at 24-week intervals usingastandardizedprotocol.Parametricand distribution-independent correlation coefficientswereusedtoassessthestrengthoftherelationshipsbetween6MWDandmeasuresofpulmonaryfuncti-on,dyspnea,andhealth-relatedqualityoflife.Bothdistribution-basedandanchor-based methods were used to estimate the MCID.

MEASUREMENTSANDMAINRESULTS:Comparisonoftwoproximalmeasuresof6MWD(meaninterval,24d)demonstra-tedgoodreliability(coefficient=0.83;P<0.001).6MWDwasweaklycorrelatedwithmeasuresofphysiologicfunctionandhealth-relatedqualityoflife;however,valueswereconsistentlyandsignificantlylowerforpatientswiththepoorestfuncti-onalstatus,suggestinggoodconstructvalidity.Importantly,changein6MWDwashighlypredictiveofmortality;a24-weekdeclineofgreaterthan50mwasassocia-tedwithafourfoldincreaseinriskofdeathat1year(hazardratio,4.27;95%confidenceinterval,2.57-7.10;P<0.001).TheestimatedMCIDwas24-45m.

CONCLUSIONS:The6MWTisareliable,valid,andresponsivemeasureofdiseasestatusandavalidendpointforclinicaltri-alsinIPF.

4. Exp Lung Res. 2010 Dec;36(10):602-14. Epub 2010 Sep 27.

Azithromycin reduces pulmonary fibrosis in a bleomycin mouse model.

WuytsWA,WillemsS,VosR,VanaudenaerdeBM,DeVleeschauwerSI,RinaldiM,VanhoorenHM,GeudensN,VerledenSE,DemedtsMG,ThomeerM,VerbekenEK,VerledenGM.

Source: LaboratoryofPneumology,Katholieke Universiteit Leuven and UniversityHospitalsLeuven,Leuven,Belgium. [email protected]

ABSTRACTIdiopathicpulmonaryfibrosis(IPF)isadev-astating disease without proper treatment. Despiteintensiveresearch,theexactunderlying pathogenesis remains elusive. It isregardedasacontinuousinjury,resultingininflammation,infiltration,andprolifera-tionoffibroblastsandextracellularmatrixdeposition,leadingtoanirreversiblerestrictivelungfunctiondeteriorationanddeath.Inthisstudytheeffectofazithromy-cin,amacrolideantibioticonbleomycin-inducedpulmonaryfibrosiswasinvestigat-ed.C57BL/6micewereintratracheallyinstilledwithbleomycin(0.5mg/kg)orsaline.Inthebleomycingroup,halfoftheanimals received azithromycin every other dayfromday1on.Bronchoalveolarlavageandhistologywereperformedatdays7and35,andpulmonaryfunctiontestsonday35.Atday35,fibroticlesions(spindlecellproliferation/collagenIdeposition)wereparalleledbyarestrictivelungfunctionpat-tern.Alterationswerefoundinneutrophilsand macrophages (innate immunity) and in T(H)2,T(H)17,andTregcytokines(adap-tiveimmunity).Azithromycinsignificantlyreducedbothfibrosisandtherestrictivelungfunctionpattern.Thisstudydemon-stratedabeneficialeffectofazithromycinonbleomycin-inducedpulmonaryfibrosis.Apossible mechanism could be a modulation ofbothinnateimmunityandadaptiveimmunity.Thesefindingsmightsuggestapotentialroleforazithromycininthetreat-mentofIPF.

5. Eur J Surg Oncol. 2011 May 27. Impact of surgical and clinical

factors on the pharmacology of intraperitoneal doxorubicin in 145 patients with peritoneal carcino-matosis.

SugarbakerPH,VanderSpeetenK,AnthonyStuartO,ChangD.

Source:WashingtonCancerInstitute,WashingtonHospitalCenter,106IrvingStreet,NW,Suite3900,Washington,DC20010,USA.

ABSTRACTBACKGROUND:Cytoreductive surgery (CRS) and hyperthermic intraperitoneal chemotherapy(HIPEC)areacombinedtreatmentmodalityconsideredforselectedpatients with peritoneal carcinomatosis fromcolorectalandappendicealcancer.Doxorubicin is a drug consistently used by our group in this clinical setting. The sur-gicalandclinicalfactorsthatmodifythepharmacokineticsofHIPECmaybeimpor-tantforthedesignoffutureperioperativechemotherapy regimens.

MATERIALSANDMETHODS:The patients includedwere145whohadcolorectalorappendiceal carcinomatosis resected using CRSpriortotreatmentwithHIPECwithdoxorubicinaspartofamultidrugregi-men.Theeffectofclinicalandsurgicalfactorsondrugdistributionafterasingleintraperitoneal bolus administration with doxorubicin was determined.

RESULTS: Thepharmacokineticsof145patients treated with intraperitoneal doxorubicin showed a 78 times greater exposuretoperitonealsurfacesascompa-redtoplasma.At90min12%ofthedrugremained in the chemotherapy solution and 88% was retained in the body. The extentofvisceralresectionandperitonec-tomyincreasedtheclearanceofdoxorubi-cinfromtheperitonealspace.Amajorresectionofvisceralperitonealsurface,acontractedperitonealspace,andanincomplete cytoreduction reduced drug clearance.

ZOLarium_41.indd 28 12/07/11 11:53


CONCLUSIONS:Surgicalandclinicalfac-torsmayrequiremodificationsofchemo-therapy administration. A large visceral resection and a contracted peritoneal space caused a reduced doxorubicin clea-rance.Totaldiffusionsurfaceisanimpor-tantdeterminantofdoxorubicinpharma-cokinetics.

6. Respir Res. 2010 Jun 28;11:89. Clinical use of biomarkers of sur-

vival in pulmonary fibrosis. ThomeerM,GruttersJC,WuytsWA,

WillemsS,DemedtsMG. Source: DepartmentofRespiratory

Medicine,ZiekenhuisOost-Limburg,Genk,[email protected]

ABSTRACTBACKGROUND:Biologic predictors or bio-markersofsurvivalinpulmonaryfibrosiswithaworseprognosis,morespecificallyinidiopathicpulmonaryfibrosiswouldhelpthe clinician in deciding whether or not to treat since treatment carries a potential riskforadverseevents.Thesedecisionsaremadeeasierifaccurateandobjectivemeasurementsofthepatients’clinicalsta-tuscanpredicttheriskofprogressiontodeath.

METHOD:A literature review is given on differentbiomarkersofsurvivalinintersti-tiallungdisease,mainlyinIPF,sincethisdisease has the worst prognosis.

CONCLUSION:Serumbiomarkers,andmarkers measured by medical imaging as HRCT,pertechnegas,DTPAenFDG-PETarenotreadyforclinicalusetopredictmortalityindifferentformsofILD.Abase-lineFVC,achangeofFVCofmorethan10%,andchangein6MWDareclinicallyhelpfulpredictorsofsurvival.

WETENSCHAPPELIJKERAADProgramma2011-2012

Zaterdag 24 september 2011Beeldvormingvanhethartendebloedvaten:50vragenvanen

voor de eerste lijn Rubriek2–3CP Van 9 tot 12 uur Inhoudelijke coördinatoren:•Dienstmedischebeeldvorming:dr.M.Grieten,dr.H.Mertens,dr.E.Willems,dr.E.Gielen

•Dienstcardiologie:dr.D.Verhaert

Donderdag 20 oktober 2011Congres Gerizol Rubriek2–2CP Aanvang 20.30 uur Lezingen in kader van het tweedaags congres Gerizol op 20 en

21 oktober 2011. Inhoudelijk coördinator:•Dr.H.Daniels/Inwendigegeneeskunde-geriatrieZOL Locatie: Limburghal Genk

Zaterdag 22 oktober 2012Symposium ‘Update cardiologie’ Rubriek6–1CP,Rubriek2–2CP Van 9 tot 12 uur Tijdens dit symposium zullen volgende topics belicht worden:- Telecardiologie- Antistolling en anti-aggregatie- Dezorgomhartfalenin(Oost-)Limburg Inhoudelijk coördinator:•Dr.M.Vrolix/CardiologieZOL Locatie:C-MineGenk

Donderdag 17 november 2011Topics in de vasculaire chirurgie Rubriek2–2CP Aanvang 20.30 uur Inhoudelijk coördinator:•Dr.H.Schroë/ThoracovasculaireheelkundeZOL

Donderdag 15 december 2011Longkanker Rubriek2–2CP Aanvang 20.30 uur•Nieuwebehandelingeninlongkanker Dr.M.Thomeer/PneumologieZOL•Evolutiesinthoracaleoncologischeheelkunde Dr. G. Lauwers / Thoracovasculaire heelkunde ZOL•LSTbloedtestincombinatiemetPET/CT:deidealecombinatie

voor de diagnose van longkanker ? Eerste resultaten van de ZOL/ UHasselt studie.

ZOLarium_41.indd 29 12/07/11 11:53


Billboard >

Dr.L.Mesotten/Nucleaire–inwendigegeneeskundeZOL•Debenaderingvanhetpsychisch,existentieelenrelationeellij-

den bij het naderende levenseinde Mevr.E.DeReuwe/PsychologieZOL•EBUS(flash) Dr.M.Daenen/PneumologieZOL

Donderdag 19 januari 2012Specialisme – overschrijdende geneeskunde - visie Rubriek6–2CP Aanvang 20.30 uur•Transitioninsocietiesfrominfectioustoauto-immunediseases Prof.dr.M.Yazdanbakhsh/ProfessorofCellularImmunologyofParasiticInfectionsLeids

UniversitairMedischCentrumNederland•Ziekenfondsenalssolidariteitsorgaanimmunologischactief? Dhr J. Hermesse / Secretaris – generaal Christelijke Mutualiteiten

• Imaginatieenbewegingsconcepten Dr. E. De Smet / Revalidatie ZOL•Nieuwedenkpistesenoverheidsmodellenvoorrevalidatie,lang-

durige samenwerking tussen specialist en huisarts Dr.P.Hallet/RevalidatieZOL

Donderdag 16 februari 2012Diagnostische en therapeutische uitdagingen inzake diepe endometriose Rubriek2–2CP Aanvang 20.30 uur Inhoudelijk coördinator:•Dr.E.deJonge/Gynaecologie–verloskundeZOL•Dr.K.VanDerSpeeten/AbdominaleheelkundeZOL

Donderdag 8 maart 2012Diabetes,andersbekeken Rubriek2–2CP Aanvang 20.30 uur Lezingen in kader van het tweedaags congres Endocrinozol op

8 en 9 maart 2012. Inhoudelijk coördinator:•Dr.Y.Kockaerts/InwendigegeneeskundeZOL Locatie : Limburghal Genk

Donderdag 15 maart 2012U hebt een vlekje op de lever Rubriek2–2CP Aanvang 20.30 uur•Beeldvormingvanleverletsels:betrouwbaarheidenpittfalls,

keuze van onderzoeken Dr.G.Verswijfel/MedischebeeldvormingZOL•Denatuurvandeleverletsels Dr. G. Robaeys / Gastro-enterologie ZOL•Watmoetdehuisartswetenvanapotechniekeneninterpretatie? Dr.P.VanEycken/AnatomopathologieZOL

•Beeldvormingvanfocaleleverletsels Dr. H. Verhelst / Abdominale heelkunde ZOL•Endovasculairebehandelingvanlevertumoren Dr.L.Stockx/MedischebeeldvormingZOL

Donderdag 19 april 2012Respiratoiremanifestatiesvangastro-oesofagalereflux(GOR) Rubriek2–2CP Aanvang 20.30 uur•NKO-symptomenvanGORbijvolwassenen Dr.N.Lemkens&Dr.W.Lemmens/O.R.L.ZOL•PulmonairemanifestatiesvanGORbijvolwassenen Dr.M.Thomeer&Dr.M.Daenen&Dr.S.Klerkx/Pneumologie

ZOL •RespiratoiremanifestatiesvanGORbijkinderen Dr.J.DeKoster/Pediatrie–KinderpneumologieZOL

Donderdag 24 mei 2012Fibromyalgie,hoevermoetjegaan? Rubriek2–2CP Aanvang 20.30 uur Deopbouwvandezelezingenzalverlopenviaeen1ste,2deen

3de lijnsverantwoordelijke. Inhoudelijk coördinator:•Dr.J.vanZundert/Anesthesiologie(pijntherapie)ZOL•Dr.P.deVooght/AnesthesiologieZOL

Donderdag 21 juni 2012Neurologischeupdatevoordehuisarts Rubriek2–2CP Aanvang 20.30 uur•Actueleaspectenvandebehandelingvanepilepsie Dr.A.Wibail/NeurologieZOL•Dementie:hetisnietaltijdAlzheimer(maarwelvaak) Dr.E.Vanroose/NeurologieZOL•Aandoeningenvanhetperiferezenuwstelsel Dr.L.Ernon/NeurologieZOL

DelezingenvindenplaatsindeaulavanhetZOL,tenzijandersvermeld.Voor alle lezingen werd accreditering aangevraagd. De accredite-ringsnummers van de lezingen sinds 2008 zijn opgenomen op www.zol.be onder de rubriek Zorgverleners en medici / Wetenschappelijkeraad.Vroegere accrediteringsnummers kunnen bij [email protected] opgevraagd worden.

ZOLarium_41.indd 30 12/07/11 11:53


How can Human Talent Management in a C-L Psychology Department improve Psychosocial Care?

G. Van Hamme1, J. De Bie2

1 Ziekenhuis Oost-Limburg, Department of Psychology, Genk, Belgium 2 Ziekenhuis Oost-Limburg, Department of Psychiatry, Genk, Belgium

Background

In Belgium, the number of psychologists in general hospitals is still growing. Fortunately, their work is getting increasingly appreciated and recognized. Usually psychologists are linked with specific somatic departements (eg oncology, pain unit, ...). Despite their growing number, a minority of hospitals have obtained an adapted organizational model which is essential to enhance their level of performance.

Centralized Psychology Department

In our hospital, Ziekenhuis Oost-Limburg (ZOL), we decided to create an independent Psychology Department. All psychologists are allocated to the Psychology Department, which is managed by a head Psychologist in intense collaboration with the head of the Social Service Department and the C-L Psychiatrists. The psychologists on their part have some common duties regarding the Psychology Department, but are in their daily work embedded in the multidisciplinary somatic departments (eg cardiac revalidation, pain unit, oncology, fertility, …).

This kind of centralized organization creates opportunities for a Human Talent Management approach for psychologists. In the past few years, our hospital made some efforts in this domain. To obtain our goals we applied the model of M. Weggeman, a Dutch organizational specialist.

Model of Weggeman

Weggeman states that co-workers can find themselves in one of four stages during their career. These are the common stages of career development in ‘knowledge workers’1: the ‘Trainee’ is unexperienced, with low contribution to the realization of the organizational goals (Figure 1) The expectations are high. As the career progresses professionals move to an ‘Hipo’ (high potential)-state. Performance and self-awareness are high, and new initiatives are undertaken. This leads to improvement and creativity. In the third stage we find the ‘Production Tigers’. Performance remains high, co-workers are loyal and become specialists in their domain. Unfortunately, attention from their supervisors tends to diminish. In the final stage, ‘Story Tellers’ feel that their career is coming to an end. They gained an extensive knowledge over the years and like to talk about it. Performance and contribution in obtaining the organizational goals is low. These four stages aren’t fixed states and people tend to shift during their careers.

In Human Talent Management it is crucial to bear in mind that every stage has its own distinct needs. Keeping your ‘talents’ happy, means meeting their needs. Preferably, these needs should be in line with the collective ambition of the department, as well as these of the hospital. According to the Weggeman-theory, with the right interventions it must be possible to bring co-workers into a state of higher performance (eg. story teller Hipo by introducing them to a new field of work; investing in super-specialisation of knowledge) 1 Knowledge workers are those workers who possess high levels of education and/or expertise in a particular area, and who use their cognitive skills to engage in complex problem solving (Ware & Degoey, 1998)

Intervention at ZOL

Holding this theory in mind, we wanted to know in which stages our co-workers

felt that they were functioning (present state) and would like to function (ideal state). Next, we asked them to clarify their needs to obtain/maintain this state.

This led to new insights in their own function and create opportunities to discuss

career possibilities ans aspirations. Propositions emerged from individual and

group brainstorm sessions. The most promising and achievable were proposed to

higher management and executive board. In the past year several propositions

were executed (Figure 2).

Discussion

The authors believe that the management theory of Weggeman has proven

to be a promising model in understanding and improving work satisfaction,

efficiency and quality of care in managing highly educated knowledge workers like psychologists. We believe that this model can also be useful for managing

other knowledge workers in healthcare (eg psychiatrists, nurses, ...).

Reference

Weggeman, M. (2007). Leidinggeven aan professionals? Niet doen! Scriptum, Schiedam, The Netherlands. Figure 1: Characteristics of trainees, hipos, production tigers and story-tellers. (Weggeman, M. (2007). In: Weggeman, M. Leidinggeven aan professionals: niet doen! Pp.134. Scriptum, Schiedam, The Netherlands.)

Trainee- Work groups- Knowledge groups- Possibilities of internship with co-workers- Continuous feedback- Interdisciplinary teams- Supervision / intervision groups

Hipo- Possibilities in academic research / teaching- Long term education (eg Psychoterapy)- Free time for innovative projects- Collaboration with University for scientific research- Presence in executive institutions

Production Tigers- Hyperspecialisation- Performant/efficient IT- Collaboration with University for scientific research- Presence in executive institutions- Up to date material (eg. Neuropsychological tests) National/international work/knowledge groups

Story Tellers- Collaboration with trainees (mentorship)- Attention to work-life balance- Less changes- Potential as staff officer- New responsibility (eg. Organizing staff meetings)

Figure 2: Executed interventions in ZOL

Poster presented at Annual Scientific Meeting European Association for Consultation-Liaison Psychiatry and Psychosomatics, Budapest,

Hungary, June 2011.

ZOLarium_41.indd 31 12/07/11 11:53

Verantwoordelijke uitgever:Dr.H.Vandeput,

hoofdgeneesheerZOL

Redactie en samenstelling:Grete Bollen

Werkenmee:Dr.WilfriedGyselaers

Dr.TinneMesensDr. Johan Van RobaysDr. Hubert Vandeput

Jan Vercammen

Redactieadviesraad:Dr.JefDeBie

Dr. Jan De KosterDr.WillemOmbelet

Dr. Hubert VandeputDr. Johan Van Robays

Dr. Luc Verresen

Foto’s:Imapictures,ZOL,UHasselt

Tekeningen:Rudi Bagusat

Lay-out:Onar

Redactie:Schiepse Bos 6

B 3600 Genk - BelgiumT +32 (0)89 32 17 62

[email protected]

Nietsuitdezeuitgavemagovergenomenofvereenvoudigd

wordenzonderschriftelijketoelating van de uitgever.

Communicatie artsen


Colofon>

ZOLarium_41.indd 32 12/07/11 11:53

Echoscopiespecialist Stuart Campbell · 2015. 10. 30. · verloskundige thema’s vanuit een heel...

Documents

Transcript of Echoscopiespecialist Stuart Campbell · 2015. 10. 30. · verloskundige thema’s vanuit een heel...