De Vlaamse Integratiekaart. Deel 4
204
i
Transcript of De Vlaamse Integratiekaart. Deel 4
i
ii
Steunpunt Gelijkekansenbeleid
Consortium Universiteit Antwerpen en Universiteit Hasselt
2009
ISBN 978-90-77271-45-2
Wettelijk Depot: D/2009/3680/03
NUR 763
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door
middel van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband of op welke andere wijze
ook, zonder vooraf-gaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Druk- en bindwerk: Drukkerij Wilda
De Vlaamse integratiekaart Deel IV:
Resultaten van de Survey Integratie
Kris Vancluysen Maarten Van Craen
Johan Ackaert
Steunpunt Gelijkekansenbeleid - Consortium Universiteit Antwerpen en Universiteit Hasselt
iii
iv
v
Inhoudsopgave deel IV
I. Conceptueel kader en onderzoeksproces ............................................ 1 1.1. Situering van het onderzoek .............................................................1 1.2. Het concept integratie......................................................................1
1.2.1 Essentially contested...................................................................1 1.2.2 Dimensies en subdimensies..........................................................2 1.2.3 Synthese...................................................................................5
1.3. Het concept sociale cohesie ..............................................................7 1.3.1 Uiteenlopende invullingen ............................................................7 1.3.2 Sociale cohesie en integratie ...................................................... 10
1.4. Onderzoekstraditie ........................................................................ 11 1.5. Focus van de Survey Integratie ....................................................... 14 1.6. Onderzoekspopulatie ..................................................................... 16 1.7. Steekproef ................................................................................... 18 1.8. Vragenlijst ................................................................................... 20 1.9. Veldwerk ..................................................................................... 21 1.10. Databestand ............................................................................... 24 1.11. Besluit ....................................................................................... 27
2. Sociaal kapitaal ................................................................................ 29 2.1. Inleiding ...................................................................................... 29 2.2. Theoretisch kader ......................................................................... 29 2.3. Contact met buren ........................................................................ 32
2.3.1 Vergelijking van etnisch-culturele groepen ................................... 32 2.3.2 Determinanten bridging sociaal kapitaal van allochtonen ................ 36
2.4. Lidmaatschap van verenigingen....................................................... 40 2.4.1 Vaststellingen uit de literatuur en hypothesen............................... 40 2.4.2 Vergelijking van etnisch-culturele groepen ................................... 44
vi
2.4.3 Verschillen binnen groepen ........................................................ 46 2.5. Besluit......................................................................................... 48
3. Waardeoriëntaties............................................................................ 49 3.1. Inleiding ...................................................................................... 49 3.2. Sociaaleconomische en culturele opiniedimensie ................................ 49
3.2.1 Theoretisch kader ..................................................................... 49 3.2.2 Vergelijking van etnisch-culturele groepen ................................... 50
3.2.2.1 Hypothesen ................................................................. 50 3.2.2.2 Operationalisering......................................................... 52 3.2.2.3 Resultaten ................................................................... 53
3.2.3 Determinanten sociaaleconomische opiniedimensie........................ 57 3.2.3.1 Hypothesen ................................................................. 57 3.2.3.2 Resultaten ................................................................... 60
3.2.4 Determinanten culturele opiniedimensie....................................... 62 3.2.4.1 Hypothesen ................................................................. 62 3.2.4.2 Resultaten ................................................................... 69
3.3. Houding t.a.v. man-vrouwrollen ...................................................... 71 3.3.1 Theoretisch kader ..................................................................... 71 3.3.2 Vergelijking van etnisch-culturele groepen ................................... 72
3.3.2.1 Hypothesen ................................................................. 72 3.3.2.2 Operationalisering......................................................... 73 3.3.2.3 Resultaten ................................................................... 74
3.3.3 Determinanten van de houding t.a.v. man-vrouwrollen .................. 76 3.3.3.1 Hypothesen ................................................................. 76 3.3.3.2 Resultaten ................................................................... 79
3.4. Andere waardeoriëntaties............................................................... 79 3.5. Besluit......................................................................................... 81
4. Wederzijdse beeldvorming............................................................... 83 4.1. Inleiding ...................................................................................... 83
vii
4.2. Beeldvorming in de drie etnisch-culturele groepen ............................. 83 4.2.1 Literatuur en hypothesen ........................................................... 83 4.2.2 Operationalisering..................................................................... 85 4.2.3 Resultaten: beeldvorming in de autochtone gemeenschap .............. 86 4.2.4 Resultaten: beeldvorming in de allochtone gemeenschappen........... 89
4.3. De beeldvorming verklaard............................................................. 93 4.3.1 De beeldvorming in de autochtone gemeenschap .......................... 93
4.3.1.1 Theorieën en hypothesen ............................................... 93 4.3.1.2 Toetsing van hypothesen ............................................... 95
4.3.2 De beeldvorming in de allochtone gemeenschappen..................... 102 4.3.2.1 Theorieën en hypothesen ............................................. 102 4.3.2.2 Toetsing van hypothesen ............................................. 108
4.4. Besluit....................................................................................... 112 5. Discriminatiegevoelens .................................................................. 114
5.1. Inleiding .................................................................................... 114 5.2. Discriminatiegevoelens van allochtonen en autochtonen.................... 115
5.2.1 Hypothesen ........................................................................... 115 5.2.2 Resultaten: persoonlijke discriminatie-ervaringen........................ 116 5.2.3 Resultaten: gevoelens van collectieve discriminatie ..................... 120
5.3. Determinanten van discriminatiegevoelens ..................................... 128 5.3.1 Hypothesen en operationalisering.............................................. 128 5.3.2 Resultaten ............................................................................. 136
5.4. Besluit....................................................................................... 138 6. Vertrouwen in de overheid ............................................................. 141
6.1. Inleiding .................................................................................... 141 6.2. Vergelijking van etnisch-culturele groepen ...................................... 142
6.2.1 Vaststellingen uit de literatuur .................................................. 142 6.2.2 Resultaten ............................................................................. 147
6.3. Integratie en politiek vertrouwen................................................... 152
viii
6.3.1 Theoretische kaders ................................................................ 152 6.3.2 Operationalisering en hypothesen ............................................. 153
6.3.2.1 Achtergrondkenmerken ............................................... 154 6.3.2.2 Testvariabelen............................................................ 157
6.3.3 Resultaten ............................................................................. 160 6.4. Besluit....................................................................................... 167
Algemeen besluit ............................................................................... 169 Dankwoord......................................................................................... 171 Bijlagen.............................................................................................. 172 Lijst met figuren en tabellen .............................................................. 177 Bibliografie......................................................................................... 184
ix
x
1
1. Conceptueel kader en onderzoeksproces
1.1.
1.2.
Situering van het onderzoek
Het onderzoek waarvan deze publicatie de neerslag is, kadert in de
onderzoeksactiviteiten van het Steunpunt Gelijkekansenbeleid. Dit
Steunpunt maakt deel uit van het programma Steunpunten
Beleidsrelevant Onderzoek van de Vlaamse overheid en is een
samenwerkingsverband tussen de Universiteit Hasselt en de Universiteit
Antwerpen. In opdracht van Vlaams minister van Inburgering Marino
Keulen ontwikkelt het Steunpunt Gelijkekansenbeleid een instrumentarium
dat het beleid toelaat om op regelmatige tijdstippen een stand van zaken
te maken van het samenleven van autochtonen en allochtonen in
Vlaanderen. De tot dusver ontwikkelde Vlaamse Integratiekaart, bestaat
uit twee complementaire onderdelen: de Integratiemonitor en de Survey
Integratie.
In deze publicatie presenteren we de eerste resultaten van de in 2008
uitgevoerde Survey Integratie. Vooraleer we die resultaten in de volgende
hoofdstukken uitgebreid bespreken, lichten we in dit eerste hoofdstuk het
conceptuele kader en de methodologische aanpak van de survey toe. De
fundamenten van het theoretische kader werden gelegd in de publicatie
Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en
allochtonen tegen de meetlat.1 In de volgende paragrafen herhalen we
kort de basiselementen en vervolgens werken we het conceptuele model
verder uit.
Het concept integratie
1.2.1 Essentially contested
Hoewel ‘integratie’ de laatste decennia zo goed als permanent het
onderwerp van debat is geweest, bestaan er veel onduidelijkheden over
wat er precies onder dit begrip moet worden verstaan. Integratie is een
typisch voorbeeld van wat door filosofen en sociologen wordt aangeduid
als een essentially contested concept.2 Noodzakelijk betwiste begrippen
1 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 2 Gallie, W.B. (1956). Essentially contested concepts. Proceedings of the Aristotelian Society, 56, pp. 167-198.
2
leiden tot onvermijdelijke discussies over het gepaste gebruik en de juiste
interpretatie, omdat ze een evaluatief karakter hebben en een
waardeoordeel inhouden. Door onder meer hun meerdimensionaliteit
hebben ze ook een intern complex karakter. Personen die een essentially
contested concept gebruiken, kunnen een andere interpretatie geven aan
elk van de dimensies en er meer of minder belang aan hechten. Dat hangt
af van hun waarden en opvattingen, maar ook van de veranderende
omstandigheden, waaraan noodzakelijk bestwiste begrippen zich door hun
open karakter gemakkelijk laten aanpassen. Discussies over de juiste
interpretatie van een essentially contested concept kunnen echter niet
beslecht worden door een beroep te doen op empirische bewijsvoering of
logica.
Aangezien integratie een essentially contested concept is (cfr. infra),
ondernemen we geen poging om een ideale, voor iedereen aanvaardbare,
definitie uit te werken. Integratie zal wellicht een containerbegrip blijven,
waarvan de invulling afhankelijk is van de individuele kenmerken van de
gebruiker en van de maatschappelijke context. Wel trachten we, op basis
van de bestaande literatuur, een kader aan te reiken dat volgens ons
zinvol is voor het onderzoek over het samenleven van autochtonen en
allochtonen.
1.2.2 Dimensies en subdimensies
Zoals de meeste noodzakelijk betwiste begrippen kenmerkt het concept
integratie zich door een meerdimensionaal karakter. Met het oog op
wetenschappelijke theorievorming hebben tal van auteurs geprobeerd om
verschillende dimensies en subdimensies te benoemen en hun onderlinge
relaties te beschrijven. Zo maakt Veenman een onderscheid tussen
participatie (het gedragsaspect) en oriëntatie (het aspect houding). De
dimensie ‘participatie’ splitst hij verder op in formele en informele
participatie.3
Bij formele participatie gaat het om deelname aan de activiteiten en de
ontwikkeling van kerninstituties, zoals het onderwijs, de arbeidsmarkt en
de woningmarkt. De term informele participatie verwijst naar interetnische
contacten, met name contacten met autochtonen. De houding die
allochtonen aannemen ten aanzien van het belang van participatie in de
ontvangende samenleving noemt Veenman ‘oriëntatie’. Een sterke
3 Veenman, J. (1994). Participatie in perspectief. Ontwikkelingen in de sociaal-economische positie van zes allochtone groepen in Nederland. Houten/Zaventem, Lelystad: Bohn Stafleu Van Loghum.
3
oriëntatie op een mogelijke terugkeer kan de participatie in de
ontvangende samenleving afremmen. Verder stelt deze auteur dat we aan
de formele participatie de sociaaleconomische positie van allochtonen
kunnen afmeten en dat de informele participatie en de oriëntatie samen
hun etnisch-culturele positie bepalen.
De Duitse socioloog Esser maakt een onderscheid tussen ‘systeem-
integratie’ en ‘sociale integratie’. Hij baseert zich hiervoor op de inzichten
van de Britse socioloog Lockwood.4 Systeemintegratie verwijst naar de
relaties tussen de delen van een sociaal systeem, terwijl sociale integratie
betrekking heeft op de relaties tussen de actoren van een sociaal
systeem. Concreet ligt de klemtoon bij sociale integratie op de manier
waarop nieuwe actoren een plaats zoeken en krijgen in een bestaand
sociaal systeem. Systeemintegratie is de manier waarop het sociale
systeem zich aanpast aan de nieuwe situatie.
Volgens Esser is sociale integratie een meerdimensionaal proces dat kan
worden opgesplitst in vier aspecten: culturalisatie, positionering, interactie
en identificatie. De eerste dimensie, culturalisatie, heeft betrekking op de
verwerving van voldoende kennis en vaardigheden om op een gepaste
wijze deel te kunnen uitmaken van de samenleving. Hierbij kan onder
meer worden gedacht aan een adequate taalbeheersing. De verwerving
van deze kennis en vaardigheden is voor een deel afhankelijk van de
kansenstructuur in de samenleving. Positionering verwijst naar de positie
die minderheden in de samenleving innemen op structurele
maatschappelijke domeinen zoals de arbeidsmarkt, het onderwijs, de
huisvestingsmarkt, het domein van de burgerrechten, enzovoort. De
positionering hangt niet alleen af van de kansenstructuur, maar ook van
de basiskennis en -vaardigheden van allochtonen en de bereidheid om
deze kennis en vaardigheden in een nieuwe omgeving in te zetten.
Interactie slaat op het aangaan van (interetnische) sociale relaties, zowel
informele als formele relaties. De mate van interactie is afhankelijk van de
bereidheid van allochtonen én autochtonen om met elkaar om te gaan.
Identificatie, ten slotte, zegt iets over de mentale en emotionele
verhouding van minderheden met het land. Het gaat om gevoelens van
loyaliteit, erbij horen, enzovoort.
4 Esser, H. (2004). Welche alternativen zur ‘Assimilation’ gibt es eigenlich? In K. Bade & M. Bommes (reds.), Migration – Integration – Bildung. Grundfragen und Problembereiche (pp. 41-60). Osnabrück: Institut für Migrationsforschung und Interkulturelle Studien.
4
De vier dimensies van Esser vinden we ook terug in het conceptuele kader
van de Poolse onderzoekster Koryś.5 Zij onderscheidt een culturele
dimensie, een institutionele dimensie, een sociale dimensie en een
‘identificational dimension’. Zowel Esser als Koryś benadrukken dat er
relaties bestaan tussen deze vier dimensies van (sociale) integratie.
Een aantal Nederlandse onderzoekers maakt in verband met de integratie
van etnisch-culturele minderheden een onderscheid tussen twee
dimensies: structurele integratie en sociaal-culturele integratie.6
Structurele integratie is voor hen de positie die etnisch-culturele
minderheden innemen in de sociaaleconomische stratificatie. Belangrijke
indicatoren van deze dimensie zijn de positie in het onderwijs en op de
arbeidsmarkt, het inkomen en de kwaliteit van de huisvesting. De
structurele dimensie van integratie overlapt in belangrijke mate met wat
Esser positionering noemt.7
Sociaal-culturele integratie verwijst naar de mate waarin minderheden
zich onderscheiden van de samenleving waarin ze leven. Bestaat er al dan
niet een ‘afstand’ tussen de allochtone gemeenschappen en de rest van de
samenleving? De contacten die minderheden in het dagelijkse leven
hebben met personen en instanties uit de meerderheidsgroep vormen de
sociale component van sociaal-culturele integratie. De waarden,
opvattingen en gebruiken van etnisch-culturele minderheden vormen de
culturele component.
Het onderscheid tussen structurele integratie en sociaal-culturele
integratie komt in grote lijnen overeen met de opsplitsing die Choenni
maakt tussen een sociaal-structurele dimensie en een culturele dimensie.8
5 Koryś, I. (2005). Dimensions of integration: migrant youth in Poland. CEFMR Working Paper 3/2005. Warsaw: Central European Forum for Migration Research. 6 Vermeulen, C. & Penninx M. (1994). Het democratisch ongeduld: de emancipatie en integratie van zes doelgroepen van het minderhedenbeleid. Amsterdam: Het Spinhuis; Dagevos, J. & Schellingerhout, R. (2003). Sociaal-culturele integratie: contacten, cultuur en oriëntatie op de eigen groep. In J. Dagevos, M. Gijsberts & C. van Praag (reds.). Rapportage minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie (pp. 317-362). Den Haag: SCP; Dagevos, J. (2005). Minderheden, armoede en sociaal-culturele integratie. Migrantenstudies, 21(3), pp. 135-154. 7 Esser, H. (2004). Welche alternativen zur ‘Assimilation’ gibt es eigenlich? In K. Bade & M. Bommes (reds.), Migration – Integration – Bildung. Grundfragen und Problembereiche (pp. 41-60). Osnabrück: Institut für Migrationsforschung und Interkulturelle Studien. 8 Choenni, C. (1992). Allochtonen en burgerschap. In H. van Gunsteren & P. den Hoed (reds.), Burgerschap in praktijken (pp. 57-98). Den Haag: Standaard Uitgeverij.
Een belangrijk verschil is echter dat Choenni nog een derde dimensie
onderscheidt, namelijk een politieke.
1.2.3 Synthese
Hoewel al de besproken theoretische kaders en denkramen belangrijke
raakvlakken hebben, passen ze nooit helemaal op elkaar. We hebben dan
ook besloten om er een synthese van te maken, met als resultaat een
globaal kader dat ons nuttig lijkt voor het onderzoek over het samenleven
van autochtonen en allochtonen.
Figuur 1: Het concept ‘integratie’
De twee dimensies van Vermeulen & Penninx en Dagevos &
Schellingerhout – structurele integratie en sociaal-culturele integratie –
vormen de basis van ons conceptueel kader.9 De politieke dimensie van
Choenni kan opgesplitst worden in verschillende aspecten.10 Politieke
9 Vermeulen, C. & Penninx M. (1994). Het democratisch ongeduld: de emancipatie en integratie van zes doelgroepen van het minderhedenbeleid. Amsterdam: Het Spinhuis; Dagevos, J. & Schellingerhout, R. (2003). Sociaal-culturele integratie: contacten, cultuur en oriëntatie op de eigen groep. In J. Dagevos, M. Gijsberts & C. van Praag (reds.). Rapportage minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie (pp. 317-362). Den Haag: SCP. 10 Choenni, C. (1992). Allochtonen en burgerschap. In H. van Gunsteren & P. den Hoed (reds.), Burgerschap in praktijken (pp. 57-98). Den Haag:
5
6
rechten en politieke participatie vormen in ons model – naast de positie in
het onderwijs, de positie op de arbeidsmarkt, het inkomen en de positie
op de huisvestingsmarkt – een subdimensie van structurele integratie (zie
figuur 1: politiek). Politieke opinies vormen, samen met andere
opvattingen en waarden, een subdimensie van sociaal-culturele integratie
(zie figuur 1: waarden). Ook het sociaal kapitaal, de taalbeheersing (en -
gebruik) en de identiteitsbeleving – suggesties van Esser en Koryś – lijken
ons belangrijke subdimensies van sociaal-culturele integratie.11
Deze fundamenten van het conceptueel kader, die we zoals gesteld reeds
opgebouwd hebben in een vroegere publicatie, breiden we met een
belangrijke bouwsteen uit. Aan de dimensie sociaal-culturele integratie
voegen we nog een extra subdimensie toe, die we cultureel kapitaal
noemen. Het pleidooi van Pukkelpoporganisator Chokri Mahassine voor
een apart muziekfestival voor allochtone jongeren en de concurrentiestrijd
om de eerste plaats in de zalen van Kinepolis Hasselt tussen de Turkse
film Kurtlar Vadisi Muro en de Vlaamse film Loft tonen aan dat ook
voorkeuren met betrekking tot muziek, film, literatuur, media, … mee de
sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen bepalen.
Op conceptueel en theoretisch vlak sluiten we met deze uitbreiding aan bij
het sociologische werk van Bourdieu. In La Distinction gaat hij na op
welke manier mensen uit de verschillende klassen (de burgerij, de
middenklasse en de arbeidersklasse) economisch en cultureel kapitaal
combineren.12 Met cultureel kapitaal verwijst hij enerzijds naar
onderwijskapitaal en anderzijds naar wat een persoon van thuis uit
meekrijgt aan ‘legitieme’ cultuur (letteren en schone kunsten versus
populaire en commerciële cultuuruitingen). In ons conceptueel model
beperken we cultureel kapitaal tot de voorkeuren en smaken in verband
met muziek, film, literatuur, … . Onderwijskapitaal beschouwen we als een
subdimensie van structurele integratie, maar we houden in het
achterhoofd dat er een sterk verband kan bestaan tussen de twee
aspecten.
Standaard Uitgeverij. 11 Esser, H. (2004). Welche alternativen zur ‘Assimilation’ gibt es eigenlich? In K. Bade & M. Bommes (reds.), Migration – Integration – Bildung. Grundfragen und Problembereiche (pp. 41-60). Osnabrück: Institut für Migrationsforschung und Interkulturelle Studien; Koryś, I. (2005). Dimensions of integration: migrant youth in Poland. CEFMR Working Paper 3/2005. Warsaw: Central European Forum for Migration Research. 12 Bourdieu, P. (1979). La Distinction: critique sociale du jugement. Paris: Editions de Minuit.
7
Hoewel we een conceptueel onderscheid maken tussen structurele en
sociaal-culturele integratie doorkruisen de twee processen elkaar soms in
de praktijk, wat impliceert dat ze elkaar kunnen beïnvloeden. Zo kan een
goede beheersing van de taal van de meerderheidsgroep de school-
prestaties bevorderen en kunnen interetnische contacten helpen om een
job te vinden. Omgekeerd kunnen de beroepssituatie en het inkomen een
impact hebben op de waardeoriëntaties van burgers. Toch mag men er
niet zomaar van uitgaan dat er een positief verband bestaat tussen
sociaal-culturele en structurele integratie. Zo kenmerken Aziatische
allochtonen in de Verenigde Staten zich door een combinatie van
sociaaleconomisch succes én een sterke gerichtheid op de eigen groep.13
Bij het bestuderen van het integratiegebeuren verdient de relatie tussen
de twee dimensies en tussen de subdimensies dan ook bijzondere
aandacht.
1.3.
Het concept sociale cohesie
1.3.1 Uiteenlopende invullingen
In debatten en studies over het samenleven van etnisch-culturele
minderheden en autochtonen duikt regelmatig het begrip ‘sociale cohesie’
op. Maar wat moeten we daar concreet onder verstaan? Net als ‘integratie’
is ook ‘sociale cohesie’ een essentially contested concept. Het is een
begrip dat reeds op velerlei wijzen werd gedefinieerd.
Durkheim was een van de eersten die het concept sociale cohesie
gebruikten. In zijn klassieke werk De la division du travail social beschrijft
Durkheim twee typen van sociale cohesie.14 In moderne samenlevingen
ontstaat sociale cohesie door een veralgemeende arbeidsdeling. Doordat
noodzakelijke arbeid wordt opgesplitst in diverse deeltaken ontstaat er
tussen de leden een feitelijke afhankelijkheid. Het is deze feitelijke
afhankelijkheid die leidt tot sociale cohesie of organische solidariteit. In
premoderne samenlevingen, waar de arbeidsindeling eerder gering is, is
sociale cohesie eerder het gevolg van een sterk collectief bewustzijn. Dit
collectief bewustzijn, dat begrepen moet worden als het delen van
dezelfde waarden, overtuigingen en gevoelens, overlapt volgens Durkheim
bijna volledig het individuele bewustzijn, waardoor er nauwelijks ruimte is
voor persoonlijke overtuigingen of individuele opinies. Het is de
13 Portes, A. & Zhou, M. (1994). Should immigrants assimilate? Public Interest, 18, pp.116-125. 14 Durkheim, E. (1893). De la division du travail social. Paris: Presses Universitaires de France.
8
overeenstemming in het denken die voor sociale cohesie zorgt. Durkheim
spreekt in dit geval over mechanische solidariteit.
In de loop der jaren kreeg het begrip sociale cohesie echter tal van andere
invullingen. Volgens Woolley kan sociale cohesie op drie manieren
begrepen worden: als de afwezigheid van sociale uitsluiting, als de
frequentie van sociale interactie en als gedeelde waarden en interpretaties
die gebaseerd zijn op een groepsidentiteit.15
Jenson onderscheidt in haar synthese van het concept sociale cohesie vijf
dimensies: belonging, inclusion, participation, recognition en legitimacy.16
Belonging heeft betrekking op gedeelde waarden, een gemeenschappelijke
identiteit en gevoelens van betrokkenheid. Inclusion houdt gelijke
toegangskansen in, bijvoorbeeld op de arbeidsmarkt. Participation is
betrokkenheid bij het maatschappelijke leven en recognition veronderstelt
een respectvolle en verdraagzame houding t.a.v. de verschillen in een
pluralistische samenleving. Legitimacy, ten slotte, verwijst naar
instellingen die als bemiddelaar optreden in de conflicten die zich
voordoen in een pluralistische maatschappij.
Voor Berger-Schmitt & Noll bestaat sociale cohesie uit twee aspecten:
enerzijds de vermindering van ongelijkheden en sociale uitsluiting, en
anderzijds de versterking van sociale relaties en interacties.17 Een andere
benadering van sociale cohesie vinden we bij Forrest & Kearns.18 Net als
Jenson beschrijven zij vijf dimensies: gemeenschappelijke waarden en
doelen, sociale orde, solidariteit, sociale netwerken en identiteits-
gevoelens.
De Hart voegt aan dit overzicht van aspecten en dimensies nog het
element vertrouwen toe. Hij stelt dat cohesieve sociale systemen
gekenmerkt worden door “groepsidentificatie en samenhorigheids-
gevoelens, frequente en intensieve contacten tussen de leden, veel
15 Woolley, F. (1998). Social cohesion and voluntary activity: making connections. Paper presented at CSLS conference on ‘The state of living standards and the quality of life in Canada’: perspectives and prospective, Ottawa, October 30 and 31, 1998. 16 Jenson, J. (1998). Mapping social cohesion: The state of Canadian research. Canadian Policy Research Networks Study No. F-03. Ottawa: Canadian Policy Research Network. 17 Berger-Schmitt, R. & Noll, H-H. (2000). Conceptual framework and structure of a European system of social indicators. EuReporting Working Paper No. 9. Mannheim: Centre for Survey Research and Methodology (ZUMA). 18 Forrest, R. & Kearns, A. (2001). Social Cohesion, Social Capital and the Neighbourhood. Urban Studies, 38 (12), pp. 2125-2143.
9
onderling vertrouwen, gedeelde normen en waarden, en participatie in het
groepsleven”.19
Gowricharn heeft een aantal gangbare benaderingen van sociale cohesie
gegroepeerd in vier categorieën: de functionele benadering, de
institutionele benadering, de particularistische benadering en de
participatiebenadering.20 De functionele benadering van sociale cohesie
verwijst naar de maatschappelijke arbeidsdeling die volgens klassieke
sociologen als Durkheim en Simmel dwingt tot ruilrelaties (cfr. supra).
Volgens de institutionele benadering zijn het instituties die bijdragen tot
sociale cohesie. Als voorbeelden verwijst Gowricharn naar de markt die in
de neoklassieke versie evenwichtig en rechtvaardig is, het sociale-
zekerheidsstelsel dat bedoeld is om de sociale ongelijkheid in te dijken en
een minimumbestaan te garanderen, en de verzuiling die gedurende lange
tijd de sociale en politieke stabiliteit heeft weten te handhaven.
De particularistische benadering legt de nadruk op uiteenlopende, al dan
niet georganiseerde, maar specifieke eigenschappen van groepen die de
sociale cohesie bevorderen. Gowricharn haalt vier eigenschappen aan die
een invloed hebben op het creëren van sociale cohesie in een
multiculturele samenleving: tolerantie, het uiterlijk (het feit dat sommige
allochtonen tot de ‘visible minorities’ behoren), de persoonlijke banden
buiten het gezin en vertrouwen (als eigenschap van individuen, relaties en
systemen). De participatiebenadering, ten slotte, benadert de cohesie-
problematiek als een vraagstuk van toegankelijkheid, van toepassing op
allochtonen, bijstandsgerechtigden en andere categorieën personen met
een minder dan gemiddelde participatie.
Voor Van den Eede, Wets, Levrau & Timmerman heeft sociale cohesie te
maken met de ervaring iets gemeenschappelijk te delen over groepen
heen.21 Het ‘gemeenschappelijke’ zorgt ervoor dat leden van verschillende
groepen zich met elkaar verbonden voelen, maar het laat ook voldoende
ruimte voor diversiteit en autonomie. Sociale cohesie houdt in hun ogen
geenszins het streven naar homogeniteit in. Omdat het
gemeenschappelijke bindmiddel andere bindingen niet in de weg mag
staan, stellen Van den Eede e.a. een “voldoende of evenwichtige sociale
19 De Hart, J. (2002). Theoretische uitgangspunten, conceptualisering en doelstellingen. In: S. Knol, C. Maas-de Waal, T. Roes & J. de Hart (reds.), Zekere banden. Sociale cohesie, leefbaarheid en veiligheid (pp. 3-32). Den Haag: SCP. 20 Gowricharn, R. (2002). Het omstreden paradijs. Over multiculturaliteit en sociale cohesie. Utrecht: FORUM. 21 Van den Eede, S., Wets, J., Levrau, F. & Timmerman, C. (2009). Integratie in een veranderende maatschappij. Exploratieve literatuurstudie over het concept integratie. Antwerpen: Steunpunt Gelijkekansenbeleid.
cohesie” als streefdoel voorop. Dit sluit aan bij de visie van Gowricharn
over sociale cohesie in een multiculturele context. Hij heeft het over
“realistisch genoegen nemen met een onvolkomen sociale cohesie”.22
1.3.2 Sociale cohesie en integratie
Wanneer we de besproken definities van sociale cohesie en integratie
vergelijken, stellen we vast dat veel omschrijvingen elkaar overlappen,
soms zelfs in die mate dat het wel synoniemen lijken. Dat sommige
onderzoekers over sociale cohesie spreken en andere onderzoekers over
integratie, maar eigenlijk min of meer hetzelfde bedoelen, leidt tot
verwarring en komt de cumulatieve kennisvergaring niet ten goede. Wij
pleiten dan ook voor conceptuele duidelijkheid. Die duidelijkheid kan
bekomen worden door het begrip sociale cohesie een specifieke invulling
te geven en in te passen in het hierboven ontwikkelde conceptueel kader.
Figuur 2: Sociale cohesie en integratie
Het lijkt ons nuttig voor het onderzoek over het samenleven van
autochtonen en allochtonen om de subdimensies van structurele en
sociaal-culturele integratie als factoren te beschouwen die sociale cohesie
kunnen bevorderen of afremmen. Die dimensies zelf als aspecten van
22 Gowricharn, R. (2002). Het omstreden paradijs. Over multiculturaliteit en sociale cohesie. Utrecht: FORUM.
10
11
1.4.
sociale cohesie beschouwen, zoals in de literatuur vaak gedaan wordt, is
verwarrend, omdat de begrippen sociale cohesie en integratie dan in
elkaar verstrengeld geraken. Steunend op elementen uit hierboven
besproken definities en op elementen uit eigen onderzoek23, lijkt het ons
zinvol om de sociale cohesie in multiculturele samenlevingen af te meten
aan het beeld dat autochtonen en allochtonen van elkaar ontwikkeld
hebben, de mate waarin discriminerend gedrag voorkomt, de mate waarin
autochtonen en allochtonen vertrouwen hebben in elkaar en in
maatschappelijke actoren (onder meer de overheid), de mate waarin de
verschillende etnisch-culturele groepen zich veilig voelen (in mekaars
buurt) en de mate waarin ze zich solidair opstellen t.a.v. elkaar.
Net zoals het weinig zinvol is om de invulling van de begrippen integratie
en sociale cohesie te laten overlappen, is het onverstandig om sociale
cohesie louter als het resultaat van integratie te beschouwen. Tussen
sommige subdimensies van integratie en bepaalde aspecten van sociale
cohesie bestaat er wellicht een wederzijdse beïnvloeding. Zo is het
bijvoorbeeld best mogelijk dat allochtonen met een sterke moslimidentiteit
meer gediscrimineerd worden dan allochtonen die zich niet (meer) als
moslim identificeren, maar ook dat frequente discriminatie-ervaringen
ertoe bijdragen dat allochtonen hun moslimidentiteit gaan herontdekken
en intenser gaan beleven. Wanneer men sociale cohesie als het resultaat
van integratie beschouwt, is het gevaar groot dat de invloed van
discriminatie op de identiteitsbeleving buiten het blikveld van de
onderzoeker blijft. Wij voorzien in ons conceptueel kader dan ook de
mogelijkheid dat de subdimensies van integratie en de aspecten van
sociale cohesie elkaar op een dynamische manier wederzijds beïnvloeden.
Onderzoekstraditie
In België ging de aandacht van sociologen de voorbije jaren vooral uit
naar de structurele integratie van allochtonen. Een overzichtsstudie van
Jacobs e.a. toont aan dat zowel het Vlaamse als het Waalse
wetenschappelijk onderzoek over migratie en integratie in de periode
1989-2002 in belangrijke mate focuste op de domeinen onderwijs en
arbeidsmarkt.24 De sociaal-culturele integratie van allochtonen werd nog
23 Van Craen, M. & Ackaert, J. (2006). De Veiligheidsscan. Instrument voor een lokaal veiligheids- en leefbaarheidsbeleid. Antwerpen: Maklu. 24 Jacobs, D., Adam, I., Florence, E. & Van der Straeten, T. (2003). Het Belgisch wetenschappelijk onderzoek naar het onderzoeksdomein van de immigratie en integratie. Een algemeen overzicht (1989-2002). Onderzoeksnota ULG, ULB en KULeuven.
12
niet zo dikwijls onder de loep genomen, zeker niet met een brede focus en
op een kwantitatieve manier.
Vaak wordt er in het denken over integratie en inburgering impliciet of
expliciet van uitgegaan dat de sociaal-culturele afstand tussen de
autochtone gemeenschap en de allochtone gemeenschappen uiteindelijk
wel kleiner zal worden. Men verwacht immers dat de tweede en derde
generatie allochtonen in toenemende mate deel zullen uitmaken van de
‘Vlaamse gemeenschap’, dat de verschillen in waarden en opvattingen
grotendeels zullen verdwijnen en dat de sociale contacten met
autochtonen zullen toenemen. Het is slechts een kwestie van tijd, zo luidt
het. De voorbije decennia lag de klemtoon van het integratiebeleid in
België/Vlaanderen dan ook op werk, opleiding en het verbeteren van de
maatschappelijke positie van allochtonen.25
Dit impliciet of expliciet uitgangspunt sluit aan bij wat in de
wetenschappelijke literatuur bekend staat als de klassieke assimilatie-
theorie.26 In deze theorie, die gebaseerd is op de studie van integratie-
processen die zich begin vorige eeuw voordeden in de Verenigde Staten,
wordt integratie als een lineair proces beschouwd. Integratie zou
voortschrijden met de opeenvolging van generaties. Na het doorlopen van
een aantal fasen zouden de verschillen met de autochtone bevolking
vervagen en uiteindelijk zelfs helemaal verdwijnen. Assimilatie wordt in dit
theoretisch kader als het eindresultaat van integratie beschouwd en een
verbetering van de sociaaleconomische positie zou hand in hand gaan met
het verkleinen van de sociaal-culturele afstand.
De klassieke assimilatietheorie van Gordon heeft veel kritiek gekregen,
omdat integratie wordt voorgesteld als een eenzijdige aanpassing van
immigranten aan het gastland zonder rekening te houden met de
processen binnen de ontvangende samenleving. Maar een onaangepast
overheidsbeleid of discriminatie door de meerderheidsgroep kunnen een
succesvolle integratie belemmeren.27 Bovendien is het mogelijk dat er in
een transculturatieproces een wisselwerking of ‘dialoog’ ontstaat tussen
de cultuur van minderheden en de dominante cultuur, waarbij de etnisch-
25 Agentschap voor binnenlands bestuur (z.d.). Een korte historische schets van het integratiebeleid. [03.12.2008: Agentschap voor binnenlands bestuur: http://www.binnenland.vlaanderen.be/minderheden/ integratiebeleid.htm]. 26 Gordon, M. (1964). Assimilation in American Life. The role of race, religion and national origins. New York: Oxford University Press. 27 Brown, S.K. & Bean, F.D. (2006). New immigrants, new models of assimilation. Irvine: University of California - Center for Research on Immigration, Population and Public Policy.
13
culturele minderheden elementen overnemen uit de cultuur van de
meerderheidsgroep, maar er ook invloed op uitoefenen.28
De nieuwe assimilatietheorie, die voortbouwt op de klassieke theorie van
Gordon, benadrukt dat integratie niet los kan worden gezien van de
veranderingen binnen en de aanvaarding door de (autochtone)
meerderheidsgroep in de samenleving.29 Ook Penninx ziet integratie als
een proces waarin men een geaccepteerd onderdeel van de samenleving
wordt.30
Phalet en Swyngedouw situeren zich met hun interactieve benadering van
het integratiegebeuren op dezelfde lijn.31 Volgens deze auteurs bestaat er
een wisselwerking tussen de receptiekant (de meerderheidsgroep) en de
adaptatiekant (de minderheidsgroepen). Enerzijds kan de dominante
groep tegenover etnisch-culturele minderheden meer of minder culturele
openheid aan de dag leggen en meer of minder kansen bieden. Anderzijds
kunnen etnisch-culturele minderheden meer of minder openstaan voor
contacten met de meerderheidsgroep en instituties, en kunnen ze meer of
minder investeren in sociale kansen in de samenleving.
Naast het ontbreken van een interactief aspect, kunnen er nog
kanttekeningen worden geplaatst bij de klassieke assimilatietheorie. In de
Verenigde Staten bleek in het begin van de jaren zestig al dat het
integratieproces niet per definitie een lineair gebeuren is. “The point about
the melting pot”, zo stelden Glazer en Moynihan in hun invloedrijke boek
Beyond the Melting Pot, “is that it did not happen”.32 Heel wat allochtone
groepen herontdekten of bleven vasthouden aan hun eigen cultuur.
Bovendien is er niet noodzakelijk een positief verband tussen sociaal-
culturele en structurele integratie. Zo kenmerken Aziatische allochtonen in
de Verenigde Staten zich door een combinatie van sociaaleconomisch
28 Het concept ‘transculturatie’ werd reeds in de jaren veertig bedacht door de Cubaanse antropoloog Ortiz. De term werd terug opgepikt door onder meer: Bhabha, H. K. (1994). The Location of Culture. London & New York: Routledge. Canclini, N. G. (1995). Hybrid cultures. Strategies for entering and leaving modernity. Minneapolis & London: Minnesota University Press. 29 Alba, R. & Nee, V. (2003). Remaking the American Mainstream: Assimilation and the New Immigration. Cambridge: Harvard University Press. 30 Penninx, R. (2005). Integration of migrants: economic, social, cultural and political dimensions. In M. Macura, A. MacDonald & W. Haug, The new demographic regime: population challenges and policy responses (pp. 137-151). New York/ Genève: United Nations. 31 Phalet, K. & Swyngedouw, M. (1999). Integratie ter discussie. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 19-40). Brussel: VUBPress. 32 Glazer, N. & Moynihan, D.P. (1963). Beyond the melting pot. Cambridge: MIT Press.
14
1.5.
succes én een sterke gerichtheid op de eigen groep. Portes en Zhou
spreken in dit verband over gesegmenteerde assimilatie.33
Ook onderzoek in Vlaanderen bevat aanwijzingen dat er geen sprake is
van een lineair integratieproces. Op basis van enquêtes bij autochtone
Vlamingen komen Meuleman en Billiet tot volgende conclusie: “De
gevonden evolutie ontkracht de hypothese dat de perceptie van etnische
dreiging automatisch wegebt naarmate autochtonen en allochtonen langer
in dezelfde maatschappij leven. Vanaf het einde van de jaren negentig
observeren we immers een beduidende stijging van de perceptie van
etnische dreiging.”34 We merken op dat het begrip ‘etnische dreiging’ in
het onderzoek van Meuleman en Billiet niet verwijst naar aspecten zoals
criminaliteit of terrorisme, maar wel naar economische én culturele
dreiging.
In een recente studie verfijnden Billiet en Swyngedouw de analyse.35 De
gevoelens van economische dreiging lijken sinds 1991 een dalende trend
te vertonen, maar dat is helemaal niet het geval voor de gevoelens van
culturele dreiging. Die namen tussen 1991 en 1999 af, om nadien weer
toe te nemen. De onderzoekers stelden vast dat autochtone Vlamingen
vooral een probleem hebben met de islam. In 2007 bleek hun houding
tegenover de islam negatiever te zijn dan hun houding tegenover etnisch-
culturele minderheden in het algemeen.
De aanwijzingen dat sociaal-culturele integratie geen lineair proces is en
de indicaties dat er zich veranderingen kunnen voordoen in zowel de
meerderheidsgroep als de minderheidsgroepen, maken het voor
beleidsmakers en onderzoekers uitermate interessant om ook de
ontwikkelingen op sociaal-cultureel vlak te meten en op te volgen.
Focus van de Survey Integratie
Om het samenleven van autochtonen en allochtonen in kaart te brengen,
ontwikkelde het Steunpunt Gelijkekansenbeleid de Survey Integratie en
de Integratiemonitor. De focus van de Survey Integratie is complementair
33 Portes, A. & Zhou, M. (1994). Should immigrants assimilate? Public Interest, 18, pp. 116-125. 34 Meuleman, B. & Billiet, J. (2005). Etnocentrisme in Vlaanderen: opmars of afname? De evolutie van de perceptie van etnische dreiging tussen 1991 en 2004 en de relatie met institutioneel vertrouwen. In APS (red.) Vlaanderen gepeild! (pp. 37-60). Brussel: APS. 35 Billiet, J. & Swyngedouw, M. (2009). Etnische minderheden en de Vlaamse kiezers. Een analyse op basis van de postelectorale verkiezingsonderzoeken 1991-1995-1999-2003-2007. Leuven: CeSO.
15
aan die van de Integratiemonitor. Met de monitor beoogt men om aan de
hand van diverse bestaande (overheids)databanken op systematische
wijze gegevens te verzamelen over de structurele aspecten van het
integratieproces (arbeidsmarktparticipatie, deelname aan het onderwijs,
spreiding van het inkomen, …). Een grote tekortkoming van de bestaande
databanken is echter het gebrek aan informatie over bepaalde
onderwerpen, onder meer over verscheidene subdimensies van sociaal-
culturele integratie en heel wat aspecten van sociale cohesie. Daarnaast
geeft de Integratiemonitor vooral een beeld van een bepaalde toestand en
de veranderingen daarin, zonder een verklaring te geven voor het
‘waarom’ van de vaststellingen. Met data uit de Survey Integratie
proberen we een aantal inhoudelijke leemtes op te vullen en een antwoord
te formuleren op belangrijke waarom-vragen.
De Survey Integratie van 2008 bouwt voort op een survey-onderzoek bij
Turkse allochtonen, Marokkaanse allochtonen en autochtonen uit minder
bemiddelde buurten in de voormalige mijngemeenten Houthalen-
Helchteren en Genk.36 De bevindingen van deze studie toonden aan dat
integratie geen zwart-wit verhaal is, maar een palet met vele
schakeringen. Een belangrijke conclusie van het onderzoek was dat het
streven van allochtonen om dicht bij de leefwereld van de
meerderheidsgroep te komen, niet altijd beloond wordt door de
autochtone bevolking. Ondanks de vaststelling dat Marokkaanse
allochtonen vaker Nederlands spreken, meer aan het autochtone
verenigingsleven participeren, een positiever beeld hebben van
autochtonen en zich meer Belg voelen dan Turkse allochtonen, hebben
autochtonen een negatiever beeld ontwikkeld van Marokkaanse
allochtonen dan van Turkse allochtonen en ervaren Marokkaanse
allochtonen meer discriminatie dan Turkse allochtonen.
De Survey Integratie is in België vrij uniek in zijn soort omdat voor het
eerst in een relatief uitgestrekt geografisch gebied (Vlaanderen) de
sociaal-culturele afstand tussen enerzijds autochtonen en anderzijds
Turkse en Marokkaanse allochtonen in kaart wordt gebracht, met inbegrip
van alle leeftijdsgroepen (ouder dan 18 jaar) en generaties. In
vergelijking met bijvoorbeeld Nederland hebben we geen rijke traditie in
het meten van de sociaal-culturele afstand tussen de meerderheidsgroep
en etnisch-culturele minderheden.37 Voor enkele grootschalige
36 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 37 In Nederland is tussen 1988 en 2002 in opdracht van de overheid inzicht
16
1.6.
minderhedensurveys moeten we terug naar de jaren negentig, de periode
vóór de versoepeling van de Belgische wetgeving rond naturalisatie (cfr.
de ‘snel-Belg-wet’ van 2000). De versoepeling zorgde ervoor dat grote
aantallen Turken en Marokkanen de Belgische nationaliteit verwierven,
waardoor het criterium ‘nationaliteit’ sindsdien niet langer volstaat om
degelijk en verantwoord onderzoek te verrichten over deze allochtone
groepen.
Bekende minderhedensurveys uit de jaren negentig zijn: de FFVP-survey
(Family Formation and Value Patterns, uitgevoerd in 1991 en 1993 bij
Turkse en Marokkaanse vrouwen tussen 17 en 49 jaar in Vlaanderen en
Brussel)38, de MHSM-survey (Migration History and Social Mobility,
uitgevoerd in 1994 en 1996 bij Turkse en Marokkaanse mannen ouder dan
18 jaar in Vlaanderen, Brussel en Wallonië)39 en de survey Minderheden in
Brussel (uitgevoerd in 1995 bij Turken, Marokkanen en autochtone,
laagopgeleide Belgen van 18 tot 75 jaar in het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest).40 Het was de Brusselse survey die voor het eerst ook een
vergelijkbare groep autochtonen bevroeg. In het kader van het Europese
TIES-project (The Integration of the European Second Generation) vond
recent in Brussel en Antwerpen een bevraging plaats bij Turkse
allochtonen, Marokkaanse allochtonen en autochtonen, maar die bleef
beperkt tot allochtonen van de tweede generatie tussen 17 en 36 jaar.41
Onderzoekspopulatie
Het doel van de studie was om een face-to-face bevraging uit te voeren
bij Turkse allochtonen, Marokkaanse allochtonen en een groep
verkregen in de integratie van de vier grootste minderheidsgroepen (Turken, Marokkanen, Antillianen en Surinamers) en hun positie ten aanzien van een autochtone vergelijkingsgroep via het zogenaamde SPVA-onderzoek (Survey Sociale Positie en Voorzieningengebruik Allochtonen). Dit onderzoek is vijfmaal gehouden in dertien gemeenten. In 2003 is een SPVA-onderzoek gehouden onder allochtonen uit vluchtelingenlanden (Iran, Irak, Somalië, Afghanistan en ex-Joegoslavië). In 2006 verving de landelijke Survey Integratie Minderheden (SIM) de SPVA-onderzoeken. 38 Lesthaeghe, R. (red.) (1997). Diversiteit in sociale verandering: Turkse en Marokkaanse vrouwen in België. Brussel: VUBPress. 39 Lesthaeghe, R. (red.) (2000). Communities and Generations. Turkish and Moroccan populations in Belgium. Brussel: VUBPress. 40 Swyngedouw, M., Phalet, K. & Deschouwer, K. (reds.) (1999). Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen. Brussel: VUBPress. 41 Personen geboren in België met minstens een van de ouders geboren in Turkije of Marokko (Vandezande, V., Fleischmann, F., Baysu, G., Swyngedouw, M. & Phalet, K. (2008). De Turkse en Marokkaanse tweede generatie op de arbeidsmarkt in Antwerpen en Brussel. Resultaten van het TIES-onderzoek. Leuven: Centrum voor Sociologisch Onderzoek).
17
autochtonen van wie de sociaaleconomische achtergrond tot op zekere
hoogte vergelijkbaar is met die van de allochtone respondenten.
We kozen voor allochtonen van Marokkaanse of Turkse afkomst omdat
deze gemeenschappen in België de twee grootste allochtone groepen
vormen van buiten de Europese Unie. Gebaseerd op de nationaliteit bij
geboorte, woonden er op 1 januari 2006 in België 249.623 mensen met
een Marokkaanse achtergrond en 141.570 mensen met een Turkse
achtergrond.42 Bovendien behoren de Marokkanen en de Turken, naast de
Nederlanders en de Polen, in Vlaanderen tot de belangrijkste
nieuwkomersgroepen.43
De Marokkaanse en Turkse gemeenschap zijn bovendien interessant voor
onderzoek omwille van hun gemeenschappelijke geschiedenis van
arbeidsmigratie in de jaren zestig en zeventig, gevolgd door
familiehereniging.44 Na de mijnramp in Marcinelle op 8 augustus 1956,
waarbij 136 Italianen om het leven kwamen, werd de rekrutering van
Italiaanse migranten onder druk van de emigratiedienst stopgezet. Om
een dringend gebrek aan ongeschoolde arbeiders in verschillende sectoren
op te vangen, ging de Belgische overheid vanaf toen actief op zoek naar
potentiële werkkrachten op het Marokkaanse en Turkse platteland. Na de
immigratiestop in 1974 regulariseerde de overheid het verblijf van deze
gastarbeiders en stemde ze er, uit humanitaire overwegingen, mee in dat
ook familieleden het recht hadden om over te komen. Deze familie-
hereniging evolueerde bij de volgende generaties naar familievorming,
wanneer ook de huwelijkspartners uit het land van herkomst begonnen te
komen. Het socio-economisch profiel van deze Marokkaanse en Turkse
nieuwkomers verschilt nauwelijks van dat van de reeds aanwezige
migranten.45 Zowel familiehereniging als huwelijksmigratie impliceren dat
het integratieproces voortdurend herstart.
Omwille van de geografische spreiding van de steden in Vlaanderen en de
sterke concentratie van allochtonen van Marokkaanse en Turkse afkomst
kozen we voor Antwerpen, Genk en Gent als onderzoekslocaties. Op 1
januari 2008 telde men in Antwerpen 35.803 mensen van Marokkaanse
42 Perrin, N. (2007). Migrations internationales et populations issues de l’immigration en Belgique: un aperçu statistique. Louvain-la-Neuve : GéDAP-UCL. 43 Migratiesaldo Vlaams Gewest 2006, zie: Willems, P. (2008). Migratiebewegingen in het Vlaamse Gewest in de periode 1997-2006. SVR - Rapport (2008/2). Studiedienst van de Vlaamse Regering: Brussel. 44 Reniers, G. (1999). On the history and selectivity of Turkish and Moroccan migration to Belgium. International Migration, 37, pp. 679-713. 45 Geets, J., Pauwels, F., Wets, J. & Timmerman, C. (2006). Nieuwe migranten en de arbeidsmarkt. HIVA/OASeS: Leuven/Antwerpen.
18
1.7.
afkomst en 11.689 mensen van Turkse afkomst (totaal aantal inwoners
stad Antwerpen: 471.100). In Gent en Genk zijn de Turkse allochtonen de
grootste groep: 13.718 Turkse allochtonen tegenover 3.637 Marokkaanse
allochtonen in Gent (totaal aantal inwoners Gent: 237.250) en 10.632
Turkse allochtonen tegenover 3.025 Marokkaanse allochtonen in Genk
(totaal aantal inwoners Genk: 64.287).46
Steekproef
De opzet van het onderzoek was om in Antwerpen, Genk en Gent door
middel van een toevalssteekproef in totaal 1260 personen te selecteren.
We kozen er doelbewust voor om per stad van iedere etnisch-culturele
groep evenveel mensen te gaan bevragen. Op die manier zouden we per
subcategorie over voldoende respondenten beschikken om de resultaten
van de verschillende etnisch-culturele groepen met elkaar te kunnen
vergelijken en het effect van de variabele ‘stad’ te kunnen nagaan. De
eigenlijke steekproef – een disproportionele gestratificeerde toevals-
steekproef – bestond uit negen deelsteekproeven: per stad en voor iedere
etnisch-culturele groep is een aparte steekproef getrokken binnen de
leeftijdscategorie 18 tot 70 jaar.47 De verschillende deelsteekproeven
werden aangeleverd door de bevolkingsdiensten van Antwerpen, Genk en
Gent en bevatten telkens 140 personen, representatief naar leeftijd en
geslacht. Naast een effectieve steekproef zijn er voor iedere etnisch-
culturele groep en stad ook reservesteekproeven getrokken.
Om de praktische organisatie van het veldwerk te vergemakkelijken,
kozen we ervoor het geografische gebied waaruit de steekproeven werden
getrokken in te perken. Voor Antwerpen konden enkel inwoners van de
districten Antwerpen, Berchem, Borgerhout en Hoboken in de steekproef
worden opgenomen en voor de stad Gent werden inwoners van de
dienstencentra Gent-centrum, Nieuw-Gent, Sint-Amandsberg, Ledeberg
en Muide-Meulestede behouden. In de stad Genk selecteerden we
respondenten uit de wijken Boxbergheide, Bret, Genk-Centrum, Genk-
46 Aantallen op basis van tellingen van de Studiedienst Stadsobservatie van de stad Antwerpen, de Dienst Informatieverwerking van de stad Gent en de Dienst Bevolking van de stad Genk. 47 De criteria die de bevolkingsdiensten hanteerden om de etnisch-culturele achtergrond te bepalen, zijn de ‘huidige nationaliteit’ en de ‘nationaliteit bij geboorte’. In Genk filterde de bevolkingsdienst bijkomend op de ‘(vroegere) nationaliteit van de ouders’, het ‘geboorteland’ en werd voor de overige Turks of Marokkaans klinkende namen (ter controle) een manuele koppeling gemaakt met gegevens uit het Rijksregister. Deze bijkomende filtering was niet mogelijk in Antwerpen en Gent.
19
Centrum-Noord, Hoevenzavel, Kolderbos, Nieuw-Driehoeven, Nieuw-
Sledderlo, Nieuw-Termien, Nieuw-Texas, Nieuwe Kempen, Oud-Sledderlo,
Oud-Termien, Oud-Waterschei, Oud-Winterslag, Vlakveld, Waterschei-
Noord, Waterschei-Zuid, Winterslag 1, Winterslag 2 & 4, Zwartberg-Noord
en Zwartberg-Zuid.48
Met dit onderzoek willen we niet alleen opvattingen, houdingen en
gedragingen van Turkse en Marokkaanse allochtonen in kaart brengen.
We willen deze minderheidsgroepen ook vergelijken met een groep
autochtonen waarvan de sociaaleconomische achtergrond tot op zekere
hoogte vergelijkbaar is met die van de allochtone respondenten. De
achterliggende reden is dat wanneer een representatieve autochtone
steekproef wordt getrokken, een vergelijking tussen autochtonen en
allochtonen al vlug zou verglijden in een vergelijking tussen een groep
met een relatief gunstige sociaaleconomische positie en groepen met een
relatief zwakke sociaaleconomische positie. Bovendien zou het
referentiekader qua leefomgeving aanzienlijk verschillen. Een selectie
maken op basis van de sociaaleconomische achtergrond is echter geen
eenvoudige opdracht. De bevolkingsregisters bevatten geen gegevens
over de sociaaleconomische status van personen, zoals het
opleidingsniveau, het beroep of het inkomen. Daarom probeerden we de
autochtonen met een relatief zwakkere sociaaleconomische status op een
andere manier te selecteren, namelijk door de steekproef voor de
autochtonen enkel te trekken in wijken (statistische sectoren) waar het
percentage langdurig werklozen hoger ligt dan het stedelijke gemiddelde
én waar het gemiddeld belastbaar inkomen kleiner is dan het stedelijke
gemiddelde. Strikt genomen zorgt deze werkwijze er niet voor dat enkel
autochtonen met een relatief zwakkere sociaaleconomische positie
geselecteerd worden, wel vergroot de kans dat ze in de steekproef terecht
komen. Alleszins mogen we er van uitgaan dat autochtone inwoners uit de
geselecteerde wijken – los van hun sociaaleconomische positie – over een
vergelijkbaar referentiekader beschikken wat betreft hun leefomgeving als
de allochtone inwoners. De geselecteerde wijken zijn immers veelal
gekleurde buurten.
48 Analoog aan de piloot-studie in Genk (zie: Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele).
20
1.8.
Vragenlijst
De vragenlijst is grotendeels gebaseerd op de vragenlijst die we
gebruikten voor ons onderzoek in Houthalen-Helchteren en Genk in
2006.49 Bepaalde, voor dit onderzoek minder relevante, vragen werden
geschrapt en nieuwe vragen werden toegevoegd na overleg met
beleidsmensen, het allochtone middenveld en academici. Ook lieten we
ons bij het opstellen van de vragenlijst inspireren door de
wetenschappelijke literatuur en andere surveys. We vonden heel wat
interessante aanknopingspunten in de vragenlijst van het onderzoek
Onbekend of onbemind50 de vragenlijst van de Veiligheidsscan51 de survey
over Sociaal-Culturele verschuivingen in Vlaanderen52 de vragenlijst van
een onderzoek bij Marokkaanse jongeren53 de vragenlijsten van de survey
Sociale Positie en Voorzieningengebruik Allochtonen (SPVA) in
Nederland54, de vragenlijst van het minderhedenonderzoek in Brussel55, de
vragenlijst van de Rotterdam Jongeren Survey56, de vragenlijst van een
onderzoek bij Amsterdamse moslims57 en de vragenlijsten van de ISPO-
verkiezingsonderzoeken58. Naast een Nederlandstalige versie van de
49 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 50 Billiet, J., Carton, A. & Huys, R. (1990). Onbekend of onbemind ? Een sociologisch onderzoek naar de houding van de Belgen tegenover migranten. Leuven: Sociologisch Instituut. 51 Van Craen, M. & Ackaert, J. (2006). De Veiligheidsscan. Instrument voor een lokaal veiligheids- en leefbaarheidsbeleid. Antwerpen: Maklu. 52 Bral, L. (2008). Culturele verschuivingen. Een survey-intstrument voor de Vlaamse overheid [15.12.2008, Studiedienst van de Vlaamse Regering: http://aps.vlaanderen.be/statistiek/publicaties/pdf/survey/gepeild98/culturele.pdf]. 53 Vanbeselaere, N., Lagrou, L., Van de Sande, C., Snauwaert, B. & Soenens, B. (2003). Sociale identiteit en belang gehecht aan nationaliteit: een onderzoek bij Marokkaanse jongeren in België. In M.-C. Foblets & E. Cornelis (reds.), Migratie, zijn wij uw kinderen? Identiteitsbeleving bij allochtone jongeren (pp. 99-113). Leuven: Acco. 54 Zie o.a.: Dagevos, J. & Schellingerhout, R. (2003). Sociaal-culturele integratie: contacten, cultuur en oriëntatie op de eigen groep. In J. Dagevos, M. Gijsberts & C. van Praag (reds.). Rapportage minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie (pp. 317-362). Den Haag: SCP. 55 Swyngedouw, M., Phalet, K. & Deschouwer, K. (reds.) (1999). Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen. Brussel: VUBPress. 56 Phalet, K., van Lotringen, C. & Entzinger, H. (2000). Islam in de multiculturele samenleving. Opvattingen van jongeren in Rotterdam. Utrecht: Universiteit Utrecht/European Research Centre on Migration and Ethnic Relations. 57 Slootman, M. & Tillie, J. (2006). Processen van radicalisering. Waarom sommige Amsterdamse moslims radicaal worden. Amsterdam: Instituut voor Migratie- en Etnische Studies. 58 Meersseman, E., Billiet, J., Depickere, A. & Swyngedouw, M. (1999). General Election Study (Flanders, Belgium). Codebook: Questions and Frequency Tables.
21
1.9.
vragenlijst voorzagen we een Turkse vertaling voor de Turkse allochtonen
en een Franse vertaling voor de Marokkaanse allochtonen.
Veldwerk
Om Turkse en Marokkaanse allochtonen te interviewen, hebben we
interviewers van Turkse en Marokkaanse afkomst ingezet. Deze
interviewers kunnen makkelijk overschakelen naar het Turks, het
Marokkaans-Arabisch of het Berber, wanneer de respondent het
Nederlands onvoldoende machtig is. Een bijkomend voordeel is dat Turkse
en Marokkaanse interviewers makkelijker toegang hebben tot allochtone
respondenten. Voor de bevraging van de vergelijkingsgroep zetten we
autochtone interviewers in. In de mate van het mogelijke lieten we
vrouwelijke respondenten door vrouwelijke interviewers en mannelijke
respondenten door mannelijke interviewers ondervragen en maakten we
een ‘match’ naar leeftijd. Voor het rekruteren van geschikte autochtone en
allochtone interviewers konden we rekenen op de medewerking van de
Dienst Sociale Cohesie van de stad Antwerpen en de Integratiedienst van
de stad Genk, die elk binnen hun eigen netwerk autochtone en allochtone
kandidaat-interviewers contacteerden. In Gent gingen we zelf actief op
zoek naar geschikte kandidaat-interviewers.
Eind februari, begin maart 2008 hielden we in Antwerpen, Genk en Gent
telkens twee briefings voor kandidaat-interviewers. Nadien organiseerden
we in de drie steden, voor interviewers die we later inschakelden, nog
verschillende kleinere informatiebijeenkomsten. Tijdens de informatie-
sessies gingen we in op de achtergrond en het doel van het onderzoek, de
steekproeftrekking en de werkwijze van een face-to-face enquête. We
overliepen de vragenlijst en maakten afspraken over de timing en de
praktische organisatie van het veldwerk. Ook maakten we de kandidaat-
interviewers er tijdens de vergaderingen op attent dat hun
werkzaamheden zouden worden gecontroleerd. In totaal namen 145
personen deel aan de informatievergaderingen.
De veldwerkperiode liep van 4 maart 2008 (eerste interview) tot 22 juli
2008 (laatste interview). Kort na de informatiebijeenkomst konden de
interviewers van start gaan met het afnemen van de face-to-face
enquêtes. Alle interviewers beschikten over een lijst met adressen van
personen die ze moesten contacteren. We vroegen de enquêteurs om
minstens drie contactpogingen te ondernemen alvorens een adres van de
Leuven: Interuniversitair Steunpunt Politieke-Opinieonderzoek K.U.Leuven.
22
reservelijst te nemen. Iedere contactpoging diende vermeld te worden op
een contactblad. Dit formulier deed niet alleen dienst als geheugensteun
voor de interviewers zelf, maar was ook een nuttig instrument om zicht te
krijgen op het veldwerkverloop. Zo noteerden de interviewers op het
contactblad op welke data en tijdstippen ze contactpogingen hebben
ondernomen, of de respondent al dan niet thuis was, en – indien er
contact plaatsvond – wat het resultaat was van het contact. In het geval
dat er geen interview plaatsvond, noteerde de interviewer ook de reden
op het contactformulier. Om de respondenten van het onderzoek en de
komst van een interviewer op de hoogte te brengen, stuurden we hen
voorafgaandelijk een brief, waarin het doel en de achtergrond van het
onderzoek duidelijk beschreven stonden.
Uit figuur 3 blijkt dat de meeste interviews werden afgenomen in de
maanden maart en april. De figuur toont ook aan dat het veldwerk onder
de Turkse en vooral de Marokkaanse allochtonen beduidend trager verliep
dan onder de autochtonen. Deze vertraging is te wijten aan een grotere
uitval van allochtone interviewers, hoofdzakelijk in de steden Antwerpen
en Gent. Al van bij het begin haakten heel wat enquêteurs (vooral van
Marokkaanse afkomst) af omdat ze het werk te tijdsintensief en te
frustrerend vonden (lastige bereikbaarheid van respondenten,
respondenten die zich niet aan gemaakte afspraken hielden, lange
duurtijd van het interview…). Ook kwam het regelmatig voor dat
interviewers, wanneer we hen telefonisch contacteerden, onjuiste
informatie gaven in verband met het aantal enquêtes dat ze al hadden
afgenomen en/of nieuwe beloftes maakten die ze uiteindelijk niet
nakwamen. De veldwerkproblemen waren echter niet allemaal
onverwacht: ook bij onze bevraging in Houthalen-Helchteren en Genk in
2006 was er sprake van een grote uitval onder de (allochtone)
interviewers en ook in Nederland ervaarden onderzoekers in het verleden
heel wat problemen met betrekking tot het vinden en vooral het
gemotiveerd houden van (allochtone) enquêteurs.59
59 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele; Dagevos, J., Gijsberts, M., Kappelhof, J. & Vervoort, M. (2007). Survey integratie minderheden 2006. Verantwoording van de opzet en uitvoering van een survey onder Turken, Marokkanen, Surinamers, Antillianen en een autochtone vergelijkingsgroep. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau; Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2008). De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-etnische stad. Assen: Van Gorcum.
Figuur 3: Verloop van het veldwerk
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
maart april mei juni juli
maand
aant
al in
terv
iew
s
autochtonen Marokkaanse allochtonen Turkse allochtonen
Om de veldwerkproblemen op te vangen, gingen we – in samenwerking
met de verschillende partners uit de steden – zo goed als permanent op
zoek naar nieuwe kandidaat-enquêteurs en organiseerden we in de drie
steden op regelmatige basis nieuwe informatiebijeenkomsten. In totaal
hebben 118 enquêteurs minstens één interview afgenomen: 45
autochtonen, 40 Turkse allochtonen en 33 Marokkaanse allochtonen. Een
interview duurde bij de autochtonen gemiddeld 48 minuten. Turkse en
Marokkaanse allochtonen deden er, met een langere vragenlijst,
gemiddeld 63 minuten over.
Na de afname van de interviews hebben we steekproefsgewijs telefonische
controles uitgevoerd om te achterhalen of de enquêteurs de enquêtes
weldegelijk bij de geselecteerde respondenten hadden afgenomen. Het
uitvoeren van telefonische controles is echter geen eenvoudige opdracht.
Heel wat mensen beschikken niet meer over een vast telefoontoestel en
mobiele telefoonnummers zijn vaak moeilijker te achterhalen aangezien
velen ervoor kiezen om hun nummer niet openbaar te laten vermelden.
Om die reden lieten we in enkele (twijfel)gevallen ook controles ter
plaatse uitvoeren, waarbij personen bij respondenten aan huis langs
gingen om te vragen of er recentelijk een interview had plaatsgevonden
en hoe dit was verlopen. De controles per telefoon en ter plaatse brachten
beiden onregelmatigheden aan het licht. Enkele enquêteurs dienden
enquêtes in voor personen die ze nooit hadden geïnterviewd. Van de
enquêteurs van Turkse en Marokkaanse afkomst ging het telkens om drie
23
24
1.10.
personen. Bij de autochtonen zijn geen onregelmatigheden vastgesteld.
Databestand
Nadat we alle dubieuze interviews uit het databestand hebben geschrapt,
verwijderden we ook een aantal enquêtes omdat de respondenten niet tot
de juiste etnisch-culturele groep bleken te behoren. Bij de allochtonen
schrapten we drie personen omdat ze geen Turkse of Marokkaanse roots
hadden (geen enkele van de vier grootouders is in Turkije of Marokko
geboren). Bij de autochtonen verwijderden we vijf personen omdat ze niet
de Belgische nationaliteit hadden of omdat geen enkele van hun vier
grootouders in België geboren is.
Tabel 1 geeft een overzicht van het aantal bruikbare enquêtes per etnisch-
culturele groep en stad. Het veldwerk heeft uiteindelijk 960 bruikbare
face-to-face interviews opgeleverd: 358 interviews met Turkse
allochtonen, 260 interviews met Marokkaanse allochtonen en 342
interviews met autochtonen.
Tabel 1: Aantal bruikbare enquêtes per stad en etnisch-culturele groep
Turkse allochtonen
Marokkaanse allochtonen
Autochtonen Totaal
Antwerpen 105 79 92 276
Genk 149 111 132 392
Gent 104 70 118 292
Totaal 358 260 342 960
Wat meteen in het oog springt, is het kleiner aantal bruikbare enquêtes bij
Marokkaanse allochtonen. Dit verschil houdt onder meer verband met de
moeizame rekrutering en het minder sterke engagement van Marokkaanse
enquêteurs (cfr. paragraaf 1.9). Daarnaast hebben we indicaties dat
Marokkaanse allochtonen meer weigerachtig staan ten aanzien van
deelname aan enquêteonderzoek dan Turkse allochtonen. De studie bij
Turkse allochtonen, Marokkaanse allochtonen en autochtonen uit minder
bemiddelde buurten in Houthalen-Helchteren en Genk wees uit dat Turkse
allochtonen meer vertrouwen hebben in de (lokale) overheid dan
Marokkaanse allochtonen.60 Een geringer vertrouwen in de overheid werkt
60 Van Craen, M. & Ackaert, J. (2008). Het vertrouwen van allochtonen en autochtonen in de politie: geen zwart-wit verhaal in Genk en Houthalen-Helchteren. Panopticon, 29(6), pp. 7-27.
25
mogelijk een zwakkere participatie aan initiatieven van die overheid in de
hand.
Kijken we naar het aantal bruikbare interviews per stad, dan stellen we
vast dat er in Genk beduidend meer interviews werden gerealiseerd dan in
de twee grotere steden Antwerpen en Gent. Dit verschil komt niet
onverwacht. Het is algemeen bekend dat de respons in grotere steden
lager is dan in kleinere steden of op het platteland. In grotere steden is
het niet alleen veel moeilijker om veldwerk praktisch te organiseren, ook
de infrastructuur speelt vaak in het nadeel. Er zijn meer gebouwen die
voor interviewers minder toegankelijk zijn, omwille van hoogbouw en
intercoms. Bovendien zijn stedelingen moeilijker thuis te vinden,
verhuizen ze vaker en weigeren ze meer om mee te werken.61
Van de 1260 personen (420 autochtonen, 420 Turkse allochtonen en 420
Marokkaanse allochtonen) in de eerste steekproefselectie (de zogenaamde
effectieve steekproef) werkten uiteindelijk 565 personen mee (192
autochtonen, 221 Turkse allochtonen en 152 Marokkaanse allochtonen).
De overige 395 interviews werden gerealiseerd op basis van de
reservesteekproeven.
De uitval van respondenten kan problemen opleveren bij het analyseren,
als die uitval zich systematisch heeft voorgedaan bij bepaalde
subcategorieën van de populatie. Uit non-responsonderzoek weten we dat
mannen, jongeren, laag opgeleiden en – zoals reeds ter sprake kwam –
inwoners van steden moeilijker te bereiken zijn door interviewers of vaker
hun medewerking weigeren dan respectievelijk vrouwen, ouderen, hoog
opgeleiden en niet-stedelingen.62 Het is belangrijk om te controleren of dat
in ons onderzoek en bij allochtonen ook het geval is, want met een
selectieve respons kunnen we geen uitspraken doen over de populatie.
Mocht er zich een vertekening hebben voorgedaan, dan kunnen we via de
techniek van het wegen ervoor zorgen dat de vertegenwoordiging van
subcategorieën in de gerealiseerde dataset in overeenstemming wordt
gebracht met hun vertegenwoordiging in de populatie.
Om te beginnen controleerden we per etnisch-culturele groep of de
verdeling van de variabelen geslacht en leeftijd in ons databestand al dan
61 Groves, R.M. & Couper M.P. (1998). Nonresponse in household interview surveys. New York: Wiley; Schmeets, H. (2005). De respons en non-respons van allochtone bevolkingsgroepen. In H. Schmeets & R. van de Bie, Enquêteonderzoek onder allochtonen. Problemen en oplossingen (pp. 71-80). Voorburg/Heerlen: Centraal Bureau voor de Statistiek. 62 Stoop, I. A. L. (2005). The Hunt for the Last Respondent. Nonresponse in sample surveys. Den Haag: Social and Cultural Planning Office.
26
niet de verdeling in de bevolkingsbestanden benaderde. Uit deze
vergelijking bleek dat in de drie etnisch-culturele groepen mannelijke
respondenten ondervertegenwoordigd zijn in ons databestand. Omdat
deze verschillen statistisch significant zijn, zullen we aan de antwoorden
van de mannelijke respondenten een groter gewicht toekennen dan aan
de antwoorden van de vrouwen.63 Wat de leeftijdsverdeling betreft,
stelden we enkel bij de autochtonen een verschil vast, met name een
oververtegenwoordiging van de oudste leeftijdscategorie (51 tot 70 jaar)
vooral ten nadele van de middelste leeftijdscategorie (31 tot 50 jaar).64 De
antwoorden van autochtone ouderen krijgen dus een kleiner gewicht,
waardoor hun stem correct doorweegt in de resultaten. Voor de Turkse en
Marokkaanse allochtonen stelden we met betrekking tot de
leeftijdsverdeling geen significante verschillen vast tussen ons
databestand en het bevolkingsbestand.
Eén van de bedoelingen van het onderzoek is om de meningen en
ervaringen van allochtonen te vergelijken met de meningen en ervaringen
van autochtonen waarvan de sociaaleconomische achtergrond min of meer
overeenstemt met die van de allochtonen. De verdeling van de variabele
opleidingsniveau in ons databestand maakt echter duidelijk dat de
autochtone respondenten aanzienlijk hoger geschoold zijn. In die mate
zelfs dat er mogelijk sprake is van een vertekening t.o.v. de populatie. We
kunnen dit echter niet met zekerheid stellen, aangezien de verdeling van
de variabele opleidingsniveau in de populatie niet gekend is.
Wat we wel kunnen, is een vergelijking maken met de socio-economische
enquête van 2001.65 Deze vergelijking toont aan dat de autochtonen in
ons databestand als groep hoger geschoold zijn dan de respondenten uit
de volkstelling van 2001.66 We zijn dus genoodzaakt om de autochtone
dataset te wegen. Aan de antwoorden van lager opgeleide autochtonen
zullen we grotere gewichten toekennen dan aan de antwoorden van hoger
opgeleide autochtonen.
63 Chi² geslacht x bestand: p = .008 (autochtonen); p = .000 (Turkse allochtonen); p = .004 (Marokkaanse allochtonen). 64 Chi² leeftijd x bestand: p = .026. 65 De Socio-economische enquête van 2001 (SEE2001) is de laatste editie van de volkstelling en beoogde alle inwoners van België, ingeschreven in de gemeentelijke bevolkingsregisters op 01/10/2001, te bevragen. Voor de vergelijking met onze dataset werden enkel inwoners van Antwerpen, Gent en Genk (volledige grondgebied) met de Belgische nationaliteit tussen 18 en 70 jaar weerhouden. Het was niet mogelijk om te filteren naar etnisch-culturele achtergrond en wijk. 66 Chi² opleidingsniveau x SEE2001: p = .000 (autochtonen).
27
1.11.
Wegen op basis van de socio-economische enquête is slechts een
noodoplossing. Het garandeert niet volledig dat de verdeling van het
opleidingsniveau in ons databestand overeenstemt met de verdeling in de
geselecteerde wijken. Aangezien de gegevens van de socio-economische
enquête echter niet beschikbaar zijn op wijkniveau, is dit het meest
haalbare. De consequentie is dat we niet zomaar kunnen spreken over
autochtonen waarvan de sociaaleconomische achtergrond vergelijkbaar is
met die van de allochtonen. Als we in de volgende hoofdstukken – omwille
van de leesbaarheid – spreken over ‘autochtonen’, bedoelen we eigenlijk
‘autochtonen die in buurten wonen waar het percentage langdurig
werklozen hoger en het gemiddeld belastbaar inkomen lager is dan het
stedelijke gemiddelde’.
Wat de scholingsgraad van de respondenten van Turkse en Marokkaanse
afkomst betreft, beschikken we niet over een referentiepunt. Het is dus
moeilijk een oordeel te vellen over de representativiteit van de allochtone
groepen naar opleidingsniveau. Alleszins is het duidelijk dat de
meerderheid van de allochtonen in ons databestand laag geschoold is. Zo
geeft 61% van de allochtone bevraagden aan hoogstens over een diploma
lager secundair onderwijs te beschikken. Slechts 6,7% van de allochtone
respondenten zegt een diploma hoger onderwijs te bezitten.
Tot slot was het een bewuste keuze om per stad van iedere etnisch-
culturele groep evenveel mensen te bevragen. Omdat dit – omwille van
diverse redenen (cfr. supra) – niet gelukt is, dienen we ook voor de
variabele stad te corrigeren.67 Zo zullen we aan de antwoorden van
inwoners van Antwerpen en Gent grotere gewichten toekennen dan aan
de antwoorden van inwoners van Genk. Samengevat hebben we de
autochtone dataset gewogen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en
stad. Aan de Marokkaanse en Turkse allochtonen hebben we gewichten
toegekend op basis van de variabelen geslacht en stad.68
Besluit
Deze publicatie bevat de eerste bevindingen van de Survey Integratie, een
grootschalige bevraging van Marokkaanse allochtonen, Turkse allochtonen
en autochtonen uit Antwerpen, Genk en Gent. De Survey Integratie is een
67 Chi² stad x bestand: p = .027 (autochtonen); p = .005 (Marokkaanse allochtonen); p = .004 (Turkse allochtonen). 68 De weegcoëfficiënten voor de autochtone dataset werden berekend via de techniek Iterative Proportional Fitting. Voor de Turkse en Marokkaanse allochtonen werden weegcoëfficiënten verkregen via post-stratificatie. De gebruikte weegcoëfficiënten zijn opgenomen in bijlage.
28
onderdeel van de Vlaamse Integratiekaart en levert een belangrijke
bijdrage aan het onderzoek over sociaal-culturele integratie en sociale
cohesie. De surveygegevens helpen ons om de sociaal-culturele afstand
tussen autochtonen en allochtonen in kaart te brengen, de factoren op te
sporen die deze afstand verklaren en de impact ervan op de sociale
cohesie te analyseren.
In deze publicatie focussen we eerst op twee subdimensies van sociaal-
culturele integratie: sociaal kapitaal en waardeoriëntaties. Vervolgens
bespreken we drie aspecten van sociale cohesie: wederzijdse
beeldvorming, discriminatiegevoelens en vertrouwen (in de overheid). De
resterende subdimensies van sociaal-culturele integratie en de andere
aspecten van sociale cohesie zullen in toekomstige publicaties aan bod
komen.
29
2. Sociaal kapitaal
2.1.
2.2.
Inleiding
In discussies over integratie wordt er vaak van uitgegaan dat de contacten
die allochtonen in de eigen gemeenschap opbouwen het integratieproces
vertragen, omdat ze ertoe zouden leiden dat allochtonen minder met
autochtonen omgaan. Toch vonden we in eerder onderzoek in Genk en
Houthalen-Helchteren geen bevestiging voor de bewering dat het ene het
andere uitsluit of afremt. Integendeel, een diepgaande analyse van de
vriendschapsrelaties en contacten tussen buren wees uit dat wie veel
sociale contacten heeft in de eigen gemeenschap doorgaans ook veel
contacten heeft in de autochtone gemeenschap.69 In dit hoofdstuk gaan
we na of deze bevinding veralgemeend kan worden van de Limburgse
situatie naar de Vlaamse situatie. Ook onderzoeken we in welke mate
allochtonen en autochtonen betrokken zijn bij het verenigingsleven.
Theoretisch kader
Het begrip ‘sociaal kapitaal’ heeft de laatste decennia in de sociale
wetenschappen enorm veel aandacht gekregen en is op verschillende
niveaus geconceptualiseerd. Een belangrijke bijdrage hiertoe werd
geleverd door de Amerikaanse socioloog Putnam. In zijn veelbesproken
publicatie Making Democracy Work verwijst hij met het begrip naar de
aanwezigheid van normen van wederkerigheid, een sterke mate van
veralgemeend vertrouwen en netwerken van maatschappelijk
engagement.70
De sterke nadruk op veralgemeend vertrouwen en normen van
wederkerigheid contrasteert met de conceptualiseringen die uitgewerkt
werden door Bourdieu en Coleman.71 Terwijl Putnam vooral het accent legt
op de rol van normen en waarden, omschrijven Bourdieu en Coleman
sociaal kapitaal expliciet als een kenmerk van relaties tussen mensen. Een
69 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 70 Putnam, R. (1993). Making democracy work. Civic traditions in modern Italy. Princeton: Princeton University Press. 71 Bourdieu, P. (1980). Le capital social: notes provisoires. Actes de la recherche en sciences sociales, 31, pp. 2-3. Coleman, J. (1988). Social Capital in the Creation of Human Capital. American Journal of Sociology, 94, pp. 95-120.
30
for the flow of helpful information that facilitates
en cafébezoek, kaart spelen met vrienden, contacten met
tweede belangrijk verschilpunt is dat zowel Bourdieu als Coleman sociaal
kapitaal zien als een kenmerk van individuen. Beide auteurs beschouwen
sociaal kapitaal als een set van hulpbronnen die individuen in de
samenleving kunnen aanwenden om bepaalde doelen te bereiken. Putnam
legt daarentegen vooral de nadruk op het maatschappelijke belang van
sociaal kapitaal. Samenlevingen worden volgens Putnam gekenmerkt door
meer of minder sociaal kapitaal en als gevolg daarvan door een
versterking of afbrokkeling van het vertrouwen tussen burgers en van het
vertrouwen waarop politieke instituties kunnen rekenen. In zijn latere
werk Bowling Alone verruimt Putnam het begrip echter en stelt hij dat
sociaal kapitaal zich niet alleen situeert op het collectieve niveau, maar
ook op het individuele niveau: “the networks that constitute social capital
also serve as conduits
achieving our goals”.72
Wat verstaat Putnam onder “networks”? Oorspronkelijk concentreerde hij
zich vooral op horizontale, formele associaties.73 Met horizontale
netwerken bedoelt de Amerikaanse socioloog netwerken die mensen met
ongeveer dezelfde status en macht met elkaar verbinden. Verenigingen en
politieke partijen vormen de belichaming van dergelijke netwerken. De
idee is dat een dynamisch verenigingsleven een positief effect heeft op
sociaal vertrouwen of samenwerking. In Bowling Alone verbreedt Putnam
zijn sociaal kapitaal-concept en spreekt hij ook over netwerken als “ways
in which we connect with friends and neighbours and strangers”.74 Sociaal
kapitaal heeft voor hem, wat het netwerkaspect betreft, dus zowel
betrekking op formeel lidmaatschap van allerhande verenigingen, als op
verschillende vormen van informele sociale verbondenheid (bijvoorbeeld
restaurant-
buren, …).
Informele contacten genereren volgens Putnam minder vertrouwen dan
formele contacten, maar hierover bestaat onder wetenschappers geen
eensgezindheid. Zo suggereren Mondak en Mutz “that there may not be
anything special about organizations per se to be a source of social
capital”.75 Ook Green en Brock geloven dat informele sociale contacten
minstens even belangrijk zijn als formele lidmaatschappen: “neighbours
72 Putnam, R. (2000). Bowling alone. New York: Simon & Schuster. 73 Putnam, R. (1993). Making democracy work. Civic traditions in modern Italy. Princeton: Princeton University Press. 74 Putnam, R. (2000). Bowling alone. New York: Simon & Schuster. 75 Mondak, J. and Mutz, D. (1997). What’s So Great About League Bowling? Paper presented at the annual meeting of the Midwest Political Science Association, April 1997, Chicago.
31
sief
of aan informele interetnische contacten in de
ieve
allochtonen, Turkse allochtonen en autochtonen uit Antwerpen, Gent en
chatting with one another on their front porches may engender a sense of
community no less strong than the one that may be created by attending
a neighbourhood association meeting”.76 Volgens Coffé en Vandeweyer
vormen informele sociale contacten “het werkelijke weefsel van de
maatschappij, haar basisweefsel” en zijn ze niet minder belangrijk dan de
formele netwerken voor onderzoek over sociaal kapitaal.77 De kwaliteit van
informele sociale contacten kan wel, zoals Flap terecht opmerkt, sterk
verschillen: gaande van oppervlakkig tot diepgaand, van incidenteel tot
frequent.78 Maar dat geldt eigenlijk ook voor formele contacten. Denken
we bijvoorbeeld aan de soorten leden in een politieke partij: het pas
lid, het lid dat vergaderingen bijwoont, de militant en het bestuurslid.
In Bowling Alone vinden we ook een aanknopingspunt om het onderzoek
over het samenleven van autochtonen en allochtonen en het onderzoek
over sociaal kapitaal dichter bij elkaar te brengen.79 Putnam beschrijft in
dit werk twee verschillende manieren waarop individuen sociaal kapitaal
kunnen verwerven. ‘Bonding’ of ‘verbindend’ sociaal kapitaal verwijst naar
de sociale netwerken of relaties in homogene groepen. Deze vorm van
sociaal kapitaal kunnen allochtonen bijvoorbeeld opbouwen in allochtone
zelforganisaties. ‘Bridging’ of ‘overbruggend’ sociaal kapitaal heeft een
heterogeen karakter: het gaat om relaties tussen mensen van
verschillende (etnisch-culturele) groepen. Denken we bijvoorbeeld aan het
gemengde verenigingsleven
buurt of de vriendenkring.
Putnam is van mening dat zowel bonding als bridging sociaal kapitaal in
vele omstandigheden positieve sociale effecten kunnen hebben, al geeft
hij toe dat er in de Verenigde Staten nauwelijks data beschikbaar zijn die
toelaten om deze vraag grondig te testen. Bovendien is hij zich ervan
bewust dat bonding sociaal kapitaal, door de versterking van de in-group
banden, in sommige gevallen zou kunnen leiden tot een negat
houding t.a.v. de outgroup en dus negatieve effecten kan genereren.
Voortbouwend op de conceptuele voorzet van Putnam, brengen we in dit
hoofdstuk twee aspecten van de sociale verankering van Marokkaanse
76 Green, M. and Brock, T. (2005). Organizational Membership versus Informal Interaction: contributions to skills and perceptions that build social capital. Political Psychology, 26(1), pp. 1-25. 77 Coffé, H. and Vandeweyer, J. (2002). Sociaal kapitaal en partijkeuze. Paper presented at the tenth social-scientific congress, May 2002, Amsterdam. 78 Flap, H. (1999). Creation and Returns of Social Capital, a New Approach. La Revue Tocqueville, 20, pp. 5-26. 79 Putnam, R. (2000). Bowling alone. New York: Simon & Schuster.
32
2.3.
Genk in kaart.80 Concreet bestuderen we hun contacten met buren en hun
lidmaatschap van verenigingen. De Survey Integratie bevat ook gegevens
over de samenstelling van de vriendengroep, maar een eerste
verkennende analyse van deze gegevens bracht aan het licht dat er
tijdens het interview mogelijk misverstanden zijn ontstaan met betrekking
tot deze vragen. Meer gedetailleerde analyses – die niet haalbaar waren
binnen het tijdsbestek van deze publicatie – moeten hierover uitsluitsel
geven.
Contact met buren
2.3.1 Vergelijking van etnisch-culturele groepen
Eerder onderzoek in Genk en Houthalen-Helchteren wees uit dat Turkse
allochtonen meer contact hebben met buren uit de eigen gemeenschap
dan Marokkaanse allochtonen. Bovendien hebben ze meer contact met
autochtone buren.81 De vraag die zich nu stelt, is of deze bevindingen
veralgemeenbaar zijn naar heel Vlaanderen. We vertrekken van de
hypothese dat Turkse allochtonen, wat contacten met buren betreft, meer
bonding én bridging sociaal kapitaal hebben opgebouwd dan Marokkaanse
allochtonen en gaan na of deze hypothese bevestigd wordt.
Een andere interessante vraag is of autochtonen meer of minder babbelen
met buren van Marokkaanse afkomst dan met buren van Turkse afkomst.
Dit aspect werd in Genk en Houthalen-Helchteren niet onder de loep
genomen. Aangezien de Turkse gemeenschap in Gent en Genk veel groter
is dan de Marokkaanse, verwachten we dat autochtonen vaker een
babbeltje doen met Turkse allochtonen dan met Marokkaanse
allochtonen.82
80 Omwille van de leesbaarheid spreken we over ‘autochtonen’. Meer specifiek nemen we volgende groep onder de loep: ‘autochtonen die in buurten wonen waar het percentage langdurig werklozen hoger en het gemiddeld belastbaar inkomen lager is dan het stedelijke gemiddelde’. Voor meer informatie over de steekproef, zie: hoofdstuk 1. 81 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 82 Op 1 januari 2008 telde men in Antwerpen 35.803 mensen van Marokkaanse afkomst en 11.689 mensen van Turkse afkomst. In Gent en Genk zijn de Turkse allochtonen de grootste groep: 13.718 Turkse allochtonen tegenover 3.637 Marokkaanse allochtonen in Gent en 10.632 Turkse allochtonen tegenover 3.025 Marokkaanse allochtonen in Genk. Bron: Studiedienst Stadsobservatie Antwerpen, Dienst Informatieverwerking Stad Gent en Dienst Bevolking Stad Genk.
33
Tabel 2 geeft weer hoe dikwijls allochtonen een babbeltje doen met
autochtone buren. De resultaten maken duidelijk dat Turkse allochtonen
iets vaker een praatje slaan met autochtone buren dan Marokkaanse
allochtonen. Van de Turkse allochtonen doet een kleine 25% dat elke dag,
van de Marokkaanse allochtonen babbelt 21% dagelijks met autochtone
buren. Het aandeel respondenten dat nooit met buren van Vlaamse
afkomst praat, is groter in de Marokkaanse gemeenschap dan in de
Turkse gemeenschap (13,4% + 1,6% versus 7,8% + 1,5%).
Tabel 2: Frequentie waarmee allochtonen een babbeltje doen met autochtone buren
Marokkaanse
allochtonen
Turkse
allochtonen Totaal
Elke dag 20,9% 24,7% 23,1%
Meerdere keren per week 32,4% 30,2% 31,2%
Ongeveer één keer per week 20,2% 18,9% 19,4%
Ongeveer één keer per maand 5,5% 12,8% 9,7%
Enkele keren per jaar 5,9% 4,1% 4,9%
Nooit 13,4% 7,8% 10,2%
Geen autochtonen in mijn buurt 1,6% 1,5% 1,5%
Totaal 253 344 597
Chi²: P = .023 100% 100% 100%
Turkse allochtonen hebben ook meer contact met buren uit de eigen
gemeenschap (zie tabel 3). De verschillen tussen de twee etnisch-
culturele groepen zijn behoorlijk groot. Terwijl bijna 47% van de Turkse
allochtonen dagelijks een babbeltje doet met buren van Turkse afkomst,
praat ‘slechts’ 31% van de Marokkaanse allochtonen elke dag met buren
van Marokkaanse afkomst. Opvallend is dat ongeveer 16% van de
Marokkaanse allochtonen nooit met buren uit de eigen gemeenschap praat
(omdat er geen Marokkaanse allochtonen in de buurt wonen of omdat ze
geen contact zoeken).
34
Tabel 3: Frequentie waarmee allochtonen een babbeltje doen met buren uit de eigen gemeenschap
Marokkaanse
allochtonen
Turkse
allochtonen Totaal
Elke dag 31,2% 46,8% 40,3%
Meerdere keren per week 30,8% 31,3% 31,1%
Ongeveer één keer per week 11,5% 13,2% 12,5%
Ongeveer één keer per maand 5,9% 3,1% 4,3%
Enkele keren per jaar 4,7% 2,0% 3,1%
Nooit 9,1% 1,7% 4,8%
Geen Marok./Turkse allochtonen in mijn buurt 6,7% 2,0% 3,9%
Totaal 253 355 608
Chi²: P = .000 100% 100% 100%
De tabellen 2 en 3 bevestigen onze hypothese dat Turkse allochtonen, wat
contacten met buren betreft, meer bridging en bonding sociaal kapitaal
hebben opgebouwd dan Marokkaanse allochtonen.
Autochtonen lijken op het eerste gezicht iets meer te babbelen met buren
van Turkse afkomst dan met buren van Marokkaanse afkomst (zie tabel
4). Een goede 32% praat minstens één keer per week met Turkse
allochtonen uit de buurt, terwijl een goede 26% minstens één keer per
week met Marokkaanse allochtonen uit de buurt praat. Toch kunnen we
onze hypothese over autochtonen niet zomaar bevestigen, want de
verschillen zijn statistisch niet significant.
35
Tabel 4: Frequentie waarmee autochtonen een babbeltje doen met buren van Marokkaanse en Turkse afkomst
Met buren van
Marokkaanse afkomst
Met buren van
Turkse afkomst
Elke dag 6,2% 6,8%
Meerdere keren per week 10,7% 13,1%
Ongeveer één keer per week 9,5% 12,2%
Ongeveer één keer per maand 10,1% 9,2%
Enkele keren per jaar 11,9% 14,8%
Nooit 42,7% 38,0%
Geen Marok./Turkse allochtonen in buurt 8,9% 5,9%
Totaal 337 337
Chi²: NS 100% 100%
Tot slot geven we in tabel 5 ter informatie nog weer hoe vaak autochtonen
een babbeltje doen met autochtone buren. De antwoordverdeling leert ons
dat ze veel meer omgaan met autochtone buren dan met buren van
Turkse of Marokkaanse afkomst. Interessanter is echter de bevinding dat
ze minder van deze vorm van bonding sociaal kapitaal hebben opgebouwd
dan Turkse allochtonen. Eerdere aanwijzingen daarover uit Genk en
Houthalen-Helchteren worden duidelijk bevestigd.83
Tabel 5: Frequentie waarmee autochtonen een babbeltje doen met autochtone buren
Elke dag 25,3%
Meerdere keren per week 32,8%
Ongeveer één keer per week 20,3%
Ongeveer één keer per maand 8,8%
Enkele keren per jaar 8,8%
Nooit 3,9%
Er wonen geen autochtonen in mijn buurt 0,1%
Totaal 341
100%
83 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele.
36
2.3.2 Determinanten bridging sociaal kapitaal van allochtonen
Nu we een algemeen beeld hebben van de burencontacten van
Marokkaanse allochtonen, Turkse allochtonen en autochtonen, kunnen we
inzoomen op de vraag welke factoren de frequentie beïnvloeden waarmee
Marokkaanse en Turkse allochtonen babbelen met autochtone buren. Hier
komt dan meteen ook de relatie tussen bonding en bridging sociaal
kapitaal aan bod.
De vraag welke factoren een invloed uitoefenen op het contact van
allochtonen met autochtone buren kan beantwoord worden door een
multiple regressieanalyse uit te voeren. In deze analyse laten we de
autochtone respondenten buiten beschouwing. Ook de allochtone
respondenten die in een buurt zonder autochtone Vlamingen wonen,
nemen we niet onder de loep. De literatuur bevat heel wat suggesties voor
hypothesen over mogelijke determinanten:
Stap 1: achtergrondkenmerken. In de eerste stap van de analyse nemen
we alleen achtergrondkenmerken op: de etnisch-culturele afkomst (0 =
Turkse afkomst of 1 = Marokkaanse afkomst), het geslacht (0 = vrouw of
1 = man), het opleidingsniveau, de leeftijd, de eigen inschatting van de
etnisch-culturele samenstelling van de buurt (van ‘1 = bijna alleen
mensen van een andere afkomst’ tot ‘5 = bijna alleen mensen van
Vlaamse afkomt’), het aantal jaren dat de respondent in België woont en
de stad waar de respondent woont (Antwerpen, Gent of Genk =
referentiecategorie).
Onderzoek in Genk en Houthalen-Helchteren wees uit dat Turkse
allochtonen vaker een babbeltje doen met autochtone buren dan
Marokkaanse allochtonen.84 Leeftijd had een negatief effect, terwijl de
verblijfsduur in België een positieve invloed uitoefende. Naarmate
allochtonen jonger zijn, slaan ze in Genk en Houthalen-Helchteren vaker
een praatje met autochtone buren en die vorm van contact neemt ook toe
naarmate ze langer in België wonen. We nemen deze bevindingen als
hypothese voor onze nieuwe analyse. We merken wel op dat meer
gedetailleerde analyses op de Limburgse data aan het licht brachten dat
het effect van leeftijd en verblijfsduur onrechtstreeks verliep via
taalkennis. Naarmate de Limburgse allochtonen jonger zijn en langer in
84 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele.
37
België wonen, beheersen ze de Nederlandse taal beter, wat hen meer
mogelijkheden biedt en stimuleert om te babbelen met autochtone buren.
Verder verwachten we dat allochtone vrouwen minder vaak contact
hebben met autochtone buren dan allochtone mannen, omdat ze minder
deelnemen aan het publieke leven. Zo wees onderzoek in Duitsland en
Frankrijk bijvoorbeeld uit dat allochtone vrouwen minder participeren in
verenigingen.85
Gijsberts en Dagevos stelden in Nederland vast dat hooggeschoolde
allochtonen in hun vrije tijd meer omgaan met autochtonen dan
laaggeschoolde allochtonen.86 Dit is een vaststelling die aansluit bij de
klassieke assimilatietheorie, waarin structurele en sociaal-culturele
integratie hand in hand gaan.87 Op basis van deze aanwijzingen
vermoeden we dat er een positief effect van opleiding uitgaat op contact
met autochtone buren.
Gijsberts en Dagevos constateerden ook dat de mate waarin etnisch-
culturele minderheden met autochtonen omgaan, samenhangt met de
buurt waar ze wonen. Hoe groter het aandeel allochtonen in de buurt, hoe
minder contacten allochtonen hebben met autochtonen. In Nederland
vond eerder ook van der Laan Bouma-Doff een bevestiging voor wat zij de
‘isolatiethese’ noemt: ruimtelijke segregatie doet het contact van etnisch-
culturele minderheden met autochtonen afnemen.88 Voor onze analyse
betekent dit dat het contact met autochtone buren waarschijnlijk
toeneemt naarmate het aandeel allochtonen in de buurt kleiner is.
Tot slot nemen we in het eerste regressiemodel ook de variabele ‘stad’ op
om na te gaan hoe groot de invloed van de lokale stedelijke context is.
Met betrekking tot deze variabele beschikken we niet over eerdere
bevindingen uit de literatuur, wat impliceert dat we over het effect van de
woonplaats niet kunnen vooruitblikken.
85 Diehl, C. (2001). Die Partizipationsmuster türkischer Migranten in Deutschland: Ergebnisse einer Gemeindestudie. Zeitschrift für Ausländerrecht und Ausländerpolitik, 21(1), pp. 29-35. Tribalat, M. (1995). Sociabilité. In M. Tribalat (red.), Enquête Mobilité Géographique et Insertion Sociale. Rapport Final (pp. 419-442). Paris: Institut National d’Etudes Démographiques. 86 Gijsberts, M. & Dagevos, J. (2005). Uit elkaars buurt. De invloed van etnische concentratie op integratie en beeldvorming. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 87 Gordon, M. (1964). Assimilation in American Life. The role of race, religion and national origins. New York: Oxford University Press. 88 Van der Laan Bouma-Doff, W. (2004). Begrensd contact. De relatie tussen ruimtelijke segregatie van allochtonen en de mate van contact met autochtonen. Mens & Maatschappij (79)4, pp. 348-366.
38
Stap 2: taalkennis. De beheersing van de Nederlandse taal bleek in Genk
en Houthalen-Helchteren een cruciale determinant van contact met
autochtone buren te zijn.89 Om het effect van taalkennis te testen, nemen
we een schaal van twee items in de analyse op: het eerste item geeft aan
in welke mate men Nederlandstalige brieven en folders begrijpt, het
tweede item geeft aan in welke mate men begrijpt wat mensen zeggen als
die hen in het Nederlands aanspreken. Het gaat in beide gevallen om de
eigen inschatting van de respondent. We verwachten dat allochtonen
vaker een praatje slaan met autochtone buren naarmate ze een betere
(passieve) taalkennis hebben.
Stap 3: bonding sociaal kapitaal. In Bowling Alone merkt Putnam op dat
bonding sociaal kapitaal, door de versterking van de in-group banden, in
sommige gevallen zou kunnen leiden tot een negatieve houding t.a.v. de
outgroup en dus negatieve effecten kan genereren.90 Frequent contact met
allochtone buren zou dus contacten met autochtone buren in de weg
kunnen staan. Onderzoek in Brussel en Limburg wees echter uit dat het
opbouwen van veel bonding sociaal kapitaal kan samengaan met de
verwerving van veel bridging sociaal kapitaal.91 Contact met allochtone
buren zou een opstap kunnen vormen voor contact met de ruimere
buurtgemeenschap. Om deze tegengestelde hypothesen te testen, voegen
we de frequentie van het contact met buren uit de eigen gemeenschap
aan de analyse toe.
89 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 90 Putnam, R. (2000) Bowling alone. New York: Simon & Schuster. 91 Phalet, K. & Swyngedouw, M. (1999). Dubbel burgerschap: een generatievergelijkende studie bij Turken en Marokkanen in Brussel. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.). Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 149-180). Brussel: VUBPress. Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele.
39
Tabel 6: Determinanten bridging sociaal kapitaal van allochtonen (contact met autochtone buren)
** p < .05 - * p < .1
Stap 1
R² = .06
Stap 2
R² = .08
Stap 3
R² = .18
Standardized coefficients
Std. Error
Standardized coefficients
Std. Error
Standardized coefficients
Std. Error
(Constante) 0,315 0,434 0,496
Etnisch-culturele afkomst -0,052 0,132 -0,068 0,130 0,008 0,127
Geslacht 0,111** 0,132 0,080* 0,130 0,039 0,124
Opleidingsniveau 0,081* 0,021 0,025 0,021 0,067 0,020
Leeftijd -0,079 0,007 0,095 0,008 0,132** 0,008
Perceptie etnisch-culturele samenstelling van de buurt
0,051 0,059 0,038 0,058 0,122** 0,057
Aantal jaren woonachtig in België 0,183** 0,007 0,045 0,008 -0,022 0,008
Antwerpen (ref. categorie: Genk) 0,061 0,161 0,099** 0,159 0,071 0,152
Gent (ref. categorie: Genk) 0,071 0,161 0,075 0,156 0,066 0,149
Passieve kennis van het Nederlands 0,249** 0,074 0,276** 0,070
Frequentie babbel met allochtone buren
0,347** 0,045
40
2.4.
De resultaten van stap 1 (zie tabel 6) maken duidelijk dat slechts enkele
achtergrondkenmerken invloed uitoefenen op de frequentie van het
contact met autochtone buren. Alleen het geslacht en de verblijfsduur
hebben een significant effect op het .05-niveau. Mannen babbelen vaker
met autochtone buren dan vrouwen en het contact neemt toe naarmate
allochtonen langer in België wonen. Beide bevindingen bevestigen de
vooropgestelde hypothesen. Op het .1-niveau gaat er ook nog een positief
effect uit van het opleidingsniveau. We merken op dat er onder controle
van deze variabelen geen invloed uitgaat van de etnisch-culturele
afkomst.
Stap 2 leert ons dat de verblijfsduur een onrechtstreeks effect uitoefent
via taalkennis. Hoe langer allochtonen in België wonen, hoe beter ze de
Nederlandse taal beheersen. Taalkennis oefent op zijn beurt een positief
effect uit op het contact met autochtone buren. Naarmate allochtonen het
Nederlands beter beheersen, babbelen ze vaker met buren van Vlaamse
afkomst. Ook het opleidingsniveau heeft een onrechtstreekse invloed via
taalkennis.
Tot slot bevestigen onze resultaten de bevinding in Genk en Houthalen-
Helchteren dat er een positief verband bestaat tussen de verwerving van
bonding sociaal kapitaal en de verwerving van bridging sociaal kapitaal.
Allochtonen die veel contact hebben met buren uit de eigen gemeenschap,
hebben ook veel contact met autochtone buren.
Lidmaatschap van verenigingen
2.4.1 Vaststellingen uit de literatuur en hypothesen
Allochtonen hebben in Vlaanderen een vrij sterk verenigingsleven
uitgebouwd. Al van bij de aankomst van de eerste Marokkaanse en Turkse
arbeidskrachten in de jaren vijftig van de vorige eeuw ontstonden er
organisaties, al dan niet ondersteund door het herkomstland, die tot doel
hadden sociale, educatieve, religieuze of culturele belangen van de
minderheidsgroepen te behartigen.92
Uit een telling in de provincie Limburg blijkt dat er een 380-tal allochtone
verenigingen actief zijn.93 Het absolute aantal verenigingen per etnisch-
92 Sierens, S., Pinxten, H. & Verlot, M. (2001). Effecten van het sociaal-cultureel beleid voor allochtonen. Eindrapport. Gent: Universiteit Gent. 93 Daemen, B., Janssen, D. & Kuijpers, A. (2008). Jaarboek integratie en migratie Limburg 2008. Hasselt: Provinciaal Integratiecentrum Limburg.
41
culturele groep geeft de indruk dat het vooral de Italiaanse 124 en Turkse 90
allochtonen zijn die zich hebben verenigd. Ook de Marokkaanse26, Poolse14
en Griekse11 allochtonen hebben eigen verenigingen in de provincie
Limburg, maar minder. Houdt men rekening met de vertegenwoordiging
van deze allochtone groepen in de Limburgse bevolking, dan blijkt echter
dat de organisatiegraad het hoogst is bij de Poolse allochtonen, gevolgd
door de Italiaanse, Griekse, Turkse en Marokkaanse allochtonen.
Een telling van allochtone verenigingen in het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest levert op het eerste gezicht (voor de Turkse en Marokkaanse
gemeenschap) een ander beeld op: tussen 1998 en 2003 waren er 351
Maghrebijnse en 159 Turkse verenigingen zonder winstgevend doel
(vzw’s) actief. Maar in verhouding tot de respectieve populaties zijn er ook
in Brussel meer Turkse dan Maghrebijnse verenigingen.94
De inventarisaties in Limburg en Brussel suggereren dat de formele
organisatiegraad van Marokkaanse allochtonen lager ligt dan die van
Turkse allochtonen. Wellicht heeft dit onder meer te maken met de
opstelling van de Marokkaanse overheid, die initiatieven van de eerste
arbeidsmigranten afremde. Ook de heterogene samenstelling van de
Marokkaanse gemeenschap en de interne tegenstellingen zijn niet
bevorderlijk voor de uitbouw van een bloeiend verenigingsleven.95
Interessanter nog dan de vraag of allochtonen zich organiseren, is de
vraag of ze participeren in organisaties. De oprichting van een vereniging
is meestal een zaak van enkele personen, maar in welke mate bereiken zij
de rest van de gemeenschap? Allochtonen kunnen bovendien niet alleen
participeren in eigen organisaties (bonding sociaal kapitaal), maar ze
kunnen zich ook aansluiten bij autochtone of gemengde verenigingen
(bridging sociaal kapitaal).
Of en in welke verenigingen Turkse en Marokkaanse allochtonen
participeren, was al meermaals het voorwerp van onderzoek. Het
Brusselse minderhedenonderzoek van 1999 kwam tot de bevinding dat
allochtonen gemiddeld genomen relatief weinig participeren in het
verenigingsleven.96 De participatiegraad van Turkse allochtonen bleek wel
94 Jacobs, D. & Swyngedouw, M. (2006). Het verenigingsleven van allochtonen van Marokkaanse en Turkse origine te Brussel. In B. Khader, M. Martiniello, A. Rea & C. Timmerman (reds.), Immigratie en integratie anders denken. Een Belgisch interuniversitair initiatief (pp.131-152). Brussel: Bruylant. 95 Sierens, S., Pinxten, H. & Verlot, M. (2001). Effecten van het sociaal-cultureel beleid voor allochtonen. Eindrapport. Gent: Universiteit Gent. 96 Phalet, K. & Swyngedouw, M. (1999). Dubbel burgerschap: een generatievergelijkende studie bij Turken en Marokkanen in Brussel. In M. Swyngedouw, K. Phalet, & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel.
42
hoger te zijn dan die van Marokkaanse allochtonen. Verder viel het op dat
een deel van de Brusselse Turken een actieve participatie in eigen
verenigingen combineert met een actieve deelname aan het autochtone
verenigingsleven.
Onze bevraging in 2006 van Turkse allochtonen, Marokkaanse allochtonen
en autochtonen uit Houthalen-Helchteren en Genk toonde aan dat het
lidmaatschap van verenigingen beduidend lager ligt in de allochtone
gemeenschappen dan bij autochtonen uit minder bemiddelde wijken.97
Terwijl zowel van de Turkse als van de Marokkaanse allochtonen slechts
één op vier lid is van één of meerdere verenigingen, is van de
autochtonen één op twee lid. Meer gedetailleerde cijfers suggereren dat
Turkse allochtonen meer in eigen organisaties en minder in autochtone
verenigingen participeren dan Marokkaanse allochtonen.
Ook in de ons omringende landen werd interessant onderzoek uitgevoerd
over de participatiegraad van allochtonen. Een grootschalige landelijke
survey in Frankrijk bracht aan het licht dat de participatiegraad van
mannen veel hoger is dan die van vrouwen.98 Dit verschil is het grootst bij
de Turkse allochtonen: 22% van de mannen zegt lid te zijn van een
vereniging tegenover slechts 5% van de vrouwen. Het aandeel mannen en
vrouwen in de Marokkaanse gemeenschap dat participeert, bedraagt
respectievelijk 15% en 9%.
Een studie in de Duitse stad Mannheim wees op een belangrijk effect van
leeftijd: naarmate Turkse allochtonen ouder zijn, participeren ze minder in
Duitse en meer in Turkse verenigingen.99 Naast verschillen tussen de
leeftijdscategorieën stelden de onderzoekers ook verschillen vast
naargelang het geslacht: beduidend meer Turkse mannen zijn lid van een
vereniging dan Turkse vrouwen. Dit geldt zowel voor het lidmaatschap van
Turkse verenigingen als voor het lidmaatschap van autochtone Duitse
verenigingen.
In Nederland maakte de landelijke SPVA-survey duidelijk dat de algemene
lidmaatschapcijfers van Turkse en Marokkaanse allochtonen geen
Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 109-148). Brussel: VUBpress. 97 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 98 Tribalat, M. (1995). Sociabilité. In M. Tribalat (red.), Enquête Mobilité Géographique et Insertion Sociale. Rapport Final (pp. 419-442). Paris: Institut National d’Etudes Démographiques. 99 Halm, D. & Sauer, M. (2004) Freiwilliges engagement van Türkinnen und Türken in Deutschland. Zeitschrift für Ausländerpolitik und Ausländerrecht, 11-12, pp. 416-424.
43
verschillen vertonen.100 De onderzoekers focusten op de participatie in
sport- en gezelligheidsverenigingen. Als Turkse allochtonen in Nederland
lid zijn van een vereniging, zijn ze wel vooral lid van verenigingen waar
personen van de eigen etnisch-culturele groep komen. Marokkaanse
allochtonen zijn in Nederland iets minder op hun eigen groep gericht. Het
onderzoek wees verder uit dat er behoorlijke verschillen zijn naargelang
de leeftijd van de respondenten: het lidmaatschap van een vereniging (in
het algemeen) neemt toe naarmate allochtonen jonger zijn.
Ook de Rotterdam Jongeren Survey bevat informatie over de participatie
van allochtonen in verenigingen.101 Een vergelijking tussen 1999 en 2006
legt aanzienlijke maatschappelijke ontwikkelingen bloot: terwijl in 1999
Turkse en Marokkaanse jongeren van 18 tot en met 30 jaar aangaven
vaker te participeren in eigen organisaties dan in autochtone of gemengde
verenigingen, is dit in 2006 niet langer het geval. Marokkaanse jongeren
blijken in vergelijking met 1999 minder in sport-, ontspannings- en
jongerenverengingen van de eigen gemeenschap te participeren en meer
betrokken te zijn bij autochtone of gemengde verenigingen. De
participatie van Turkse jongeren in organisaties van de eigen
gemeenschap liep slechts licht terug, maar hun betrokkenheid bij
autochtone of gemengde verenigingen is wel gestegen.
Op basis van de besproken bevindingen in binnen- en buitenland
formuleren we hypothesen voor een vergelijking van de etnisch-culturele
groepen:
Allochtonen nemen (veel) minder deel aan het verenigingsleven
dan autochtonen.
De algemene lidmaatschapcijfers van Turkse en Marokkaanse
allochtonen verschillen niet significant.
Marokkaanse allochtonen sluiten zich meer aan bij het autochtone
verenigingsleven dan Turkse allochtonen.
Turkse allochtonen participeren meer in eigen verenigingen dan
Marokkaanse allochtonen.
Daarnaast verwachten we ook verschillen binnen de allochtone groepen:
100 Breedveld, K., Bronneman-Helmers, R., Dagevos, J., de Haan, J., Hoff, S., Kreuzenkamp, S., Kwekkeboom, R., Timmermans, J. & Zeijl, E. (2002). Sociale cohesie binnen een aantal maatschappelijke sectoren. In S. Knol, C. Maas-de Waal, T. Roes & J. de Hart (reds.), Zekere banden. Sociale cohesie, leefbaarheid en veiligheid (pp. 75-142). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 101 Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2008). De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-ethnische stad. Assen: van Gorcum.
44
Allochtone mannen participeren meer in het verenigingsleven dan
allochtone vrouwen.
Allochtone jongeren zijn meer lid van een vereniging dan
allochtone ouderen.
2.4.2 Vergelijking van etnisch-culturele groepen
Om het lidmaatschap van verenigingen in kaart te brengen, werken we in
twee stappen. Eerst onderzoeken we in welke mate autochtonen en
allochtonen uit Antwerpen, Genk en Gent lid zijn van een vereniging of
club. Vervolgens staan we stil bij de etnisch-culturele samenstelling van
de organisaties waarvan ze lid zijn.
Tabel 7: Lid van één of meerdere verenigingen of clubs
Autochtonen
Turkse
allochtonen
Marokkaanse
allochtonen Totaal
Ja 39,8% 20,1% 20,5% 27,2%
Nee 60,2% 79,9% 79,5% 72,8%
Totaal 339 353 259 951
Chi²: P = .000 100% 100% 100% 100%
In overeenstemming met onze verwachtingen ligt het lidmaatschap van
verenigingen of clubs in de allochtone gemeenschappen lager dan bij de
autochtonen. Terwijl van de Turkse en Marokkaanse allochtonen ongeveer
één op vijf bevraagden aangeeft lid te zijn van één of meerdere
verenigingen, zegt van de autochtone respondenten ongeveer 40% lid te
zijn van minstens één vereniging of club. Tussen de twee allochtone
groepen is er geen significant verschil.
Participeren allochtonen vooral in eigen verenigingen of nemen ze vooral
deel aan het autochtone verenigingsleven? Zijn er verschillen tussen
Turkse en Marokkaanse allochtonen en vinden ook autochtone Vlamingen
hun weg naar allochtone organisaties? Om hierop een antwoord te kunnen
formuleren, stelden we tijdens het interview twee bijkomende vragen aan
de respondenten die van één of meerdere verenigingen lid zijn. Een eerste
vraag focuste op het lidmaatschap van verenigingen of clubs met
minstens de helft leden van een andere etnisch-culturele afkomst.
45
Tabel 8: Lidmaatschap vereniging(en) of club(s) met minstens de helft leden van een andere etnisch-culturele afkomst102
Autochtonen
Turkse
allochtonen
Marokkaanse
allochtonen Totaal
Geen 85,5% 61,8% 59,2% 73,8%
Eén 12,2% 23,5% 30,6% 19,0%
Twee of meer 2,3% 14,7% 10,2% 7,3%
Totaal 131 68 49 248
Chi²: P = .000 100% 100% 100% 100%
Van de Marokkaanse allochtonen die lid zijn van een vereniging of club
geeft ongeveer 41% aan lid te zijn van een vereniging met minstens de
helft leden van Vlaamse afkomst. Bij de Turkse allochtonen die lid zijn van
een vereniging is dat een goede 38%. We wijzen erop dat onze dataset
slechts een beperkt aantal allochtone leden bevat en dat deze percentages
dus slechts ruwe indicaties zijn. Omwille van het beperkte aantal
allochtone leden in het bestand kunnen we de verschillen tussen de
Marokkaanse allochtonen en de Turkse allochtonen niet statistisch testen.
De hypothese dat Marokkaanse allochtonen meer dan Turkse allochtonen
in het autochtone verenigingsleven participeren lijkt echter niet op een
uitgesproken manier door onze cijfers ondersteund te worden.
Tabel 9: Lidmaatschap vereniging(en) of club(s) van de eigen gemeenschap
Autochtonen
Turkse allochtonen
Marokkaanse allochtonen
Totaal
Geen 22,6% 21,1% 23,1% 22,3%
Eén 44,4% 57,7% 63,5% 52,0%
Twee of meer 33,1% 21,1% 13,5% 25,8%
Totaal 133 71 52 256
Chi²: P = .045 100% 100% 100% 100%
Van de Turkse allochtonen die lid zijn van een vereniging of club is
ongeveer 79% lid van een vereniging met uitsluitend of vrijwel uitsluitend
leden van Turkse afkomst. Van de Marokkaanse leden zegt 77% lid te zijn
van een vereniging of club met alleen of bijna alleen Marokkaanse leden.
Hoewel deze percentages suggereren dat Turkse allochtonen nauwelijks
meer dan Marokkaanse allochtonen participeren in eigen verenigingen of
clubs, merken we wel op dat het meervoudig lidmaatschap van eigen
102 Autochtone Vlamingen voor de Turkse en Marokkaanse allochtonen, Turkse of Marokkaanse allochtonen voor de autochtonen.
46
organisaties in de Turkse gemeenschap meer lijkt voor te komen. Ook hier
gaat het slechts om indicaties.
Zoomen we in op de soort vereniging, dan blijkt dat bij de allochtonen
sportverenigingen en religieuze verenigingen veruit het populairst zijn.
Van de allochtone respondenten die zeggen lid te zijn van een vereniging
(N=124), is 43% lid van een sportclub. Een bijna even grote groep zegt
lid te zijn van een religieuze vereniging (42%). Bij de autochtone leden
(N=135) is de sportclub ook de populairste vereniging (57% van de leden
is er bij aangesloten), maar religieuze verenigingen hebben op de
autochtonen veel minder aantrekkingskracht (6%). De op één na
belangrijkste soort vereniging bij de autochtonen is de muziek-, zang-,
dans-, toneel- of kunstvereniging (16% van de leden is er bij
aangesloten).
2.4.3 Verschillen binnen groepen
Gezien het beperkte absolute aantal allochtonen in ons databestand dat lid
is van een autochtone vereniging, is het niet mogelijk om via een
multivariabelenanalyse op zoek te gaan naar factoren die bepalen dat
allochtonen meer of minder participeren in autochtone organisaties. We
beperken ons bijgevolg tot een aantal verkennende bivariate analyses
waarbij de algemene lidmaatschapsvariabele (lid van één of meerdere
verenigingen of clubs) gekruist wordt met enkele achtergrondkenmerken
(het geslacht, de leeftijd en de stad waar de respondenten wonen).
47
Tabel 10: Lid van één of meerdere verenigingen of clubs per geslacht, leeftijdscategorie en stad (allochtonen)
Geslacht
Man Vrouw Totaal
Ja 27,4% 12,8% 27,2%
Nee 72,6% 87,2% 72,8%
Totaal 314 298 612
Chi²: P = .000 100% 100% 100%
Leeftijdscategorie
18-30 31-50 51-70 Totaal
Ja 19,3% 18,6% 28,6% 20,3%
Nee 80,7% 81,4% 71,4% 79,7%
Totaal 259 269 84 612
Chi²: P = .122 100% 100% 100% 100%
Stad
Antwerpen Genk Gent Totaal
Ja 19,3% 22,7% 18,4% 20,1%
Nee 80,7% 77,3% 81,6% 79,9%
Totaal 197 207 207 611
Chi²: NS 100% 100% 100% 100%
Een opsplitsing naar geslacht leert ons dat significant meer allochtone
mannen lid zijn van een vereniging of club dan allochtone vrouwen. Deze
bevinding bevestigt de vooropgestelde hypothese. De stelling dat
allochtone jongeren meer participeren dan allochtone ouderen moeten we
weerleggen. Uit de resultaten blijkt dat het net de oudere allochtonen zijn
die meer participeren in verenigingen en clubs (verschil leeftijdscategorie
31-50 – leeftijdscategorie 51-70: p = .050; verschil leeftijdscategorie 18-
30 – leeftijdscategorie 51-70: p = .073). Ten slotte toont de analyse aan
dat er geen verband bestaat tussen de stad waar allochtonen wonen en
het lidmaatschap van verenigingen.103
103 Een gelijkaardige analyse voor de autochtone respondenten levert geen enkel significant verband op (noch voor geslacht, noch voor leeftijd, noch voor stad).
48
2.5. Besluit
In discussies over het belang van sociaal kapitaal voor het samenleven in
een multiculturele maatschappij worden wel eens kanttekeningen
geplaatst bij de verwerving van bonding sociaal kapitaal. Veelvuldige
contacten in de eigen etnisch-culturele gemeenschap zouden leiden tot
een terugplooien op de eigen gemeenschap. Onze resultaten tonen echter
aan dat dit in de praktijk niet het geval is. Marokkaanse en Turkse
allochtonen die veel contact hebben met buren uit de eigen gemeenschap,
hebben ook veel contact met autochtone buren.
Een andere belangrijke bevinding is dat allochtonen relatief weinig
participeren in het verenigingsleven. Terwijl van de autochtone
respondenten 40% lid is van een vereniging of club, is zowel van de
Marokkaanse als van de Turkse allochtonen slechts 20% lid. Allochtone
mannen participeren meer in het verenigingsleven dan allochtone vrouwen
en 51 tot 70-jarigen zijn meer betrokken bij organisaties en clubs dan 18
tot 30-jarigen en 31 tot 50-jarigen. Als allochtonen lid worden, is dat in de
meerderheid van de gevallen van een vereniging waar vooral mensen van
de eigen gemeenschap komen.
Samenvattend kunnen we stellen dat allochtonen hun sociaal kapitaal
eerder op een informele dan op een formele manier opbouwen. Dat bijna
de helft van de Turkse allochtonen dagelijks een babbeltje doet met buren
uit de eigen gemeenschap, maakt duidelijk hoe belangrijk het buurtleven
is voor het sociale weefsel.
49
3. Waardeoriëntaties
3.1.
3.2.
Inleiding
Wie het samenleven van autochtonen en allochtonen onderzoekt, kan niet
heen om het thema ‘waarden en normen’. Verschillen in waarden en
normen hebben een grote invloed op het samenleven van autochtonen en
allochtonen en de sociale cohesie. Rokeach, Smith & Evans stellen
bijvoorbeeld dat gemeenschappelijke opvattingen aan de basis liggen van
groepsvorming en dat afwijkende opinies een belangrijk element vormen
in het proces van negatieve stereotypering.104 Arend Odé toonde in
Nederland de invloed van normen en waarden op structurele integratie
aan door een verband vast te stellen tussen de mate waarin allochtonen
zich de “westerse normen en waarden” hebben eigengemaakt en hun
maatschappelijke positie.105 Naarmate allochtonen modernere opvattingen
hebben, is het functieniveau van het beroep hoger en de kans op
werkloosheid kleiner. Wellicht is er sprake van een wederzijdse
beïnvloeding.
In dit hoofdstuk stellen we ons drie vragen: (1) in welke mate verschillen
de waardeoriëntaties van Marokkaanse allochtonen, Turkse allochtonen en
autochtonen, (2) welke verschillen bestaan er binnen de allochtone
gemeenschappen en (3) hoe kunnen we die verschillen verklaren?
Inhoudelijk staan we stil bij sociaaleconomische kwesties, ethische
discussiepunten, de vrijheid van meningsuiting en man-vrouwrolopvat-
tingen.
Sociaaleconomische en culturele opiniedimensie
3.2.1 Theoretisch kader
Om de waardeoriëntaties van Turkse allochtonen, Marokkaanse
allochtonen en autochtonen te bestuderen, maken we gebruik van het
theoretische kader van Middendorp en Felling & Peeters.106 Zij stellen met
he nature of
ative study of Mediterranean and Carribean minority groups.
rogressiviteit en
104 Rokeach, M., Smith, P.W. en Evans R.I. (1960). Two kinds of prejudice or one? In M. Rokeach (red.), The open and closed mind. Investigations in tbelief and personality systems (pp. 132-168). New York: Basis Books. 105 Odé, A. (2002). Ethnic-cultural and socio-economic integration in the Netherlands. A comparAssen: Van Gorcum. 106 Middendorp, C. (1979). Ontzuiling, politisering en restauratie. Pconservatisme in de jaren ’60 en ’70. Meppel/Amsterdam: Boom;
50
betrekking tot sociaal-politieke waardeoriëntaties dat de klassieke links-
rechts tegenstelling zich in de postindustriële samenleving heeft
ontdubbeld in een sociaaleconomische en een onafhankelijke culturele
dimensie, beide variërend van ‘progressief’ tot ‘conservatief’. Sociaal-
economische progressiviteit houdt het streven naar ‘gelijkheid’ in door
onder meer te pleiten voor overheidsingrepen in de economie, sterke
vakbonden en minder grote inkomensverschillen. Sociaaleconomisch
conservatisme stelt daarentegen ‘vrijheid’ centraal. Zij die conservatief
zijn, beklemtonen het privé-initiatief, concurrentiestrijd en een inperking
van de macht van vakbonden. Op cultureel vlak is de verhouding tussen
de basiswaarden vrijheid en gelijkheid net omgekeerd. Culturele
progressiviteit stelt de vrijheid van het individu centraal: persoonlijke
keuzevrijheid op ethisch vlak, bij de organisatie van het gezinsleven,
vrijheid van meningsuiting, enz. Cultureel conservatieven leggen de
klemtoon op gelijkheid: de traditionele maatschappelijke waarden en
normen gaan boven individuele meningen of het persoonlijke geweten.
3.2.2 Vergelijking van etnisch-culturele groepen
3.2.2.1 Hypothesen
Waar situeren Marokkaanse en Turkse allochtonen zich op de
sociaaleconomische en culturele opiniedimensie? In welke mate verschilt
de allochtone waardebeleving van die van de geïnterviewde
autochtonen?107 De literatuur helpt ons om twee hypothesen te
formuleren: één op basis van de socialeklassenkenmerken en één op basis
van de etnisch-culturele kenmerken van Marokkaanse en Turkse
allochtonen.
Hypothese van de arbeiderscultuur: Uit verscheidene studies in de
autochtone gemeenschap is gebleken dat arbeiders op cultureel vlak
conservatiever zijn dan bedienden en hogere statusgroepen, maar dat ze
progressiever zijn op sociaaleconomisch gebied.108 Deze combinatie van
vatisme in Nederland nader bekeken. Mens
waar
Progressiviteit en
Political man, the social basis of politics. Baltimore: John
Felling, A. & Peeters, J. (1984). Conseren Maatschappij, 59(4), pp. 339-362. 107 De geïnterviewde autochtonen zijn ‘autochtonen die in buurten wonen waar het percentage langdurig werklozen hoger ligt dan het stedelijke gemiddelde énhet gemiddeld belastbaar inkomen kleiner is dan het stedelijke gemiddelde’. 108 Middendorp, C. (1979). Ontzuiling, politisering en restauratie. conservatisme in de jaren ’60 en ’70. Meppel/Amsterdam: Boom; Lipset, S.M. (1981). Hopkins University; De Witte, H. & Billiet, J. (1999). Economic and cultural conservatism in Flanders. In search of concepts, determinants and impact on voting behaviour. In H. De Witte &
51
economische progressiviteit en cultureel conservatisme wordt ‘de paradox
van de arbeiderscultuur’ genoemd. Bij bedienden en hogere beroepen
neemt men het omgekeerde ideologische profiel waar.
Op basis van de socialeklassenkenmerken van Marokkaanse en Turkse
allochtonen – 82% van de Marokkaanse en 84% van de Turkse
allochtonen die werken of ooit gewerkt hebben, heeft een job (gedaan) die
vooral handenarbeid inhoudt109 – verwachten we dat hun ideologisch
profiel aansluit bij dat van de autochtone arbeiderscultuur. De hypothese
luidt als volgt: Turkse en Marokkaanse allochtonen combineren
sociaaleconomische progressiviteit met cultureel conservatisme. Omdat de
bevraagde Turkse en Marokkaanse allochtonen gemiddeld genomen een
lagere sociaaleconomische positie bekleden dan de autochtone
respondenten – 55% van de geïnterviewde autochtone respondenten die
werken of ooit gewerkt hebben, heeft een job (gedaan) die vooral
handenarbeid inhoudt – verwachten we dat de allochtonen
sociaaleconomisch progressiever en cultureel conservatiever zijn dan de
autochtonen.
Culturalistische hypothese: Traditionele Marokkaanse en Turkse culturen
behoren tot wat Pinto de familie van de F-culturen noemt.110 Dit zijn
culturen met een zeer fijnmazig systeem van normen en waarden, dat in
gedetailleerde gedragsregels voorziet voor iedere situatie. Deze
gedragsregels dienen strikt nageleefd te worden. Communautarisme als
cultuurkenmerk (dit wil zeggen: het voorrang geven aan groepsnormen en
groepsbelangen boven individuele rechten en vrijheden) sluit aan bij
cultureel-conservatieve opvattingen over sociale orde, familiewaarden en
ethische kwesties, terwijl het hiërarchische cultuurpatroon van de F-
culturen lijkt in te gaan tegen progressieve opvattingen over gelijke
kansen, een rechtvaardige verdeling van de welvaart en sociale strijd.111
De culturalistische hypothese stelt dat de typische paradox van de
arbeiderscultuur niet geldt voor Marokkaanse en Turkse allochtonen, maar
P. Scheepers (reds.), Ideology in the Low Countries: Trends, models and lacunae (pp. 91-120). Assen: Van Gorcum. 109 Dienstverlening en verkoopspersoneel, ambachtslieden en ambachtelijke vakarbeiders, fabrieksarbeiders, machine- en montagearbeiders, ongeschoold personeel (ISCO-indeling van de International Labour Organisation). 110 Pinto, D. (1990). Interculturele communicatie. Antwerpen: Bohn Stafleu Van Loghum. 111 Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999). Sociaal-politieke oriëntaties van Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en cultureel conservatisme versus progressiviteit. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 75-108). Brussel: VUBPress.
52
ociaaleconomisch en
cultureel vlak conservatiever zijn dan autochtonen.
3.2.2.2 Operationalisering
eens noch oneens’, ‘eerder oneens’ of ‘helemaal oneens’ mee
onvoldoende hoog laadden op de factoren,
laten we buiten beschouwing.
dat ze een eenzijdig conservatief profiel hebben (sociaaleconomisch en
cultureel conservatisme). Omdat in West-Europese samenlevingen het
individu meer centraal staat (zie Pinto: G-culturen)112 en deze
samenlevingen een lange traditie kennen op het vlak van sociale
zekerheid, verwachten we dat allochtonen op s
Om de sociaaleconomische en culturele waardeoriëntaties van Turkse
allochtonen, Marokkaanse allochtonen en autochtonen te meten, legden
we de respondenten tijdens het interview veertien stellingen voor (zie
bijlage 2). Met uitzondering van een aantal nieuw toegevoegde items, zijn
de meeste stellingen gebaseerd op een schaal die eerder al werd gebruikt
in opinieonderzoek bij autochtonen en allochtonen.113 De respondenten
dienden per stelling aan te geven of ze het er ‘helemaal eens’, ‘eerder
eens’, ‘noch
zijn.
Factoranalyses (per etnisch-culturele groep) leren ons dat we drie
consistente schalen kunnen maken: een sociaaleconomische en twee
culturele (‘ethische kwesties’ en ‘vrijheid van meningsuiting’). De eerste
schaal bestaat uit drie items, de tweede uit twee en de derde ook uit drie.
De factorladingen geven we weer in tabel 11 (resultaat van de analyse
waarin alle respondenten werden opgenomen). De items die in één of
meer etnisch-culturele groepen
112 Pinto, D. (1990). Interculturele communicatie. Antwerpen: Bohn Stafleu Van Loghum. 113 Zie o.a.: Felling, A. & Peeters, J. (1984). Conservatisme in Nederland nader bekeken. Mens en Maatschappij, 59(4), pp. 339-362; Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999). Sociaal-politieke oriëntaties van Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en cultureel conservatisme versus progressiviteit. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 75-108). Brussel: VUBPress; Van Craen, M. (2000). De betekenis en de gevolgen van stemrecht voor vreemdelingen – casestudy: de Marokkaanse bevolking in Mechelen. Leuven: KULeuven; Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele.
53
Tabel 11: Factoranalyse sociaaleconomische opiniedimensie en culturele subdimensies
Factor
sociaal-econ.
ethisch vrije menings-uiting
De verschillen tussen hoge en lage lonen zouden kleiner moeten zijn.
0,680 0,068 0,031
Er zou meer gelijkheid moeten zijn tussen arbeiders en bazen.
0,410 -0,110 0,214
De overheid moet maatregelen nemen om de inkomensverschillen te verkleinen.
0,728 -0,031 0,058
Een dokter mag op vraag van iemand die ongeneeslijk ziek is het leven van de patiënt beëindigen.
-0,003 0,819 0,132
Een dokter mag op vraag van een zwangere vrouw de zwanger-schap in de beginfase afbreken.
-0,046 0,696 0,126
Iedereen moet in het openbaar kunnen zeggen wat hij wil.
0,001 0,204 0,508
Het moet altijd mogelijk zijn om te betogen. 0,168 0,066 0,455
In het publiek moet men altijd kritiek kunnen geven.
0,075 0,034 0,666
Cronbach’s alpha 0,614 0,734 0,588
3.2.2.3 Resultaten
Als we de sociaaleconomische schaal opnemen in een chi²-analyse, dan
blijkt dat in elke etnisch-culturele gemeenschap een meerderheid van de
respondenten zich op sociaaleconomisch vlak aan de progressieve zijde
situeert (zie tabel 12). Deze bevinding sluit aan bij eerdere onderzoeken
in Brussel114, Rotterdam115 en twee Limburgse ex-mijngemeenten116.
114 Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999). Sociaal-politieke oriëntaties van Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en cultureel conservatisme versus progressiviteit. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 75-108). Brussel: VUBPress. 115 Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2008). De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-ethnische stad. Assen: Van Gorcum. 116 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele.
54
Hoewel de resultaten op het eerste gezicht suggereren dat Turkse
allochtonen iets minder fel pleiten voor sociaaleconomische gelijkheid dan
Marokkaanse allochtonen en autochtonen, verschillen enkel de
groepsposities van de Turkse allochtonen en de autochtonen significant
van mekaar op het .1-niveau.117
Terwijl we op sociaaleconomisch vlak kunnen spreken van een
gemeenschappelijke progressieve houding, zijn de verschillen tussen
autochtone en allochtone respondenten op ethisch vlak groot.
Autochtonen zijn met betrekking tot abortus en euthanasie als groep zeer
progressief (individuele keuzevrijheid primeert), terwijl een meerderheid
van de allochtonen (zowel Turkse als Marokkaanse allochtonen) een
conservatief standpunt inneemt (traditionele maatschappelijke waarden
en normen gaan boven individuele meningen of het individuele geweten).
Ook deze vaststellingen liggen in de lijn van eerdere bevindingen in België
en Nederland.118 Op het eerste gezicht lijken Marokkaanse allochtonen
inzake abortus en euthanasie iets conservatiever dan Turkse allochtonen,
maar dit verschil is statistisch niet significant.
Inzake vrije meningsuiting stellen we ondanks een gemeenschappelijke
progressieve houding vast dat de groepsposities significant verschillen.
Autochtone respondenten zijn de grootste voorstanders van de vrijheid
van meningsuiting, eerst gevolgd door de Marokkaanse allochtonen en
dan door de Turkse allochtonen.119 Deze vaststellingen gaan in tegen
eerdere bevindingen in Brussel120 en Rotterdam121. waar telkens de Turkse
gemeenschap als meest progressieve groep naar voren kwam. Een recent
vervolgonderzoek in Rotterdam bracht echter al een verschuiving aan het
licht. Het aandeel voorstanders van vrije meningsuiting daalde onder de
Turkse respondenten fors: van 57% in 1999 naar 38% in 2006.122 Onder
117 Verschil autochtonen - Marokkaanse allochtonen: p = .838; verschil autochtonen - Turkse allochtonen: p = .077; verschil Marokkaanse allochtonen - Turkse allochtonen: p = .520. 118 Idem voetnoten 114, 115 en 116. 119 Verschil autochtonen - Marokkaanse allochtonen: p = .004; verschil autochtonen - Turkse allochtonen: p = .000; verschil Marokkaanse allochtonen - Turkse allochtonen: p = .018. 120 Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999). Sociaal-politieke oriëntaties van Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en cultureel conservatisme versus progressiviteit. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 75-108). Brussel: VUBPress. 121 Phalet, K., van Lotringen, C. & Entzinger, H. (2000). Islam in de multiculturele samenleving. Opvattingen van jongeren in Rotterdam. Utrecht: Universiteit Utrecht - European Research Centre on Migration and Ethnic Relations. 122 Concreet ging het om de volgende stelling: “Iedereen moet in het openbaar kunnen zeggen en schrijven wat hij wil, ook al gaat het om dingen die voor
55
de Marokkaanse allochtonen trad in Rotterdam een daling op van 25%
naar 20%.123 Mogelijk hebben gebeurtenissen zoals de Deense
Mohammedcartoons of de Koranfilm van de Nederlandse politicus Wilders
allochtonen meer bewust gemaakt van het feit dat de vrijheid van
meningsuiting kan leiden tot kritiek en beschimpingen. Hoe we het
vastgestelde verschil tussen de Marokkaanse en de Turkse allochtonen
moeten verklaren, is niet meteen duidelijk.
sommige mensen kwetsend zijn.” 123 Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2008). De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-ethnische stad. Assen: Van Gorcum.
56
Tabel 12: Sociaaleconomische opiniedimensie en culturele subdimensies
Sociaaleconomische opiniedimensie
Autochtonen
Turkse allochtonen
Marok-kaanse allochtonen
Totaal
Progressief 1 38,4% 28,2% 34,9% 33,9%
2 39,4% 45,8% 40,1% 41,8%
3 6,6% 9,9% 8,9% 8,3%
4 13,1% 13,0% 14,1% 13,3%
Conservatief 5 2,5% 3,2% 2,1% 2,6%
Totaal 320 284 192 796
Chi²: NS 100% 100% 100% 100%
Gemiddelde schaalscore Anova: NS
2,18 2,34 2,24 2,25
Ethische opiniedimensie
Autochtonen
Turkse allochtonen
Marok-kaanse allochtonen
Totaal
Progressief 1 57,6% 2,3% 4,1% 23,9%
2 27,4% 9,7% 6,4% 15,6%
3 11,3% 29,7% 25,1% 21,5%
4 2,4% 23,2% 23,7% 15,4%
Conservatief 5 1,2% 35,2% 40,6% 23,6%
Totaal 328 310 219 857
Chi²: P = .000 100% 100% 100% 100%
Gemiddelde schaalscore Anova: P = .000
1,79 3,93 4,04 3,14
Houding t.a.v. de vrijheid van meningsuiting
Autochtonen
Turkse allochtonen
Marok-kaanse allochtonen
Totaal
Progressief 1 40,7% 18,8% 30,0% 30,1%
2 42,5% 44,1% 43,0% 43,2%
3 5,7% 15,0% 12,6% 10,8%
4 10,2% 18,2% 11,2% 13,4%
Conservatief 5 0,9% 3,8% 3,1% 2,5%
Totaal 332 313 223 868
Chi²: P = .000 100% 100% 100% 100%
Gemiddelde schaalscore
Anova: P = .000 2,07 2,56 2,33 2,34
57
Op basis van onze bevindingen kunnen we noch de hypothese van de
arbeiderscultuur, noch de culturalistische hypothese zomaar bevestigen.
Zonder meer is het duidelijk dat de traditionele cultuur een zwakkere
invloed heeft op het sociaaleconomisch denken van allochtonen dan de
sociaaleconomische positie. Dit betekent dat we de culturalistische
hypothese (eenzijdig conservatief profiel) sowieso dienen te verwerpen.
Wat de culturele opiniedimensie betreft, is het nodig een onderscheid te
maken tussen de ethische subdimensie en de subdimensie ‘vrije
meningsuiting’. Op ethisch vlak hebben Turkse en Marokkaanse
allochtonen als groep een conservatief profiel, wat een bevestiging
inhoudt van de hypothese van de arbeiderscultuur (combinatie
sociaaleconomische progressiviteit en cultureel conservatisme). Op het
gebied van vrije meningsuiting zijn Turkse en Marokkaanse allochtonen
als groep echter progressief, wat betekent dat hun ideologisch profiel licht
afwijkt van de arbeiderscultuur.
3.2.3 Determinanten sociaaleconomische opiniedimensie
3.2.3.1 Hypothesen
Welke factoren zorgen ervoor dat allochtonen op sociaaleconomisch vlak
meer of minder progressief zijn? Om dit te weten te komen voeren we een
reeks regressieanalyses uit. We zullen verschillende theoretische kaders
testen, die elk potentiële verklarende factoren aanreiken. Op basis van
deze kaders formuleren we een aantal onderzoekshypothesen.
Sociaaleconomische positie: De onderzoeksliteratuur heeft herhaaldelijk
aangetoond dat er een relatie bestaat tussen de sociaaleconomische
positie van mensen en hun waardebeleving op sociaaleconomisch vlak:
hoe gunstiger de sociaaleconomische positie, hoe conservatiever op
sociaaleconomisch gebied.124 De verklaring hiervoor is dat personen met
124 Lipset, S.M. (1981). Political man, the social basis of politics. Baltimore: John Hopkins University; De Witte, H. (1990). Conformisme, radicalisme en machteloosheid: Een onderzoek naar de sociaal-culturele en sociaal-economische opvattingen van arbeiders in Vlaanderen. Leuven: Hoger Instituut voor de Arbeid; De Witte, H. (1991). Over de verburgerlijking van de arbeidersklasse. Houden (ongeschoolde) arbeiders er (nog) andere opvattingen op na dan bedienden? Tijdschrift voor Sociologie, 12(3/4), pp. 563-584; Scheepers, P., Lammers, J. & Peters, J. (1994). Arbeiders: hun ideologische opvattingen en politieke voorkeur. In H. De Witte (red.), Op zoek naar de arbeidersklasse: een verkenning van de verschillen in opvattingen en leefstijl tussen arbeiders en bedienden in Vlaanderen, Nederland en Europa (pp. 139-161).
58
een ongunstige sociaaleconomische positie het meeste belang hebben bij
een sociaaleconomisch beleid dat gelijkheid nastreeft (onder meer door
herverdeling en sociale bescherming in geval van inkomensverlies). Ook
bij allochtonen verwachten we dat een ongunstige sociaaleconomische
positie tot een progressieve houding op sociaaleconomisch vlak leidt.
Onze dataset bevat een aantal objectieve maatstaven over de
sociaaleconomische positie van allochtonen: het opleidingsniveau, de
beroepssituatie (werken=referentiecategorie, werkloos, huisvrouw/-man,
studenten en een restcategorie met o.a. invaliden en gepensioneerden),
het beroepsniveau van het huidige of laatst uitgeoefende beroep (hoog
beroepsniveau=referentiecategorie, laag beroepsniveau, geen
beroepsniveau).125 Naast deze objectieve variabelen beschikken we ook
over een subjectieve maatstaf voor de sociaaleconomische positie,
namelijk de mate waarin de respondent vindt dat zijn gezin financieel kan
rondkomen (vijfpuntenschaal van ‘heel moeilijk’ tot ‘heel makkelijk’). We
zullen deze subjectieve variabele in een aparte stap aan de analyse
toevoegen om mogelijke onderlinge effecten bloot te leggen.
Gerichtheid op de eigen etnisch-culturele groep: Zoals reeds gezegd,
behoren de traditionele Marokkaanse en Turkse culturen tot de familie van
de F-culturen.126 Het hiërarchische cultuurpatroon van de F-culturen lijkt in
te gaan tegen progressieve sociaaleconomische opvattingen over
gelijkheid van kansen, een rechtvaardige verdeling van de welvaart en
sociale strijd.127 Vanuit deze benadering vermoeden we dat naarmate
allochtonen sterker op de eigen etnisch-culturele groep gericht zijn, ze
conservatievere standpunten innemen op sociaaleconomisch vlak.
We toetsen de hypothese aan de hand van twee variabelen: de frequentie
waarmee allochtonen een babbeltje doen met buren van de eigen etnisch-
Leuven: Acco; De Weerdt, Y. & De Witte, H. (2001). Economische progressiviteit bij werknemers. Geworteld in hun arbeid? Tijdschrift voor Sociologie, 22(3), pp. 217- 241. 125 Hoog beroepsniveau: bedrijfsleiders en hoger kader personeel, intellectuele en wetenschappelijke beroepen, ondergeschikt personeel in intellectuele en wetenschappelijke beroepen, bedienden; Laag beroepsniveau: dienstverlenend en verkoopspersoneel, ambachtslieden en ambachtelijke vakarbeiders, fabrieksarbeiders, machine- en montagearbeiders, ongeschoold personeel; Geen beroepsniveau: studenten + nog geen beroep gehad (o.a. werklozen/huisvrouwen). 126 Pinto, D. (1990). Interculturele communicatie. Antwerpen: Bohn Stafleu Van Loghum. 127 Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999). Sociaal-politieke oriëntaties van Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en cultureel conservatisme versus progressiviteit. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 75-108). Brussel: VUBPress.
59
culturele groep (zespuntenschaal van ‘elke dag’ tot ‘nooit’) en een schaal
over de mate waarin allochtonen de eigen media consumeren.128
Relatieve deprivatie: Onder meer Martin & Murray129 en Medyesi130 stelden
vast dat relatieve deprivatie een invloed heeft op de beoordeling van
inkomensongelijkheid. Ook recenter onderzoek bij werknemers in
Vlaanderen kwam tot de bevinding dat de mate waarin men voorstander is
van een grotere sociaaleconomische gelijkheid, samenhangt met de mate
van ‘subjectieve fraternalistische relatieve deprivatie’.131 Met subjectieve
fraternalistische relatieve deprivatie verwijzen De Weerdt en De Witte
naar: “het gevoel dat men heeft (subjectief) dat de groep waartoe men
behoort (fraternalistisch) op structurele wijze wordt achtergesteld
(deprivatie) ten aanzien van andere groepen (relatief) in de samenleving”.
We denken dat ook bij etnisch-culturele minderheden deze relatieve
deprivatie een impact kan hebben op de sociaaleconomische waarde-
beleving. We formuleren onze hypothese als volgt: naarmate allochtonen
sterker het gevoel hebben achtergesteld te worden t.o.v. autochtonen,
nemen ze een progressiever standpunt in op sociaaleconomisch vlak.
Ons databestand bevat een aantal items met betrekking tot subjectieve
fraternalistische relatieve deprivatie. We lieten de respondenten tijdens
het interview een inschatting maken van de mate waarin diverse
maatschappelijke actoren de eigen etnisch-culturele groep ongelijk
behandelen (cfr. hoofdstuk 5: gevoelens van collectieve discriminatie).
Het ging zowel om overheidsdiensten als privé-actoren: de overheid
(algemeen), onderhoudsdiensten van de stad, de politie, bedrijven,
collega’s op het werk, scholen, dancinguitbaters, winkeliers, huiseigenaars
en de media. Een factoranalyse leert ons dat zeven van de tien items
samen één concept meten dat aangeeft in welke mate de allochtone
respondenten vinden dat de eigen etnisch-culturele groep (door diverse
actoren) wordt achtergesteld ten opzichte van de meerderheidsgroep.132
128 De schaal in verband met mediaconsumptie is samengesteld uit een item dat meet hoe dikwijls men naar een Turkstalige/Marokkaanstalige televisiezender kijkt en een item dat meet hoe dikwijls men een Turkstalige/Marokkaanstalige krant leest. 129 Martin, J. & Murray, A. (1983). Distributive injustice and unfair exchange. In D.M. Messick & K.S. Cook (reds.), Equity Theory: Psychological and Sociological Perspectives (pp. 169-206). New York: Praeger. 130 Medgyesi, M. (1997). Changes of attitude related to inequalities in earnings during the course of systematic change. Szociologiai-Szemle, 4, pp. 87-108. 131 De Weerdt, Y. & De Witte, H. (2001). Economische progressiviteit bij werknemers. Geworteld in hun arbeid? Tijdschrift voor Sociologie, 22(3), pp. 217- 241. 132 Factoranalyse: method: maximum likelihood; rotation: varimax; factorladingen items: politie (.501), bedrijven (.531), collega’s (.610), onderhoud straten (.571),
60
Achtergrondkenmerken: We starten onze regressieanalyse met een model
waarin we alleen achtergrondvariabelen opnemen, met name de etnisch-
culturele achtergrond (0=Turkse afkomst of 1=Marokkaanse afkomst), het
geslacht (0=vrouw of 1=man), de leeftijd en de perceptie van de etnisch-
culturele samenstelling van de buurt (1=bijna alleen mensen van Vlaamse
afkomst tot 5=bijna alleen mensen van een andere afkomst). Op basis
van onderzoeksbevindingen in binnen- en buitenland verwachten we: dat
vrouwen progressiever zijn op sociaaleconomisch vlak dan mannen; dat
het aandeel sociaaleconomisch progressieven afneemt naarmate
allochtone respondenten ouder zijn; of in autochtone buurten wonen en
dat Turkse allochtonen een conservatiever standpunt innemen dan
Marokkkaanse allochtonen.133 Om het effect van de stedelijke context na
te gaan, nemen we ook de stad waar de respondent woont (Antwerpen,
Gent of Genk=referentiecategorie) op als achtergrondkenmerk.
3.2.3.2 Resultaten
In tabel 13 presenteren we de verschillende stappen van onze analyse.
Het eerste regressiemodel toont aan dat er geen effect uitgaat van de
achtergrondvariabelen. We kunnen de hypothesen die stellen dat
Marokkaanse allochtonen, vrouwen, jongeren en inwoners van ‘gekleurde’
buurten sociaaleconomisch progressiever zijn dan respectievelijk Turkse
allochtonen, mannen, ouderen en inwoners van ‘witte’ buurten dus niet
bevestigen.
inschrijven school (.529), media (.530) en huiseigenaars (.439). De Cronbach’s alpha bedraagt 0,725. 133 Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999). Sociaal-politieke oriëntaties van Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en cultureel conservatisme versus progressiviteit. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 75-108). Brussel: VUBPress; Phalet, K., van Lotringen, C. & Entzinger, H. (2000). Islam in de multiculturele samenleving. Opvattingen van jongeren in Rotterdam. Utrecht: Universiteit Utrecht - European Research Centre on Migration and Ethnic Relations; Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele; Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2008). De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-ethnische stad. Assen: Van Gorcum.
61
Tabel 13: Determinanten sociaaleconomische opiniedimensie (schaal van ‘progressief’ tot ‘conservatief’)
** p < .05 - * p < .1
Stap 1 R²= .01
Stap 2 R² = .04
Stap 3 R² = .06
Stap 4 R² = .10
Stap 5 R² = .16
Std. Coeff.
Std. Err. Std. Coeff. Std. Err. Std. Coeff. Std. Err. Std. Coeff. Std. Err. Std. Coeff. Std. Err.
(Const.) 0,177 0,292 0,367 0,475 0,819
Etn.-cult. achtergr. -0,053 0,085 -0,011 0,109 -0,034 0,118 -0,160* 0,156 -0,178* 0,188
Antw. (ref.: Genk) -0,050 0,104 -0,025 0,130 0,004 0,141 0,032 0,142 0,028 0,189
Gent (ref.: Genk) -0,049 0,101 -0,009 0,119 -0,042 0,126 -0,040 0,126 -0,069 0,149
Geslacht -0,061 0,084 -0,140** 0,115 -0,104 0,126 -0,048 0,132 0,017 0,166
Leeftijd -0,010 0,004 -0,003 0,005 0,057 0,006 0,080 0,006 0,097 0,008
Perceptie samenstelling buurt
-0,042 0,037 0,011 0,047 0,048 0,050 0,011 0,051 -0,050 0,062
Opleidingsniveau 0,013 0,017 0,040 0,018 0,028 0,018 0,028 0,023
Werkloos (ref.:werken) -0,099 0,161 -0,023 0,175 0,019 0,179 0,046 0,222
Huisvrouw (ref.:werken) 0,027 0,271 0,040 0,290 0,104 0,302 0,051 0,428
Studeren (ref.:werken) 0,045 0,301 0,071 0,348 0,142 0,359 0,063 0,513
Rest (ref.:werken) 0,022 0,201 -0,016 0,210 -0,002 0,213 0,053 0,303 Laag beroepsniveau (ref.: hoog)
-0,009 0,159 0,011 0,164 -0,006 0,162 -0,118 0,199
Geen beroepsniv. (ref.: hoog)
-0,007 0,282 0,010 0,308 -0,097 0,322 -0,097 0,468
Subj. inschatting financiële situatie
0,178** 0,053 0,183** 0,054 0,240** 0,069
Babbel buren eigen gemeenschap
-0,170** 0,040 -0,237** 0,047
Cons. eigen media -0,136 0,065 -0,110 0,078 Subj. relat. Depriv. -0,190** 0,132
62
De tweede stap van de analyse toont geen effect van de objectieve
sociaaleconomische variabelen (opleidingsniveau, beroepssituatie en beroeps-
niveau). Wellicht valt dit te verklaren door de beperkte spreiding in de
allochtone groepen.134 De subjectieve inschatting van de financiële situatie heeft,
in een volgende stap van de analyse, wel een effect. Naarmate respondenten
aangeven makkelijker financieel rond te komen met het totale inkomen van het
huishouden, nemen ze een conservatiever standpunt in op sociaaleconomisch
vlak. Dit resultaat bevestigt onze vooropgestelde hypothese.
Het vierde regressiemodel levert geen bevestiging op van de hypothese dat
allochtonen die sterker op de eigen groep gericht zijn conservatievere
standpunten innemen op sociaaleconomisch vlak. We vinden daarentegen een
omgekeerd effect: naarmate allochtonen vaker een babbeltje doen met buren
van de eigen gemeenschap, nemen ze een progressiever standpunt in op
sociaaleconomisch vlak. Een plausibele verklaring voor dit omgekeerde effect ligt
mogelijk in het feit dat allochtonen die veel contact hebben in de eigen
gemeenschap, ook een grote toegang hebben tot informatie over de relatief
zwakke sociaaleconomische positie van leden van hun etnisch-culturele groep.
Mogelijk beïnvloedt deze informatie hun eigen opvattingen over sociaal-
economische kwesties.
Het laatste regressiemodel ondersteunt de hypothese in verband met
subjectieve relatieve deprivatie. Naarmate allochtonen zich meer benadeeld
voelen (door diverse actoren) ten opzichte van autochtonen, zijn ze grotere
voorstanders van gelijkheid op sociaaleconomisch vlak.
3.2.4 Determinanten culturele opiniedimensie
3.2.4.1 Hypothesen
Uit paragraaf 3.2.2.2 blijkt dat de culturele opiniedimensie uiteenvalt in een
ethische subdimensie en een subdimensie ‘vrije meningsuiting’. Ook voor deze
twee subdimensies onderzoeken we aan de hand van een reeks
regressieanalyses welke factoren bijdragen tot een progressieve dan wel
conservatieve houding. Op basis van theorieën en bevindingen uit eerdere
studies formuleren we eerst een aantal hypothesen, die we vervolgens toetsen.
134 Ruim zes op tien allochtone bevraagden beschikken hoogstens over een diploma lager middelbaar onderwijs en slechts 17% van de respondenten die werken of ooit gewerkt hebben, heeft een job die hoofdarbeid inhoudt.
63
Opleidingsniveau en beroepsniveau: Uit onderzoek bij autochtonen is meermaals
gebleken dat bij arbeiders en laag opgeleiden cultureel conservatisme
samengaat met sociaaleconomische progressiviteit.135 Deze bevinding noemen
sociologen de ‘paradox van de arbeiderscultuur’. Arbeiders en laag opgeleiden
zouden minder getraind zijn in het ontwikkelen van een persoonlijke en kritische
mening en zouden daardoor individuele rechten en vrijheden minder laten
primeren op het vlak van ethische kwesties en inzake vrije meningsuiting. Om te
testen of dit ook geldt voor Marokkaanse en Turkse allochtonen, nemen we de
variabelen opleidingsniveau en beroepsniveau in de analyse op.136
Gerichtheid op de eigen etnisch-culturele groep: Traditionele Marokkaanse en
Turkse culturen worden niet alleen gekenmerkt door hiërarchische, verticale
gezagsverhoudingen (cfr. supra: F-culturen), maar ook door communautarisme.
Communautarisme als cultuurkenmerk verwijst naar het voorrang geven van
groepsnormen en groepsbelangen ten koste van individuele rechten en
vrijheden.137 We verwachten dat naarmate allochtonen sterker op de eigen
etnisch-culturele groep gericht zijn, ze conservatievere standpunten innemen op
de culturele subdimensies. We toetsen de hypothese aan de hand van de
frequentie waarmee men een babbeltje doet met buren van de eigen etnisch-
culturele groep (zespuntenschaal van ‘elke dag’ tot ‘nooit’) en een schaal die iets
zegt over de mate waarin allochtonen de eigen media consumeren.138
Gerichtheid op de meerderheidsgroep: Op basis van de bevindingen in paragraaf
3.2.2.3 – waar we bivariaat vaststelden dat autochtonen significant
progressiever zijn dan allochtonen op het gebied van ethische kwesties en
135 Zie o.a.: De Witte, H. (1990). Conformisme, radicalisme en machteloosheid: Een onderzoek naar de sociaal-culturele en sociaal-economische opvattingen van arbeiders in Vlaanderen. Leuven: Hoger Instituut voor de Arbeid; De Witte, H. (1991). Over de verburgerlijking van de arbeidersklasse. Houden (ongeschoolde) arbeiders er (nog) andere opvattingen op na dan bedienden? Tijdschrift voor Sociologie, 12(3/4), pp. 563-584. 136 Laag beroepsniveau: ongeschoold personeel; Midden-laag beroepsniveau: ambachtslieden en ambachtelijke vakarbeiders, geschoolde fabrieksarbeiders, machine- en montagearbeiders; Midden-hoog beroepsniveau: ondergeschikt personeel in intellectuele en wetenschappelijke beroepen, bedienden, dienstverlening en verkoopspersoneel; Hoog beroepsniveau: bedrijfsleiders en hoger kader personeel, intellectuele en wetenschappelijke beroepen. 137 Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999). Sociaal-politieke oriëntaties van Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en cultureel conservatisme versus progressiviteit. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 75-108). Brussel: VUBPress. 138 De schaal is samengesteld uit een item dat meet hoe dikwijls men naar een Turkstalige/Marokkaanstalige televisiezender kijkt en een item dat meet hoe dikwijls men een Turkstalige/Marokkaanstalige krant leest.
64
vrijheid van meningsuiting – veronderstellen we dat naarmate allochtonen
sterker op de meerderheidsgroep gericht zijn, ze progressiever zijn op ethisch
vlak en inzake de vrijheid van meningsuiting. Om deze hypothese te testen,
nemen we in de analyse de volgende variabelen op: de frequentie waarmee
allochtonen een babbeltje doen met autochtone buren (zespuntenschaal van
‘elke dag’ tot ‘nooit’) en een schaal die aangeeft in welke mate allochtonen de
Nederlandstalige media consumeren.139
Religie: Uit onderzoek over de waardebeleving van autochtonen weten we dat
cultureel conservatisme samenhangt met een grotere religiositeit.140 Ook bij
allochtonen was de invloed van religie op culturele waardeoriëntaties al enkele
keren het voorwerp van onderzoek. Uit bevindingen van de Brusselse
minderhedensurvey bleek dat de religieuze praktijk samenhangt met ethisch
conservatisme bij Turken en Marokkanen en een intolerante houding op het vlak
van vrije meningsuiting bij Marokkanen.141 Een bevraging bij Turkse en
Marokkaanse allochtonen in Rotterdam kwam tot gelijkaardige bevindingen voor
wat de ethische subdimensie betreft, maar vond geen verschillen voor de
vrijheid van meningsuiting.142 Onze survey bij Turkse en Marokkaanse
allochtonen uit Houthalen-Helchteren en Genk toonde een effect van religieuze
identificatie op ethisch conservatisme: naarmate allochtonen zich sterker moslim
voelen, nemen ze conservatievere standpunten in over abortus en euthanasie.143
139 De schaal in verband met mediaconsumptie is samengesteld uit een item dat meet hoe dikwijls men naar een Nederlandstalige televisiezender kijkt en een item dat meet hoe dikwijls men een Nederlandstalige krant leest. 140 Billiet, J. (1995). Church Involvement, Individualism, and Ethnic Prejudice among Flemish Roman Catholics. New Evidence of a Moderating Effect. Journal for the Scientific Study of Religion, 34(2), pp. 224-233; Duriez, B. (2003). Religiosity and conservatism revisited. Relating a new religiosity measure to the two main conservative political ideologies. Psychological Reports, 92, pp. 533-539; De Koster, W. & van der Waal, J. (2007). Moreel conservatisme en autoritarisme theoretisch en methodisch ontward. Mens & Maatschappij, 81(2), pp. 121-141. 141 Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999). Sociaal-politieke oriëntaties van Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en cultureel conservatisme versus progressiviteit. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 75-108). Brussel: VUBPress. 142 Phalet, K. & ter Wal, J. (2004). Moslim in Nederland. Religieuze dimensies, ethische relaties en burgerschap: Turken en Marokkanen in Rotterdam. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 143 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele (vragen over de vrijheid van meningsuiting werden in dit onderzoek niet gesteld).
65
Wat de ethische subdimensie betreft, wijzen alle resultaten in dezelfde richting.
We formuleren dan ook de volgende hypothese: naarmate allochtonen
religieuzer zijn, nemen ze een conservatiever standpunt in op ethisch vlak. Wat
de vrijheid van meningsuiting betreft, kwam een effect van religie in het
verleden minder sterk uit de verf. Toch vermoeden we dat, gezien de recente
polemiek rond de Deense Mohammedcartoons en de Koranfilm van de
Nederlandse politicus Wilders, religie een rol speelt in de opinievorming over de
vrijheid van meningsuiting. We verwachten dat naarmate allochtonen religieuzer
zijn, ze minder tolerant zijn ten aanzien van de vrijheid van meningsuiting. Om
deze hypothesen te toetsen, nemen we in de analyse een item op dat iets zegt
over de religieuze praktijk van allochtonen, met name de frequentie waarmee
men bidt (vijfpuntenschaal van ‘nooit’ tot ‘vijf keer per dag’).144
Achtergrondkenmerken: We beginnen opnieuw met een regressieanalyse waarin
we de achtergrondvariabelen etnisch-culturele achtergrond (0=Turkse afkomst
of 1=Marokkaanse afkomst), geslacht (0=vrouw of 1=man), leeftijd, perceptie
van de samenstelling van de buurt (1=bijna alleen mensen van Vlaamse
afkomst tot 5=bijna alleen mensen van een andere afkomst) en stad
(Antwerpen, Gent of Genk=referentiecategorie) opnemen.
Op basis van bevindingen in Brussel en Rotterdam verwachten we dat
Marokkaanse allochtonen conservatiever zijn op ethisch vlak en inzake vrije
meningsuiting dan Turkse allochtonen.145 Mogelijk gaat er ook een effect uit van
geslacht op ethisch conservatisme. Resultaten van de Rotterdam Jongeren
Survey toonden aan dat allochtone vrouwen minder tolerant denken over
ethische kwesties dan allochtone mannen.146 Op de houding ten aanzien van
vrije meningsuiting heeft geslacht in Brussel en Rotterdam geen impact. Toch
zou het kunnen dat allochtone mannen, door hun grotere aanwezigheid in het
publieke leven meer worden geconfronteerd met de (vrije) meningen (van onder
andere autochtonen) dan allochtone vrouwen. Deze confrontaties werken
mogelijk een intolerantere houding in de hand. Wat leeftijd betreft, toonde
144 De enkele respondenten die zeggen geen moslim te zijn, worden niet in de analyse betrokken. 145 Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999). Sociaal-politieke oriëntaties van Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en cultureel conservatisme versus progressiviteit. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 75-108). Brussel: VUBPress; Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2008). De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-etnische stad. Assen: Van Gorcum. 146 Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2008). De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-etnische stad. Assen: Van Gorcum.
66
Belgisch onderzoek bij autochtonen aan dat ouderen minder permissief zijn dan
jongeren inzake een reeks gedragingen (bijvoorbeeld: ‘afval weggooien in het
openbaar’, ‘rijden onder invloed van alcohol’, ‘abortus’, …).147 Als we de
vaststellingen bij autochtonen als vertrekpunt nemen, dan verwachten we dat
allochtone ouderen inzake ethische kwesties en vrije meningsuiting
conservatiever zijn dan allochtone jongeren. De variabelen ‘stad waar de
respondent woont’ en ‘perceptie van de etnisch-culturele samenstelling van de
buurt’ nemen we mee op in de analyses om de invloed van de stedelijke context
en de buurtomgeving na te gaan.
147 Delooz, P. & Kerkhofs, J. (1992). Ethiek. Op zoek naar een haalbaar evenwicht. In J. Kerkhofs, K. Dobbelaere, L. Voyé & B. Bawin-Legros (reds.), De versnelde ommekeer (pp. 221-272). Tielt: Lannoo.
67
Tabel 14: Determinanten ethische opiniedimensie (schaal van ‘progressief’ tot ‘conservatief’)
** p < .05 - * p < .1 Stap 1 R² = .04
Stap 2 R² = .07
Stap 3 R² = .11
Stap 4 R² = .14
Stap 5 R² = .16
Standar-dized Coeffi-cients
Std. Error
Standar-dized Coeffi-cients
Std. Error
Standar-dized Coeffi-cients
Std. Error
Standar-dized Coeffi-cients
Std. Error
Standar-dized Coeffi-cients
Std. Error
(Constant) 0,183 0,462 0,602 ,674 0,675
Etnisch-culturele achtergrond 0,046 0,092 -0,016 0,138 0,117 0,173 0,123 ,172 0,068 0,179
Antwerpen (ref.: Genk) -0,073 0,110 -0,007 0,171 -0,039 0,171 -0,053 ,170 -0,036 0,171
Gent (ref.: Genk) -0,144** 0,110 -0,200** 0,155 -0,198** 0,153 -0,239** ,160 -0,193** 0,163
Geslacht 0,041 0,091 0,008 0,135 -0,030 0,137 -0,029 ,136 -0,012 0,135
Leeftijd 0,122** 0,004 0,052 0,006 0,031 0,006 -0,003 ,006 -0,030 0,006
Perceptie samenstelling buurt 0,037 0,040 0,107* 0,062 0,146** 0,064 0,206** ,065 0,194** 0,064
Opleidingsniveau -0,172** 0,022 -0,172** 0,022 -0,177** ,022 -0,189** 0,022
Beroepsniveau -0,052 0,090 -0,024 0,090 -0,018 ,090 -0,011 0,089 Babbel buren eigen gemeenschap 0,067 0,047 0,137* ,049 0,124* 0,049
Consumptie eigen media 0,191** 0,076 0,150* ,076 0,151* 0,075
Babbel autochtone buren -0,075 ,045 -0,045 0,045 Consumptie Nederlandstalige media -0,122* ,063 -0,144** 0,062
Frequentie van het bid den 0 037 0,14 ** 0,
68
Tabel 15: Determinanten opinie over vrije meningsuiting (schaal van ‘progressief’ tot ‘conservatief’)
** p < .05 - * p < .1 Stap 1
R² = .02 Stap 2
R² = .05 Stap 3
R² = .06 Stap 4
R² = .07 Stap 5
R² = .08
Standar-dized Coeffi-cients
Std. Error
Standar-dized Coeffi-cients
Std. Error
Standar-dized Coeffi-cients
Std. Error
Standar-dized Coeffi-cients
Std. Error
Standar-dized Coeffi-cients
Std. Error
(Constant) 0,163 0,394 0,526 0,617 0,627
Etnisch-culturele achtergrond -0,097** 0,081 -0,021 0,119 -0,097 0,157 -0,069 0,161 -0,086 0,169
Antwerpen (ref.: Genk) 0,044 0,097 0,117* 0,147 0,147** 0,150 0,135* 0,153 0,157** 0,155
Gent (ref.: Genk) 0,073 0,096 0,171** 0,132 0,180** 0,132 0,156** 0,143 0,172** 0,148
Geslacht -0,061 0,080 -0,074 0,116 -0,046 0,121 -0,035 0,125 -0,049 0,125
Leeftijd -0,014 0,003 -0,029 0,005 -0,025 0,006 -0,048 0,006 -0,042 0,006
Perceptie samenstelling buurt -0,054 0,035 -0,056 0,053 -0,058 0,056 -0,076 0,059 -0,074 0,059
Opleidingsniveau 0,139** 0,019 0,128* 0,019 0,145** 0,020 0,152** 0,020
Beroepsniveau 0,024 0,077 0,025 0,078 0,012 0,080 0,012 0,080
Babbel buren eigen gemeenschap -0,002 0,041 -0,024 0,045 -0,017 0,045
Consumptie eigen media -0,147* 0,069 -0,132 0,071 -0,151* 0,071
Babbel autochtone buren 0,029 0,042 0,023 0,042
Consumptie Nederlandstalige media -0,077 0,058 -0,058 0,058
Frequentie van het bidden 0,035 0,034
69
3.2.4.2 Resultaten
We bespreken eerst de resultaten van de analyses voor de ethische
subdimensie, vervolgens vestigen we de aandacht op de subdimensie vrije
meningsuiting.
In het eerste model van tabel 14 vinden we een significant effect van leeftijd en
stad. Het effect van leeftijd ligt in de lijn van de verwachtingen: naarmate
allochtonen ouder zijn, hebben ze conservatievere opvattingen over ethische
kwesties zoals euthanasie en abortus. Opmerkelijk is het effect van de stad waar
de respondenten wonen: allochtonen uit Gent zijn toleranter inzake ethische
kwesties dan allochtonen uit Genk. Tussen allochtonen uit Antwerpen en
allochtonen uit Genk vinden we geen verschil. Bijkomende analyses op de
autochtone dataset suggereren dat ook autochtone Gentenaren progressiever
zijn op ethisch vlak dan autochtone Genkenaren. Wat inwoners van Gent op
ethisch vlak progressiever maakt, is ons niet meteen duidelijk.
De tweede analysestap toont een effect van het opleidingsniveau. Naarmate
allochtonen hoger geschoold zijn, nemen ze een progressiever standpunt in op
ethisch vlak. Dit effect bevestigt de vooropgestelde hypothese. Het beroeps-
niveau heeft geen impact op de ethische opiniedimensie. Onder controle van het
opleidingsniveau verdwijnt het effect van de leeftijd. Allochtone ouderen zijn dus
conservatiever op ethisch vlak omdat ze lager geschoold zijn.
De hypothese dat ethisch conservatisme samenhangt met een sterke gerichtheid
op de eigen gemeenschap wordt gedeeltelijk bevestigd. De derde analysestap
maakt duidelijk dat er een effect uitgaat van de consumptie van de eigen media.
Naarmate allochtonen vaker de eigen media consumeren, zijn ze conservatiever
op ethisch vlak. De frequentie waarmee allochtonen een babbeltje doen met
buren van de eigen gemeenschap heeft geen invloed op de ethische
waardebeleving. Mogelijk wijst dit erop dat niet zozeer de gerichtheid op de
eigen groep, maar wel de gerichtheid op het herkomstland een invloed heeft op
de ethische waardebeleving.
Stap 4 van de analyse wijst uit dat het consumeren van Nederlandstalige media
een effect heeft op de ethische waardebeleving. Naarmate allochtonen vaker
Nederlandstalige media consumeren, zijn ze progressiever op ethisch vlak. Dit
verband bevestigt de vooropgestelde hypothese, maar het effect is wel slechts
significant op het .1-niveau. Babbelen met autochtone buren heeft geen invloed
op de houding ten aanzien van ethische kwesties.
De hypothese in verband met religie, ten slotte, wordt bevestigd in de vijfde
analysestap: allochtonen die vaak bidden, zijn ethisch conservatiever dan
70
allochtonen die nooit bidden.
Tabel 15 geeft een overzicht van de analyse voor de subdimensie vrije
meningsuiting. Het eerste regressiemodel weerlegt de bevindingen in Brussel en
Rotterdam in verband met het effect van de etnisch-culturele achtergrond:
Turkse allochtonen nemen over de vrijheid van meningsuiting een conser-
vatiever standpunt in dan Marokkaanse allochtonen. De andere achtergrond-
variabelen hebben geen invloed op de opvattingen over vrije meningsuiting.
In stap 2 vinden we geen bevestiging van de hypothesen in verband met het
opleidingsniveau en het beroepsniveau. Het opleidingsniveau heeft wel een
effect, maar dit loopt in de omgekeerde richting. Naarmate allochtonen hoger
opgeleid zijn, nemen ze een conservatiever standpunt in op het vlak van vrije
meningsuiting. Onder controle van het opleidingsniveau verdwijnt het effect van
de etnisch-culturele achtergrond. Turkse allochtonen zijn dus conservatiever
inzake vrije meningsuiting omdat ze hoger geschoold zijn. Opvallend is ook dat
er een effect ontstaat van wonen in Gent en wonen in Antwerpen: vergelijkt
men allochtonen met hetzelfde opleidingsniveau, dan zijn allochtonen uit deze
twee steden conservatiever op het gebied van vrije meningsuiting dan
allochtonen uit Genk.
Het derde regressiemodel suggereert dat allochtonen die vaak de eigen media
consumeren, progressiever zijn op het vlak van vrije meningsuiting dan
allochtonen die nooit de eigen media raadplegen. Hoe het komt dat consumptie
van de eigen media allochtonen progressiever maakt, is ons niet meteen
duidelijk. We merken wel op dat het effect slechts significant is op het .1-niveau.
Ook de verklaarde variantie neemt nauwelijks toe ten opzichte van het vorige
model.
De vierde analysestap toont aan dat de hypothesen in verband met de
gerichtheid op de meerderheidsgroep niet worden bevestigd. Noch de frequentie
waarmee allochtonen een babbeltje doen met autochtone buren, noch de mate
waarin ze de Nederlandstalige media consumeren, hebben een effect op de
houding ten aanzien van vrije meningsuiting. Ten slotte vinden we in de vijfde
analysestap ook geen steun voor de hypothese in verband met religie.
71
3.3.
Houding t.a.v. man-vrouwrollen
3.3.1 Theoretisch kader
Het theoretisch kader met de sociaaleconomische dimensie en de twee culturele
subdimensies (ethische kwesties en vrije meningsuiting) is interessant, maar te
beperkt om de waardeoriëntaties van autochtonen en allochtonen op een
grondige manier te kunnen vergelijken. In het publieke debat over waarden en
normen gaan de discussies in belangrijke mate over de positie van mannen en
vrouwen in de samenleving en de rol van de islam.148 Het is dus aangewezen dat
we de culturele opiniedimensie met één of meerdere subdimensies uitbreiden.
Een interessant aanknopingspunt vinden we bij een aantal Nederlandse auteurs,
die de waardeoriëntaties van autochtonen en allochtonen bestuderen binnen het
theoretisch kader van de ‘modernisering’.149 Met modernisering wordt verwezen
naar de overgang van een agrarische naar een (post)industriële samenleving,
een proces dat gepaard ging met de ontwikkeling van een specifiek patroon van
waarden, normen en houdingen.150 Individualisering, secularisatie, democratise-
ring en emancipatie zijn de sleutelelementen van het moderniseringsproces, dat
soms ook onder de noemer ‘detraditionalisering’ wordt gevat.151 Traditie bepaalt
in een (post)industriële samenleving steeds minder het denken, voelen en
handelen van mensen.
148 Zie o.a.: Fadil, N. (2004). Het hoofddoekendebat: meer dan een debat over een stukje stof. Ethische Perspectieven, 14(4), pp. 373-386; Vanderwaeren, E. (2005). Wat heet gelijkheid van vrouwen en mannen in islam? PSW-paper 2005/2. Antwerpen: Universiteit Antwerpen; Sanctorum, J. (red.) (2008). De islam in Europa: dialoog of clash? Van Halewyck: Leuven. 149 Martens, E.P. (1999). Minderheden in beeld, SPVA 1998. Rotterdam: Instituut voor Sociologisch Economisch Onderzoek; Odé, A. (2002). Ethnic-cultural and socio-economic integration in the Netherlands. Assen: Van Gorcum; Dagevos, J. & Schellingerhout, R. (2003). Sociaal-culturele integratie: contacten, cultuur en oriëntatie op de eigen groep. In J. Dagevos, M. Gijsberts & C. van Praag (reds.), Rapportage minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie (pp. 317-362). Den Haag: SCP. 150 Van der Loo, H. & van Reijen, W. (1997). Paradoxen van modernisering. Bussum: Coutinho; Veenman, J. (2002). De toekomst in meervoud: perspectief op multicultureel Nederland. Assen: Van Gorcum. 151 Heelas, P. (1996). Introduction: Detraditionalization and its Rivals. In P. Heelas, S. Lash & P. Morris (reds.), Detraditionalization. Critical Reflections on Authority and Identity (pp. 1-20). Oxford: Blackwell Publishers Ltd.
72
In de Nederlandse onderzoeken dienden de opvattingen die verbonden zijn aan
het moderniseringsproces als ijkpunt, waarmee de opvattingen van etnisch-
culturele minderheden en autochtonen werden vergeleken: “Het proces van
modernisering wordt hier beschouwd als een ideaaltype, in de sociologische zin
van het woord. Daarbij gaat het niet om een beoordeling in termen van goed of
slecht. De redenering is dat bepaalde waarden, normen en houdingen die
verbonden zijn aan de modernisering van westerse samenlevingen centrale
elementen vormen van de cultuur van die samenlevingen. Deze constatering
vormt het uitgangspunt voor de vergelijking van opvattingen tussen en binnen
groepen”.152 Moderniteit is niet exclusief een kenmerk van westerse
samenlevingen, zo benadrukt Veenman.153 Heel wat herkomstlanden maken zelf
een moderniseringsproces door. De vraag is dus niet óf allochtonen
traditionaliteit inruilen voor moderniteit, maar wel in hoeverre moderniteit zich
bij hen uitbreidt, aldus Veenman.
In de volgende paragraaf zoomen we in op één sleutelelement van het
moderniseringsproces, met name emancipatie. We beschouwen de houding ten
aanzien van man-vrouwrollen als een bijkomende subdimensie van de culturele
opiniedimensie. We onderzoeken of Marokkaanse allochtonen, Turkse
allochtonen en autochtonen uit Antwerpen, Genk en Gent verschillende
opvattingen hebben over man-vrouwrollen en gaan na welke factoren de mening
van allochtonen verklaren.
3.3.2 Vergelijking van etnisch-culturele groepen
3.3.2.1 Hypothesen
Eén van de eerste studies in België die aandacht besteedde aan de opvattingen
van allochtonen over man-vrouwrelaties was de survey Family Formation and
Value Patterns, uitgevoerd in 1991 en 1993.154 De bevraging van Turkse en
Marokkaanse vrouwen tussen 17 en 49 jaar in Vlaanderen en Brussel toonde aan
dat Turkse vrouwen traditionelere opvattingen hebben over de man-vrouwrelatie
152 Dagevos, J. & Schellingerhout, R. (2003). Sociaal-culturele integratie: contacten, cultuur en oriëntatie op de eigen groep. In J. Dagevos, M. Gijsberts & C. van Praag (reds.), Rapportage minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie (pp. 317-362). Den Haag: SCP. 153 Veenman, J. (2002). De toekomst in meervoud: perspectief op multicultureel Nederland. Assen: Van Gorcum. 154 Lesthaeghe, R. (2000). Transnational Islamic Communities in a Multilingual Society. In R. Lesthaeghe (red.), Communities and Generations. Turkish and Moroccan populations in Belgium (pp. 1-58). Brussel: VUBPress.
73
dan Marokkaanse vrouwen. Het aandeel respondenten dat akkoord ging met de
stelling dat vrouwen niet altijd hun echtgenoot moeten gehoorzamen, bedroeg
bij de Turkse vrouwen 10%, tegenover 61% bij de Marokkaanse vrouwen.
Respectievelijk 53% van de Turkse en 63% van de Marokkaanse vrouwen gaf
aan akkoord te zijn met de stelling dat vrouwen de kamer niet moeten verlaten
wanneer onbekende mannen op bezoek komen.
Ruim vijftien jaar na de FFVP-surveys wijzen een aantal studies uit dat er nog
steeds verschillen zijn tussen de etnisch-culturele groepen. Zowel onze
bevraging in Houthalen-Helchteren en Genk als de Nederlandse Survey
Integratie Minderheden tonen aan dat Turkse allochtonen traditioneler denken
over de rollen van mannen en vrouwen dan Marokkaanse allochtonen.155
Autochtonen hebben de modernste opvattingen over de emancipatie van de
vrouw.
Welke hypothesen kunnen we hieruit afleiden voor de analyse van de gegevens
uit Antwerpen, Genk en Gent? Op basis van de FFVP-survey, de bevraging in
Limburg en het SIM-onderzoek in Nederland verwachten we dat Turkse
allochtonen traditionelere opvattingen hebben over sekserollen dan Marokkaanse
allochtonen. Autochtonen hebben wellicht de modernste man-vrouwrolopvat-
tingen.
3.3.2.2 Operationalisering
Om na te gaan in hoeverre de respondenten moderne opvattingen hebben over
de positie van de vrouw, legden we de respondenten zes stellingen voor (zie
bijlage 3). De Turkse allochtonen, de Marokkaanse allochtonen en de
autochtonen uit Antwerpen, Genk en Gent konden per stelling kiezen tussen de
antwoordcategorieën ‘helemaal eens’, ‘eerder eens’, ‘noch eens noch oneens’,
‘eerder oneens’ of ‘helemaal oneens’.
Factoranalyses maakten duidelijk dat vier van de zes items in elke etnisch-
culturele groep één achterliggend concept meten.156 De factorladingen geven we
weer in tabel 16 (resultaat van de analyse waarin alle respondenten werden
opgenomen). Op basis van deze vier items kunnen we een schaal construeren
155 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele; Dagevos, J., Schellingerhout, R. & Vervoort, M. (2007). Sociaal-culturele integratie en religie. In J. Dagevos & M. Gijsberts (reds.), Jaarrapport Integratie 2007 (pp. 163-191). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 156 Factoranalyse: method = maximum likelihood; rotation: varimax.
74
om de houding ten aanzien van man-vrouwrollen te vergelijken. Een lage
schaalscore wijst op moderne rolopvattingen, een hoge score op traditionele
rolopvattingen.
Tabel 16: Factoranalyse houding t.a.v. man-vrouwrollen
Factor
Houding t.a.v. man-vrouwrollen
De man moet voor het inkomen zorgen en de vrouw voor het huishouden en de kinderen.
0,598
Vrouwen moeten ook kunnen gaan werken. 0,422
Meisjes moeten strenger opgevoed worden dan jongens. 0,595
Mannen moeten evenveel in het huishouden doen als vrouwen. 0,652
Cronbach’s alpha 0,638
3.3.2.3 Resultaten
Een vergelijking per etnisch-culturele groep leert ons dat zowel autochtonen als
allochtonen overwegend moderne opvattingen hebben over man-vrouwrollen.
Binnen dit gemeenschappelijke moderne standpunt nemen we wel significante
verschillen waar. Autochtonen zijn op het gebied van man-vrouwrollen duidelijk
moderner dan de twee allochtone groepen.157 Hoewel we verwachtten dat Turkse
allochtonen minder moderne rolopvattingen hebben dan Marokkaanse
allochtonen, zijn de verschillen tussen de twee allochtone groepen niet
significant.
157 Verschil autochtonen – Turkse allochtonen: p = .000; verschil autochtonen – Marokkaanse allochtonen: p = .000.
75
Tabel 17: Houding t.a.v. man-vrouwrollen
Autochtonen
Turkse allochtonen
Marokkaanse allochtonen
Totaal
Moderne man-vrouwrollen 1 68,2% 34,7% 30,9% 45,9%
2 21,1% 30,6% 34,6% 28,2%
3 6,8% 23,3% 21,4% 16,8%
4 3,9% 10,2% 10,7% 8,0%
Tradit. man-vrouwrollen 5 0,0% 1,2% 2,5% 1,1%
Totaal 337 343 243 923
Chi²: P = .000 100% 100% 100% 100%
Gemiddelde schaalscore
Anova: P = .000 1,54 2,07 2,18 1,91
De bevinding dat allochtonen overwegend moderne rolopvattingen hebben, lijkt
in te gaan tegen het traditionele beeld dat vaak van allochtonen wordt
opgehangen. We wijzen er echter op dat een onderscheid gemaakt moet worden
tussen opvattingen en gedragingen. Het is niet omdat respondenten het met iets
eens zijn (bijvoorbeeld dat vrouwen moeten kunnen gaan werken), dat ze dat
ook zelf in de praktijk brengen. Om dit te weten te komen, kijken we naar de
beroepssituatie van de bevraagde autochtone en allochtone vrouwen (tussen 18
en 70 jaar).
Tabel 18: Beroepssituatie vrouwen
Autochtonen
Turkse allochtonen
Marokkaanse allochtonen
Totaal
Werkzaam 54,6% 35,5% 37,8% 43,0%
Student/leerling/leercontract 8,0% 8,3% 10,1% 8,6%
Werkloos 6,7% 12,4% 11,8% 10,2%
Huisvrouw 11,0% 38,5% 37,0% 28,2%
Rest: pensioen, invalide, … 19,6% 5,3% 3,4% 10,0%
Totaal 163 169 119 451
Chi²: P = .000 100% 100% 100% 100%
We stellen vast dat respectievelijk 35,5% en 37,8% van de Turkse en
Marokkaanse allochtone vrouwen (tussen 18 en 70 jaar) werkzaam is (voltijdse
job, halfijdse job of interim-contract), terwijl van de autochtone vrouwen 54,6%
een job heeft. Een lager percentage actieven in de allochtone gemeenschappen
gaat gepaard met een beduidend hoger aandeel respondenten dat de
beroepssituatie omschrijft als ‘huisvrouw’. Bijna vier op tien allochtone vrouwen
kiezen voor deze optie, tegenover slechts 11% van de autochtone bevraagden.
76
Deze cijfers tonen aan dat er een aanzienlijk verschil qua emancipatie bestaat
tussen de autochtone en de allochtone vrouwen. Het hogere percentage
allochtone mannen dat werkt (71% van de Turkse en 63% van de Marokkaanse
allochtonen), ontkracht een alternatieve hypothese die stelt dat de verschillen
tussen allochtone en autochtone vrouwen (volledig) kunnen verklaard worden
door discriminatie van allochtonen op de arbeidsmarkt.158
3.3.3 Determinanten van de houding t.a.v. man-vrouwrollen
3.3.3.1 Hypothesen
Om de houding ten aanzien van man-vrouwrollen in de allochtone
gemeenschappen te verklaren, voeren we een aantal regressieanalyses uit. Naar
analogie met de ethische subdimensie en de subdimensie vrije meningsuiting
(paragraaf 3.2.4) testen we achtereenvolgens of het opleidings- en
beroepsniveau, de gerichtheid op de eigen etnisch-culturele groep, de
gerichtheid op de meerderheidsgroep en de religiositeit een effect hebben op de
houding van allochtonen ten aanzien van man-vrouwrollen. De hypothesen
luiden als volgt:
Hoog opgeleide allochtonen en allochtonen met een hoog beroepsniveau
zijn moderner op het vlak van man-vrouwrollen dan laag opgeleide
allochtonen en allochtonen met een laag beroepsniveau.
Naarmate allochtonen sterker op de eigen etnisch-culturele groep
gericht zijn, zijn ze grotere voorstanders van een traditionele man-
vrouwrolverdeling.
Naarmate allochtonen sterker op de meerderheidsgroep gericht zijn,
nemen ze een moderner standpunt in met betrekking tot man-
vrouwrollen.
Naarmate allochtonen vaker bidden, houden ze er traditionelere
meningen op na over man-vrouwrollen.
We beginnen de analyse opnieuw met een model waarin we de
achtergrondvariabelen geslacht, etnisch-culturele achtergrond, leeftijd, perceptie
van de samenstelling van de buurt en stad opnemen. Als extra variabele voegen
we ook de beroepssituatie toe. Onderzoek in Limburg toonde immers aan dat
niet-werkende allochtonen minder voorstander zijn van gelijke man-vrouwrollen
dan werkende allochtonen. De Limburgse studie en een Nederlands onderzoek
158 Van de autochtone mannen werkt 73,7%.
77
van Dagevos, Schellingerhout & Vervoort toonden verder ook aan dat Turkse
allochtonen en allochtone mannen traditioneler zijn inzake sekserollen dan
Marokkaanse allochtonen en allochtone vrouwen.159 Steunend op het onderzoek
in Nederland verwachten we ook dat allochtone ouderen traditioneler zijn dan
allochtone jongeren en dat allochtonen die in concentratiewijken wonen,
traditionelere opvattingen hebben over man-vrouwrollen dan allochtonen die in
‘witte’ wijken wonen.160 De variabele ‘stad’ nemen we mee op om mogelijke
effecten van de stedelijke context bloot te leggen.
159 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele; Dagevos, J., Schellingerhout, R. & Vervoort, M. (2007). Sociaal-culturele integratie en religie. In J. Dagevos & M. Gijsberts (reds.), Jaarrapport Integratie 2007 (pp. 163-191). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 160 Dagevos, J., Schellingerhout, R. & Vervoort, M. (2007). Sociaal-culturele integratie en religie. In J. Dagevos & M. Gijsberts (reds.), Jaarrapport Integratie 2007 (pp. 163-191). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
78
Tabel 19: Determinanten van de houding t.a.v. man-vrouwrollen (schaal van ‘modern’ naar ‘traditioneel’)
** p < .05 - * p < .1 Stap 1
R² = .16 Stap 2
R² = .20 Stap 3
R² = .21 Stap 4
R² = .25 Stap 5
R² = .27
Std. Coeff.
Std. Error
Std. Coeff.
Std. Error
Std. Coeff.
Std. Error
Std. Coeff.
Std. Error
Std. Coeff.
Std. Error
(Constant) 0,138 0,312 0,422 0,490 0,487
Etnisch-culturele achtergrond 0,047 0,067 0,000 0,096 -0,016 0,126 -0,001 0,128 -0,028 0,134
Antwerpen (ref.: Genk) 0,010 0,084 -0,024 0,121 -0,036 0,123 -0,064 0,124 -0,065 0,123
Gent (ref.: Genk) 0,016 0,081 0,007 0,108 0,005 0,108 -0,052 0,116 -0,002 0,117
Geslacht 0,423** 0,076 0,419** 0,100 0,421** 0,105 0,421** 0,107 0,419** 0,105
Leeftijd 0,021 0,003 0,012 0,005 0,018 0,005 -0,018 0,005 -0,048 0,005
Perceptie samenstelling buurt -0,051 0,030 -0,031 0,043 -0,006 0,045 0,013 0,048 0,018 0,047
Werkloos (ref.: werken) 0,116** 0,111 0,114* 0,135 0,109* 0,138 0,090 0,139 0,088 0,136
Huisvrouw/-man (ref.: werken) 0,242** 0,106 0,042 0,265 0,048 0,268 0,052 0,265 0,044 0,260
Rest (ref.: werken) 0,051 0,090 -0,013 0,174 -0,023 0,176 -0,037 0,175 -0,032 0,171
Opleidingsniveau -0,126** 0,015 -0,114** 0,015 -0,113* 0,016 -0,106* 0,015
Beroepsniveau -0,026 0,063 -0,026 0,063 -0,035 0,064 -0,037 0,063
Babbel buren eigen gemeenschap 0,085 0,034 0,095 0,037 0,098 0,037
Consumptie eigen media -0,033 0,055 -0,043 0,056 -0,029 0,056
Babbel autochtone buren 0,059 0,035 0,068 0,035
Cons. Ned. media -0,164** 0,046 -0,190** 0,045
Frequentie van het bidden 0,131** 0,026
79
3.4.
3.3.3.2 Resultaten
Het eerste regressiemodel bevestigt de indicaties in verband met de effecten
van het geslacht en de beroepssituatie: allochtone mannen en niet-werkende
allochtonen (werkloos of huisvrouw/-man) hebben traditionelere opvattingen
over man-vrouwrollen dan allochtone vrouwen en werkende allochtonen.
In de tweede stap vinden we een bevestiging van de hypothese dat hoog
opgeleide allochtonen modernere man-vrouwrolopvattingen hebben dan laag
opgeleide allochtonen. Interessant is dat onder controle van het
opleidingsniveau het effect van ‘huisvrouw/-man’ verdwijnt en het effect van
‘werkloos-zijn’ afneemt. Dit betekent dat allochtonen die werken modernere
sekserolopvattingen hebben omdat ze hoger opgeleid zijn.
Babbelen met buren van de eigen gemeenschap en de eigen media consumeren,
zijn activiteiten die geen invloed hebben op de houding ten aanzien van man-
vrouwrollen. De mate waarin men de Nederlandstalige media consumeert, is wel
van belang. Naarmate allochtonen vaker Nederlandstalige kranten lezen en/of
naar Nederlandstalige televisie kijken, nemen ze een moderner standpunt in op
het gebied van man-vrouwrollen. Dit effect bevestigt de vooropgestelde
hypothese. Contacten met autochtone buren zijn niet relevant.
De hypothese in verband met religie wordt bevestigd in de vijfde analysestap.
Allochtonen die vaak bidden, hebben een traditionelere opinie over de positie
van de vrouw dan allochtonen die zelden bidden.
Andere waardeoriëntaties
Een ander sleutelelement van het moderniseringsproces is de secularisering (cfr.
paragraaf 3.3.1). In deze paragraaf voeren we een verkennende analyse uit met
betrekking tot de houding van autochtonen en allochtonen ten aanzien van het
dragen van de hoofddoek, een thema dat in het integratiedebat de voorbije
jaren heel wat aandacht kreeg.161
Tijdens het interview vroegen we de respondenten in welke mate ze het eens
zijn met de volgende uitspraken: ‘Werkgevers mogen het dragen van een
hoofddoek tijdens het werk verbieden’ en ‘Op school moet het toegelaten zijn
om een hoofddoek te dragen’. Met de twee stellingen maken we een schaal met
als achterliggend concept de houding ten aanzien van de hoofddoek in de
161 Zie o.a.: Fadil, N. (2004). Het hoofddoekendebat: meer dan een debat over een stukje stof. Ethische Perspectieven, 14(4), pp. 373-386.
80
publieke sfeer. Hoe hoger de score op de schaal, hoe feller men de mogelijkheid
verdedigt om een hoofddoek te kunnen dragen. Hoe lager de score, hoe meer
begrip men kan opbrengen voor een hoofddoekenverbod.
Tabel 20: Houding t.a.v. de hoofddoek
Autochtonen
Turkse allochtonen
Marokkaanse allochtonen
Totaal
Hoofddoekenverbod 1 24,2% 3,4% 2,1% 10,9%
aanvaardbaar 2 21,2% 6,8% 2,5% 10,9%
3 24,2% 16,4% 9,5% 17,4%
Hoofddoekenverbod 4 17,5% 24,4% 12,3% 18,6%
onaanvaardbaar 5 12,9% 49,1% 73,7% 42,6%
Totaal 326 324 243 893
Chi²: P = .000 100% 100% 100% 100%
Gemiddelde schaalscore Anova: P = .000
2,60 3,92 4,44 3,58
De chi²-analyse en de gemiddeldentoets geven aan dat autochtonen en
allochtonen in verband met het dragen van de hoofddoek significant
verschillende opvattingen hebben.162 Terwijl een grote meerderheid van de
allochtone respondenten voorstander is van het persoonlijke beslissingsrecht om
een hoofddoek te dragen, is er sprake van verdeeldheid onder de autochtonen:
ongeveer 45% van de autochtone respondenten toont begrip voor een verbod
op het dragen van een hoofddoek (op het werk en op school), terwijl een goede
30% een hoofddoekenverbod onaanvaardbaar vindt.
We merken verder op dat ook de twee allochtone groepen significant van
mekaar verschillen in hun houding ten aanzien van de hoofddoek. Marokkaanse
allochtonen bepleiten feller de mogelijkheid om (op het werk en op school) een
hoofddoek te kunnen dragen dan Turkse allochtonen.163 Dit resultaat komt niet
onverwacht. Eerder onderzoek in Genk en Houthalen-Helchteren kwam al tot
deze bevinding.164 Toch is ook bijna drievierde van de Turkse allochtonen gekant
tegen een hoofddoekenverbod.
162 Verschil autochtonen – Marokkaanse allochtonen: p = .000; verschil autochtonen – Turkse allochtonen: p = .000. 163 Verschil Marokkaanse allochtonen – Turkse allochtonen: p = .000. 164 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele.
81
3.5.
Deze verkennende analyse in verband met de houding ten aanzien van het
dragen van de hoofddoek toont aan dat in toekomstig onderzoek, naast
emancipatie, ook andere aspecten verbonden aan het proces van modernisering
(secularisering, individualisering en democratisering) de nodige aandacht
verdienen. Momenteel bevat ons meetinstrument hierover slechts een beperkt
aantal items. Het lijkt ons zinvol om in de aanloop naar een nieuw veldwerk een
uitbreiding van dit deel van de vragenlijst te overwegen.
Besluit
Hoe sterk verschillen de waardeoriëntaties van Marokkaanse allochtonen, Turkse
allochtonen en autochtonen uit Antwerpen, Genk en Gent, welke verschillen
bestaan er binnen de allochtone gemeenschappen en hoe kunnen we die
verklaren? Dit waren de centrale onderzoeksvragen van dit hoofdstuk. Om deze
vragen te beantwoorden, namen we de opvattingen van autochtonen en
allochtonen over sociaaleconomische kwesties, ethische discussiepunten, de
vrijheid van meningsuiting en man-vrouwrollen onder de loep.
Wat de sociaaleconomische opiniedimensie betreft, situeren de drie etnisch-
culturele gemeenschappen zich als groep aan de progressieve zijde. Turkse
allochtonen lijken op sociaaleconomisch vlak wel iets conservatiever dan
autochtonen. Tussen Marokkaanse allochtonen en autochtonen zijn de
verschillen niet significant. Op ethisch vlak zijn de autochtonen als groep
progressief en de allochtonen conservatief. Turkse en Marokkaanse allochtonen
verschillen niet van mekaar in hun ethische opvattingen. Op het gebied van vrije
meningsuiting verschillen de groepsposities binnen een gemeenschappelijk
progressief standpunt. Autochtonen verdedigen de vrijheid van meningsuiting
het sterkst, eerst gevolgd door de Marokkaanse allochtonen en dan door de
Turkse allochtonen.
De allochtone groepsposities op de verschillende opiniedimensies maken
duidelijk dat noch de hypothese van de arbeiderscultuur (die een combinatie
veronderstelt van sociaaleconomische progressiviteit met cultureel
conservatisme), noch de culturalistische hypothese (die een eenzijdig
conservatief profiel vooropstelt) kan worden bevestigd.
Factoren die de opinie van allochtonen over sociaaleconomische kwesties
beïnvloeden, zijn de subjectieve inschatting van de financiële situatie en het
contact met buren van de eigen gemeenschap. Allochtonen die aangeven
moeilijk rond te komen met hun inkomen en allochtonen die vaak een babbeltje
doen met allochtone buren, nemen een progressiever standpunt in dan
allochtonen die aangeven makkelijk rond te komen en allochtonen die zelden
een babbeltje doen met allochtone buren. Er gaat ook verklaringskracht uit
82
van subjectieve gevoelens van relatieve deprivatie. Naarmate allochtonen meer
het gevoel hebben als groep te worden benadeeld ten opzichte van autochtonen,
zijn ze grotere voorstanders van gelijkheid op sociaaleconomisch vlak.
Wat de ethische opiniedimensie betreft, stelden we effecten vast van de stad
waar de respondenten wonen (allochtone inwoners van Gent zijn ethisch
progressiever dan allochtone inwoners van Genk), het opleidingsniveau (hoe
hoger, hoe progressiever), de consumptie van de eigen media (hoe vaker, hoe
conservatiever) en de frequentie waarmee men bidt (hoe hoger, hoe
conservatiever). Belangrijke determinanten van de opinie over de vrijheid van
meningsuiting zijn het opleidingsniveau (hoe hoger, hoe conservatiever) en de
stad (allochtone inwoners van Antwerpen en Gent zijn conservatiever dan
allochtone inwoners van Genk).
Omwille van de klemtonen in het publieke debat breidden we de culturele
opiniedimensie uit met de houding ten aanzien van man-vrouwrollen. De posities
van autochtonen en allochtonen op deze subdimensie zijn overwegend modern,
maar binnen dit gemeenschappelijke moderne standpunt zijn autochtonen
moderner dan allochtonen. Turkse en Marokkaanse allochtonen verschillen niet
van mekaar op het vlak van sekserolopvattingen. Factoren die een invloed
hebben op de houding van allochtonen ten aanzien van man-vrouwrollen zijn het
geslacht, het opleidingsniveau, de mate waarin allochtonen de Nederlandstalige
media consumeren en de bidfrequentie. Allochtone vrouwen, hoog opgeleide
allochtonen, allochtonen die vaak de Nederlandstalige media consumeren en
allochtonen die zelden bidden, hebben modernere rolopvattingen dan allochtone
mannen, laag opgeleide allochtonen, allochtonen die nooit de Nederlandstalige
media consumeren en allochtonen die vaak bidden.
Met dit onderzoek is niet alles gezegd over waardeoriëntaties. Sleutelelementen
van het moderniseringsproces zoals individualisering, secularisering en
democratisering kwamen in dit hoofdstuk niet (of in beperkte mate) aan bod. Ze
verdienen in de toekomst zeker ook de nodige aandacht.
83
4. Wederzijdse beeldvorming
4.1.
4.2.
Inleiding
De sociale cohesie in een samenleving krijgt in aanzienlijke mate vorm via het
beeld dat groepen van elkaar ontwikkelen. Een negatieve perceptie drijft
groepen immers uit elkaar: discriminatie, etnisch-culturele verkokering en
onveiligheidsgevoelens kunnen er het gevolg van zijn. Een positieve beeld-
vorming stimuleert toenadering, wederzijds vertrouwen, overleg, samenwerking
en solidariteit.
De voorbije jaren hebben er in Vlaanderen en de wereld een aantal
gebeurtenissen plaatsgevonden die wijzen op ernstige spanningen tussen
etnisch-culturele groepen en die mogelijk sporen hebben nagelaten in de
wederzijdse beeldvorming. Denken we onder meer aan de moord op de
Marokkaanse moslimleraar Mohammed Achrak, de rellen die nadien ontstonden,
de dodelijke raid van Hans Van Themsche en de roof‘moord’ op Joe Van
Holsbeeck. Net over de grens waren er de moorden op Fortuyn en Van Gogh. In
New York, Madrid en Londen vonden aanslagen plaats die door de media op
indringende wijze tot in onze huiskamers werden gebracht.
Maar ook andere factoren kunnen hun stempel drukken op de beeldvorming.
Percepties worden mee beïnvloed door persoonlijke ervaringen en contacten,
kleinere berichten in de media, verhalen van kennissen, politieke propaganda… .
In dit hoofdstuk gaan we na tot welk beeld al deze prikkels leiden. Hoe denken
autochtonen over Turkse en Marokkaanse allochtonen, en hoe denken
allochtonen over autochtone Vlamingen?
Beeldvorming in de drie etnisch-culturele groepen
4.2.1 Literatuur en hypothesen
In Nederland werd de voorbije jaren herhaaldelijk vastgesteld dat autochtonen
een negatiever beeld hebben van Marokkaanse allochtonen dan van Turkse
allochtonen.165 Entzinger en Dourleijn stelden bovendien vast dat het verschil
en sociaal-culturele
concentratie
165 Van Praag, C. (2003). Wederzijdse beeldvorming. In J. Dagevos, M. Gijsberts, & C. van Praag (reds.), Rapportage minderheden 2003. Onderwijs, arbeid integratie (pp. 317-362). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Gijsberts, M. & Dagevos, J. (2005). Uit elkaars buurt. De invloed van etnische op integratie en beeldvorming. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
84
tussen de twee allochtone groepen in de beeldvorming van autochtone
Nederlanders toeneemt, althans bij jongeren (18 tot 30-jarigen) uit Rotterdam.
Terwijl hun perceptie van Turkse allochtonen tussen 1999 en 2006 licht
verbeterd is, nam hun waardering voor Marokkaanse allochtonen nog af.166
De eerste indicaties uit Vlaanderen suggereren dat er een soortgelijke etnisch-
culturele hiërarchie bestaat in de beeldvorming van autochtone Vlamingen. In
een onderzoek in Genk en Houthalen-Helchteren legden we aan autochtone
respondenten uit minder bemiddelde buurten negen eigenschappen voor en
vroegen hen in welke mate ze die toeschrijven aan Turkse en Marokkaanse
allochtonen.167 Uit de resultaten blijkt dat autochtonen voor acht van de negen
eigenschappen aan de Marokkaanse allochtonen een negatievere score geven
dan aan de Turkse allochtonen. Meer dan 30% van de geënquêteerde
autochtonen (die een antwoord gaven), vindt Marokkaanse allochtonen racisten,
oneerlijk, profiteurs en onverdraagzaam. Een goede 40% vindt dat Marokkaanse
allochtonen geen harde werkers zijn.
Ondanks de negatieve beeldvorming over Marokkaanse allochtonen in de
autochtone gemeenschap, stelden verscheidene onderzoekers vast dat
Marokkaanse allochtonen positiever staan tegenover autochtonen dan Turkse
allochtonen. Zowel Gijsberts en Dagevos (op basis van data van 2002 uit heel
Nederland) als Van Craen, Vancluysen en Ackaert (op basis van data van 2006
uit Genk en Houthalen-Helchteren) kwamen tot die bevinding.168 Bij jongeren in
Rotterdam kwamen Entzinger en Dourleijn echter tot andere resultaten. In 1999
vonden ze geen verschil en in 2006 lijken de Turkse allochtonen een iets
positiever beeld te hebben van autochtonen dan de Marokkaanse allochtonen, al
blijft het verschil beperkt.169 Ook data van 2006 voor heel Nederland laten niet
meer toe om een onderscheid te maken tussen de twee groepen. Turkse en
Gijsberts, M. & Vervoort, M. (2007). Wederzijdse beeldvorming. In J. Dagevos & M. Gijsberts (reds.), Jaarrapport Integratie 2007 (pp. 282-308). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 166 Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2008). De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-etnische stad. Assen: Van Gorcum. 167 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 168 Gijsberts, M. & Dagevos, J. (2005). Uit elkaars buurt. De invloed van etnische concentratie op integratie en beeldvorming. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 169 Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2008). De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-etnische stad. Assen: Van Gorcum.
85
Marokkaanse allochtonen hebben dezelfde houding aangenomen t.a.v.
autochtonen, zo blijkt uit onderzoek van Gijsberts en Vervoort.170
Op basis van de besproken literatuur kunnen we een duidelijke hypothese
formuleren voor onze analyse van de beeldvorming bij autochtonen in
Vlaanderen171: autochtonen hebben een negatiever beeld van Marokkaanse
allochtonen dan van Turkse allochtonen. Het aangehaalde onderzoek in
Houthalen-Helchteren en Genk bevat indicaties van mogelijke oorzaken: de
frequentie van de contacten tussen de etnisch-culturele groepen, de religieuze
betrokkenheid van de twee allochtone gemeenschappen en de frequentie
waarmee Marokkaanse en Turkse allochtonen vermeld worden in de
berichtgeving over criminaliteit en overlast.172 Over de beeldvorming bij
allochtonen lopen de eerdere bevindingen uiteen en dus is het niet mogelijk om
hierover een eenduidige onderzoekshypothese naar voren te schuiven.
4.2.2 Operationalisering
Om de beeldvorming van autochtonen en allochtonen te meten, namen we in
onze vragenlijst een aantal eigenschappen op en vroegen we aan de
respondenten in welke mate ze die aan de eigen etnisch-culturele groep en de
twee andere etnisch-culturele groepen toeschrijven. Concreet vroegen we of ze
het helemaal eens, eerder eens, noch eens/noch oneens, eerder oneens of
helemaal oneens waren met elf stellingen. Die luidden als volgt:
“De meeste mensen van Vlaamse afkomst (Marokkaanse afkomst, Turkse
afkomst) zijn vriendelijk”
“De meeste mensen van Vlaamse afkomst (Marokkaanse afkomst, Turkse
afkomst) zijn netjes”
“De meeste mensen van Vlaamse afkomst (Marokkaanse afkomst, Turkse
afkomst) zijn criminelen”
170 Gijsberts, M. & Vervoort, M. (2007). Wederzijdse beeldvorming. In J. Dagevos & M. Gijsberts (reds.), Jaarrapport Integratie 2007 (pp. 282-308). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 171 Omwille van de leesbaarheid spreken we over ‘autochtonen’. Meer specifiek nemen we volgende groep onder de loep: ‘autochtonen die in buurten wonen waar het percentage langdurig werklozen hoger en het gemiddeld belastbaar inkomen lager is dan het stedelijke gemiddelde’. Voor meer informatie over de steekproef, zie: hoofdstuk 1. 172 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele.
86
“De meeste mensen van Vlaamse afkomst (Marokkaanse afkomst, Turkse
afkomst) zijn hulpvaardig”
“De meeste mensen van Vlaamse afkomst (Marokkaanse afkomst, Turkse
afkomst) zijn racisten”
“De meeste mensen van Vlaamse afkomst (Marokkaanse afkomst, Turkse
afkomst) zijn eerlijk”
“De meeste mensen van Vlaamse afkomst (Marokkaanse afkomst, Turkse
afkomst) zijn sociaal”
“De meeste mensen van Vlaamse afkomst (Marokkaanse afkomst, Turkse
afkomst) zijn profiteurs”
“De meeste mensen van Vlaamse afkomst (Marokkaanse afkomst, Turkse
afkomst) zijn verdraagzaam”
“De meeste mensen van Vlaamse afkomst (Marokkaanse afkomst, Turkse
afkomst) zijn harde werkers”
“De meeste mensen van Vlaamse afkomst (Marokkaanse afkomst, Turkse
afkomst) veroorzaken overlast”
In deze bijdrage focussen we op het beeld dat autochtonen hebben van
Marokkaanse en Turkse allochtonen (paragraaf 4.2.3), en op de beeldvorming in
de Marokkaanse en Turkse gemeenschap over autochtonen (paragraaf 4.2.4). In
de analyses nemen we alleen de respondenten op die een mening hebben over
de voorgelegde stellingen. Personen die “weet niet” antwoordden of geen
antwoord gaven, laten we buiten beschouwing. Bij de interpretatie van de
resultaten is het belangrijk om dit in het achterhoofd te houden. We staan er
dan ook op het einde van de bespreking even bij stil.
4.2.3 Resultaten: beeldvorming in de autochtone gemeenschap
Tabellen 21 en 22 geven weer hoe autochtonen denken over Marokkaanse
allochtonen en Turkse allochtonen. De resultaten bevestigen onze hypothese dat
autochtonen een negatiever beeld hebben van Marokkaanse allochtonen dan van
Turkse allochtonen. Voor zes van de elf eigenschappen is het oordeel over de
Marokkaanse allochtonen minder goed dan dat over de Turkse allochtonen. Zo
vinden de autochtone respondenten hen minder vriendelijk, meer crimineel,
minder eerlijk, minder verdraagzaam, minder harde werkers en grotere
overlastbezorgers. Deze verschillen zijn significant op het .05-niveau. Op het .1-
niveau zijn Marokkaanse allochtonen in de ogen van de autochtone
respondenten ook nog minder hulpvaardig en minder sociaal dan Turkse
87
allochtonen. Voor de overblijvende eigenschappen (netjes, racisten en
profiteurs) vinden we geen significant verschil.
88
Tabel 21: Beeldvorming in de autochtone gemeenschap over Marokkaanse en Turkse allochtonen (“De meeste mensen van Marokkaanse/Turkse afkomst zijn…”)
vriendelijk netjes
M T M T
Helemaal eens 9,6% 13,1% Helemaal eens 5,4% 8,3%
Eerder eens 43,9% 49,8% Eerder eens 41,6% 43,7%
Noch eens noch oneens 29,3% 25,5%
Noch eens noch oneens 38,4% 32,4%
Eerder oneens 11,5% 10,0% Eerder oneens 8,9% 11,6%
Helemaal oneens 5,7% 1,5% Helemaal oneens 5,7% 4,0%
Totaal 314 329 Totaal 315 327
100% 100% 100% 100%
Chi² P = .017 Chi² NS
criminelen hulpvaardig
M T M T
Helemaal eens 6,1% 4,3% Helemaal eens 5,0% 7,7%
Eerder eens 17,5% 9,6% Eerder eens 35,0% 43,5%
Noch eens noch oneens 39,8% 39,9%
Noch eens noch oneens 41,9% 36,1%
Eerder oneens 23,6% 31,6% Eerder oneens 14,9% 9,9%
Helemaal oneens 13,1% 14,6% Helemaal oneens 3,3% 2,9%
Totaal 314 323 Totaal 303 313
100% 100% 100% 100%
Chi² P = .016 Chi² P = .059
racisten eerlijk
M T M T
Helemaal eens 11,3% 8,4% Helemaal eens 3,0% 3,2%
Eerder eens 26,2% 25,8% Eerder eens 29,5% 35,4%
Noch eens noch oneens 32,7% 32,3%
Noch eens noch oneens 39,7% 45,5%
Eerder oneens 25,9% 28,6% Eerder oneens 19,7% 12,3%
Helemaal oneens 3,9% 5,0% Helemaal oneens 8,2% 3,6%
Totaal 309 322 Totaal 305 308
100% 100% 100% 100%
Chi² NS Chi² P = .009
sociaal profiteurs
M T M T
Helemaal eens 3,6% 5,7% Helemaal eens 11,6% 8,0%
Eerder eens 40,8% 41,8% Eerder eens 19,1% 17,2%
Noch eens noch oneens 31,2% 28,9%
Noch eens noch oneens 37,3% 38,2%
Eerder oneens 14,8% 18,9% Eerder oneens 22,1% 28,7%
Helemaal oneens 9,5% 4,7% Helemaal oneens 9,9% 8,0%
89
Totaal 304 318 Totaal 303 314
100% 100% 100% 100%
Chi² P = .080 Chi² NS
Tabel 22: Beeldvorming in de autochtone gemeenschap over Marokkaanse en Turkse allochtonen (“De meeste mensen van Marokkaanse/Turkse afkomst zijn…”) - vervolg
verdraagzaam harde werkers
M T M T
Helemaal eens 3,2% 2,5% Helemaal eens 1,3% 5,1%
Eerder eens 24,1% 34,9% Eerder eens 26,8% 33,0%
Noch eens noch oneens 37,6% 38,3%
Noch eens noch oneens 43,5% 40,6%
Eerder oneens 23,8% 18,8% Eerder oneens 19,6% 15,9%
Helemaal oneens 11,3% 5,6% Helemaal oneens 8,8% 5,4%
Totaal 311 324 Totaal 306 315
100% 100% 100% 100%
Chi² P = .006 Chi² P = .012
overlastbezorgers
M T
Helemaal eens 11,4% 6,0%
Eerder eens 21,5% 21,0%
Noch eens noch oneens 33,9% 36,0%
Eerder oneens 23,4% 30,3%
Helemaal oneens 9,8% 6,6%
Totaal 316 333
100% 100%
Chi² P = .031
Het percentage autochtone respondenten dat geen mening heeft over
Marokkaanse allochtonen varieert naargelang de eigenschap tussen 7,3% en
11,1%. Over Turkse allochtonen doet tussen 2,3% en 9,7% geen uitspraak. De
autochtone respondenten lijken dus van Turkse allochtonen een iets duidelijker
beeld te hebben dan van Marokkaanse allochtonen – wellicht omdat de Turkse
gemeenschap in twee van de drie onderzochte steden groter is dan de
Marokkaanse gemeenschap – maar de verschillen wat betreft het aantal
respondenten dat geen antwoord kan of wil geven, zijn al bij al beperkt (zie
totale N in tabellen 21 en 22).
4.2.4 Resultaten: beeldvorming in de allochtone gemeenschappen
Tabellen 23 en 24 geven weer hoe Turkse en Marokkaanse allochtonen denken
90
over autochtone Vlamingen. De resultaten suggereren dat Marokkaanse
allochtonen, hoewel ze zelf het minst gunstig worden beoordeeld door de
autochtone respondenten, een positiever beeld hebben van autochtone
Vlamingen dan Turkse allochtonen, al liggen niet alle indicaties in dezelfde lijn.
Voor vier van de elf eigenschappen krijgen autochtonen van Marokkaanse
allochtonen een betere beoordeling dan van Turkse allochtonen. Marokkaanse
allochtonen vinden hen vriendelijker, netter, hulpvaardiger en beschouwen hen
minder als profiteurs dan Turkse allochtonen. Deze verschillen zijn statistisch
significant op het .05-niveau. Ook een vijfde resultaat wijst in dezelfde richting,
maar dit verschil is slechts significant op het .1-niveau: Marokkaanse
allochtonen lijken autochtonen hardere werkers te vinden dan Turkse
allochtonen. Voor vier eigenschappen (crimineel, racistisch, eerlijk en overlast
bezorgen) vinden we geen significant verschil tussen de beoordeling van de twee
groepen. Opmerkelijk ten slotte, is dat Turkse allochtonen autochtonen socialer
en verdraagzamer vinden dan Marokkaanse allochtonen.
Tabel 23: Beeldvorming in de Turkse en Marokkaanse gemeenschap over autochtonen (“De meeste mensen van Vlaamse afkomst zijn…”)
vriendelijk netjes
M T M T
Helemaal eens 20,3% 7,7% Helemaal eens 20,6% 6,0%
Eerder eens 39,8% 45,0% Eerder eens 38,5% 42,1%
Noch eens noch oneens 29,1% 28,9%
Noch eens noch oneens 25,5% 30,7%
Eerder oneens 6,8% 11,7% Eerder oneens 10,1% 13,4%
Helemaal oneens 4,0% 6,6% Helemaal oneens 5,3% 7,8%
Totaal 251 349 Totaal 247 335
100% 100% 100% 100%
Chi² P = .000 Chi² P = .000
criminelen hulpvaardig
M T M T
Helemaal eens 3,0% 2,0% Helemaal eens 11,1% 3,5%
Eerder eens 8,4% 7,9% Eerder eens 44,4% 33,9%
Noch eens noch oneens 29,5% 28,9%
Noch eens noch oneens 25,9% 34,8%
Eerder oneens 30,0% 36,8% Eerder oneens 14,0% 18,3%
Helemaal oneens 29,1% 24,3% Helemaal oneens 4,5% 9,4%
Totaal 237 304 Totaal 243 339
100% 100% 100% 100%
Chi² NS Chi² P = .000
91
Tab. 24: Beeldvorming in de Turkse en Marokkaanse gemeenschap over autochtonen verv.
racisten eerlijk
M T M T
Helemaal eens 12,2% 9,2% Helemaal eens 14,3% 8,7%
Eerder eens 25,6% 29,9% Eerder eens 39,7% 43,6%
Noch eens noch oneens 35,0% 37,0%
Noch eens noch oneens 31,6% 34,0%
Eerder oneens 19,5% 16,3% Eerder oneens 6,8% 9,0%
Helemaal oneens 7,7% 7,7% Helemaal oneens 7,6% 4,8%
Totaal 246 338 Totaal 237 335
100% 100% 100% 100%
Chi² NS Chi² NS
sociaal profiteurs
M T M T
Helemaal eens 12,1% 13,3% Helemaal eens 6,0% 5,0%
Eerder eens 35,1% 46,4% Eerder eens 10,8% 17,6%
Noch eens noch oneens 32,3% 26,9%
Noch eens noch oneens 31,0% 35,8%
Eerder oneens 13,3% 8,3% Eerder oneens 28,0% 28,9%
Helemaal oneens 7,3% 5,0% Helemaal oneens 24,1% 12,6%
Totaal 248 338 Totaal 232 318
100% 100% 100% 100%
Chi² P = .031 Chi² P = .003
verdraagzaam harde werkers
M T M T
Helemaal eens 11,0% 4,5% Helemaal eens 27,0% 17,2%
Eerder eens 28,7% 39,2% Eerder eens 36,1% 41,7%
Noch eens noch oneens 35,4% 37,7%
Noch eens noch oneens 19,3% 23,7%
Eerder oneens 16,9% 11,7% Eerder oneens 11,9% 11,5%
Helemaal oneens 8,0% 6,9% Helemaal oneens 5,7% 5,9%
Totaal 237 334 Totaal 244 338
100% 100% 100% 100%
Chi² P = .004 Chi² P = .063
overlastbezorgers
M T
Helemaal eens 0,9% 2,4%
Eerder eens 8,5% 10,8%
Noch eens noch oneens 28,6% 23,2%
Eerder oneens 31,2% 34,6%
Helemaal oneens 30,8% 28,9%
92
Totaal 234 332
100,0% 100,0%
Chi² NS
93
4.3.
Bij zes van de elf vragen blijft het percentage ‘weet niet - geen antwoord’
beperkt tot ongeveer 5% (in beide groepen). Bij de andere vragen schommelt
dit percentage in de Marokkaanse gemeenschap tussen 8,8% en 11,1% en in de
Turkse gemeenschap tussen 5,6% en 14,8%. Drie eigenschappen (eerlijk,
verdraagzaam en overlast bezorgen) kunnen de Marokkaanse allochtonen iets
moeilijker beoordelen dan de Turkse allochtonen. Over één eigenschap
(crimineel) kunnen de Turkse allochtonen zich iets minder goed uitspreken dan
de Marokkaanse allochtonen.
De beeldvorming verklaard
Autochtonen hebben een negatiever beeld van Marokkaanse allochtonen dan
van Turkse allochtonen, maar worden zelf door de respondenten van
Marokkaanse afkomst positiever gepercipieerd dan door de respondenten van
Turkse afkomst. Dat vraagt om enige duiding. In de volgende paragrafen gaan
we dan ook op zoek naar de factoren die invloed hebben op de beeldvorming.
4.3.1 De beeldvorming in de autochtone gemeenschap
4.3.1.1 Theorieën en hypothesen
In een eerdere publicatie formuleerden we vier hypothesen om de beeldvorming
bij autochtonen te verklaren.173 Omwille van beperkingen van de data konden we
toen niet alle hypothesen even grondig testen. De nieuwe data bieden ons meer
mogelijkheden. Het is dan ook interessant om deze hypothesen nog eens tegen
het licht te houden:
Op basis van de etnische competitietheorie, die stelt dat een negatieve
beeldvorming ontstaat wanneer groepen tegengestelde belangen hebben bij het
verwerven van schaarse goederen,174 verwachten we dat Marokkaanse
allochtonen een grotere sociaaleconomische bedreiging vormen dan Turkse
allochtonen. Concreet zou dit betekenen dat Marokkaanse allochtonen lager
geschoold zijn en een minder gunstige arbeidsmarktpositie bekleden. Aangezien
173 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 174 Coser, L. (1956). The functions of social conflict. Glencoe: Free Press. Blalock, H. M. (1976). Toward a theory of minority group relations. New York: John Wiley & Sons. Olzak, S. (1992). The dynamics of ethnic competition and conflict. Stanford: Stanford University Press.
94
jobs voor ongeschoolden en laaggeschoolden het meest kwetsbaar zijn, zouden
de lager geschoolde Marokkaanse allochtonen een grotere bedreiging vormen
voor autochtonen uit de geselecteerde buurten dan Turkse allochtonen.175
Mogelijk zorgt een hogere werkloosheid onder Marokkaanse allochtonen ervoor
dat ze ook een grotere concurrent zijn bij het verwerven van sociale uitkeringen.
Zelfs bij autochtonen die zelf wel werk hebben, zou afgunst in verband met het
toekennen van uitkeringen aan mensen die niet werken (in hun ogen misschien
‘niet willen werken’) tot een negatieve beeldvorming kunnen leiden.
De contacthypothese suggereert dat directe, persoonlijke contacten tussen leden
van etnisch-culturele groepen een negatieve beeldvorming kunnen bijstellen.176
Persoonlijke ontmoetingen en relaties zouden bijdragen tot wederzijds begrip en
wederzijdse appreciatie. Een vertaling van de algemene contacthypothese naar
onze concrete situatie leidt tot de stelling dat autochtonen een positiever beeld
hebben van Turkse allochtonen dan van Marokkaanse allochtonen omdat ze
meer contact hebben met Turkse allochtonen.
De ‘belief congruence theory’, die stelt dat leden van de ingroup negatiever
staan tegenover outgroups met afwijkende meningen dan tegenover outgroups
met gelijklopende opvattingen177, suggereert dat Marokkaanse allochtonen
negatiever worden beoordeeld omdat hun waardeoriëntaties minder overeen-
stemmen met die van autochtonen dan de waardeoriëntaties van Turkse
allochtonen.
De vierde hypothese staat los van de klassieke etnocentrismetheorieën. Op basis
van publicaties uit de criminologie en de communicatiewetenschappen krijgt
men de indruk dat de verschillen in de beeldvorming over Turkse en
Marokkaanse allochtonen het gevolg zouden kunnen zijn van een differentiële
betrokkenheid bij criminaliteit/overlast en de uitvoerige berichtgeving over dit
onderwerp in de media.178
175 Buurten waar het percentage langdurig werklozen hoger en het gemiddeld belastbaar inkomen lager is dan het stedelijke gemiddelde. Voor meer informatie over de steekproef, zie: hoofdstuk 1. 176 Allport, G. (1954). The nature of prejudice. New York: Doubleday and Company. Hamberger, J. & Hewstone, M. (1997). Inter-ethnic contact as a predictor of blatant and subtle prejudice: test of a model in four West-European Nations. British Journal of Social Psychology, 36(2), pp. 173-190. Pettigrew, T. F. & Tropp, L. R. (2006). A meta-analytic test of intergroup contact theory. Journal of Personality and Social Psychology, 90(5), pp. 751-783. 177 Rokeach, M., Smith, P. W. en Evans R. I. (1960). Two kinds of prejudice in one. In M. Rokeach (red.), The open and closed mind. Investigations in the nature of belief and personality systems (pp. 132-168). New York: Basis Books. 178 Van San, M. & Leerkes, A. (2001). Criminaliteit en criminalisering. Allochtone jongeren
95
4.3.1.2 Toetsing van hypothesen
a) Etnische competitie
Op basis van de eerste hypothese, die de beeldvorming koppelt aan etnische
competitie in de strijd om schaarse goederen, verwachten we dat Marokkaanse
allochtonen lager geschoold en meer werkloos zijn dan Turkse allochtonen. De
tabellen 25 en 26 geven een overzicht van het opleidingsniveau en de
beroepssituatie van Marokkaanse en Turkse allochtonen uit Antwerpen, Gent en
Genk.
Tabel 25: Het opleidingsniveau van Marokkaanse en Turkse allochtonen
Marokkaanse allochtonen
Turkse allochtonen
Totaal
Geen diploma 25,9% 10,1% 16,7%
Lager onderwijs 10,9% 25,4% 19,4%
Lager buitengewoon secundair onderwijs (BuSO) 2,4% 1,4% 1,9%
Lager beroeps secundair onderwijs (BSO) 11,7% 16,7% 14,6%
Lager technisch secundair onderwijs (TSO / A3) 4,9% 6,1% 5,6%
Lager algemeen secundair onderwijs (ASO) 2,8% 3,7% 3,4%
Hoger buitengewoon secundair onderwijs (BuSO) 0,0% 0,9% 0,5%
Hoger beroeps secundair onderwijs (BSO) 19,4% 13,0% 15,7%
Hoger technisch secundair onderwijs (TSO / A2) 12,1% 11,5% 11,8%
Hoger algemeen secundair onderwijs (ASO) 3,2% 4,6% 4,0%
Hoger niet-universitair onderwijs 4,5% 5,2% 4,9%
Universitair onderwijs 2,0% 1,4% 1,7%
Totaal 247 347 594
Chi²: P = .000 100% 100% 100%
De gegevens in tabel 25 leren ons dat meer Marokkaanse allochtonen dan
Turkse allochtonen helemaal geen onderwijs genoten hebben. Het is echter ook
zo dat meer Marokkaanse allochtonen een diploma hoger beroeps secundair
in België. Amsterdam: Amsterdam University Press. Walgrave, L. (2006). Allochtone Marokkaanse jongeren en criminaliteit. In M.-C. Foblets, J. Vrielink & J. Billiet (reds.), Multiculturalisme ontleed. Een staalkaart van het onderzoek aan de K.U. Leuven (pp. 329-348). Leuven: Universitaire Pers. Sinardet, D., De Swert, K. & Dandoy, R. (2004). Franstalig, Vlaams, commercieel, openbaar: zoek de verschillen. Een longitudinale vergelijking van de thema’s in de Belgische televisiejournaals. Antwerpen: PSW-papers 2004/1. Devroe, I. (2007). Gekleurd nieuws? De voorstelling van etnische minderheden in het nieuws in Vlaanderen. Gent: Universiteit Gent.
96
onderwijs op zak hebben, terwijl de Turkse allochtonen het vaker moeten stellen
met een diploma lager beroeps secundair onderwijs.
Opmerkelijk is dat deze verschillen zich niet weerspiegelen in de beroepssituatie.
Het percentage voltijds werkenden, het percentage werklozen en het percentage
huisvrouwen is ongeveer gelijk in de twee gemeenschappen (zie tabel 26). Ook
het beroepsniveau van Marokkaanse en Turkse allochtonen verschilt niet. In
beide groepen heeft of had 83% van de respondenten die werken of ooit
gewerkt hebben een job die vooral handenarbeid inhoudt (ongeschoold
personeel, fabrieksarbeiders, ambachtslieden, vakarbeiders, …). Ongeveer 17%
heeft of had een job die vooral hoofdarbeid inhoudt (bedienden, leerkrachten,
intellectuele en wetenschappelijke beroepen, kaderpersoneel, …).
Tabel 26: De beroepssituatie van Marokkaanse en Turkse allochtonen
Marokkaanse
allochtonen
Turkse
Allochtonen Totaal
Voltijdse job 40,2% 42,1% 41,3%
Halftijdse job 6,8% 8,5% 7,8%
Interim-contract 3,6% 2,4% 2,9%
Leerling, student of leercontract 10,8% 6,2% 8,1%
Werkloos 11,6% 10,9% 11,2%
Huisvrouw/huisman 17,5% 19,7% 18,8%
Gepensioneerd 5,6% 3,2% 4,2%
Invalide 3,6% 3,8% 3,7%
Andere beroepssituatie 0,4% 3,2% 2,0%
Totaal 251 340 591
Chi²: NS 100% 100% 100%
De differentiële beeldvorming over Turkse en Marokkaanse allochtonen lijkt dus
niet voort te komen uit een verschillend patroon van etnische competitie om
jobs en werkloosheidsuitkeringen. Scholing zou wel een rol kunnen spelen, maar
eerder via de culturele aspecten van het opleidingsniveau dan via de
economische aspecten (de differentiële concurrentiepositie die een diploma
verschaft op de arbeidsmarkt lijkt nauwelijks door te wegen). Het is niet
denkbeeldig dat personen die nooit naar school gingen er een andere levenstijl
en levenswijze op nahouden dan personen die wel scholing genoten hebben.
Ook sociaal-culturele aspecten verbonden aan de soort van job kunnen een
invloed uitoefenen. Zo blijkt uit onze data bijvoorbeeld dat van de Turkse
allochtonen met een voltijdse job 11,6% voltijds als zelfstandige werkt. Van de
Marokkaanse allochtonen met een voltijdse job is dat slechts 5,1%. Het is best
97
mogelijk dat deze ‘zichtbare jobs’ (bakkers, uitbaters van pitta- en kebabzaken,
kruideniers, …) de Turkse gemeenschap een positiever imago geven, omdat ze
klantgerichtheid, dynamisme, ondernemingszin, verantwoordelijkheidszin, …
uitstralen.
b) Contacthypothese
De tweede hypothese beklemtoont het belang van bridging sociaal kapitaal.
Concreet verwachten we op basis van de contacthypothese dat autochtonen
meer contact hebben met Turkse allochtonen dan met Marokkaanse allochtonen
en dat het positieve effect van contact op de beeldvorming een bonus oplevert
voor de Turkse allochtonen. Maar gaan autochtonen effectief meer om met
Turkse allochtonen dan met Marokkaanse allochtonen? Om die vraag te kunnen
beantwoorden, nemen we de vriendschapsrelaties en de contacten met buren
onder de loep.
Tabel 27: Het aantal vrienden dat autochtonen hebben in de Marokkaanse en Turkse gemeenschap
Vrienden van Marokkaanse afkomst
Vrienden van Turkse afkomst
Geen 79,3% 79,5%
1-2 11,8% 12,7%
3-5 6,5% 3,7%
6-10 2,2% 2,5%
Meer dan 10 0,3% 1,6%
Totaal 323 322
Chi²: NS 100% 100%
Het percentage autochtonen dat geen vrienden van Turkse afkomst heeft, is
even hoog als het percentage respondenten dat geen vrienden van Marokkaanse
afkomst heeft: een kleine 80%. Deze gegevens ondersteunen de vooropgestelde
hypothese dus niet.
98
Tabel 28: Frequentie waarmee autochtonen een babbeltje doen met buren van Marokkaanse en Turkse afkomst
Met buren van
Marokkaanse afkomst
Met buren van
Turkse afkomst
Elke dag 6,2% 6,8%
Meerdere keren per week 10,7% 13,1%
Ongeveer één keer per week 9,5% 12,2%
Ongeveer één keer per maand 10,1% 9,2%
Enkele keren per jaar 11,9% 14,8%
Nooit 42,7% 38,0%
Geen Marok./Turkse allochtonen
in mijn buurt 8,9% 5,9%
Totaal 337 337
Chi²: NS 100% 100%
Ook de resultaten voor de burencontacten zijn onvoldoende uitgesproken om de
eerste voorwaarde van de contacthypothese te kunnen bevestigen. Autochtonen
lijken op het eerste gezicht iets meer te babbelen met buren van Turkse afkomst
dan met buren van Marokkaanse afkomst, maar de antwoordverdelingen
verschillen niet significant. Dat is verrassend, want de Turkse gemeenschap is in
twee van de drie onderzochte steden groter dan de Marokkaanse
gemeenschap.179 De contacthypothese lijkt dus weinig verklaringskracht te
hebben.
c) Belief congruence
De derde hypothese stelt dat de negatievere beeldvorming over Marokkaanse
allochtonen het gevolg is van verschillen in waardeoriëntaties. Marokkaanse
allochtonen zouden negatiever worden beoordeeld, omdat hun opvattingen
minder overeenstemmen met die van autochtonen dan de opvattingen van
Turkse allochtonen. Voor een uitgebreide vergelijking van de waardeoriëntaties
van autochtonen, Turkse allochtonen en Marokkaanse allochtonen verwijzen we
naar hoofdstuk 3. Hier brengen we kort de conclusies in herinnering die
belangrijk zijn voor de beoordeling van de ‘belief congruence theory’.
179 Op 1 januari 2008 telde men in Antwerpen 35.803 mensen van Marokkaanse afkomst en 11.689 mensen van Turkse afkomst. In Gent en Genk zijn de Turkse allochtonen de grootste groep: 13.718 Turkse allochtonen tegenover 3.637 Marokkaanse allochtonen in Gent en 10.632 Turkse allochtonen tegenover 3.025 Marokkaanse allochtonen in Genk. Bron: Studiedienst Stadsobservatie Antwerpen, Dienst Informatieverwerking Stad Gent en Dienst Bevolking Stad Genk.
99
Op ethisch vlak en inzake man-vrouwrollen verschillen de groepsposities van
Turkse en Marokkaanse allochtonen niet. Wat vrije meningsuiting en
sociaaleconomische kwesties betreft, zijn de Turkse allochtonen minder
progressief dan de Marokkaanse allochtonen, wat betekent dat ze op die
opiniedimensies verder af staan van de autochtonen. Ook deze resultaten
bevestigen de ‘belief congruence theory’ dus niet.
De enige bevinding die in de lijn ligt met de vooropgestelde hypothese, is de
vaststelling dat Marokkaanse allochtonen feller de mogelijkheid verdedigen om
op het werk en op school een hoofddoek te kunnen dragen dan Turkse
allochtonen. Het belang van dit resultaat mag niet onderschat worden, want het
weerspiegelt een verschil qua gedrag. Van de vrouwen van Marokkaanse
afkomst draagt 61% buitenshuis regelmatig tot altijd een hoofddoek, terwijl in
de Turkse gemeenschap ‘slechts’ 50% dat doet. De grote zichtbaarheid van de
hoofddoek en de verstrengeling van ‘islam’ en ‘extremisme’ in de beeldvorming
van sommige autochtonen door de uitgebreide berichtgeving over islamitisch
terrorisme in de media, lijken de Marokkaanse allochtonen kwetsbaarder te
maken voor (negatieve vormen van) stereotypering dan de Turkse allochtonen.
In een eerder onderzoek getuigde een meisje van Marokkaanse afkomst met
een hoofddoek daar tijdens een focusgroepsgesprek als volgt over: “Na 11
september … als we op straat waren … de Vlamingen die staken gewoon over,
alsof we ons gingen opblazen.”180
d) Criminaliteit en media
Tot slot nemen we nog enkele aanknopingspunten uit de criminologie en de
communicatiewetenschappen onder de loep. Houdt het steek te stellen dat de
verschillen in de beeldvorming over Turkse en Marokkaanse allochtonen (ook)
het gevolg kunnen zijn van een differentiële betrokkenheid bij
criminaliteit/overlast en de uitvoerige berichtgeving over dit onderwerp in de
media?
Uit gevangenisstatistieken voor heel België blijkt dat er in 1998 per 100.000
Marokkanen 821 waren gedetineerd, tegenover 364 per 100.000 Turken.181 Het
wetenschappelijk onderzoek dat in België over deze thematiek verricht werd, is
echter beperkt en gecontesteerd. De studie Criminaliteit en criminalisering:
180 Van Craen, M. & Ackaert, J. (2007). Bekend én onbemind: de integratieparadox? Diepenbeek: Universiteit Hasselt. 181 Brion, geciteerd in: Walgrave, L. (2006). Allochtone Marokkaanse jongeren en criminaliteit. In M.-C. Foblets, J. Vrielink & J. Billiet (reds.), Multiculturalisme ontleed. Een staalkaart van het onderzoek aan de K.U. Leuven (pp. 329-348). Leuven: Universitaire Pers.
100
allochtone jongeren in België – het zogenaamde ‘rapport van San’ – suggereert
dat de criminaliteitsgraad onder jongeren van Marokkaanse afkomst hoger is
dan onder jongeren van Turkse afkomst. Marokkaanse jongeren in de
leeftijdscategorie tussen 14 en 24 jaar zouden in verhouding tot hun
demografisch aandeel bijna tweemaal zoveel criminele feiten plegen als hun
Turkse leeftijdsgenoten.182 Maar het onderzoek van van San en Leerkes kreeg
behoorlijk wat kritiek. Zo stelde Walgrave dat de onderzochte gegevens (de
centrale databank van de toenmalige rijkswacht) beperkingen vertonen, omdat
ze onvolledig zijn (de gegevens van veel gemeentelijke politiekorpsen
ontbreken), omdat de politie meer registreert dan bewezen criminaliteit, omdat
het optreden van de politie zelf niet in rekening wordt gebracht en omdat de
etnisch-culturele achtergrond gereduceerd wordt tot de nationaliteit.183
De studie Verstedelijking, sociale uitsluiting van jongeren en straatcriminaliteit
wijst op het belang van de relatie tussen sociaaleconomische factoren en
etnisch-culturele achtergrond.184 Niet de afkomst op zich, maar de
maatschappelijke kwetsbaarheid zou aan de basis liggen van delinquentie. De
variabele afkomst blijkt ondergeschikt te zijn aan de sociaaleconomische status
en loopbaanfactoren. Hij levert geen extra meerwaarde op voor de verklaring
van delinquentie, maar de Marokkaanse afkomst is volgens de onderzoekers wel
een element dat de kwetsbaarheid ten aanzien van andere factoren kan doen
toenemen.185
In Nederland onderzochten Jennissen, Oosterwaal en Blom of de gegevens uit
het Herkenningsdienstsysteem (HKS) verschillen bevatten naargelang de
etnisch-culturele achtergrond.186 Het HKS is een systeem dat door alle 25
politieregio’s in Nederland, het Korps landelijke politiediensten en de Koninklijke
Marechaussee wordt gebruikt om gegevens over verdachten, de tegen hen
opgemaakte processen-verbaal en de delicten die daarop vermeld staan, te
registreren. In de groep van de minderjarigen (12 tot 17 jaar) werden in 2004
182 Van San, M. & Leerkes, A. (2001). Criminaliteit en criminalisering. Allochtone jongeren in België. Amsterdam: Amsterdam University Press. 183 Walgrave, L. (2006). Allochtone Marokkaanse jongeren en criminaliteit. In M.-C. Foblets, J. Vrielink & J. Billiet (reds.), Multiculturalisme ontleed. Een staalkaart van het onderzoek aan de K.U. Leuven (pp. 329-348). Leuven: Universitaire Pers. 184 Vercaigne, C., Mistiaen, P., Walgrave, L. & Kesteloot, C. (2000). Verstedelijking, sociale uitsluiting van jongeren en straatcriminaliteit. Brussel: Federale Diensten voor Wetenschappelijke, Technische en Culturele Aangelegenheden. 185 We wijzen er op dat de onderzoekers geen analyses deden voor allochtonen van Turkse afkomst. 186 Jennisen R., Oosterwaal, A. & Blom M. (2007). Geregistreerde criminaliteit onder niet-westerse allochtonen en autochtonen. In J. Dagevos, & M. Gijsberts (reds.), Jaarrapport integratie 2007. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
101
8,1% van de Marokkaanse allochtonen, 4% van de Turkse allochtonen en 1,6%
van de autochtonen als verdachte geregistreerd. In de groep van de
meerderjarigen (18 tot 60 jaar) was dat 5,6% van de Marokkaanse allochtonen,
3,6% van de Turkse allochtonen en 1,3% van de autochtonen. Wanneer de
onderzoekers controleren voor demografische kenmerken (geslacht en leeftijd)
en sociaaleconomische kenmerken (uitkeringsafhankelijkheid, huishoudinkomen,
…) verkleint het effect van de etnisch-culturele afkomst, maar de kans voor
allochtonen om als verdachte geregistreerd te staan blijft groter dan die voor
autochtonen. De kans voor Marokkaanse allochtonen blijft ook groter dan die
voor Turkse allochtonen.
Ook het onderzoek van Jennissen, Oosterwaal en Blom heeft zijn beperkingen.
De onderzoekers zijn zich daarvan bewust en geven ze zelf aan. Zo registreert
het HKS wellicht meer dan bewezen criminaliteit. Hoewel vrijgesproken
verdachten in principe uit het HKS-bestand worden verwijderd, beschikken de
onderzoekers niet over garanties dat dit nauwkeurig gebeurt. Verder kunnen ze
het optreden van de politie niet in rekening brengen en hebben ze bij het
uitvoeren van hun multivariate analyses geen informatie over het
opleidingsniveau.
Het tweede deel van onze vierde hypothese suggereert dat de media uitvoerig
berichten over criminaliteit en overlast. Dit wordt bevestigd door een onderzoek
van Sinardet, De Swert en Dandoy en een studie van Van Aelst.187 Belangrijk
voor de beeldvorming is dan de manier waarop de media over criminele feiten
en daders berichten. Een grootschalig Europees onderzoek, dat de berichtgeving
in kranten en het televisienieuws analyseerde in de 15 ‘oude’ EU-lidstaten, toont
aan dat er een negatief beeld ontstaat van etnisch-culturele minderheden omdat
ze oververtegenwoordigd zijn in de misdaadberichtgeving: “the survey found
that negative portrayal was not by itself determined by the ethnicity of groups,
but by the frequent association of minorities with particularly negative news
contexts, such as religious fundamentalism and illegal immigration, and in
particular by the overrepresentation of minorities in crime news.”188
187 Sinardet, D., De Swert, K. & Dandoy, R. (2004). Franstalig, Vlaams, commercieel, openbaar: zoek de verschillen. Een longitudinale vergelijking van de thema’s in de Belgische televisiejournaals. Antwerpen: PSW-papers 2004/1. Van Aelst, P. (2004). De ‘eigen’ thema’s in de media als garantie voor electoraal succes? Een vergelijking tussen media en partijagenda in de Belgische verkiezingscampagne van 2003. Antwerpen: PSW-paper 2004/3. 188 Ter Wal, J. (2004). European day of media monitoring. Quantitative analysis of daily press and TV contents in the 15 EU Member States. Utrecht: European Research Centre on Migration and Ethnic Relations.
102
Een inhoudsanalyse van de binnenlandse berichtgeving in de Vlaamse kranten
en televisiejournaals uit de periode 2002-2004 wijst uit dat etnisch-culturele
minderheden bij ons vooral aan bod komen in artikels en reportages over
misdaad en criminaliteit.189 Heel vaak wordt de etnische origine van allochtone
daders vermeld, terwijl de deskundigen (mensen van de ordediensten, juristen,
beleidsmakers) die worden geïnterviewd in verband met de misdaad, meestal
autochtonen zijn. Volgens Devroe kan dit een beeld creëren van de ‘goede
autochtoon’ versus de ‘slechte allochtoon’. Een belangrijke vaststelling is ook dat
in de misdaadberichtgeving personen uit de Maghreblanden (waarvan Marokko
deel uitmaakt) het vaakst als dader worden genoemd.
De vraag die zich nu stelt, is of deze bevindingen zich weerspiegelen in de
beeldvorming van autochtonen. Wordt crimineel gedrag en overlastgedrag door
autochtonen sterker gelinkt aan Marokkaanse allochtonen dan aan Turkse
allochtonen. Het antwoord op deze vraag is “ja”. Tabel 21 in paragraaf 4.2.3
maakt duidelijk dat autochtonen de eigenschappen ‘crimineel zijn’ en ‘overlast
veroorzaken’ meer toeschrijven aan Marokkaanse allochtonen dan aan Turkse
allochtonen. Hoewel het onderzoek over de relaties tussen crimineel gedrag,
vertegenwoordiging in de media, beeldvorming en etnisch-culturele afkomst in
België nog relatief beperkt is, lijken de beschikbare gegevens onze vierde
hypothese te bevestigen.
4.3.2 De beeldvorming in de allochtone gemeenschappen
4.3.2.1 Theorieën en hypothesen
Om de beeldvorming in de allochtone gemeenschappen te verklaren, voeren we
een regressieanalyse uit.190 In die analyse nemen we als afhankelijke variabele
189 Devroe, I. (2007). Gekleurd nieuws? De voorstelling van etnische minderheden in het nieuws in Vlaanderen. Gent: Universiteit Gent. 190 Een dergelijke analyse kunnen we voor de autochtone respondenten niet uitvoeren, omdat ze een hoger aantal geïnterviewde autochtonen vereist. Meer informatie over de houding van autochtonen t.a.v. allochtonen vindt u onder meer in het werk van Billiet en zijn collega’s: Billiet, J., Eisinga, R. & Scheepers, P. (1992). Etnocentrisme in de lage landen: opinies over ‘eigen’ en ‘ander’ volk in Nederland en Vlaanderen. Sociologische Gids, 39(5-6), pp. 300-323. Billiet, J. (1995). Church Involvement, Individualism, and Ethnic Prejudice among Flemish Roman Catholics. New Evidence of a Moderating Effect. Journal for the Scientific Study of Religion, 34(2), pp. 224-233. Billiet, J. & Loosveldt, G. (1998). De houding tegenover migranten en het stemgedrag in Vlaanderen. Evolutie tussen 1989 en 1995 en een verklaringsmodel. In M. Swyngedouw, J. Billiet, A. Carton & R. Beerten (reds.), De (on)redelijke kiezer. Onderzoek naar de politieke
103
een schaal van positieve eigenschappen op (vriendelijk, netjes, hulpvaardig,
eerlijk, sociaal en verdraagzaam; hoge score = helemaal eens met positief
beeld, lage score = helemaal oneens met positief beeld).191 Op basis van
verschillende theoretische kaders gaan we op zoek naar factoren die ervoor
zorgen dat allochtonen positieve stereotypen over autochtonen bevestigen of
ontkrachten. Alvorens theoriegestuurde hypothesen te formuleren, staan we
eerst even stil bij het mogelijke effect van achtergrondkenmerken op de
beeldvorming.
Stap 1: achtergrondkenmerken. In de eerste stap van de analyse nemen we
alleen achtergrondkenmerken op: de etnisch-culturele afkomst (0 = Turkse
afkomst of 1 = Marokkaanse afkomst), het geslacht (0 = vrouw of 1 = man),
het opleidingsniveau, de leeftijd, de eigen inschatting van de etnisch-culturele
samenstelling van de buurt (van ‘1 = bijna alleen mensen van een andere
afkomst’ tot ‘5 = bijna alleen mensen van Vlaamse afkomt’), het aantal jaren
dat de respondent in België woont en de stad waar de respondent woont
(Antwerpen, Gent of Genk = referentiecategorie). De selectie van deze
variabelen is voornamelijk gebaseerd op een studie van Gijsberts en Dagevos.192
We beschouwen hun bevindingen als onze eerste hypothesen.
Gijsberts en Dagevos onderzochten aan de hand van een regressieanalyse in
welke mate achtergrondkenmerken (en enkele intermediaire factoren) invloed
hebben op de stereotiepe opvattingen van Marokkaanse, Turkse, Antilliaanse en
Surinaamse allochtonen over Nederlandse autochtonen. Wat de etnisch-culturele
opvattingen van Vlamingen (pp. 95-117). Leuven: Acco. Meuleman, B. & Billiet, J. (2003). De houding van Vlamingen tegenover ‘oude’ en ‘nieuwe’ migranten: diffuus of specifiek? In APS (red.), Vlaanderen gepeild! (pp. 137-175). Brussel: APS. Meuleman, B. & Billiet, J. (2005). Etnocentrisme in Vlaanderen: opmars of afname? De evolutie van de perceptie van etnische dreiging tussen 1991 en 2004 en de relatie met institutioneel vertrouwen. In APS (red.), Vlaanderen gepeild! (pp. 37-60). Brussel: APS. Billiet, J. & Swyngedouw, M. (2009). Etnische minderheden en de Vlaamse kiezers. Een analyse op basis van de postelectorale verkiezingsonderzoeken 1991-1995-1999-2003-2007. Leuven: CeSO. 191 Een factoranalyse (method = maximum likelihood, rotation = varimax) leert ons dat de meeste positieve eigenschappen samen één concept meten (alleen ‘harde werkers’ laadt niet echt sterk op de eerste factor) en dat de meeste negatieve eigenschappen samen één concept meten (alleen ‘racisten’ laadt niet echt sterk op de tweede factor). De ladingen voor de eerste factor zijn: vriendelijk (.621), netjes (541), hulpvaardig (.579), eerlijk (.560), sociaal (.599) en verdraagzaam (.595). De ladingen voor de tweede factor zijn: criminelen (.648), profiteurs (.576) en veroorzakers van overlast (.656). Het heeft echter geen zin om een schaal van negatieve eigenschappen in een regressieanalyse op te nemen, want de variatie van de waarden is uiterst beperkt. 192 Gijsberts, M. & Dagevos, J. (2005). Uit elkaars buurt. De invloed van etnische concentratie op integratie en beeldvorming. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
104
achtergrond betreft, stelden de onderzoekers vast dat Turkse allochtonen een
negatiever beeld hebben van autochtonen dan Marokkaanse allochtonen. Ze
vonden ook een effect van het geslacht en het opleidingsniveau. De richting van
deze effecten is verrassend. Allochtone vrouwen en hoger opgeleiden hebben
een negatiever beeld van autochtonen dan allochtone mannen en lager
opgeleiden. Het negatieve effect van het opleidingsniveau is volgens de
onderzoekers mogelijk te wijten aan het feit dat hoger opgeleide allochtonen
beter op de hoogte zijn van de berichtgeving en de opinievorming over
minderheden in de media. Een andere verklaring die de onderzoekers geven,
leunt aan bij de relatieve deprivatietheorie: “Voor allochtonen leidt het voltooien
van een goede opleiding veel minder automatisch dan bij autochtonen tot
maatschappelijk succes. Dit heeft onder andere te maken met belemmeringen
en discriminatie op de arbeidsmarkt. Het gevolg ervan is dat minderheden nogal
eens onder hun niveau werken of ondanks hun opleidingsniveau niet aan de slag
komen.” Dat kan tot frustraties leiden, die mee hun beeldvorming gaan bepalen.
Over een verklaring voor het verschil tussen mannen en vrouwen tasten de
onderzoekers voorlopig in het duister.
Verder blijkt uit de resultaten van Gijsberts en Dagevos dat de leeftijd en de
etnisch-culturele samenstelling van de buurt geen effect hebben op de
stereotiepe opvattingen van allochtonen over autochtonen. Onderzoek in Genk
en Houthalen-Helchteren wees echter uit dat de leeftijd daar een beperkte
positieve invloed heeft op de beeldvorming in de Marokkaanse en Turkse
gemeenschap.193 Ook gaat er in Genk en Houthalen-Helchteren een gering
negatief effect uit van het aantal jaren dat allochtonen in België wonen. Dit sluit
aan bij aanwijzingen uit een studie van Michelson.194 Zij spreekt van een
afbrokkeling van ideaalbeelden naarmate allochtonen langer in de Verenigde
Staten wonen, omdat beperkte kansen en discriminatie ertoe leiden dat de hoge
verwachtingen die ze koesterden op het moment van migratie niet uitkomen.
Tot slot nemen we ook de variabele stad in de regressiemodellen op, zodat we
kunnen nagaan hoe groot de invloed van de lokale stedelijke context is. Met
betrekking tot deze variabele beschikken we niet over eerdere bevindingen uit
de literatuur, wat impliceert dat we over het effect van de woonplaats niet
kunnen vooruitblikken.
193 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 194 Michelson, M. R. (2001). Political trust among Chicago Latinos. Journal of urban affairs, 23(3-4), pp. 323-334.
105
Stap 2: etnische competitietheorie. Zoals hierboven reeds aangegeven, stelt de
etnische competitietheorie dat een negatieve beeldvorming ontstaat wanneer
groepen tegengestelde belangen hebben bij het verwerven van schaarse
goederen.195 Participeren in de samenleving van de meerderheidsgroep zou op
verschillende manieren competitie impliceren: een strijd om jobs, promoties op
het werk, betaalbare woningen, sociale uitkeringen, een basisplaats in het
voetbalteam, … . Door de taal van de meerderheidsgroep te leren en te
participeren zouden allochtonen sceptischer worden, omdat ze zich dan meer
bewust worden van achteruitstelling en discriminatie.196
Om de etnische competitietheorie te testen, nemen we in de tweede stap van de
analyse de variabelen ‘taalkennis’, ‘taalgebruik’ en ‘beroepssituatie’ op. De
variabelen taalkennis en taalgebruik zijn schalen die iets zeggen over de
passieve kennis van het Nederlands en het gebruik van het Nederlands. De
eerste schaal bestaat uit een item dat meet in welke mate men Nederlandstalige
brieven en folders begrijpt en een item dat meet in welke mate men begrijpt wat
mensen zeggen als die hen in het Nederlands aanspreken. Het gaat in beide
gevallen om de eigen inschatting van de respondent. De tweede schaal bestaat
uit een item dat meet in welke mate de respondenten in het dagelijks leven
Nederlands spreken en een item dat meet in welke mate ze het Nederlands
gebruiken wanneer ze iets opschrijven. De etnische competitietheorie suggereert
dat een betere beheersing en een frequenter gebruik van het Nederlands de
beeldvorming over autochtonen in negatieve zin beïnvloeden.
De variabele beroepssituatie hebben we gehercodeerd tot vier categorieën:
degenen die een vaste job hebben (voltijds en halftijds werkenden), degenen die
op zoek zijn naar een vaste job (werklozen en personen met een
interimcontract), de niet-actieven (leerlingen, studenten, huisvrouwen en
gepensioneerden) en een restcategorie. Op basis van de etnische
competitietheorie verwachten we dat allochtonen die een vaste job hebben of op
zoek zijn naar een vaste job een negatiever beeld ontwikkeld hebben van
autochtonen dan niet-actieve respondenten. Het scepticisme zou te wijten zijn
aan discriminatie op het werk of bij het zoeken van een baan.
195 Coser, L. (1956). The functions of social conflict. Glencoe: Free Press. Blalock, H. M. (1976). Toward a theory of minority group relations. New York: John Wiley & Sons. Olzak, S. (1992). The dynamics of ethnic competition and conflict. Stanford: Stanford University Press. 196 Portes, A., Parker R. N. & Cobas, J. A. (1980). Assimilation or consciousness: perceptions of the U.S. society among recent Latin American immigrants to the United States. Social Forces, 59, pp. 201-224.
106
Stap 3: contacthypothese, informatiehypothese en mediahypothese. Op basis
van de contacthypothese (cfr. supra) verwachten we dat allochtonen die veel
contact hebben met autochtonen een positiever beeld ontwikkelden dan
allochtonen die weinig contact hebben met autochtonen. Tropp wijst er wel op
dat het positieve effect van interetnische contacten afneemt wanneer bepaalde
groepen discriminatie ervaren.197 Om de invloed van contact te testen, nemen
we de frequentie waarmee men babbelt met autochtonen uit de buurt in de
analyse op.
De informatiehypothese stelt dat frequente contacten met mensen uit de eigen
gemeenschap een positieve beeldvorming over autochtonen belemmeren, omdat
allochtonen via die contacten op de hoogte worden gesteld van de discriminatie-
ervaringen van de andere leden van de gemeenschap.198 Dit zou hen alerter en
gevoeliger maken voor de manier waarop ze zelf behandeld worden, wat een
negatieve invloed heeft op hun perceptie van autochtonen. Het is dus
interessant om ook de frequentie waarmee men babbelt met buren uit de eigen
gemeenschap aan de analyse toe te voegen.
Hierbij aansluitend formuleren we, in navolging van Gijsberts en Dagevos (cfr.
supra), een mediahypothese, waarin informatie eveneens een centrale plaats
inneemt. Aangezien de Vlaamse media vaak op een negatieve manier berichten
over allochtonen (cfr. supra), zou het wel eens kunnen dat wie regelmatig
Vlaamse kranten leest en vaak naar Vlaamse televisiezenders kijkt, als reactie
daarop een negatief beeld ontwikkelt van autochtonen. Om dit na te gaan,
nemen we de mate waarin men Nederlandstalige media consumeert (een schaal
van de items ‘Nederlandstalige krant lezen’ en ‘Nederlandstalige TV kijken’) in
de analyse op.
Stap 4: belief congruence theory. Deze theorie stelt dat leden van een ingroup
negatiever staan tegenover leden van een outgroup naarmate hun meningen
sterker verschillen.199 Om dit te testen, betrekken we een aantal
waardeoriëntaties in de analyse. Het gaat om opiniedimensies die in het
integratiedebat reeds tot heel wat discussie geleid hebben en waarvoor we in
het hoofdstuk over waardeoriëntaties verschillen vonden tussen autochtonen en
197 Tropp, L. R. (2007). Perceived discrimination and interracial contact: predicting interracial closeness among Black and White Americans. Social Psychology Quarterly, 70(1), pp. 70-81. 198 Magee, W., Fong, E. & Wilkes, R. (2007). Neighbourhood Ethnic Concentration and Discrimination. Journal of Social Policy, 37(1), pp. 37-61. 199 Rokeach, M., Smith, P. W. en Evans R. I. (1960). Two kinds of prejudice in one. In M. Rokeach (red.), The open and closed mind. Investigations in the nature of belief and personality systems (pp. 132-168). New York: Basis Books.
107
allochtonen: standpunten op ethisch vlak, over vrije meningsuiting en in
verband met man-vrouwrollen. Voor de constructie van deze schalen verwijzen
we naar hoofdstuk 3.200 Op basis van de ‘belief congruence theory’ verwachten
we dat allochtonen een negatiever beeld hebben van autochtonen naarmate ze
op ethisch vlak conservatiever zijn, op vlak van vrije meningsuiting
conservatiever zijn en inzake man-vrouwrollen traditioneler zijn.201 Naast deze
schalen nemen we ook een item in de analyse op dat iets zegt over de intensiteit
van de islambeleving: de frequentie waarmee men bidt.202 De ‘belief congruence
theory’ suggereert dat een intense islambeleving een negatieve invloed heeft op
de beeldvorming over autochtonen. Ook het Huntington-paradigma, dat de
klemtoon legt op een groeiend cultureel conflict tussen niet-moslims en
moslims203, voorspelt een negatief effect.
Stap 5: discriminatiehypothese. Verscheidene theoretische kaders beschouwen
discriminatie als de cruciale factor in de ontwikkeling van een negatieve
beeldvorming. Terwijl de etnische competitietheorie (cfr. supra) vooral de
klemtoon legt op discriminatie door medeburgers, focust het empowerment-
model op discriminatie door beleidsmakers. Dit laatste verklaringsmodel gaat
ervan uit dat cynisme en wantrouwen het gevolg zijn van een minder gunstige
behandeling door politieke leiders en minder toegang tot politieke macht.204 Wat
persoonlijke discriminatie-ervaringen betreft, kunnen we in onze analyse echter
geen opsplitsing maken naargelang de persoon die discrimineert. We beschikken
slechts over een algemeen discriminatie-item (het aantal keren dat men zich het
voorbije jaar persoonlijk gediscrimineerd gevoeld heeft, zespuntenschaal van
‘nooit’ tot ‘zeer dikwijls’). Op basis van beide theorieën verwachten we dat
allochtonen een negatievere beeldvorming ontwikkelden van autochtonen
naarmate ze zich de voorbije twaalf maanden vaker gediscrimineerd gevoeld
hebben.
200 Een hogere score betekent conservatiever of traditioneler. 201 Analyses in hoofdstuk 3 wezen uit dat de autochtone respondenten op ethisch vlak en inzake vrije meningsuiting overwegend progressief zijn. Een grote meerderheid van de autochtone respondenten heeft ook moderne opvattingen over man-vrouwrollen. 202 De enkele respondenten die zeggen geen moslim te zijn, worden niet in de analyse betrokken. 203 Huntington, S. (1996). The clash of civilizations and the remaking of world order. New York: Simon & Schuster. 204 Abramson, P. R. (1972). Political efficacy and political trust among black school-children: two explanations. Journal of Politics, 34, pp. 1243-1269. Abramson, P. R. (1983). Political attitudes in America. San Francisco: Freeman and Co. Gilliam, F. (1996). Exploring minority empowerment: symbolic politics, governing coalitions, and traces of political style in Los Angeles. American Journal of Political Science, 40, pp. 56-81.
108
Stap 6: aanvaardingshypothese. In de lijn van de discriminatiehypothese is het
wellicht zo dat een algemeen gevoel van niet aanvaard te worden door de
meerderheidsgroep bijdraagt tot een negatieve beeldvorming. De impact van
aanvaardingsgevoelens werd al aangetoond in eerder onderzoek.205 Dat
allochtonen zich niet ‘thuis’ voelen, is waarschijnlijk onder meer het gevolg van
recente discriminatie-ervaringen, maar ook ‘belief incongruence’ ligt er mogelijk
mee aan basis de van. Concreet vroegen we aan de respondenten in welke mate
ze zich aanvaard voelen in België (vijfpuntenschaal van ‘heel goed’ tot ‘heel
slecht’).
4.3.2.2 Toetsing van hypothesen
Tabellen 29 en 30 geven een overzicht van onze analyse. De resultaten van
stap 1 bevestigen de bevindingen van Gijsberts en Dagevos en de indicaties uit
de voormalige Limburgse mijnstreek in verband met het effect van de etnisch-
culturele achtergrond: Marokkaanse allochtonen hebben een positiever beeld
van autochtonen dan Turkse allochtonen.206 Ook het effect van de geslachts-
variabele ligt in de lijn van de Nederlandse bevindingen: mannen bevestigen de
positieve stereotypen in sterkere mate dan vrouwen.
Een opvallend resultaat is dat er een bijzonder sterke invloed uitgaat van de
leeftijd van de respondenten: oudere allochtonen hebben een veel fraaier beeld
van autochtonen dan jongere allochtonen. Het effect van de verblijfsduur stemt
eveneens tot nadenken: naarmate allochtonen langer in België wonen,
ontwikkelen ze een negatiever beeld. Daar lijkt, net zoals in Nederland, ook nog
eens een negatief effect van het opleidingsniveau bij te komen: hoger
geschoolden staan sceptischer tegenover autochtonen dan lager geschoolden, al
is dit effect slechts significant op het .1-niveau.
205 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 206 Gijsberts, M. & Dagevos, J. (2005). Uit elkaars buurt. De invloed van etnische concentratie op integratie en beeldvorming. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele.
109
Tabel 29: Determinanten van de beeldvorming in de allochtone gemeenschappen over autochtonen
** p < .05 - * p < .1
Stap 1 R² = .08
Stap 2 R² = .10
Stap 3 R² = .14
Std. coeff.
Std. Error
Std. coeff.
Std. Error
Std. coeff.
Std. Error
(Constante) 0,160 0,233 0,277
Etnisch-culturele afkomst 0,109** 0,063 0,044 0,071 0,077 0,072
Geslacht 0,106** 0,063 0,092* 0,069 0,076 0,070
Opleidingsniveau -0,088* 0,010 -0,091* 0,011 -0,064 0,011
Leeftijd 0,210** 0,003 0,320** 0,005 0,305** 0,005 Perceptie etnisch-culturele samenstelling van de buurt
-0,008 0,028 -0,027 0,029 -0,037 0,031
Aantal jaren woonachtig in België
-0,110** 0,003 -0,159** 0,004 -0,147** 0,004
Antwerpen (ref. categorie: Genk)
-0,014 0,080 -0,002 0,082 -0,033 0,083
Gent (ref. categorie: Genk)
-0,044 0,076 -0,020 0,078 -0,038 0,080
Passieve kennis van het Nederlands
-0,099 0,043 -0,121 0,045
Gebruik van het Nederlands
0,255** 0,041 0,226** 0,043
Vaste job (ref. categorie: niet actief)
-0,037 0,083 -0,034 0,084
Op zoek naar vaste job (ref. categorie: niet actief)
-0,016 0,107 -0,002 0,107
Andere beroepssituatie (ref. categorie: niet actief)
-0,037 0,148 -0,037 0,148
Frequentie babbel met autochtone buren
0,172** 0,023
Frequentie babbel met allochtone buren
0,038 0,025
Consumptie Nederlandstalige media
-0,049 0,037
Opvatting over ethische kwesties Opvatting over vrije meningsuiting Opvatting over man-vrouwrollen Frequentie waarmee men bidt Aantal subjectieve discriminatie-ervaringen Mate waarin men zich (niet) aanvaard voelt
110
Tabel 30: Determinanten van de beeldvorming in de allochtone gemeenschappen over autochtonen (vervolg)
**p < .05 - *p < .1 Stap 4 R² = .18 Stap 5 R² = .20 Stap 6 R² = .27
Std. coeff.
Std. Error Std. coeff.
Std. Error
Std. coeff.
Std. Error
(Constante) 0,395 0,398 0,400 Etnisch-culturele afkomst
0,089 0,086 0,089 0,086 0,034 0,084
Geslacht 0,114* 0,084 0,108* 0,085 0,115* 0,082
Opleidingsniveau -0108* 0,012 -0,112* 0,012 -0,112* 0,012
Leeftijd 0,257** 0,005 0,224** 0,005 0,255** 0,005 Perceptie etn.-cult. samenstelling v.d. buurt
-0,043 0,035 -0,033 0,035 -0,047 0,034
Aantal jaren woonachtig in België
-0,134* 0,005 -0,127* 0,005 -0,139* 0,005
Antwerpen (ref. categorie: Genk)
-0,011 0,094 0,021 0,096 0,027 0,092
Gent (ref. categorie: Genk)
-0,008 0,094 0,022 0,095 0,029 0,091
Passieve kennis van het Nederlands
-0,103 0,053 -0,093 0,053 -0,110 0,052
Gebruik van het Nederlands
0,153* 0,049 0,134 0,049 0,105 0,047
Vaste job (ref. categorie: niet actief)
-0,038 0,095 -0,033 0,096 -0,031 0,093
Op zoek naar vaste job (ref. categorie: niet actief)
0,023 0,118 0,033 0,119 0,045 0,114
Andere beroepssituatie (ref. categorie: niet actief)
0,000 0,165 -0,003 0,165 -0,011 0,158
Frequentie babbel met autochtone buren
0,202** 0,026 0,203** 0,026 0,161** 0,025
Frequentie babbel met allochtone buren
0,044 0,029 0,049 0,029 0,061 0,028
Consumptie Nederlandstalige media
-0,044 0,044 -0,026 0,044 0,017 0,042
Opvatting over ethische kwesties
0,020 0,037 0,023 0,037 0,005 0,036
Opvatting over vrije meningsuiting
0,033 0,041 0,023 0,041 0,018 0,040
Opvatting over man-vrouwrollen
-0,164** 0,050 -0,167** 0,051 -0,169** 0,049
Frequentie waarmee men bidt
0,096* 0,021 0,099* 0,021 0,085 0,020
Aantal subjectieve discriminatie- ervaringen
-0,152** 0,025 -0,016 0,026
Mate waarin men zich (niet) aanvaard voelt
-0,303** 0,038
111
Deze resultaten vormen stof voor een reflectie over het integratieproces: ze
suggereren dat de verwachtingen die allochtonen koesteren wanneer ze
migreren of starten met een opleiding in vele gevallen niet uitkomen. Bovendien
geven ze aan dat er frustraties leven bij de jonge allochtonen, die talrijk zijn in
aantal.
In stap 2 vinden we geen bevestiging voor de elementen van de etnische
competitietheorie die verband houden met taal en beroepssituatie. De
beroepssituatie heeft (onder controle van de andere variabelen in het
regressiemodel) geen invloed op de beeldvorming. Het gebruik van het
Nederlands heeft zelfs een positief effect: naarmate allochtonen het Nederlands
vaker gebruiken, hebben ze meer sympathie voor autochtonen. Interessant is
dat na de toevoeging van de taalvariabelen het effect van de etnisch-culturele
achtergrond verdwijnt. Dit betekent dat Marokkaanse allochtonen een positiever
beeld hebben van autochtonen, omdat ze het Nederlands beter beheersen en
vaker gebruiken. Eerder onderzoek in Genk en Houthalen-Helchteren wees ook
al uit dat Marokkaanse allochtonen de taal van de meerderheidsgroep meer
gebruiken en dat dit ertoe leidt dat ze een sterkere Belgische identiteit
ontwikkelen dan Turkse allochtonen.207
Babbelen met buren uit de eigen gemeenschap en Nederlandstalige media
consumeren, zijn activiteiten die geen invloed hebben op de beeldvorming over
autochtonen. De frequentie waarmee men met autochtone buren babbelt, is wel
relevant. Naarmate allochtonen vaker een gesprek voeren met autochtonen uit
de buurt, ontwikkelen ze een positiever beeld. We merken bij dit resultaat wel
op dat er waarschijnlijk sprake is van een wederzijdse beïnvloeding tussen de
twee variabelen: wie een positief beeld heeft van autochtonen, zal ook sneller
geneigd zijn om er een babbeltje mee te doen. We wijzen er ook nog op dat
door toevoeging van de variabelen ‘babbelen met autochtone buren’ en ‘gebruik
van het Nederlands’ het effect van ‘geslacht’ afgezwakt is. Mannen lijken dus
meer sympathie te hebben voor autochtonen, omdat ze vaker met autochtonen
babbelen en vaker het Nederlands gebruiken.
De ‘belief congruence theory’ wordt slechts in beperkte mate bevestigd, al stelt
zich bij het testen mogelijk een multicollineariteitsprobleem.208 Stap 4 maakt wel
duidelijk dat allochtonen die een traditionele man-vrouwrolverdeling verdedigen
207 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 208 Tussen sommige waardeoriëntaties bestaat er mogelijk een aanzienlijke samenhang, waardoor het afzonderlijke effect moeilijk aan te tonen is.
112
een negatiever beeld hebben van autochtonen dan allochtonen die op dit vlak
modern zijn. Opmerkelijk is dat de intensiteit van de islambeleving, in
tegenstelling tot wat de ‘belief congruence theory’ suggereert, een verzachtend
effect lijkt te hebben. Allochtonen die vaak bidden lijken een positiever beeld
van autochtonen ontwikkeld te hebben dan allochtonen die zelden bidden. We
merken wel op dat dit effect slechts randsignificant is op het .1-niveau.
Zoals verwacht, hebben discriminatiegevoelens en aanvaardingsgevoelens een
aanzienlijke impact op de beeldvorming. Naarmate allochtonen het voorbije jaar
vaker discriminatie ervaren hebben en naarmate ze sterker het gevoel hebben
niet aanvaard te worden in België, zijn ze sceptischer over autochtonen.
Discriminatie-ervaringen versterken het gevoel niet aanvaard te worden en
oefenen dus een onrechtstreekse invloed uit.
4.4. Besluit
De sociale cohesie in een samenleving komt in aanzienlijke mate tot stand via
de beeldvorming. Daarom gingen we in dit hoofdstuk na hoe autochtonen en
allochtonen over elkaar denken. De opmerkelijke conclusie die we kunnen
trekken, is dat autochtonen een negatiever beeld hebben van Marokkaanse
allochtonen dan van Turkse allochtonen, maar zelf door respondenten van
Marokkaanse afkomst positiever gepercipieerd worden dan door respondenten
van Turkse afkomst.
De negatievere beeldvorming in de autochtone gemeenschap over Marokkaanse
allochtonen houdt wellicht verband met het grotere belang dat in de
Marokkaanse gemeenschap gehecht wordt aan zichtbare islamitische symbolen
(onder meer de hoofddoek) en de grotere aanwezigheid van Marokkaanse
allochtonen in de berichtgeving over criminaliteit en overlast. Ook scholing zou
een rol kunnen spelen. Meer Marokkaanse allochtonen dan Turkse allochtonen
hebben helemaal geen onderwijs genoten. Het is niet denkbeeldig dat personen
die nooit naar school gingen er een andere levenstijl en levenswijze op
nahouden dan personen die wel scholing genoten hebben. Verder kunnen
sociaal-culturele aspecten verbonden aan de job een invloed uitoefenen. Het
percentage voltijds zelfstandigen is in de Turkse gemeenschap hoger dan in de
Marokkaanse gemeenschap. Het is best mogelijk dat deze ‘zichtbare jobs’
(bakkers, uitbaters van pitta- en kebabzaken, kruideniers, …) de Turkse
gemeenschap een positiever imago geven, omdat ze klantgerichtheid,
dynamisme, ondernemingszin, verantwoordelijkheidszin, … uitstralen.
Dat Marokkaanse allochtonen zelf positiever staan tegenover autochtonen dan
Turkse allochtonen, heeft te maken met verschillen qua taalkennis en
taalgebruik. Marokkaanse allochtonen hebben een positiever beeld van
113
autochtonen omdat ze het Nederlands beter beheersen en vaker gebruiken.
Kennis en gebruik van het Nederlands dragen bij tot de ontwikkeling van een
sterkere Belgische identiteit en een positievere beeldvorming over autochtonen.
De beeldvorming van allochtonen over autochtonen wordt ook nog door andere
factoren beïnvloed. Naarmate allochtonen jonger zijn en naarmate ze sterker het
gevoel hebben niet aanvaard te worden, hebben ze een negatiever beeld. Ook
een traditionele man-vrouwrolopvatting heeft een negatief effect op de
beeldvorming. Contacten met autochtonen uit de buurt hebben over het
algemeen een gunstige invloed. Naarmate allochtonen vaker een babbeltje doen
met autochtone buren, hebben ze een positiever beeld van autochtone
Vlamingen.
Taal en contact lijken dus de sleutels om aan de beeldvorming van allochtonen
te werken. Naar autochtonen toe is er nood aan genuanceerde informatie over
de islam. Door een aantal dramatische internationale gebeurtenissen zijn
moslims (vooral zij die zichtbaar tonen dat ze moslim zijn) zeer kwetsbaar
geworden voor negatieve vormen van stereotypering. De verstrengeling in de
beeldvorming tussen ‘islam’ en ‘extremisme/terrorisme’ versterkt een al iets
langer bestaande associatie (in de beeldvorming van sommige autochtonen)
tussen bepaalde minderheidsgroepen en lokale criminaliteit of overlast. Het is
dus belangrijk dat de media en andere informatieverstrekkers genuanceerd
communiceren om zo veralgemeningen tegen te gaan.
114
5. Discriminatiegevoelens
5.1.
Inleiding
De zaak Feryn, de affaire Eurolock, een klacht over een Antwerps fitnesscentrum
en voorvallen van discriminatie bij uitzendkantoren en dancings.209 Het zijn stuk
voor stuk voorbeelden waaruit blijkt dat discriminatie van allochtonen in de
samenleving aanwezig is en een luide weerklank krijgt in de publieke opinie.
Maar niet alleen allochtonen worden met discriminatie geconfronteerd. Onze
bevraging van enkele jaren geleden in Houthalen-Helchteren en Genk toonde
aan dat ook autochtonen uit minder bemiddelde buurten regelmatig het gevoel
hebben gediscrimineerd te worden.210 Bovendien hielden die ervaringen in
belangrijke mate verband met het multiculturele samenleven.
De maatschappelijke kost van discriminatie valt niet te onderschatten.
Discriminatie bedreigt niet alleen de sociale cohesie van multiculturele
samenlevingen, maar heeft ook een enorme impact op de gemoedstoestand en
de psychische gezondheid van individuen. Personen die discriminatie ervaren,
hebben meer last van stress, angst, depressie, verlies van vertrouwen en
gevoelens van machteloosheid.211 Het is dus belangrijk discriminatiegevoelens in
kaart te brengen en na te gaan bij welke gemeenschappen en in welke
omstandigheden ze het vaakst voorkomen.
In dit hoofdstuk nemen we de discriminatiegevoelens van Marokkaanse
allochtonen, Turkse allochtonen en autochtonen onder de loep. We zullen ons
toespitsen op twee aspecten van discriminatie: persoonlijke discriminatie-
ervaringen en de perceptie van de manier waarop de hele etnisch-culturele
209 G.N. (27.03.2007). Eurolock veroordeeld voor discriminatie Turkse Belg. De Standaard, p. 15; Verelst, J. (11.08.2007). Danscafé weigert allochtoon Vlaams parlementslid, De Morgen, p. 1; Y.D. (25.10.2007). T-interim Kortrijk krijgt straf voor discriminatie, De Standaard, p. 10; Derkinderen, T. (24.01.2008). Nieuwe klachten over discriminatie bij dancing Carré in Willebroek, De Standaard p. 45;Verhoest, F. (13.03.2008). Feryn discrimineert, zegt Europese magistraat, De Standaard, p. 9; Aerts, K. (26.09.2008). Fitnesscentrum veroordeeld voor discriminatie, Het Laatste Nieuws, p. 1. 210 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2008). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 211 Zie o.a.: Schulz, A.J. e.a. (2006). Discrimination, symptoms of depression, and self-rated health among African American Women in Detroit: Results form a Longitudinal Analysis. American Journal of Public Health, 96(7), pp. 1265-1270; Kelaher M. e.a. (2008). Discrimination and health in an Engish study. Social Science & Medicine, 66, pp. 1627-1636.
115
de etnisch-culturele groepen in kaart en
fine their situations as real, then they are real in their
consequences”.213
tiegevoelens van allochtonen en autochtonen
5.2.1 Hypothesen
d aan de bevraging. Bij de Marokkaanse
groep wordt behandeld (gevoelens van collectieve discriminatie). Voor beide
aspecten brengen we verschillen tussen
zoeken we naar verklarende factoren.
We willen er op wijzen dat surveyonderzoek discriminatie vanuit het perspectief
van het slachtoffer benadert. In dit soort onderzoek staat niet de feitelijke
discriminatie centraal, maar wel de subjectieve ervaring van discriminatie. Dit
impliceert dat de antwoorden van respondenten beïnvloed kunnen worden door
de manier waarop slachtoffers zich verhouden tot discriminatie. Zo zal men in
bepaalde gevallen ongemerkt het slachtoffer zijn van feitelijke discriminatie,
terwijl men in andere situaties misschien onterecht discriminatie naar voren
schuift als het motief voor één of andere afwijzing.212 Toch zou het onverstandig
zijn om subjectieve discriminatie-ervaringen te minimaliseren. Zoals het
Thomas-theorema stelt, stemmen mensen hun handelen af op de situatie zoals
zij die ervaren: “if men de
5.2. Discrimina
In Houthalen-Helchteren en Genk stelden we enkele jaren geleden vast dat
Marokkaanse allochtonen vaker dan Turkse allochtonen en autochtonen uit
minder welstellende buurten het gevoel hadden dat ze persoonlijk werden
gediscrimineerd.214 Opmerkelijk was dat Turkse allochtonen niet meer
persoonlijk discriminatie ervaarden dan autochtonen. In deze etnisch-culturele
groepen zei respectievelijk 36% en 31% één of meerdere keren ongelijk
behandeld te zijn in het jaar voorafgaan
allochtonen liep dat cijfer op tot 50%.
Marokkaanse allochtonen uit de Limburgse mijnstreek ervaarden niet alleen
meer persoonlijke discriminatie dan Turkse allochtonen en autochtone
Vlamingen uit minder welstellende buurten, maar hadden ook sterker het gevoel
212 Piguet, E. (2001). Approches méthodologiques de la discrimination sur le marché du travail. Discussion paper. Forum suisse pour l’étude des migrations, January 6, 2001, Genève. 213 Thomas, W. (1928). The child in America. New York: Knopf. 214 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele.
116
dat de hele etnisch-culturele groep wordt benadeeld door een aantal
maatschappelijke actoren. Marokkaanse allochtonen vonden meer dan Turkse
allochtonen dat de media, de bedrijfswereld, de politie, de overheid en
dancinguitbaters de eigen etnisch-culturele groep ongelijk behandelen in
en en Genk van enkele
ervaren meer persoonlijke discriminatie dan Turkse
allochtonen voelen zich meer als groep gediscrimineerd dan Turkse
allochtonen.
5.2.2 Resultaten: persoonlijke discriminatie-ervaringen
e respondenten die minstens één keer discriminatie
ervaarden het voorbije jaar.
vergelijking met autochtone Vlamingen.
Op basis van onze bevindingen in Houthalen-Helchter
jaren geleden formuleren we de volgende hypothesen:
Marokkaanse allochtonen
allochtonen.
Turkse allochtonen ervaren evenveel persoonlijke discriminatie als autochtonen.
Marokkaanse
Om een zicht te krijgen op de mate en de context waarin autochtonen,
Marokkaanse allochtonen en Turkse allochtonen persoonlijke discriminatie
ervaren, vroegen we hen hoeveel keer ze de voorbije twaalf maanden het gevoel
hebben gehad dat ze werden gediscrimineerd en welk voorval of voorvallen
(maximum twee) hen het sterkst hebben aangegrepen. Omdat we ook de
(verschillende soorten) discriminatie-ervaringen van de autochtone
respondenten wilden meten, hielden we de eerste vraag bewust algemeen –
zonder een verwijzing naar een mogelijke reden, zoals afkomst. Op de eerste
vraag konden de respondenten antwoorden met ‘nooit’, ‘één keer’, ‘enkele
keren’, ‘meerdere keren’, ‘dikwijls’ of ‘zeer dikwijls’. De tweede vraag gaat
dieper in op de situatie die aanleiding gaf tot discriminatie(gevoelens). Deze
vraag stelden we enkel aan d
117
Tabel 31: Aantal keren dat men zich de voorbije twaalf maanden gediscrimineerd heeft gevoeld
Autochtonen
Turkse allochtonen
Marokkaanse allochtonen
Totaal
Nooit 67,2% 56,3% 51,6% 59,0%
Eén keer 6,8% 8,8% 8,9% 8,1%
Enkele keren 12,1% 19,6% 19,9% 17,0%
Meerdere keren 6,5% 7,1% 9,8% 7,6%
Dikwijls 5,3% 5,7% 4,9% 5,3%
Zeer dikwijls 2,1% 2,6% 4,9% 3,0%
Totaal 338 352 246 935
Chi²: P = .018 100% 100% 100% 100%
Ongeveer 33% van de autochtonen heeft tijdens de twaalf maanden die aan het
interview voorafgingen minstens één keer het gevoel gehad dat hij of zij werd
gediscrimineerd. Bij de Marokkaanse allochtonen was dit 48% en van de Turkse
allochtonen heeft ongeveer 44% het voorbije jaar minstens één keer
discriminatie ervaren. De antwoordverdelingen van de autochtonen en de
Marokkaanse allochtonen verschillen significant van elkaar (p = .004), die van
de autochtonen en de Turkse allochtonen slechts op het .1-niveau (p = .061).
Hoewel Marokkaanse allochtonen op het eerste gezicht vaker discriminatie lijken
te ervaren dan Turkse allochtonen, zijn de verschillen tussen de twee allochtone
groepen statistisch niet significant. Bijgevolg dienen we de hypothese dat
Marokkaanse allochtonen meer persoonlijke discriminatie ervaren dan Turkse
allochtonen te verwerpen. De veronderstelling dat Turkse allochtonen evenveel
persoonlijke discriminatie ervaren als autochtonen verwerpen we voorzichtig.
Turkse allochtonen lijken het jaar voorafgaand aan de bevraging meer
discriminatie ervaren te hebben dan autochtonen.
Laten we verder inzoomen op de situaties waarin Marokkaanse allochtonen,
Turkse allochtonen en autochtonen discriminatie ervaren. Bij het verwerken van
de open vraag over de discriminatie-ervaringen die de respondenten hebben
aangegrepen, groepeerden we de spontane antwoorden in een aantal
categorieën. Bovendien maakten we gebruik van de multiple response techniek.
Op die manier konden we het aantal vermeldingen van elke categorie bij de
eerste deelvraag (eerste voorval) en het aantal vermeldingen bij de tweede
deelvraag (tweede voorval) samentellen. Om het aantal categorieën te
beperken, hanteerden we als regel dat een situatie door ongeveer 1% van de
respondenten vermeld diende te worden om als aparte categorie weerhouden te
worden. De omstandigheden die slechts één of enkele keren werden
aangehaald, belandden in de restcategorie ‘andere’. De algemene resultaten van
118
de analyse hebben we samengevat in tabel 32. Tabel 33 geeft een opsplitsing
per etnisch-culturele groep.
Tabel 32: Voorvallen van discriminatie die de respondenten hebben aangegrepen
Omstandigheid Percentage
Politieoptreden 4,1%
Werkrelaties 3,7%
Bij het zoeken van werk 2,8%
Wantrouwen of niet bedienen in winkel/restaurant/café
2,8%
Houding van mensen215 op openbare plaatsen (vooral op straat)
2,7%
Openbaar vervoer 2,6%
“Allochtonen krijgen voorrang” 2,2%
Op school 1,5%
Houding overheidsdienst 1,5%
Hoofddoek216 1,2%
Toegang tot discotheek/café geweigerd 1,2%
In het verenigingsleven (voetbal, …) 1,0%
Ziekenhuis 0,9%
Andere 8,0%
N 935
Voordat we de inhoud bespreken van tabel 32, vestigen we de aandacht op
enkele algemene cijfers: 41% van alle respondenten geeft bij de gesloten vraag
aan het voorbije jaar slachtoffer geweest te zijn van discriminatie (zie tabel 31)
en 29,1% haalt één of twee voorbeelden aan die hen hebben aangegrepen.217
215 In de antwoorden wordt niet gespecificeerd om welke mensen het gaat. 216 In de antwoorden wordt niet gespecifieerd in welke omstandigheden. 217 Beide percentages werden berekend op N=935 (dus zonder de respondenten die geen
119
Het vaakst genoemd zijn situaties die te maken hebben met het politieoptreden.
Een goede 4% van de respondenten vermeldt feiten die zich voordeden bij een
politiecontrole of een ander politieoptreden. Deze vaststelling verschilt van
bevindingen uit eerder onderzoek in Houthalen-Helchteren en Genk, waar (het
optreden van) de politie minder gevoelens van discriminatie opwekte.218 Een
opsplitsing per stad toont inderdaad aan dat respondenten uit Antwerpen en
Gent meer negatieve ervaringen met de politie rapporteren dan respondenten
uit Genk.
Een ander maatschappelijk domein waarin discriminatiegevoelens sterk worden
ervaren, is de arbeidsmarkt. Exact 3,7% van de respondenten zegt onder de
indruk te zijn van een persoonlijke discriminatie-ervaring op het werk (ongelijke
behandeling door collega’s of leidinggevenden) en 2,8% zegt het voorbije jaar
benadeeld te zijn bij het zoeken van een baan. Indien we enkel de respondenten
die werken in de berekeningen opnemen, dan stijgt het eerste cijfer naar 5,2%.
Van de werkloze respondenten zegt 5,6% het voorbije jaar discriminatie ervaren
te hebben bij het zoeken van een baan.
Tabel 33: Ranking van de vijf meest vermelde confronterende discriminatie-ervaringen per etnisch-culturele groep
Autochtonen Turkse allochtonen Marokkaanse allochtonen
“Voorrang allochtonen”
6,3% Werkrelaties 5,8% Openbaar vervoer
5,4%
Politieoptreden 4,0% Politieoptreden 4,3% Zoeken werk 4,8%
Zoeken werk 2,1% Winkel/restaurant/café
4,1% Politieoptreden 3,9%
Werkrelaties 1,8% Houding mensen 3,5% Houding mensen 3,5%
Winkel/restaurant/café
1,7% Overheidsdienst 2,5% Werkrelaties 3,2%
N 341 N 356 N 260
antwoord gaven op de gesloten vraag of ‘weet niet’ antwoordden mee in rekening te brengen). 218 In Genk en Houthalen-Helchteren vermeldde 1,6% van de respondenten feiten die te maken hebben met (het optreden van) de politie (zie: Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele).
120
Uit tabel 33 leiden we af dat de drie gemeenschappen in verschillende
omstandigheden discriminatiegevoelens ervaren. Turkse allochtonen ervaren het
vaakst discriminatie op het werk. Een kleine 6% van de Turkse allochtonen zegt
dat dit het voorbije jaar is voorgekomen. Andere situaties die Turkse allochtonen
vermelden hebben te maken met het politieoptreden (4,3%) of spelen zich af in
een winkel, restaurant of café (4,1%).
Marokkaanse allochtonen ervaren vooral discriminatie op het openbaar vervoer.
Precies 5,4% van de respondenten van Marokkaanse afkomst heeft het voorbije
jaar een confronterende discriminatie-ervaring meegemaakt op de bus of de
tram. Bijna 5% van de Marokkaanse allochtonen zegt het voorbije jaar ongelijk
behandeld te zijn bij het zoeken van een baan en een kleine 4% vermeldt
situaties die te maken hebben met het optreden van de politie.
De discriminatiegevoelens die autochtone respondenten ervaren, hebben in heel
wat gevallen te maken met het multiculturele samenleven. Een goede 6% van
de autochtone respondenten zegt het voorbije jaar een aangrijpend voorval
meegemaakt te hebben waarbij allochtonen ‘voorrang’ kregen van een derde
partij. Opmerkelijk is ook dat een quasi even groot aandeel autochtonen (4%)
als allochtonen zich ongelijk behandeld voelt door (het optreden van) de politie.
Een goede 2% van de autochtonen heeft het jaar voorafgaand aan de bevraging
bij het zoeken naar werk discriminatie ervaren.
5.2.3 Resultaten: gevoelens van collectieve discriminatie
Tot dusver schonken we aandacht aan de persoonlijke discriminatie-ervaringen
van de respondent zelf. Mensen kunnen zich echter ook op basis van de
ervaringen en meningen van opinieleiders (familie, vrienden, sleutelfiguren uit
de omgeving, de media, …) een mening vormen over de manier waarop de hele
etnisch-culturele groep in de samenleving wordt gediscrimineerd. Ook die
mening kan hun gedrag beïnvloeden. Om de impact van discriminatie te kunnen
inschatten, is het dus nodig verder te kijken dan wat respondenten zelf
meemaken en ook de gepercipieerde groepsdiscriminatie in rekening te brengen.
Via een aantal gesloten vragen hebben we gemeten in welke mate diverse
actoren volgens de respondenten discriminerend handelen. Het ging zowel om
overheidsdiensten als privé-actoren: de overheid (algemeen), onderhouds-
diensten van de stad, de politie, bedrijven, collega’s op het werk, scholen,
dancings, winkeliers, huiseigenaars en de media. Aan Turkse en Marokkaanse
allochtonen vroegen we of hun etnisch-culturele groep wordt benadeeld/
bevoordeeld t.o.v. mensen van Vlaamse afkomst en aan de autochtone
respondenten stelden we de vraag of mensen van Turkse of Marokkaanse
afkomst worden benadeeld/bevoordeeld t.o.v. mensen van Vlaamse afkomst.
121
De antwoordverdelingen van de tien gesloten vragen geven we weer in tabellen
34, 35 en 36.
122
Tabel 34: Gevoelens van collectieve discriminatie, deel 1
Mensen van Turkse/Marokkaanse afkomst moeten ... wachten dan mensen van Vlaamse afkomst wanneer zij iets nodig hebben van de overheid.
Autochtonen
Turkse allochtonen
Marokkaanse allochtonen
Totaal
Veel langer 2,3% 14,8% 19,5% 11,7%
Een beetje langer 7,7% 16,7% 17,8% 13,8%
Even lang 41,1% 65,6% 57,6% 54,8% Een beetje minder lang 21,7% 1,3% 2,5% 8,8%
Veel minder lang 27,1% 1,6% 2,5% 10,8%
Totaal 299 317 236 852
Chi²: P = .000 100% 100% 100% 100% Straten waar veel mensen van Turkse/Marokkaanse afkomst wonen, worden ... onderhouden door de stad dan straten waar veel mensen van Vlaamse afkomst wonen.
Autochtonen
Turkse allochtonen
Marokkaanse allochtonen
Totaal
Veel beter 5,9% 0,6% 0,0% 2,4%
Een beetje beter 4,3% 2,4% 6,0% 4,0%
Op dezelfde manier 74,2% 68,5% 51,5% 66,1%
Een beetje slechter 11,2% 17,7% 23,0% 16,7%
Veel slechter 4,3% 10,8% 19,6% 10,8%
Totaal 322 333 235 890
Chi²: P = .000 100% 100% 100% 100% De politie is ... voor mensen van Turkse/Marokkaanse afkomst dan voor mensen van Vlaamse afkomst.
Autochtonen
Turkse allochtonen
Marokkaanse allochtonen
Totaal
Veel strenger 5,2% 20,8% 41,8% 20,8%
Een beetje strenger 14,2% 35,6% 25,0% 24,6%
Even streng 39,0% 35,6% 28,9% 35,0% Een beetje minder streng 20,0% 5,3% 2,2% 9,9%
Veel minder streng 21,6% 2,8% 2,2% 9,7%
Totaal 310 284 232 826
Chi²: P = .000 100% 100% 100% 100% Bedrijven staan … tegenover arbeiders van Turkse/Marokkaanse afkomst dan tegenover arbeiders van Vlaamse afkomst.
Autochtonen
Turkse allochtonen
Marokkaanse allochtonen
Totaal
Veel positiever 4,0% 0,6% 0,8% 1,9%
Een beetje positiever 5,4% 3,8% 7,6% 5,4%
Even positief 30,2% 36,1% 25,7% 31,1%
Een beetje negatiever 51,3% 36,1% 35,4% 41,3%
Veel negatiever 9,1% 23,3% 30,4% 20,3%
Totaal 298 313 237 848
Chi²: P = .000 100% 100% 100% 100%
123
Bijna de helft van de autochtone respondenten (met een mening) vindt dat de
eigen etnisch-culturele groep wordt benadeeld wanneer zij iets nodig hebben
van de overheid, tegenover ‘slechts’ 31,5% van de Turkse en 37,3% van de
Marokkaanse allochtonen.219 Marokkaanse allochtonen lijken zich iets sterker
collectief gediscrimineerd te voelen door de overheid dan Turkse allochtonen,
maar dit verschil is statistisch niet significant.
Ongeveer 43% van de Marokkaanse allochtonen en 28% van de Turkse
allochtonen geven aan dat straten waar veel mensen van de eigen etnisch-
culturele groep wonen, slechter worden onderhouden door de stad dan straten
waar veel mensen van Vlaamse afkomst wonen.220 Het verschil tussen Turkse en
Marokkaanse allochtonen is statistisch significant (p = .000). Bijna driekwart van
de autochtone respondenten is overtuigd van een gelijke behandeling wat het
onderhoud van de straten betreft.
Ongeveer 56% van de Turkse allochtonen en 67% van de Marokkaanse
allochtonen (met een mening) geven aan dat de politie strenger is voor de eigen
gemeenschap dan voor mensen van Vlaamse afkomst.221 In beide allochtone
gemeenschappen voelt een meerderheid zich dus ongelijk behandeld door de
politie, maar significant meer Marokkaanse allochtonen dan Turkse allochtonen
(p = .000). Ook een aanzienlijke groep autochtonen voelt zich benadeeld: 42%
vindt dat de politie minder streng is voor allochtonen dan voor autochtonen.
In elke gemeenschap is een meerderheid van de respondenten (met een
mening) ervan overtuigd dat bedrijven zich negatiever opstellen ten aanzien van
allochtone arbeiders dan ten aanzien van arbeiders van Vlaamse afkomst.222
Zelfs van de autochtonen is een goede 60% die mening toegedaan. Een grotere
groep Marokkaanse dan Turkse allochtonen zegt dat bedrijven ‘veel negatiever’
staan ten aanzien van arbeiders van de eigen etnisch-culturele gemeenschap
dan ten aanzien van autochtone arbeiders (p = .030).
219 We willen er eerst op wijzen dat 10,9% van de respondenten (12,3% van de autochtonen, 11,1% van de Turkse allochtonen en 9,0% van de Marokkaanse allochtonen) geen uitgesproken mening heeft over de gestelde vraag (zij antwoorden ‘dat weet ik niet’ of geven geen antwoord). 220 Exact 7,2% van de respondenten spreekt zich niet uit over deze vraag: 5,5% van de autochtonen, 9,9% van de Turkse allochtonen en 6,8% van de Marokkaanse allochtonen. 221 We wijzen erop dat 13,7% van de respondenten zich niet uitspreekt over deze vraag: 8,8% van de autochtonen, 20,3% van de Turkse allochtonen en 11,1% van de Marokkaanse allochtonen. 222 Exact 11,4% van de respondenten spreekt zich niet uit over deze vraag: 12,6% van de autochtonen, 12,2% van de Turkse allochtonen en 8,8% van de Marokkaanse allochtonen.
124
Tabel 35: Gevoelens van collectieve discriminatie, deel 2
Mensen van Turkse/Marokkaanse afkomst worden op het werk ... behandeld door collega's dan mensen van Vlaamse afkomst.
Autochtonen
Turkse allochtonen
Marokkaanse allochtonen
Totaal
Veel beter 1,0% 0,7% 0,4% 0,7%
Een beetje beter 3,0% 4,3% 4,0% 3,8%
Op dezelfde manier 73,7% 48,7% 50,4% 58,2%
Een beetje slechter 20,0% 39,0% 27,4% 28,9%
Veel slechter 2,3% 7,3% 17,7% 8,4%
Totaal 300 300 226 826
Chi²: P = .000 100% 100% 100% 100% Mensen van Turkse/Marokkaanse afkomst hebben ... kansen om hun kinderen in te schrijven in de school van hun keuze dan mensen van Vlaamse afkomst.
Autochtonen
Turkse allochtonen
Marokkaanse allochtonen
Totaal
Veel meer 3,0% 1,5% 0,9% 1,9%
Een beetje meer 5,0% 1,9% 1,3% 2,8%
Evenveel 68,8% 50,5% 47,2% 56,0%
Een beetje minder 19,8% 24,4% 26,2% 23,7%
Veel minder 3,4% 20,7% 24,5% 15,7%
Totaal 298 323 233 854
Chi²: P = .000 100% 100% 100% 100% Mensen met een Turkse/Marokkaanse achtergrond worden ... afgewezen door huiseigenaars wanneer ze een woning willen huren dan mensen van Vlaamse afkomst.
Autochtonen
Turkse allochtonen
Marokkaanse allochtonen
Totaal
Veel vaker 22,8% 25,2% 48,1% 31,1%
Iets vaker 50,2% 30,6% 29,5% 37,1% Noch vaker, noch minder vaak 20,4% 31,3% 14,5% 22,6%
Iets minder vaak 4,5% 7,8% 2,9% 5,2%
Veel minder vaak 2,1% 5,1% 5,0% 4,0%
Totaal 289 294 241 824
Chi²: P = .000 100% 100% 100% 100% Mensen van Turkse/Marokkaanse afkomst worden tijdens het winkelen ... geholpen dan mensen van Vlaamse afkomst.
Autochtonen
Turkse allochtonen
Marokkaanse allochtonen
Totaal
Veel sneller 1,3% 1,5% 2,5% 1,7%
Iets sneller 4,4% 1,2% 2,1% 2,6% Noch sneller, noch minder snel 84,4% 81,5% 73,5% 80,4%
Iets minder snel 9,1% 12,5% 13,9% 11,6%
Veel minder snel 0,9% 3,3% 8,0% 3,7%
Totaal 320 336 238 894 Chi²: P = .000 100% 100% 100% 100%
125
Ongeveer 46% van de Turkse en 45% van de Marokkaanse allochtonen (met
een mening) zeggen dat mensen van de eigen gemeenschap op het werk
slechter worden behandeld door collega’s dan mensen van Vlaamse afkomst.223
Meer Marokkaanse dan Turkse allochtonen nemen de meest uitgesproken
antwoordmogelijkheid (‘veel slechter’) in de mond. Dit zorgt ervoor dat de
antwoordverdelingen van de twee allochtone groepen significant van mekaar
verschillen (p = .002). Van de autochtone respondenten is bijna drie vierde
overtuigd van een gelijke behandeling. Een goede 22% zegt dat allochtonen op
het werk door collega’s slechter worden behandeld.
Ongeveer 45% van de Turkse allochtonen en 51% van de Marokkaanse
allochtonen (die zich over de vraag uitspreken) vinden dat mensen van hun
eigen gemeenschap minder kansen hebben om hun kinderen in te schrijven in
de school van hun keuze dan mensen van Vlaamse afkomst.224 De verschillen
tussen de allochtone groepen zijn statistisch niet significant. De meeste
autochtonen vinden dat iedereen gelijke kansen heeft. Ongeveer 23% is de
mening toegedaan dat allochtonen minder kansen hebben om hun kinderen in
de school van hun keuze in te schrijven.
Ongeveer 56% van de Turkse allochtonen en 78% van de Marokkaanse
allochtonen (met een mening) vinden dat huiseigenaars mensen van de eigen
etnisch-culturele gemeenschap vaker afwijzen wanneer ze een woning willen
huren dan mensen van Vlaamse afkomst.225 In de allochtone gemeenschappen
vindt een meerderheid van de respondenten dat de eigen groep ongelijk wordt
behandeld, maar dit gevoel is significant sterker aanwezig bij de Marokkaanse
allochtonen dan bij de Turkse allochtonen (p = .000).226 Opmerkelijk is dat ook
een (grote) meerderheid van de autochtone respondenten meent dat er een
223 We wijzen erop dat 13,7% van de respondenten zich niet uitspreekt over deze vraag: 12,0% van de autochtonen, 15,7% van de Turkse allochtonen en 13,3% van de Marokkaanse allochtonen. 224 We wijzen erop dat 11,0% van de respondenten zich niet uitspreekt over deze vraag: 12,6% van de autochtonen, 9,5% van de Turkse allochtonen en 10,9% van de Marokkaanse allochtonen. 225 Exact 14,2% van de respondenten spreekt zich niet uit over deze vraag: 15,4% van de autochtonen, 17,6% van de Turkse allochtonen en 8,0% van de Marokkaanse allochtonen. 226 Uit onderzoek in België en Nederland is gebleken dat meer Turkse allochtonen eigenaar zijn van een woning dan Marokkaanse allochtonen (zie: Lesthaeghe, R. (2000). Transnational Islamic Communities in a Multilingual Secular Society. In R. Lesthaeghe (red.), Communities and Generations (pp. 1-58). Brussel: VUBPress; Kullberg, J. & Ras, M. (2007). Wonen en woonomgeving. In R. Bijl, J. Boelhouwer & E. Pommer (reds.), De sociale staat van Nederland 2007 (pp. 245-273). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau). Dit kan een mogelijke verklaring zijn voor de vastgestelde verschillen tussen Turkse allochtonen en Marokkaanse allochtonen. Over eigendom van een woning stelden we in onze interviews geen vragen.
126
probleem is op de huisvestingsmarkt. Bijna driekwart van de geïnterviewde
autochtonen is ervan overtuigd dat allochtonen worden gediscrimineerd wanneer
ze een woning willen huren.
In de drie groepen vindt een overgrote meerderheid van de respondenten (die
zich over deze vraag uitspreken) dat de etnisch-culturele achtergrond geen rol
speelt tijdens het winkelen.227 De overtuiging dat mensen van Turkse of
Marokkaanse afkomst minder snel worden geholpen tijdens het winkelen leeft
iets sterker onder allochtonen dan onder autochtonen (verschil autochtonen -
Turkse allochtonen: p = .015; verschil autochtonen - Marokkaanse allochtonen:
p = .000). Tussen de twee allochtone groepen zijn de verschillen significant op
het .1-niveau (p = .067). Opnieuw lijken Marokkaanse allochtonen sterker het
gevoel te hebben dat de eigen groep ongelijk wordt behandeld.
Tabel 36: Gevoelens van collectieve discriminatie, deel 3
Jongeren met een Turkse/Marokkaanse achtergrond worden ... geweigerd aan de ingang van dancings en danscafés dan jongeren van Vlaamse afkomst.
Autochtonen Turkse allochtonen
Marokkaanse allochtonen
Totaal
Veel vaker 22,9% 35,2% 62,8% 38,0%
Iets vaker 55,4% 33,5% 19,4% 38,1% Noch vaker, noch minder vaak 17,7% 19,7% 11,0% 16,5%
Iets minder vaak 3,3% 5,6% 4,7% 4,5%
Veel minder vaak 0,7% 6,0% 2,1% 2,9%
Totaal 271 233 191 695
Chi²: P = .000 100% 100% 100% 100% Mensen met een Turkse/Marokkaanse achtergrond worden op televisie en in kranten ... voorgesteld dan mensen van Vlaamse afkomst.
Autochtonen
Turkse allochtonen
Marokkaanse allochtonen
Totaal
Veel positiever 4,9% 1,4% 1,3% 2,7%
Een beetje positiever 9,2% 3,5% 1,7% 5,2%
Op dezelfde manier 45,6% 28,4% 11,8% 30,4% Een beetje negatiever 31,2% 42,8% 31,2% 35,1%
Veel negatiever 9,2% 23,9% 54,0% 26,6%
Totaal 327 285 237 849
Chi²: P = .000 100% 100% 100% 100%
227 We wijzen erop dat 6,5% van de respondenten zich niet uitspreekt over deze vraag: 6,2% van de autochtonen, 5,3% van de Turkse allochtonen en 8,5% van de Marokkaanse allochtonen.
127
Wat de vraag over de weigering aan de ingang van dancings en danscafés
betreft, valt het op dat veel respondenten (27,3%) zich over deze kwestie niet
uitspreken. Vooral van de Turkse allochtonen zegt een grote groep hierover
geen mening te hebben (ongeveer 35%, tegenover 26,2% van de Marokkaanse
allochtonen en 20,5% van de autochtonen). Van de respondenten die wel een
mening hebben, zegt de overgrote meerderheid dat allochtone jongeren vaker
worden geweigerd aan de ingang van dancings en danscafés dan autochtone
jongeren. Ook van de autochtone respondenten (met een mening) is meer dan
drie vierde overtuigd van een ongelijke behandeling van allochtonen.
Marokkaanse allochtonen voelen zich significant meer gediscrimineerd door
dancinguitbaters dan Turkse allochtonen (p = .000). In de Marokkaanse
gemeenschap geeft ongeveer 82% aan dat de eigen etnisch-culturele groep
wordt benadeeld, in de Turkse gemeenschap 69%.
Maar liefst 85% van de Marokkaanse allochtonen (met een mening) vindt dat
mensen uit hun gemeenschap op televisie en in kranten negatiever worden
voorgesteld dan mensen van Vlaamse afkomst.228 Ruim de helft van de
Marokkaanse respondenten vindt zelfs dat de voorstelling véél negatiever is. Van
de Turkse allochtonen (met een mening) zegt ongeveer tweederde dat ze
minder fraai worden voorgesteld dan autochtonen. In beide allochtone
gemeenschappen leeft dus de overtuiging van een negatievere voorstelling,
maar nog meer bij de Marokkaanse allochtonen dan bij de Turkse allochtonen (p
= .000). Opvallend is dat ook van de autochtonen (met een mening) 40% zegt
dat allochtonen negatiever in beeld worden gebracht.
Kort samengevat blijkt uit de resultaten dat van de tien besproken actoren er
acht zijn (stad voor onderhoud straten, politie, bedrijven, collega’s op het werk,
huiseigenaars, winkeliers, dancinguitbaters en de media) waarbij Marokkaanse
allochtonen meer dan Turkse allochtonen vinden dat de eigen etnisch-culturele
groep ongelijk wordt behandeld ten opzichte van autochtonen. Voor deze
actoren kunnen we de vooropgestelde hypothese dat Marokkaanse allochtonen
zich als groep meer gediscrimineerd voelen dan Turkse allochtonen dan ook
bevestigen.
228 We wijzen erop dat 11,3% deze vraag niet kan of wil beantwoorden (‘weet niet’ of ‘geen antwoord’): 4,4% van de autochtonen, 19,9% van de Turkse allochtonen en 8,7% van de Marokkaanse allochtonen.
128
5.3.
Determinanten van discriminatiegevoelens
5.3.1 Hypothesen en operationalisering
Uit de voorgaande paragrafen blijkt dat allochtonen sterker het gevoel hebben
dat ze gediscrimineerd worden dan autochtonen. Daarom gaan we nu wat dieper
in op die gevoelens van allochtonen. Aan de hand van een aantal
regressieanalyses onderzoeken we welke factoren persoonlijke discriminatie-
ervaringen en gevoelens van collectieve discriminatie beïnvloeden.
Om inzicht te verwerven in de persoonlijke discriminatie-ervaringen voeren we
regressieanalyses uit waarin we het aantal keren dat allochtonen zich het
voorbije jaar gediscrimineerd hebben gevoeld als afhankelijke variabele
opnemen (tabel 37).
Om de factoren van gevoelens van collectieve discriminatie te achterhalen,
herhalen we de analysestappen, maar nemen we als afhankelijke variabele een
schaal op die aangeeft in welke mate de allochtone respondenten vinden dat de
eigen etnisch-culturele groep ongelijk wordt behandeld ten opzichte van de
meerderheidsgroep (tabel 38).229 Een hoge score op de schaal wijst op sterke
gevoelens van ongelijke behandeling, een lage socre wijst op zwakke gevoelens
van collectieve discriminatie.
Op basis van theorieën en empirische bevindingen formuleren we een aantal
hypothesen die we in de modellen zullen testen.
Stap 1: Achtergrondkenmerken. We beginnen onze regressieanalyse met een
model waarin we enkel achtergrondvariabelen opnemen. We gaan na of de
etnisch-culturele achtergrond (0=Turkse afkomst of 1=Marokkaanse afkomst),
het geslacht (0=vrouw of 1=man), de leeftijd, het opleidingsniveau, het aantal
jaren dat de respondent in België woont en de stad waar men woont
(Antwerpen, Gent of Genk=referentiecategorie) een effect hebben op de
persoonlijke discriminatie-ervaringen en gevoelens van collectieve discriminatie.
We verwachten dat allochtone mannen, omwille van een grotere participatie aan
het sociaaleconomische en publieke leven meer discriminatie percipiëren dan
229 Een factoranalyse (method = maximum likelihood, rotation = varimax) leert ons dat zeven van de tien items met betrekking tot gevoelens van collectieve discriminatie samen één concept meten (de items over een ongelijke behandeling door de overheid, dancinguitbaters en winkeliers laadden onvoldoende hoog). De factorladingen zijn: politie (.501), bedrijven (.531), collega’s (.610), onderhoud straten (.571), inschrijven school (.529), media (.530) en huiseigenaars (.439). De Cronbach’s alpha bedraagt 0,725.
129
allochtone vrouwen.230 Hetzelfde geldt wellicht ook voor allochtone jongeren. Een
grotere deelname aan het maatschappelijke gebeuren en het uitgaansleven
maakt dat allochtone jongeren wellicht meer persoonlijke discriminatie-
ervaringen meemaken en zich meer collectief gediscrimineerd voelen dan
allochtone ouderen. Wat het opleidingsniveau betreft, verwachten we dat lager
opgeleiden zich meer gediscrimineerd voelen dan hoger opgeleiden. Lager
geschoolden zouden zich door een mindere kennis van de instituties en een
geringere mondigheid wellicht minder goed tegen discriminatie kunnen weren
dan hoger geschoolden.231
We veronderstellen ook dat persoonlijke discriminatie-ervaringen en gevoelens
van collectieve discriminatie toenemen naarmate allochtonen langer in België
wonen. De gedachtegang hierachter is dat allochtonen die al langer in België
verblijven zich langzaam maar zeker realiseren dat de realiteit minder fraai is
dan het ideaalbeeld dat ze hadden op het moment van de migratie.232 Op basis
van onze bevindingen in Limburg en studies in Nederland verwachten we dat
Marokkaanse allochtonen meer persoonlijke discriminatie ervaren en zich als
groep meer ongelijk behandeld voelen dan Turkse allochtonen.233 De keuze voor
de variabele ‘stad’ steunt niet op eerdere bevindingen. We nemen deze variabele
230 De Rycke, L., Swyngedouw, M. & Phalet, K. (1999). De subjectieve ervaring van discriminatie. In M. Swyngedouw, K. Phalet en K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 109-147). Brussel: VUBPress; Sauer, M. (2007). Perspektiven des Zusammenlebens: Die Integration türkisch-stämmiger Migrantinnen und Migranten in Nordrhein-Westfalen. Essen : Stiftung Zentrum für Türkeistudien; Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2008). De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-ethnische stad. Assen: van Gorcum. 231 De Rycke, L., Swyngedouw, M. & Phalet, K. (1999). De subjectieve ervaring van discriminatie. In M. Swyngedouw, K. Phalet en K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 109-147). Brussel: VUBPress. 232 Portes, A., Parker R. N. & Cobas, J.A. (1980). Assimilation or consciousness: perceptions of the U.S. society among recent Latin American immigrants to the United States. Social Forces, 59, pp. 201-224; Michelson, M.R. (2001). Political trust among Chicago Latinos. Journal of Urban Affairs, 23 (3-4), pp. 323-334. 233 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele; Van den Berg, H. & Evers, J. (2005). Discriminatie-ervaringen 2005. Een onderzoek naar ervaringen met discriminatie op grond van land van herkomst, geloof en (huids)kleur. In I. Boog, J. van Donselaar, D. Houtzager, P.R. Rodrigues & R. Schriemer (reds.), Monitor Rassendiscriminatie 2005 (pp. 15-48). Rotterdam: LBR; Van Praag, C. (2003). Wederzijdse beeldvorming. In J. Dagevos, M. Gijsberts. & C. van Praag (red.), Rapportage minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie (pp. 317-362). Den Haag: SCP.
130
mee op om het effect van de stedelijke context en het stedelijk beleid na te
gaan.
Stap 2: Etnische competitietheorie. De etnische competitietheorie gaat ervan uit
dat de relaties tussen etnisch-culturele groepen onder druk worden gezet door
competitie tussen etnisch-culturele groepen.234 Deze situatie doet zich voor
wanneer allochtonen met de meerderheidsgroep in concurrentie treden bij het
verwerven van schaarse goederen (zoals een job of een woning). Competitie
tussen groepen zorgt ervoor dat allochtonen bepaalde handelingen van leden
van de meerderheidsgroep als discriminerend gaan zien. Allochtonen die de taal
van de meerderheidsgroep kennen en gebruiken worden zich van deze
competitie meer bewust en voelen zich meer persoonlijk en collectief
gediscrimineerd.235
Om de etnische competitietheorie te testen, gebruiken we de variabelen
‘beroepssituatie’ (werken=referentiecategorie, werkloos, huisvrouw/huisman en
een restcategorie met o.a. invaliden en gepensioneerden) en ‘beroepsniveau van
het huidige of laatst uitgeoefende beroep’ (hoog beroepsniveau=
referentiecategorie, laag beroepsniveau en geen beroepsniveau).236 We
verwachten dat werkloze allochtonen en allochtonen met een laag
beroepsniveau, omwille van hun kwetsbare positie op de arbeidsmarkt, meer
discriminatie ervaren en meer vinden dat de hele etnisch-culturele groep
ongelijk wordt behandeld dan allochtonen die werken en allochtonen met een
hoog beroepsniveau.
Om de impact van taal na te gaan voegen we twee schalen toe die iets zeggen
over de passieve kennis van het Nederlands en het gebruik van het
Nederlands.237 Op basis van de etnische competitietheorie verwachten we dat
234 Blalock, H.M. (1967). Toward a theory of minority group relations. New York: John Wiley & Sons; Olzak, S. (1992). The dynamics of ethnic competition and conflict. Stanford: Stanford University Press. 235 Portes, A., Parker, R.N. & Cobas, J.A. (1980). Assimilation or consciousness: perceptions of the U.S. society among recent Latin American immigrants to the United States. Social Forces, 59, pp. 201-224. 236 Hoog beroepsniveau: bedrijfsleiders en hoger kader personeel, intellectuele en wetenschappelijke beroepen, ondergeschikt personeel in intellectuele en wetenschappelijke beroepen, bedienden; Laag beroepsniveau: dienstverlenend en verkoopspersoneel, ambachtslieden en ambachtelijke vakarbeiders, fabrieksarbeiders, machine- en montagearbeiders, ongeschoold personeel; Geen beroepsniveau: studenten + nog geen beroep gehad (o.a. werklozen/huisvrouwen). 237 De eerste schaal is samengesteld uit een item dat meet in welke mate men Nederlandstalige brieven of folders begrijpt en een item dat meet in welke mate men begrijpt wat mensen zeggen als die hen in het Nederlands aanspreken. Een tweede schaal
131
een betere beheersing en frequenter gebruik van het Nederlands samenhangt
met meer persoonlijke discriminatie-ervaringen en meer gevoelens van
collectieve discriminatie.
Stap 3: Contacthypothese. Een verklarende factor die vooral in de sociale
psychologie weerklank krijgt, is interetnisch contact. Persoonlijke ontmoetingen
en relaties tussen leden van verschillende etnisch-culturele gemeenschappen
zouden de wederzijdse beeldvorming en het vóórkomen van discriminatie
beïnvloeden. De contacthypothese gaat ervan uit dat interetnische relaties of
contacten bijdragen tot wederzijds begrip en wederzijdse appreciatie.238
Om de contacthypothese te testen, voegen we de variabele ‘frequentie waarmee
allochtonen een babbeltje doen met mensen van Vlaamse afkomst die in de
buurt wonen’ (zespuntenschaal van ‘elke dag’ tot ‘nooit’) toe aan de
regressieanalyse. Op basis van de contacthypothese verwachten we dat
naarmate allochtonen frequenter een babbeltje doen met autochtonen uit de
buurt, ze minder discriminatie ervaren en minder vinden dat de hele etnisch-
culturele groep wordt benadeeld ten opzichte van autochtonen.
Stap 4: Informatiehypothese. Het centrale uitgangspunt van de informatie-
hypothese is dat de informatieoverdracht die plaatsvindt in sociale netwerken de
opvattingen en percepties van mensen die tot deze netwerken behoren
beïnvloedt. Toegepast op etnisch-culturele groepen impliceert dit dat allochtonen
die veel contact hebben in de eigen gemeenschap, ook een grote toegang
hebben tot informatie over de discriminatie-ervaringen van hun co-ethnics.239
Het is deze informatie die mogelijk de gevoelens van collectieve discriminatie
versterken en allochtonen alerter maakt voor de manier waarop ze zelf
behandeld worden.
We toetsen de informatiehypothese door één variabele aan de regressieanalyse
toe te voegen, namelijk de frequentie waarmee allochtonen een babbeltje doen
met mensen van de eigen etnisch-culturele gemeenschap die in de buurt wonen
(zespuntenschaal van ‘elke dag’ tot ‘nooit’). We verwachten dat naarmate de
frequentie hoger is, allochtonen meer discriminatie ervaren en meer vinden dat
de eigen etnisch-culturele groep ongelijk wordt behandeld ten opzichte van
autochtonen.
construeerden we op basis van een item dat peilt naar de mate waarin allochtonen in het dagelijks leven het Nederlands gebruiken wanneer ze iets opschrijven 238 Allport, G. (1954). The nature of prejudice. New York: Doubleday and Company. 239 Magee, W., Fong, E. & Wilkes, R. (2007). Neighbourhood Ethnic Concentration and Discrimination. Journal of Social Policy, 37(1), pp. 37-61.
132
Stap 5: Belief congruence theory. In een volgend stadium van de analyse
toetsen we de ‘belief congruence theory’. Deze theorie, die werd ontwikkeld door
Rokeach, Smith & Evans, stelt dat individuen – omwille van het verlangen naar
‘belief congruence’ – negatiever staan tegenover mensen of outgroups met
afwijkende opvattingen dan tegenover mensen of outgroups met gelijklopende
meningen.240 Afwijkende opinies van allochtonen zouden het gedrag van
autochtonen ten aanzien van allochtonen kunnen beïnvloeden. De hypothese die
we op basis van de ‘belief congruence theory’ kunnen formuleren, luidt als volgt:
naarmate het verschil in opinie tussen allochtonen en autochtonen groter is,
ervaren allochtonen meer discriminatie.
In de verklaringsmodellen nemen we een aantal opiniedimensies op die we in
het derde hoofdstuk besproken hebben. Het gaat om de dimensies waar we een
verschil vaststelden tussen autochtonen en allochtonen, met name de ethische
opiniedimensie (schaal van progressief tot conservatief), de opiniedimensie
‘vrijheid van meningsuiting’ (schaal van progressief tot conservatief), de
opiniedimensie ‘man-vrouw rollen’ (schaal van modern tot traditioneel) en de
opinie over de hoofddoek (schaal van hoofddoekenverbod aanvaardbaar tot
hoofddoekenverbod onaanvaardbaar).
Concreet verwachten we op basis van de ‘belief congruence theory’ dat
naarmate allochtonen conservatiever zijn op ethisch vlak en inzake de vrijheid
van meningsuiting, naarmate ze traditionelere man-vrouwrolopvattingen hebben
en naarmate ze de keuzemogelijkheid om een hoofddoek te dragen feller
verdedigen, ze meer persoonlijke ervaringen van discriminatie signaleren en
meer vinden dat de hele etnisch-culturele groep ongelijk wordt behandeld.
Een specifieke vorm van ‘belief’ is religie. Uitgaande van de belief congruence
theory, zouden individuen negatiever staan tegenover mensen of outgroups met
een andere religieuze of levensbeschouwelijke overtuiging. Autochtonen zouden
Turkse en Marokkaanse allochtonen negatiever stereotyperen en ongelijker
bejegenen omwille van hun islamitische geloofsovertuiging.
Het andersgelovig zijn van Turkse en Marokkaanse allochtonen doet ons
vermoeden dat er een effect uitgaat van de mate van religiositeit op de
persoonlijke discriminatie-ervaringen en gevoelens van collectieve
discriminatie. 241 De religiositeit van allochtonen meten we af aan de frequentie
240 Rokeach, M., Smith, P.W. en Evans, R.I. (1960). Two kinds of prejudice or one? In M. Rokeach (red.), The open and closed mind. Investigations in the nature of belief and personality systems (pp. 132-168). New York: Basis Books. 241 Exact 98% van de Turkse en 98,9% van de Marokkaanse allochtonen beschouwt zichtzelf als moslim.
133
waarmee men bidt. We verwachten dat naarmate allochtonen frequenter bidden
(vijfpuntenschaal van ‘nooit’ tot ‘elke dag’), ze meer discriminatie ervaren en
meer van mening zijn dat de hele etnisch-culturele groep ongelijk wordt
behandeld.
Stap 6: In een laatste stap van de analyse onderzoeken we de impact van
persoonlijke discriminatie-ervaringen op gevoelens van collectieve discriminatie
(tabel 38). Wellicht is het zo dat naarmate allochtonen meer persoonlijke
discriminatie-ervaringen meemaken, ze ook meer het gevoel hebben dat de hele
etnisch-culturele groep ongelijk wordt behandeld.
134
Tabel 37: Determinanten van het aantal persoonlijke discriminatie-ervaringen
** p < .05 - * p <.1 Stap 1
R² = .07 Stap 2
R² = .12 Stap 3
R² = .11 Stap 4
R² = .11 Stap 5
R² = .16
Std. coeff.
Std. Error
Std. coeff.
Std. Error
Std. coeff.
Std. Error
Std. coeff.
Std. Error
Std. coeff.
Std. Error
(Constant) 0,273 0,646 0,673 0,741 1,046
Etnisch-culturele achtergrond 0,052 0,121 0,048 0,167 0,055 0,168 0,050 0,172 -0,017 0,214
Antwerpen (ref.: Genk) 0,169** 0,146 0,182** 0,194 0,180** 0,197 0,181** 0,197 0,204** 0,233
Gent (ref.: Genk) 0,155** 0,144 0,160** 0,174 0,159** 0,175 0,159** 0,177 0,206** 0,221
Geslacht -0,023 0,121 -0,027 0,169 -0,030 0,170 -0,025 0,171 -0,064 0,220
Leeftijd -0,209** 0,006 -0,149* 0,011 -0,158* 0,011 -0,163* 0,011 -0,161 0,014
Opleidingsniveau 0,053 0,019 0,061 0,025 0,059 0,025 0,052 0,026 0,019 0,030
Aantal jaren woonachtig in België 0,130** 0,006 0,113 0,010 0,134* 0,010 0,133* 0,010 0,049 0,013
Werkloos (ref.: werken) 0,123** 0,236 0,102* 0,240 0,102* 0,241 0,053 0,279
Huisvrouw/-man (ref.: werken) 0,070 0,336 0,051 0,343 0,053 0,344 0,066 0,414
Rest (ref.: werken) -0,023 0,259 -0,038 0,264 -0,037 0,265 -0,026 0,313
Laag beroepsniveau (ref.: hoog) -0,241** 0,230 -0,229** 0,232 -0,231** 0,233 -0,326** 0,268
Geen beroepsniveau (ref.: hoog) -0,237** 0,320 -0,197** 0,330 -0,201** 0,331 -0,333** 0,384
Passieve kennis van het Nederlands 0,058 0,107 0,060 0,112 0,057 0,112 0,016 0,133
Gebruik van het Nederlands -0,041 0,095 -0,079 0,097 -0,077 0,098 -0,010 0,119
Babbel autochtone buren -0,005 0,051 0,007 0,054 0,049 0,064
Babbel buren eigen gemeenschap -0,029 0,057 -0,009 0,066
Opvatting over ethische kwesties -0,078 0,092
Opvatting over vrije meningsuiting -0,077 0,105
Opvatting over man-vrouwrollen 0,020 0,128
Houding t.a.v. de hoofddoek 0,170** 0,095
Frequentie waarmee men bidt -0,009 0,053
135
Tabel 38: Determinanten van gevoelens van collectieve discriminatie
** p < .05 - * p <.1 Stap 1 R² = .10
Stap 2 R² = .14
Stap 3 R² = .14
Stap 4 R² = .14
Stap 5 R² = .22
Stap 6 R² = .27
Std. coeff.
Std. Err Std. coeff.
Std. Err
Std. coeff. Std. Err
Std. coeff.
Std. Err Std. coeff. Std. Err
Std. coeff. Std. Err
(Constant) 0,139 0,342 0,359 0,385 0,506 0,507 Etn.-cult. achtergr. 0,251** 0,059 0,232** 0,082 0,233** 0,083 0,249** 0,085 0,166* 0,099 0,176** 0,096
Antw. (ref.: Genk) 0,095* 0,077 0,060 0,101 0,049 0,102 0,044 0,103 0,108 0,115 0,051 0,114
Gent (ref.: Genk) 0,041 0,069 -0,017 0,083 -0,025 0,084 -0,010 0,085 -0,051 0,095 -0,097 0,093
Geslacht 0,102* 0,059 0,166** 0,085 0,148* 0,086 0,149* 0,087 0,105 0,100 0,103 0,099
Leeftijd -0,066 0,003 -0,127 0,006 -0,110 0,006 -0,097 0,006 -0,059 0,007 -0,010 0,006
Opleidingsniveau 0,022 0,009 0,020 0,013 0,004 0,013 0,008 0,013 -0,054 0,015 -0,032 0,015
Jaren woonachtig 0,167** 0,003 0,201** 0,006 0,201** 0,006 0,178* 0,006 0,143 0,006 0,128 0,006
Werkl (ref.: werken) 0,180** 0,119 0,166** 0,122 0,165** 0,122 0,228** 0,134 0,220** 0,130
Huisvr/-m ref.: 0,038 0,187 0,026 0,188 0,029 0,188 0,103 0,212 0,092 0,205
Rest (ref.: werken) -0,003 0,137 0,001 0,137 -0,005 0,138 0,026 0,149 0,033 0,144
Lg brpsniv ref. hoog -0,203** 0,110 -0,196** 0,112 -0,193** 0,112 -0,220** 0,118 -0,120 0,119
Gn brpsniv ref. hoog -0,244** 0,172 -0,243* 0,173 -0,242* 0,174 -0,327** 0,189 -0,233* 0,187
Passieve kennis Nl. -0,019 0,058 -0,007 0,059 -0,001 0,059 -0,027 0,068 -0,015 0,065
Gebruik Nederlands -0,069 0,048 -0,070 0,048 -0,053 0,048 0,085 0,057 0,092 0,055
Babbel aut. buren -0,079 0,026 -0,092 0,028 -0,114 0,030 -0,137* 0,030
Babbel buren eigen 0,056 0,028 0,027 0,030 0,046 0,029
Opv. eth. kwesties -0,193** 0,042 -0,168** 0,041
Opv. vr. meningsuit. -0,024 0,045 -0,008 0,044
Opv.over m/v rollen 0,100 0,059 0,088 0,058
Houd. t.a.v. hoofdd. 0,186** 0,045 0,165** 0,044
Bidfrequentie -0,077 0,024 -0,095 0,024
Pers. discrim. Erv. 0,229** 0,027
136
5.3.2 Resultaten
In de eerste stap van de analyse namen we alleen achtergrondvariabelen op.
Wat persoonlijke discriminatie-ervaringen betreft (tabel 37), stellen we een
effect vast van leeftijd: allochtone jongeren signaleren meer persoonlijke
discriminatie-ervaringen dan allochtonen ouderen. Deze bevinding stemt
overeen met de vooropgestelde hypothese. Leeftijd heeft geen invloed op
gevoelens van collectieve discriminatie (tabel 38). De etnisch-culturele
achtergrond en het geslacht van de respondent hebben wel een effect op
gevoelens van collectieve discriminatie, maar niet op het aantal persoonlijke
discriminatie-ervaringen. Marokkaanse allochtonen en allochtone mannen vinden
meer dan Turkse allochtonen en allochtone vrouwen dat de eigen etnisch-
culturele groep ongelijk wordt behandeld. Het effect van geslacht is wel slechts
significant op het .1-niveau.
Achtergrondvariabelen die een impact hebben op persoonlijke discriminatie-
ervaringen én gevoelens van collectieve discriminatie zijn de stad waar de
respondent woont en het aantal jaren dat de geïnterviewde in België woont.
Allochtone inwoners van Antwerpen en Gent ervaarden het voorbije jaar meer
persoonlijke discriminatie dan allochtone inwoners van Genk. Antwerpenaren
vinden ook meer dat de hele etnisch-culturele groep ongelijk wordt behandeld
dan inwoners van Genk, maar dit effect is slechts significant op het .1-niveau en
verdwijnt in de volgende stap. Het effect van verblijfsduur ligt in de lijn der
verwachtingen: naarmate de verblijfsduur langer is, ervaren allochtonen meer
persoonlijke discriminatie en voelen ze zich ook meer als groep gediscrimineerd.
Het opleidingsniveau van de respondent heeft noch een effect op persoonlijke
discriminatie-ervaringen, noch op gevoelens van collectieve discriminatie.
De tweede stap van de analyse toont significante effecten van de beroepssituatie
en het beroepsniveau. Met betrekking tot de beroepssituatie, bevestigen de
resultaten de hypothese van de etnische competitietheorie. Allochtonen die op
het moment van de bevraging werkloos waren, ervaren meer persoonlijke
discriminatie en vinden meer dat de hele etnisch-culturele groep ongelijk wordt
behandeld dan allochtonen die werkten op het moment van het interview.
Het effect van het beroepsniveau komt niet overeen met de vooropgestelde
hypothese: allochtonen met een laag beroepsniveau (en allochtonen zonder
beroepsniveau) nemen minder persoonlijke discriminatie waar en voelen zich
minder collectief gediscrimineerd dan allochtonen met een hoog beroepsniveau.
Allochtonen die opklimmen tot een hoog beroepsniveau stoten mogelijk op meer
concurrentie van autochtonen dan allochtonen die een beroep uitoefenen waar
moeilijk gemotiveerde autochtonen voor te vinden zijn.
137
Voor het element van de etnische competitietheorie dat verband houdt met taal
vinden we in de tweede analysestap geen bevestiging. De beheersing en het
gebruik van het Nederlands hebben noch een effect op het aantal persoonlijke
discriminatie-ervaringen, noch op gevoelens van collectieve discriminatie.
De derde analysestap levert geen bevestiging op van de contacthypothese. De
frequentie waarmee allochtonen een babbeltje doen met autochtonen die in de
buurt wonen, heeft noch een impact op het aantal persoonlijke discriminatie-
ervaringen, noch op gevoelens van collectieve discriminatie. Ook de
informatiehypothese dienen we te verwerpen. De vierde analysestap toont aan
dat er geen effect uitgaat van contact met buren van de eigen gemeenschap op
de twee vormen van discriminatiegevoelens.
In de vijfde stap van de analyse testten we de hypothesen geformuleerd op
basis van de ‘belief congruence theory’. We vinden slechts bevestiging voor één
hypothese, maar mogelijk stelt zich bij het testen een multicollineariteits-
probleem. We stellen vast dat naarmate allochtonen zich feller verzetten tegen
een hoofddoekenverbod (op het werk en op school) ze meer persoonlijke
discriminatie ervaren en meer vinden dat de hele etnisch-culturele groep
ongelijk wordt behandeld. We kunnen ons wel vragen stellen bij de richting van
het effect: draagt het sterk verdedigen van de hoofddoek bij tot persoonlijke en
collectieve discriminatiegevoelens, of zorgen deze gevoelens ervoor dat men
feller gekant is tegen een hoofddoekenverbod? Vermoedelijk is er sprake van
een wederzijdse beïnvloeding. Aparte – niet in de tabel opgenomen analyses –
tonen aan dat ook het concrete gedrag, met name het dragen van de
hoofddoek, bij vrouwen een sterk effect heeft op de persoonlijke discriminatie-
ervaringen én de gevoelens van collectieve discriminatie.242 Naarmate allochtone
vrouwen buitenshuis vaker de hoofddoek dragen, ervaren ze meer persoonlijke
discriminatie en vinden ze meer dat de hele etnisch-culturele groep wordt
gediscrimineerd.
We stellen ook een samenhang vast met de opvattingen over ethische kwesties:
naarmate allochtonen een progressiever standpunt innemen op ethisch vlak,
vinden ze meer dat de hele etnisch-culturele gemeenschap wordt
gediscrimineerd. Deze bevinding gaat in tegen de vooropgestelde hypothese.
Hoe we dit effect moeten interpreteren, is ons niet meteen duidelijk.
Zoals verwacht hangen persoonlijke discriminatie-ervaringen relatief sterk
samen met gevoelens van collectieve discriminatie. Naarmate allochtonen het
242 Regressieanalyse stap 5 enkel voor allochtone vrouwen aangevuld met variabele ‘frequentie buitenshuis dragen van hoofddoek’ (vijfpuntenschaal van ‘nooit’ tot ‘altijd’).
138
jaar voorafgaand aan de bevraging vaker zelf discriminatie hebben ervaren,
hebben ze sterker het gevoel dat de hele etnisch-culturele groep wordt
benadeeld ten opzichte van mensen van Vlaamse afkomst.
5.4. Besluit
Het ervaren van discriminatie heeft een belangrijke impact op mensen en de
samenleving waar ze deel van uitmaken. Om die reden hielden we de
discriminatiegevoelens van autochtonen, Turkse allochtonen en Marokkaanse
allochtonen uit Antwerpen, Genk en Gent tegen het licht. We focusten op de
persoonlijke discriminatie-ervaringen en de perceptie van de manier waarop de
hele etnisch-culturele groep wordt behandeld (gevoelens van collectieve
discriminatie). Voor beide aspecten onderzochten we de verschillen tussen de
gemeenschappen en gingen we op zoek naar verklarende factoren.
Een belangrijke conclusie is dat autochtonen het jaar vóór het interview minder
discriminatie-ervaringen rapporteerden dan allochtonen. Marokkaanse
allochtonen ervaarden het jaar voorafgaand aan de bevraging evenveel
persoonlijke discriminatie als Turkse allochtonen. Ondanks dit gelijke aantal
persoonlijke discriminatie-ervaringen, ervaren Marokkaanse allochtonen en
Turkse allochtonen vaak in verschillende omstandigheden discriminatie. Situaties
die Turkse allochtonen het meest vermelden, hebben te maken met werkrelaties
en (het optreden van) de politie. Omstandigheden die Marokkaanse allochtonen
het vaakst opnoemen, situeren zich op het domein van het openbaar vervoer en
het zoeken van werk. In de ranking van de meest vermelde discriminatie-
ervaringen van de autochtone respondenten staan situaties waarbij allochtonen
in hun ogen ‘voorrang’ kregen van een derde partij bovenaan. Opvallend is
bovendien dat quasi evenveel autochtonen als allochtonen een situatie
vermelden die te maken heeft met (het optreden van) de politie.
Een even groot aantal persoonlijke discrimatie-ervaringen weerspiegelt zich bij
Turkse en Marokkaanse allochtonen niet in even sterke gevoelens van
collectieve discriminatie. Van de tien opgesomde maatschappelijke actoren of
instituties zijn er acht (stedelijke onderhoudsdiensten, de politie, bedrijven,
collega’s, huiseigenaars, winkeliers, dancinguitbaters en de media) waarvan
Marokkaanse allochtonen meer dan Turkse allochtonen vinden dat ze de eigen
etnisch-culturele groep benadelen ten opzichte van autochtonen. De
maatschappelijke actoren die bij allochtonen het sterkst gevoelens van
collectieve discriminatie opwekken zijn de media (67% van de Turkse en 85%
van de Marokkaanse allochtonen voelen zich als groep ongelijk behandeld),
dancinguitbaters (68% van de Turkse en 82% van de Marokkaanse allochtonen)
139
en huiseigenaars (56% van de Turkse en 78% van de Marokkaanse
allochtonen).
Niet alleen in de allochtone gemeenschappen leeft het gevoel dat de eigen
etnisch-culturele groep wordt gediscrimineerd. Ook van de autochtonen vindt
een aanzienlijke groep dat de eigen gemeenschap wordt benadeeld ten opzichte
van allochtonen, met name door de overheid (49%) en de politie (42%). Deze
gevoelens van collectieve discriminatie gaan echter gepaard met de overtuiging
dat ook allochtonen door maatschappelijke actoren worden gediscrimineerd. Een
meerderheid van de autochtonen meent dat dancinguitbaters (78%),
huiseigenaars (73%) en bedrijven (60%) allochtonen ongelijk behandelen ten
opzichte van mensen van Vlaamse afkomst.
Een belangrijke verklarende factor van discriminatiegevoelens is de
beroepssituatie. Werkloze allochtonen ervaren meer persoonlijke discriminatie
en vinden meer dat de eigen etnisch-culturele groep ongelijk wordt behandeld
dan allochtonen die werken. Ook het beroepsniveau heeft een effect:
allochtonen met een hoog beroepsniveau (d.w.z allochtonen die vooral
hoofdarbeid verrichten) voelen zich meer persoonlijk en collectief
gediscrimineerd dan allochtonen met een laag beroepsniveau (d.w.z. allochtonen
die vooral handenarbeid verrichten). Verder gaat een afwijzende houding ten
aanzien van een hoofddoekenverbod – net als het dragen van de hoofddoek bij
allochtone vrouwen – gepaard met meer persoonlijke discriminatie-ervaringen
en sterkere gevoelens van collectieve discriminatie.
Tot slot onthouden we dat de etnisch-culturele achtergrond (onder controle van
de andere variabelen) enkel een effect heeft op gevoelens van collectieve
discriminatie (Marokkaanse allochtonen voelen zich meer dan Turkse allochtonen
als groep gediscrimineerd) en dat de stedelijke context alleen een impact heeft
op de persoonlijke discriminatie-ervaringen (allochtonen die in Antwerpen of
Gent wonen, ervaren meer persoonlijke discriminatie dan allochtonen die in
Genk wonen).
140
141
6. Vertrouwen in de overheid
6.1.
Inleiding
De bankcrisis toonde aan hoe belangrijk vertrouwen is voor de werking van een
maatschappelijk systeem. Als klanten geen vertrouwen meer hebben in een
bank, keren ze haar de rug toe, wat – als dit massaal gebeurt – de normale
werking van die bank – en bij uitbreiding van het globale economische systeem
– verstoort en het vertrouwen nog meer doet afnemen.
Hetzelfde geldt voor de werking van overheidsdiensten. Zo merkte Moore op: “if
citizens do not trust the [criminal justice] system, they will not use it.”243 Als
burgers geen vertrouwen hebben in de politie en het gerecht, is de kans klein
dat ze aangifte zullen doen over criminaliteit of een rechtszaak zullen starten,
waardoor deze diensten hun maatschappelijke taak nog moeilijker kunnen
vervullen en hun legitimiteit verdwijnt.
Ook het politieke systeem berust op vertrouwen. In een recent artikel stelt
Lenard het zo: “The voluntary compliance that is central to democracies relies
on trust, along two dimensions: citizens must trust their legislators to have the
national interest in mind and citizens must trust each other to abide by
democratically established laws.”244 Een gebrek aan vertrouwen bemoeilijkt de
implementatie van het beleid en vormt de voedingsbodem voor populistische en
extremistische partijen en bewegingen.245
Slootman en Tillie focusten vooral op dit laatste aspect. Ook voor hen is
vertrouwen de hoeksteen van het democratische politieke proces: “Democratie
bestaat alleen bij gratie van het vertrouwen dat de burgers hebben in het
politieke systeem, wat grotendeels afhangt van de manier waarop in de
perceptie van de burgers basisfuncties vervuld worden en problemen aangepakt
worden.”246 Uit hun onderzoek bij moslims in Amsterdam blijkt dat wantrouwen
243 Moore, M. (1997). Legitimizing criminal justice policies and practices. FBI Law Enforcement Bulletin, October, pp. 14-21. 244 Lenard, P. T. (2008). Trust your compatriots, but count your change: the roles of trust, mistrust and distrust in democracy. Political Studies, 56, pp. 312-332. 245 Neustadt, R. E. (1997). The politics of mistrust. In J. S. Ney, P. D. Zelikow & D. C. King (reds.), Why people don’t trust government (pp. 179-201). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. Orren, G. (1997). Fall from grace: the public’s loss of faith in government. In J. S. Ney, P. D. Zelikow & D. C. King (reds.), Why people don’t trust government (pp. 77-107). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. 246 Slootman, M. & Tillie, J. (2006). Processen van radicalisering. Waarom sommige
142
ten aanzien van het lokale bestuur vaak samengaat met het gevoel dat de islam
een politiek strijdpunt is en met een dichotoom wereldbeeld (‘wij’ tegenover
‘zij’). Deze drie factoren vergroten de kans op radicalisering. Maar het
wantrouwen ten aanzien van de politiek is volgens de auteurs geen typisch
kenmerk van islamitisch radicalisme. Ook bij niet-religieuze vormen van
radicalisering (links, rechts, …) ligt een vertrouwenscrisis aan de basis van de
“vervreemdingstocht”.247
Een gebrek aan vertrouwen kan dus ernstige gevolgen hebben voor
overheidsinstellingen en het politieke systeem: het kan ervoor zorgen dat
burgers niet meer participeren of juist actief gaan deelnemen aan een (al dan
niet gewelddadige) ondermijning van het bestaande systeem. In dit hoofdstuk
gaan we na hoe het in autochtone en allochtone middens gesteld is met het
vertrouwen in de overheid. Hebben allochtonen en autochtonen evenveel
vertrouwen in de overheid? En leidt sociaal-culturele integratie tot meer politiek
vertrouwen of heeft het een eroderende impact? Dat zijn de belangrijke vragen
waarop we in de volgende paragrafen een antwoord proberen te geven.
6.2.
Vergelijking van etnisch-culturele groepen
6.2.1 Vaststellingen uit de literatuur
Het onderzoek over etnisch-culturele verschillen in het vertrouwen van burgers
in de overheid staat in Europa nog in de kinderschoenen. In de Verenigde Staten
daarentegen kregen verschillende aspecten reeds behoorlijk wat aandacht. Zo
maken studies over etnisch-culturele verschillen in de beeldvorming over en het
vertrouwen in de politie bij onze Amerikaanse collega’s deel uit van een rijke
traditie van politieonderzoek. Studies uitgevoerd in de periode 1970-2000
hebben systematisch aangetoond dat zwarte Amerikanen een minder positief
beeld hebben van de politie dan blanke Amerikanen.248 Latino’s lijken zich op de
Amsterdamse moslims radicaal worden. Amsterdam: Instituut voor Migratie- en Etnische Studies. 247 Slootman, M. & Tillie, J. (2006). Processen van radicalisering. Waarom sommige Amsterdamse moslims radicaal worden. Amsterdam: Instituut voor Migratie- en Etnische Studies. 248 Voor een literatuuroverzicht, zie: Brown, B. & Benedict, W. R. (2002). Perceptions of the police. Past findings, methodological issues, conceptual issues and policy implications. Policing: An International Journal of Police Strategies & Management, 25(3), pp. 543-580. Schafer, J. A., Huebner, B. M. & Bynum, T. S. (2003). Citizen perceptions of police services: race, neighborhood context and community policing. Police Quarterly, 6(4), pp. 440-468.
143
perceptieschaal (van zeer negatief tot zeer positief) tussen de zwarte en blanke
Amerikanen te situeren, al zijn er verschillen naargelang de regio en de
specifieke etnisch-culturele groep.
Ook etnisch-culturele verschillen in politiek vertrouwen staan al geruime tijd op
de Amerikaanse wetenschappelijke agenda.249 De voorbije 35 jaar werd
herhaaldelijk aangetoond dat het politieke vertrouwen van zwarte Amerikanen
lager is dan dat van blanke Amerikanen. Voor Latino’s lopen de resultaten
uiteen. Volgens sommige onderzoeken hebben ze meer vertrouwen in politieke
instellingen dan blanke Amerikanen, volgens andere minder. Als verklaring voor
het lage niveau van politiek vertrouwen van zwarte Amerikanen wordt vaak het
empowermentmodel (ook wel ‘political reality model’ genoemd) gehanteerd:
zwarte Amerikanen zouden zich ervan bewust zijn dat ze politiek benadeeld
worden (minder gunstige behandeling door politieke leiders en minder toegang
tot politieke macht), wat zou leiden tot cynisme, vervreemding en wantrouwen.
Verscheidene studies hebben uitgewezen dat een betere vertegenwoordiging van
zwarte Amerikanen in politieke organen het vertrouwen van zwarte burgers doet
stijgen.250 Dit effect is vooral aangetoond op het lokale niveau. Nu de Verenigde
Staten met Barack Obama voor het eerst een zwarte president hebben, dient
zich de mogelijkheid aan om het empowermentmodel ook op het nationale
niveau te testen. De hoge opkomst bij de recente presidentsverkiezingen
suggereert alleszins dat er een zekere verklaringskracht van uitgaat.
In Europa zijn wetenschappelijke vergelijkingen tussen het vertrouwen van
autochtonen en allochtonen in overheidsinstellingen veel schaarser, al is er ook
in Groot-Brittannië enige interesse voor verschillen in het vertrouwen in de
politie. Zeker na het verschijnen in 1999 van het ‘Macpherson Report’ over het
falen van de politie bij de racistische moord op een zwarte student groeide de
belangstelling van Britse academici, beleidsvoorbereidende studiediensten en
249 Voor verwijzingen naar recente en minder recente literatuur, zie: Ulbig, S. G. (2005). Political realities and political trust: descriptive representation in municipal government. Paper presented at the Annual Meeting of the Southwestern Political Science Association, March 24-26, 2005, New Orleans. Wenzel, J. P. (2006). Acculturation effects on trust in national and local government among Mexican Americans. Social Science Quarterly, 87(5), pp. 1073-1087. Michelson, M. R. (2001). Political trust among Chicago Latinos. Journal of urban affairs, 23(3-4), pp. 323-334. 250 Voor een literatuuroverzicht, zie: Ulbig, S. G. (2005). Political realities and political trust: descriptive representation in municipal government. Paper presented at the Annual Meeting of the Southwestern Political Science Association, March 24-26, 2005, New Orleans. Wenzel, J. P. (2006). Acculturation effects on trust in national and local government among Mexican Americans. Social Science Quarterly, 87(5), pp. 1073-1087.
144
verantwoordelijken binnen de politie voor de relatie tussen etnisch-culturele
minderheden en de politie.251 Het rapport toonde aan dat er bij de politie sprake
was van institutioneel racisme en resulteerde in tal van initiatieven om het
vertrouwen van allochtonen in de politie te versterken.252
Onderzoek in Genk en Houthalen-Helchteren bevat echter aanwijzingen dat de
situatie in Vlaanderen toch enigszins anders is dan in de Verenigde Staten en
Groot-Brittannië. Wanneer allochtonen vergeleken worden met autochtonen uit
minder bemiddelde buurten blijkt dat Turkse allochtonen meer vertrouwen
hebben in de politie dan de autochtone respondenten en dat het verschil tussen
Marokkaanse allochtonen en de autochtone respondenten slechts een
nuanceverschil is.253
Er is ook een beperkte Europese literatuur over het vertrouwen van allochtonen
in andere overheidsinstellingen, maar die bevat vaak geen informatie over een
vergelijkingsgroep van autochtonen. Eisel en von Wilamowitz-Moellendorff
onderzochten het institutionele vertrouwen van Turkse allochtonen in
Duitsland.254 Hun resultaten tonen aan dat justitie, de regering en de politie
relatief veel vertrouwen genieten in allochtone middens (in vergelijking met het
leger, de media, …). Interessant is ook de bevinding dat verschillen tussen
Turkse allochtonen met de Turkse nationaliteit en Turkse allochtonen met de
Duitse nationaliteit sterk afhankelijk zijn van de specifieke maatschappelijke
actor waarover men het heeft.
251
Hertfordshire Constabulary (2000). Annual Report 1999-2000. Hertford: Hertfordshire Constabulary. Clancy, A., Hough, M., Aust, R. & Kershaw, C. (2001). Ethnic minorities’ experience of crime and policing: findings from the 2000 British Crime Survey. Home Office Research Findings No. 146. London: Home Office. Oakley, R. (2001). Building police-community partnerships: UK and European experience. Paper presented at the ‘Policing Partnerships in a Multicultural Australia: Achievements and Challenges’ conference, organised by the Australian Institute of Criminology, October 25-26, 2001, Brisbane. 252 Oakley, R. (2001). Police training and recruitment in multi-ethnic Britain. Paper presented at the ‘Policing Partnerships in a Multicultural Australia: Achievements and Challenges’ conference, organised by the Australian Institute of Criminology, October 25-26, 2001, Brisbane. Whitfield, J. (2004). Unhappy Dialogue: The Metropolitan Police and Black Londoners in Post-war Britain. Uffculme: Willan Publishing. 253 Van Craen, M. & Ackaert, J. (2008). Het vertrouwen van allochtonen en autochtonen in de politie: geen zwart-wit verhaal in Genk en Houthalen-Helchteren. Panopticon, 29(6), pp. 7-27. 254 Eisel, S. & von Wilamowitz-Moellendorff, U. (2001). Türken in Deutschland – Einstellungen zu Staat und Gesellschaft. Arbeitspapier, 53/2001, Konrad-Adenauer-Stiftung.
145
Nannestad en Svendsen vergeleken het institutionele vertrouwen van vier
groepen allochtonen in Denemarken (eerste generatie) met het institutionele
vertrouwen van respondenten die nog in de herkomstlanden wonen.255 Ze
focusten op de regering, de ambtenarij en de politie. Ook zij stelden vast dat de
resultaten naargelang de instelling in een andere richting kunnen lopen. Zo
blijken Turkse allochtonen meer vertrouwen te hebben in de ambtenarij en de
politie dan Turken in Turkije, maar ze hebben minder vertrouwen in de regering
dan de respondenten in hun herkomstland.
Slootman en Tillie vergeleken in Amsterdam het vertrouwen van religieuze
gemeenschappen in het lokale bestuur.256 Ze kwamen tot de bevinding dat
moslims minder vertrouwen hebben in het stadsbestuur dan christenen en niet-
gelovigen. De onderzoekers leidden uit bijkomende analyses af dat het vooral de
Turkse moslims en moslims uit niet-geïndustrialiseerde landen zijn die minder
vertrouwen hebben, maar het aantal respondenten dat bevraagd werd in deze
groepen lijkt ons te beperkt om dit met voldoende zekerheid te kunnen
stellen.257 De eerder aangehaalde studie in Genk en Houthalen-Helchteren
leverde in elk geval tegengestelde resultaten op. Ze wees uit dat Turkse
allochtonen significant meer vertrouwen hebben in de gemeentelijke diensten
dan autochtonen uit minder bemiddelde buurten en dat zowel Turkse als
Marokkaanse allochtonen significant meer vertrouwen hebben in het lokale
bestuur dan de autochtone respondenten.258
Samenvattend kunnen we stellen dat we over aanwijzingen beschikken dat de
vertrouwenskwestie in Vlaanderen verschilt van die in de Verenigde Staten en
Groot-Brittannië. Mogelijk spelen de kenmerken van het politieke systeem en de
etnisch-culturele achtergrond van de minderheidsgroepen een rol. Toch moeten
we voorzichtig zijn. Het is immers niet ondenkbaar dat de kenmerken van de
autochtone vergelijkingsgroep bepalend zijn voor de verschillen tussen de
buitenlandse en de binnenlandse bevindingen. Terwijl de meeste onderzoeken in
de Verenigde Staten een vergelijking maken tussen allochtone gemeenschappen
en de gehele autochtone gemeenschap, vergeleek het onderzoek in Genk en
255 Nannestad, P. & Svendsen, G. T. (2006). Institutions, culture and trust. Paper presented at the Annual Meeting of the European Public Choice Society, April 20-23, 2006, Turku (Finland). 256 Slootman, M. & Tillie, J. (2006). Processen van radicalisering. Waarom sommige Amsterdamse moslims radicaal worden. Amsterdam: Instituut voor Migratie- en Etnische Studies. 257 De verschillen werden niet statistisch getest. 258 Van Craen, M. & Ackaert, J. (2008). Het vertrouwen van allochtonen en autochtonen in de politie: geen zwart-wit verhaal in Genk en Houthalen-Helchteren. Panopticon, 29(6), pp. 7-27.
146
Houthalen-Helchteren allochtonen met autochtonen uit minder bemiddelde
buurten. Het institutioneel vertrouwen in deze buurten ligt wellicht lager dan het
gemiddelde (omwille van grotere leefbaarheids- en veiligheidsproblemen,
grotere kansarmoede, …).
Verder leert de literatuur ons dat de resultaten van een vergelijking tussen
etnisch-culturele groepen naargelang de instelling in een andere richting kunnen
lopen. Aangezien ons databestand informatie bevat over het vertrouwen in het
stadsbestuur, de stedelijke diensten, de politie, het gerecht, de Vlaamse
regering en de Belgische federale regering, zouden we dus voor elke instelling
een aparte hypothese moeten formuleren. Maar dit lijkt ons, gezien de beperkte
literatuur over sommige overheidsactoren, nattevingerwerk.
We vertrekken daarom toch van een algemene hypothese: globaal genomen (als
het vertrouwen in de verschillende onderzochte overheidsactoren in rekening
wordt gebracht) verwachten we dat Turkse allochtonen meer vertrouwen hebben
in de overheid dan autochtonen259 en dat Marokkaanse allochtonen er evenveel
(of even weinig) vertrouwen in hebben als de autochtone respondenten. We
steunen hiervoor op de bevindingen in Genk en Houthalen-Helchteren (cfr.
supra), en op de Eurobarometer 2007, die aangaf dat Turken in Turkije meer
vertrouwen stellen in de Turkse regering en het Turkse parlement dan Belgen in
de federale regering en het federale parlement.260
Het lijkt ons waarschijnlijk dat ervaringen in het herkomstland en de
beeldvorming over de overheid in Turkije en Marokko tot verschillen tussen
Turkse en Marokkaanse allochtonen leiden. Terwijl de Turkse overheid vanaf de
jaren twintig van de vorig eeuw optrad als architect van structurele
maatschappelijke veranderingen en door een populistische politiek steun zocht
in brede lagen van de bevolking, wordt de recente geschiedenis van Marokko
sterk gekenmerkt door externe overheersing, interne tegenstellingen, corruptie
en onvrede omwille van armoede.261 We denken dat dit een impact heeft op de
houding van allochtonen t.a.v. de overheid in België.
259 Omwille van de leesbaarheid spreken we over ‘autochtonen’. Meer specifiek nemen we volgende groep onder de loep: ‘autochtonen die in buurten wonen waar het percentage langdurig werklozen hoger en het gemiddeld belastbaar inkomen lager is dan het stedelijke gemiddelde’. Voor meer informatie over de steekproef, zie: hoofdstuk 1. 260 Standard Eurobarometer 67, 2007. 261
Richards, A. & Waterbury, J. (1998). A political economy of the Middle East. Boulder: Westview Press. Türsan, H. (2004). Democratisation in Turkey. The role of political parties. Brussels: Presses Interuniversitaires Européennes. Targosz, P. & Manço, A. (2000). Monographie sur l’intégration socioprofessionnelle des
147
6.2.2 Resultaten
Tabel 39 toont de resultaten van onze analyses. Hij geeft aan hoeveel
vertrouwen de drie etnisch-culturele groepen hebben in de voorgelegde
instellingen en diensten. Belangrijk om hierbij op te merken, is dat de tabel
alleen de respondenten bevat die zich konden en wilden uitspreken over de
betrokken instelling of dienst. De respondenten die “weet niet” antwoordden of
geen antwoord gaven, beschouwden we bij het analyseren van de data als
‘missings’. Aangezien het aantal missings soms aanzienlijk verschilt naargelang
de etnisch-culturele groep, zullen we daar bij de bespreking aandacht aan
schenken.
Marocains en Wallonie. Namur: FECRI. Prins, K. (1996). Van ‘gastarbeider’ tot ‘Nederlander’: Adaptatie van Turken en Marokkanen in Nederland. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen. Wouters, M. (2006). De westerse invloed op de mensenrechtensituatie in Marokko, 1990-2006. Utrecht: Universiteit Utrecht.
148
Tabel 39: Vertrouwen in instellingen en diensten
Stadsbestuur Stedelijke diensten
Autoch-tonen
Marok-kaanse alloch-tonen
Turkse alloch-tonen
Totaal Autoch-tonen
Marok-kaanse alloch-tonen
Turkse alloch-tonen
Totaal
Heel veel 6,1% 9,9% 4,9% 6,7% 12,0% 9,4% 6,8% 9,5%
Veel 36,2% 30,2% 25,5% 31,0% 43,1% 38,6% 33,7% 38,5% Noch noch 31,0% 37,3% 51,4% 39,7% 30,7% 33,6% 40,1% 34,8%
Weinig 18,5% 14,2% 10,8% 14,8% 11,7% 12,6% 12,9% 12,4% Heel weinig 8,2% 8,5% 7,3% 8,0% 2,4% 5,8% 6,5% 4,7%
Totaal 329 212 286 827 332 223 309 864
100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100%
Chi² P = .000 P = .015
Politie Het gerecht
Autoch-tonen
Marok-kaanse alloch-tonen
Turkse alloch-tonen
Totaal Autoch-tonen
Marok-kaanse alloch-tonen
Turkse alloch-tonen
Totaal
Heel veel 10,2% 8,7% 14,0% 11,2% 5,0% 6,0% 13,4% 8,2%
Veel 41,9% 34,5% 35,6% 37,6% 30,8% 32,5% 38,7% 34,1% Noch noch 22,0% 23,1% 24,9% 23,4% 34,1% 34,0% 24,9% 30,8%
Weinig 15,4% 14,4% 12,2% 13,9% 17,9% 12,0% 12,3% 14,3% Heel weinig 10,5% 19,2% 13,4% 13,8% 12,2% 15,5% 10,7% 12,6%
Totaal 332 229 329 890 279 200 261 740
100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100%
Chi² P = .047 P = .001
Vlaamse regering Belgische federale regering
Autoch-tonen
Marok-kaanse alloch-tonen
Turkse alloch-tonen
Totaal Autoch-tonen
Marok-kaanse alloch-tonen
Turkse alloch-tonen
Totaal
Heel veel 3,9% 7,4% 9,0% 6,5% 3,2% 7,0% 7,4% 5,5%
Veel 23,3% 25,9% 26,1% 24,9% 15,2% 27,8% 29,1% 22,9% Noch noch 34,0% 41,8% 38,1% 37,3% 32,9% 42,8% 38,5% 37,2%
Weinig 23,9% 14,3% 14,9% 18,4% 32,0% 10,7% 13,9% 20,7% Heel weinig 14,9% 10,6% 11,9% 12,8% 16,8% 11,8% 11,1% 13,7%
Totaal 309 189 268 766 316 187 244 747
100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100%
Chi² P = .014 P = .000
149
Wat het vertrouwen in het stadsbestuur betreft, stellen we vast dat de Turkse
allochtonen zich onderscheiden van de twee andere groepen.262 Op het eerste
gezicht zijn we geneigd te concluderen dat ze minder vertrouwen hebben in het
stadsbestuur dan Marokkaanse allochtonen en de autochtone respondenten,
maar enige voorzichtigheid is geboden, aangezien de percentages voor de
Turkse allochtonen aan beide kanten van de schaal lager liggen dan voor de
twee andere groepen. Turkse allochtonen positioneren zich vaker in het midden
en hebben dus een minder uitgesproken mening (positief of negatief) over het
stadsbestuur. Verder merken we op dat bijna 20% van de Turkse én
Marokkaanse allochtonen zich niet kon of wilde uitspreken over het
stadsbestuur, terwijl dat cijfer bij de autochtone respondenten nauwelijks 4%
bedraagt. Deze percentages zijn een indicatie dat het lokale bestuur voor een
aanzienlijke groep allochtonen een onbekende is.
In verband met de stedelijke diensten suggereert tabel 39 dat autochtonen er
meer vertrouwen in hebben dan Marokkaanse allochtonen en dat Marokkaanse
allochtonen er meer vertrouwen in hebben dan Turkse allochtonen. Statistisch
vinden we echter alleen een significant verschil tussen de autochtone
respondenten en de Turkse allochtonen.263 Tussen de Marokkaanse allochtonen
en de twee andere groepen is het verschil statistisch niet significant.264 Het
percentage allochtonen dat zich niet uitspreekt over de stedelijke diensten
bedraagt ongeveer 13% (in beide groepen), bij de autochtone respondenten is
dat maar 2%.
Turkse allochtonen en autochtonen hebben evenveel (of even weinig)
vertrouwen in de politie. Turkse allochtonen hanteren iets vaker de meest
uitgesproken antwoordcategorieën, maar de antwoordverdelingen verschillen
niet significant. De cijfers in tabel 39 suggereren dat Marokkaanse allochtonen
minder vertrouwen hebben in de politie dan Turkse allochtonen en de
autochtone respondenten. Maar alleen het verschil met de autochtonen is
statistisch significant.265 De politie is een dienst waarbij de meeste respondenten
zich iets kunnen voorstellen. Toch gaat het grotere wantrouwen in de
Marokkaanse gemeenschap gepaard met een grotere onbekendheid. Bijna 12%
van de Marokkaanse allochtonen, 8% van de Turkse allochtonen en 3% van de
autochtone respondenten gaven geen mening over de politie.
262 Verschil Turkse allochtonen - autochtonen: p = .000 (Chi²); Verschil Turkse allochtonen - Marokkaanse allochtonen: p = .018 (Chi²); Het ogenschijnlijke verschil tussen autochtonen en Marokkaanse allochtonen is statistisch niet significant: p > .1 (Chi²). 263 Verschil autochtonen - Turkse allochtonen: p = .001 (Chi²). 264 P > .1 (Chi²). 265 P = .047 (Chi²).
150
Turkse allochtonen hebben meer vertrouwen in het gerecht dan de twee andere
etnisch-culturele groepen.266 Tussen de Marokkaanse allochtonen en de
autochtone respondenten vinden we, wat justitie betreft, geen significant
verschil. We merken hierbij op dat in elke gemeenschap het gerecht voor veel
mensen een onbekende is. Meer nog in de allochtone gemeenschappen dan in
de autochtone groep: 27% van de Turkse allochtonen, 24% van de Marokkaanse
allochtonen en 18% van de autochtone respondenten doen geen uitspraak over
justitie.
De resultaten voor de Vlaamse en federale regering wijzen uit dat Turkse en
Marokkaanse allochtonen er meer vertrouwen in hebben dan autochtonen.267
Tussen de twee allochtone groepen vinden we voor deze politieke instellingen
geen significant verschil. Opnieuw moeten we hier wel de kanttekening bij
maken dat het aandeel respondenten dat zich niet kan of wil uitspreken over de
regeringen veel hoger ligt in de allochtone gemeenschappen dan bij de
autochtone respondenten: ongeveer een vierde van de allochtonen en ‘slechts’
een kleine 10% van de autochtonen. Bij de vraag over de federale regering loopt
dat percentage bij de Turkse allochtonen zelfs op tot bijna een derde. Deze
cijfers nuanceren enigszins de eerste indruk dat de regeringen in allochtone
middens op een bredere vertrouwensbasis steunen dan in de autochtone groep.
Het is zeker wel zo dat er in de allochtone groepen minder expliciet wantrouwen
heerst ten aanzien van de regeringen.
Zoals we uit de literatuur al konden afleiden, blijkt uit onze resultaten dat de
vertrouwenskwestie een complexe materie is. Toch zijn er in de cijfers enkele
duidelijke patronen herkenbaar:
1. De overheid is voor allochtonen veel meer een onbekende dan voor de
autochtone respondenten. Een grote groep allochtonen kan zich niets
voorstellen bij de federale regering, de Vlaamse regering, het gerecht en
het stadsbestuur. Deze vaststelling bemoeilijkt een vergelijking van het
vertrouwen. De groep allochtonen waarbij de politie en de stedelijke
diensten geen beeld oproepen, blijft relatief beperkt.
2. Het feit dat in verhouding meer autochtonen dan allochtonen zich iets
kunnen voorstellen bij een dienst of instelling impliceert niet
266 Verschil Turkse allochtonen - autochtonen: p = .001 (Chi²); Verschil Turkse allochtonen - Marokkaanse allochtonen: p = .014 (Chi²). 267 Verschil Marokkaanse allochtonen - autochtonen (Vlaamse regering): p = .017; Verschil Turkse allochtonen - autochtonen (Vlaamse regering): p = .008; Verschil Marokkaanse allochtonen - autochtonen (federale regering): p = .000; Verschil Turkse allochtonen - autochtonen (federale regering): p = .000.
151
automatisch dat ze er minder vertrouwen in hebben dan allochtonen. Zo
roepen zowel de stedelijke diensten als de federale regering bij meer
autochtonen dan Turkse allochtonen een beeld op, maar in het eerste
geval gaat de grotere bekendheid bij de autochtonen gepaard met
relatief veel vertrouwen, terwijl die in het tweede geval gepaard gaat
met relatief veel wantrouwen.
3. Vergelijken we binnen de groep respondenten die zich uitspreken over
de voorgelegde overheidsactoren de Marokkaanse allochtonen met de
autochtone respondenten dan vinden we geen significant verschil in het
vertrouwen voor drie van de zes actoren (het stadsbestuur, de stedelijke
diensten en het gerecht). Die vergelijking wijst verder uit dat
Marokkaanse allochtonen minder vertouwen hebben in de politie dan de
autochtone respondenten en dat ze meer vertrouwen stellen in de
Vlaamse en federale regering dan de vergelijkings-groep. Daarbij moet
steeds in het achterhoofd worden gehouden dat Marokkaanse
allochtonen zich minder kunnen voorstellen bij elk van de voorgelegde
instellingen.
4. Vergelijken we binnen de groep respondenten die zich uitspreken over
de voorgelegde overheidsactoren de Turkse allochtonen met de
autochtone respondenten dan vinden we voor bijna alle diensten en
instellingen een significant verschil. Alleen voor de politie is dat niet het
geval. De vergelijking wijst uit dat Turkse allochtonen meer vertrouwen
hebben in de federale regering, de Vlaamse regering en het gerecht dan
de autochtone respondenten, en dat ze minder vertrouwen hebben in de
stedelijke diensten dan de vergelijkingsgroep. Daarbij moet steeds in het
achterhoofd gehouden worden dat Turkse allochtonen zich minder
kunnen voorstellen bij elk van de voorgelegde instellingen. Wat het
stadsbestuur betreft, vinden we een significant verschil, maar dat komt
er voornamelijk op neer dat Turkse allochtonen een minder uitgesproken
mening hebben over deze politieke instelling (positief of negatief) en
zich meer in de middencategorie plaatsen.
5. Wat onze algemene hypothese betreft, wijst de helft van de resultaten
uit tabel 39 in de richting van een bevestiging (voor drie van de zes
overheidsactoren vinden we geen significant verschil tussen de
Marokkaanse allochtonen en de autochtonen respondenten; voor drie
van de zes overheidsactoren stellen we vast dat Turkse allochtonen er
meer vertrouwen in hebben dan de autochtone respondenten), maar de
andere helft van de resultaten lijkt onze algemene hypothese tegen te
spreken. Het is niet mogelijk om uit de cijfers een eenduidig algemeen
152
beeld van het vertrouwen van de drie groepen in ‘de overheid’ te
distilleren, zeker niet als men weet dat er een enorme variatie is tussen
de groepen en tussen de overheidsactoren wat betreft de mate waarin
respondenten zich iets kunnen voorstellen bij actoren. Hoe de drie
etnisch-culturele groepen zich qua vertrouwen tot elkaar verhouden, is
erg afhankelijk van de overheidsactor.
6.3. Integratie en politiek vertrouwen
6.3.1 Theoretische kaders
Nu we een algemeen beeld hebben van de vertrouwenskwestie, zoomen we in
op het politieke vertrouwen. Meer bepaald stellen we ons de vraag of (sociaal-
culturele) integratie het politieke vertrouwen versterkt of doet afbrokkelen. Voor
beide hypothesen zijn er in de (Amerikaanse) literatuur theoretische funda-
menten te vinden.
Op basis van het empowermentmodel (cfr. supra) kan men verwachten dat
allochtonen die zich in sterke mate integreren of assimileren meer politiek
vertrouwen hebben dan allochtonen die zich nauwelijks integreren. Deze theorie
stelt dat cynisme, vervreemding en wantrouwen het gevolg zijn van een minder
gunstige behandeling door politieke leiders en minder toegang tot politieke
macht. Het is niet ondenkbaar dat bepaalde politieke maatregelen uit het
integratie- en inburgeringsbeleid door allochtonen die (op bepaalde vlakken) nog
sterk verankerd zijn in hun eigen cultuur ervaren worden als een minder
gunstige behandeling (denken we bijvoorbeeld aan het hoofddoekenverbod of de
Vlaamse Wooncode, waarin de toekenning van een sociale huurwoning
gekoppeld is aan de bereidheid om Nederlands te leren) en dat dit hun politiek
vertrouwen aantast. Omgekeerd vergroot integratie in dit denkkader de politieke
participatiemogelijkheden en dus de toegang tot de politieke macht. Kennis van
het Nederlands maakt het mogelijk om het politieke gebeuren beter te volgen en
bridging sociaal kapitaal stelt allochtonen in staat om personen uit hun netwerk
aan te spreken of organisaties (vakbond, politieke partij, buurtcomité,
belangenorganisatie, …) te mobiliseren met het oog op beïnvloeding van de
politiek. Een betere toegang tot de politieke macht verhoogt volgens het
empowermentmodel het politieke vertrouwen.
Op basis van de etnische competitietheorie kan men echter verwachten dat
integratie en assimilatie het vertrouwen in de politiek doen afbrokkelen. Deze
theorie stelt dat sociaal-culturele integratie en structurele integratie allochtonen
bewust maken van de mechanismen die bij het in competitie treden met leden
van de meerderheid leiden tot discriminatie en ongelijkheid. Dit zou nefast zijn
153
voor hun (politiek) vertrouwen. Portes, Parker en Cobas formuleren het zo: “The
better immigrants understand the host country language and the more they
endorse its values … the more sceptical they are of the realities of that society
and of their actual condition within it.”268 Hierbij aansluitend wijst Michelson op
de afbrokkeling van ideaalbeelden.269 Allochtonen die (nog) niet (volledig)
participeren in de autochtone samenleving zouden meer politiek vertrouwen
hebben omdat ze nog hoge verwachtingen en ideaalbeelden koesteren. Sterk
doordrongen van de ervaringen in hun herkomstland gaan deze allochtonen er
quasi automatisch van uit dat het elders alleen maar beter kan gaan, zo luidt
haar hypothese. Mogelijk nemen geïntegreerde of geassimileerde allochtonen
niet de situatie in hun herkomstland (of in het herkomstland van hun ouders of
grootouders) als referentiepunt, maar de situatie van ‘de autochtoon’. Het zou
dan wel eens kunnen dat zij zich ten opzichte van ‘de autochtoon’
achteruitgesteld voelen, wat dan wellicht hun politiek vertrouwen aantast.
6.3.2 Operationalisering en hypothesen
Om de geschetste theorieën te testen, voeren we een regressie-analyse uit
waarin we het vertrouwen in het stadsbestuur als afhankelijke variabele
opnemen. We nemen deze vorm van politiek vertrouwen onder de loep, omdat
de allochtone respondenten zich bij het stadsbestuur meer kunnen voorstellen
dan bij de Vlaamse en federale regering (cfr. supra). Bij een analyse van het
vertrouwen in de regeringen zou het aantal ‘missings’ hoger oplopen, wat de
tests verstoort. We wijzen er ook op dat we de autochtone respondenten buiten
beschouwing laten.
De regressie-analyse zal in zes stappen verlopen. We starten met een
verklaringsmodel waarin we alleen achtergrondvariabelen opnemen. Vervolgens
voegen we in verschillende fasen variabelen toe die ons in staat stellen om de
theoretische kaders te testen.
268 Portes, A., Parker R. N. & Cobas, J. A. (1980). Assimilation or consciousness: perceptions of the U.S. society among recent Latin American immigrants to the United States. Social Forces, 59, pp. 201-224. 269 Michelson, M. R. (2001). Political trust among Chicago Latinos. Journal of urban affairs, 23(3-4), pp. 323-334.
154
6.3.2.1 Achtergrondkenmerken
Stap 1: in de eerste stap van de analyse nemen we alleen achtergrond-
variabelen op. Concreet gaat het om de etnisch-culturele afkomst (0 = Turkse
afkomst of 1 = Marokkaanse afkomst), het geslacht (0 = vrouw of 1 = man), de
leeftijd en de stad waar de respondent woont (Antwerpen, Gent of Genk =
referentiecategorie). De literatuur helpt ons bij het formuleren van hypothesen:
Etnisch-culturele afkomst: Mogelijk bepaalt een verschillende manier van kijken
naar politieke besturen uit het herkomstland (of het herkomstland van de
ouders/grootouders) differentiële houdingen ten aanzien van het stadsbestuur.
Zo kwam Egharevba tot de conclusie dat het beeld dat Afrikaanse allochtonen in
Finland van de Finse politie hebben, in sterke mate gekleurd wordt door
culturele verschillen en (negatieve) ervaringen in het herkomstland.270 Culver
deed gelijkaardige vaststellingen in de Verenigde Staten: Latino’ s zijn er bang
van de politie en wantrouwen de sterke arm der wet omdat ze het (negatieve)
beeld van de politie uit hun herkomstland projecteren op de Amerikaanse
politie.271
Over de houding van Turken (woonachtig in Turkije) t.a.v. de Turkse overheid
zijn beperkte gegevens beschikbaar, maar niet specifiek over hun houding t.a.v.
het gemeentebestuur of stadsbestuur. De Eurobarometer 2007 gaf aan dat
Turken meer vertrouwen stellen in de Turkse regering en het Turkse parlement
dan Belgen in de federale regering en het federale parlement.272 Voor
Marokkanen zijn er echter geen vergelijkbare data voorhanden.
Op basis van een aantal geschiedkundige indicaties zou men kunnen vermoeden
dat Turkse allochtonen meer politiek vertrouwen hebben dan Marokkaanse
allochtonen. Zo benadrukken Richards en Waterbury de sturende rol die Turkije
(vergeleken met andere staten in het Midden-Oosten) vanaf de jaren twintig van
de vorige eeuw, gedreven door het ‘Atatürk-paradigma’, toekende aan de
overheid in het maatschappelijke leven.273 De zes principes van de Kemalistische
revolutie waren de invoering van het republikeinse staatsmodel, secularisering,
270 Egharevba, S. (2006). African immigrants’ perception of police in Finland: Is it based on the discourse of race or culture? International Journal of the Sociology of Law, 34(1), pp. 42-63. 271
Culver, L. (2004). The impact of new immigration patterns on the provision of police services in midwestern communities. Journal of Criminal Justice, 32(4), pp. 329-344. 272 Standard Eurobarometer 67, 2007. 273
Richards, A. & Waterbury, J. (1998). A political economy of the Middle East. Boulder: Westview Press.
155
populisme, nationalisme, verstaatsing en reformisme.274 De combinatie van die
principes leidde ertoe dat de staat een centrale rol opnam in het organiseren van
de samenleving, optrad als architect van structurele maatschappelijke
veranderingen (bijvoorbeeld inzake onderwijs, cultuur en economie) én door een
populistische politiek steun zocht in brede lagen van de bevolking. Het is niet
ondenkbaar dat die consecratie van de staat dermate sterk cultureel verankerd
is dat we een weerspiegeling daarvan terugvinden in het vertrouwen dat Turkse
allochtonen in België stellen in de (lokale) overheid.
De recente geschiedenis van Marokko kenmerkt zich sterker dan die van Turkije
door overheersing en verdeeldheid.275 Marokko werd jarenlang gekoloniseerd
door Frankrijk en Spanje. Bovendien zijn er in Marokko altijd heel wat interne
tegenstellingen geweest (onder meer tussen de steden en het platteland,
opstandige Berberstammen, …). De Franse kolonisten hebben die controverses
bewust versterkt om niet geconfronteerd te worden met een front van verzet.
Toen koning Hassan II in 1961, enkele jaren na de onafhankelijkheid, de troon
besteeg, duldde hij nauwelijks inbreng van politieke partijen en het parlement.
Corruptie, fraude en een hardhandige aanpak van critici leidden tot opstanden
en couppogingen. Door midden de jaren zeventig in te spelen op nationalistische
gevoelens en werk te maken van zijn ‘groot-Marokkaanse gedachte’ probeerde
hij de steun van de bevolking te winnen, maar armoede deed de onvrede snel
weer toenemen.276 Het is best mogelijk dat deze ervaringen en/of de
beeldvorming over het Marokkaanse systeem het politieke vertrouwen van
Marokkaanse allochtonen op een negatieve manier beïnvloeden. Een
tegengestelde hypothese luidt dat Marokkaanse allochtonen meer vertrouwen
hebben in de Belgische politieke instellingen dan Turkse allochtonen, omdat ze
het grote contrast juist naar waarde schatten.
Geslacht: Abts stelde in 2007 vast dat autochtone vrouwen meer politiek
vertrouwen hebben dan autochtone mannen.277 Dit resultaat bevestigde
274
Türsan, H. (2004). Democratisation in Turkey. The role of political parties. Brussels: Presses Interuniversitaires Européennes. 275 Targosz, P. & Manço, A. (2000). Monographie sur l’intégration socioprofessionnelle des Marocains en Wallonie. Namur: FECRI. Prins, K. (1996). Van ‘gastarbeider’ tot ‘Nederlander’: Adaptatie van Turken en Marokkanen in Nederland. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen. 276 Wouters, M. (2006). De westerse invloed op de mensenrechtensituatie in Marokko, 1990-2006. Utrecht: Universiteit Utrecht. 277 Abts, K. (2007). De invloed van politieke tevredenheid op politiek vertrouwen. In M. Swyngedouw, J. Billiet, & B. Goeminne (reds.), De kiezer onderzocht. De verkiezingen van 2003 en 2004 in Vlaanderen (pp. 249-289). Leuven: Universitaire Pers Leuven.
156
bevindingen van Delooz en Kerkhofs uit 1992.278 Deze onderzoekers
constateerden ook dat vrouwen zich strikter houden aan de
‘burgerschapsmoraal’. Doordat vrouwen economisch minder actief zijn, zouden
ze zich minder permissief opstellen. We nemen de vaststellingen bij autochtonen
als vertrekpunt en gaan na of de variabele ‘geslacht’ hetzelfde effect heeft bij
Turkse en Marokkaanse allochtonen.
Leeftijd: Zowel Verlet, Reynaert en Devos als Abts stelden vast dat de leeftijd
nauwelijks invloed heeft op het politieke vertrouwen van autochtonen.279 Deze
bevindingen zouden echter het gevolg kunnen zijn van twee tegengestelde
effecten: een effect van leeftijd op zich en een generatie-effect. Vroeger lag er
in de opvoeding van autochtonen een sterkere klemtoon op gezag en werd er
van gezagsinstanties meer verwacht. Vandaag wordt sterk de nadruk gelegd op
persoonlijke ontwikkeling en persoonlijke opinievorming. Op basis van een
generatie-effect verwachten we dus dat ouderen meer politiek vertrouwen
hebben dan jongeren. Elchardus en Smits verwachten – op basis van een strikt
leeftijdseffect – dat ouderen minder vertrouwen hebben in instellingen.280
Ouderen zouden zich minder behaaglijk voelen dan jongeren, omdat ze zich
minder veilig voelen en een ‘vroeger was het beter’-idee koesteren. Dit zou zich
vertalen in institutioneel wantrouwen. Ook bij allochtonen stoten we wellicht op
het probleem dat leeftijds- en generatie-effecten moeilijk te onderscheiden zijn.
Stad: We nemen de variabele ‘stad’ in de regressie-analyse op om na te gaan
hoe groot de invloed van de lokale stedelijke context is. Onderzoek in het kader
van de Stadsmonitor wees zowel in 2004 als in 2006 uit dat inwoners van
Antwerpen minder vertrouwen hebben in de ‘stedelijke overheid’ dan inwoners
van Gent en Genk. In deze laatste steden had in beide jaren ongeveer 50% veel
of zeer veel vertrouwen in de stedelijke overheid, in Antwerpen was dat
respectievelijk 30% en 36%.281 De lage cijfers voor Antwerpen zijn onder meer
278 Delooz, P. & Kerkhofs, J. (1992). Ethiek. Op zoek naar een haalbaar evenwicht. In J. Kerkhofs, K. Dobbelaere, L. Voye, & B. Bawin-Legros, (reds.), De versnelde ommekeer. De waarden van de Vlamingen, Walen en Brusselaars in de jaren negentig (pp. 221-272). Brussel: Koning Boudewijnstichting. 279 Verlet, D., Reynaert, H. & Devos, C. (2005). Burgers in Vlaamse grootsteden. Brugge: Vanden Broele. Abts, K. (2007). De invloed van politieke tevredenheid op politiek vertrouwen. In M. Swyngedouw, J. Billiet, & B. Goeminne (reds.), De kiezer onderzocht. De verkiezingen van 2003 en 2004 in Vlaanderen (pp. 249-289). Leuven: Universitaire Pers Leuven. 280 Elchardus, M. & Smits, W. (2002). Anatomie en oorzaken van het wantrouwen. Brussel: VUBPress. 281 Block, T., Van Assche, J., Vandewiele, D., De Rynck, F. & Reynaert, H. (2007). Steden op koers? De Stadsmonitor voor leefbare en duurzame Vlaamse steden. Gent: Onderzoekscentrum stedelijk beleid.
157
het gevolg van een aantal grootstedelijke kenmerken: grotere afstand burger-
bestuur, grotere politieke machteloosheid, meer onveiligheidsgevoelens, … .282
De vraag is nu of de woonplaats ook een invloed heeft op het vertrouwen van
allochtonen in het stadsbestuur en of dat effect er is wanneer we controleren
voor andere variabelen.
6.3.2.2 Testvariabelen
Op basis van het empowermentmodel verwachten we dat allochtonen die zich in
sterke mate integreren of assimileren meer politiek vertrouwen hebben dan
allochtonen die zich nauwelijks integreren. De etnische competitietheorie
daarentegen suggereert dat integratie en assimilatie het vertrouwen in de
politiek doen afbrokkelen. Om deze theorieën – die een tegengesteld resultaat
voorspellen – te testen, nemen we volgende variabelen op in de analyse:
Stap 2: de eigen inschatting van de etnisch-culturele samenstelling van de buurt
(van ‘1 = bijna alleen mensen van een andere afkomst’ tot ‘5 = bijna alleen
mensen van Vlaamse afkomst’), het aantal jaren dat de respondent in België
woont en het opleidingsniveau. Het empowermentmodel suggereert dat
allochtonen die in een buurt met overwegend autochtonen wonen meer politiek
vertrouwen hebben dan allochtonen die in een sterk gekleurde buurt wonen. De
etnische competitietheorie voorspelt echter dat het verlaten van de
concentratiewijk zal leiden tot een afbrokkeling van het vertrouwen. Volgens dit
theoretisch kader zal het politieke vertrouwen ook afnemen naarmate
allochtonen langer in België wonen, omdat ze langzaam maar zeker vaststellen
dat de werkelijkheid minder fraai is dan het ideaalbeeld dat ze koesterden toen
ze migreerden.283 De test van deze hypothese wordt echter verstoord door het
feit dat een aanzienlijke groep allochtonen niet migreerde, maar in België
geboren is. Deze ‘storing’ kan er voor zorgen dat we het veronderstelde verband
niet terugvinden in onze data.
De variabele ‘opleidingsniveau’ wordt vaak als een achtergrondvariabele
beschouwd, maar aangezien scholing een toegangspoort vormt voor economisch
en cultureel kapitaal, kan hij ons iets leren over de uiteengezette theorieën. Zo
blijkt uit onderzoek in Nederland dat hoger opgeleide allochtonen zich minder
aanvaard en meer gediscrimineerd voelen dan lager opgeleide allochtonen,
282 Verlet, D., Reynaert, H. & Devos, C. (2005). Burgers in Vlaamse grootsteden. Tevredenheid, vertrouwen, veiligheidsgevoel en participatie in Gent, Brugge en Antwerpen. Brugge: Vanden Broele. 283 Michelson, M. R. (2001). Political trust among Chicago Latinos. Journal of urban affairs, 23(3-4), pp. 323-334.
158
bevindingen die in de lijn liggen van de etnische competitietheorie.284 Gijsberts
en Vervoort dragen twee hypothesen aan ter verklaring van hun resultaten. De
eerste luidt dat hoger opgeleide allochtonen meer negatieve berichten over
allochtonen en de multiculturele samenleving vernemen, omdat ze sterker
gericht zijn op Nederlandstalige media. De tweede hypothese benadrukt de
impact van relatieve deprivatie: hoger opgeleide allochtonen zouden zich sterker
vergelijken met autochtonen en zouden een minder gunstige maatschappelijke
positie bereiken dan hoger opgeleide autochtonen. Op basis van de etnische
competitietheorie verwachten we dat discriminatiegevoelens het politieke
vertouwen van hooggeschoolde allochtonen sterker zullen aantasten dan dat van
laaggeschoolde allochtonen.
In hun boek Anatomie en oorzaken van het wantrouwen wijzen Elchardus en
Smits op een mogelijk positief effect van het opleidingsniveau.285 Een interessant
deel van hun redenering is gebouwd op de durkheimiaanse theorie die stelt dat
de mogelijkheid om vertrouwen te stellen in anderen en in instellingen een
concrete handelingsbekwaamheid is die moet worden verworven. Men kan dus
veronderstellen dat naarmate mensen langer school gelopen hebben, ze meer
gesocialiseerd zijn in het bestaande cultuurpatroon en daarom meer vertrouwen
hebben. Scholing leidt in deze benadering tot empowerment en dus tot meer
politiek vertrouwen. Probleem is dat ook hier twee effecten in elkaar
verstrengeld zitten: het effect van scholing op zich en het effect van de plaats
(het land) waar men die scholing genoten heeft. Sommige allochtonen hebben
hun opleiding in Marokko of Turkije genoten, anderen in België en nog anderen
in beide landen. De vragenlijst bevatte hierover echter geen vraag. We kunnen
dit aspect dus ook niet apart opnemen in de analyse.
Stap 3: taalkennis en taalgebruik. We voegen in de derde stap van de analyse
twee schalen toe die iets zeggen over de passieve kennis van het Nederlands en
het gebruik van het Nederlands. De eerste schaal bestaat uit een item dat meet
in welke mate men Nederlandstalige brieven en folders begrijpt en een item dat
meet in welke mate men begrijpt wat mensen zeggen als die hen in het
Nederlands aanspreken. Het gaat in beide gevallen om de eigen inschatting van
de respondent. De tweede schaal bestaat uit een item dat meet in welke mate
de respondenten in het dagelijks leven Nederlands spreken en een item dat
284 Gijsberts, M. & Vervoort M. (2007). Wederzijdse beeldvorming. In J. Dagevos & M. Gijsberts (reds.), Jaarrapport integratie 2007 (pp. 282-310). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 285 Elchardus, M. & Smits, W. (2002). Anatomie en oorzaken van het wantrouwen. Brussel: VUBPress.
159
meet in welke mate ze het Nederlands gebruiken wanneer ze iets opschrijven.
Op basis van het empowermentmodel verwachten we dat het beheersen en
gebruiken van de Nederlandse taal zal bijdragen tot meer politiek vertrouwen.
De etnische competitietheorie daarentegen voorspelt dat er een negatief effect
van uitgaat.
Stap 4: babbelen met autochtone buren en consumptie van Nederlandstalige
media. In de vierde stap nemen we een indicator van het bridging sociaal
kapitaal van de respondenten op, alsook een indicator van hun cultureel
kapitaal. Concreet gaat het om de frequentie waarmee men een babbeltje doet
met autochtonen die in de buurt wonen en om de mate waarin men
Nederlandstalige media volgt (een schaal van ‘Nederlandstalige krant lezen’ en
‘Nederlandstalige TV kijken’). Het empowermentmodel suggereert dat bridging
sociaal kapitaal en de consumptie van Nederlandstalige media een positief effect
hebben op het politieke vertrouwen. Op basis van de etnische competitietheorie
formuleren we de hypothese dat deze factoren het politieke vertrouwen
aantasten.
Stap 5: houding t.a.v. hoofddoekenverbod op het werk. Ook waardeoriëntaties
kunnen het politieke vertouwen beïnvloeden. Met name de houding t.a.v. de
hoofddoek zou wel eens een aanzienlijke impact kunnen hebben op het
vertrouwen van allochtonen in het stadsbestuur. De vraag of allochtonen al dan
niet het recht hebben om een hoofddoek te dragen op het werk en op school
heeft de voorbije jaren voor polemiek gezorgd in allochtone gemeenschappen én
in lokale partijafdelingen. Met de invoering in Antwerpen en Gent van een
hoofddoekenverbod voor het loketpersoneel van de stad is de discussie niet
geluwd, integendeel. Het is niet ondenkbaar dat sommige respondenten deze
maatregel beschouwen als een minder gunstige behandeling van allochtone
inwoners en dat hij – in lijn met het empowermentmodel – hun vertrouwen in
het stadsbestuur aantast. De etnische competitietheorie stelt daarentegen dat
het overnemen van de waardeoriëntaties van de meerderheidsgroep zal
uitmonden in scepticisme met betrekking tot de samenleving en hun positie
daarin. Op basis van deze theorie verwachten we dus dat allochtonen die een
hoofddoekenverbod op het werk toelaatbaar vinden minder vertrouwen hebben
in het stadsbestuur dan allochtonen die zich tegen zo’n verbod kanten.
We merken op dat de test van deze hypothesen mogelijk verstoord wordt door
de verschillende houding van het stadsbestuur in de drie onderzochte steden. In
Antwerpen werd het hoofddoekenverbod goedgekeurd door de partijen die deel
uitmaken van het stadsbestuur. In Gent was dat de verantwoordelijkheid van
een wisselmeerderheid. In Genk kwam het hoofddoekenverbod er helemaal niet
door. Het zou dus best kunnen dat de houding t.a.v. een hoofddoekenverbod op
160
het werk in Genk geen invloed heeft op het vertrouwen in het stadsbestuur.
Bovendien is het een vraagteken of het hoofddoekenverbod in Gent aan heel het
stadsbestuur wordt aangerekend.
Stap 6: beleving van de Belgische identiteit (de mate waarin men zich Belg
voelt) en discriminatie-ervaringen (het aantal keren dat men zich het voorbije
jaar persoonlijk gediscrimineerd gevoeld heeft, zespuntenschaal van ‘nooit’ tot
‘zeer dikwijls’). Net zoals we op basis van de etnische competitietheorie de
hypothese formuleerden dat het overnemen van de waarden van de
meerderheid tot ontgoocheling zal leiden, kunnen we steunend op dit theoretisch
kader ook de hypothese formuleren dat een sterke beleving van de Belgische
identiteit tot scepticisme en dus tot een aantasting van het politieke vertrouwen
zal leiden. Naarmate men zich steker Belg voelt, zal men zich sterker met
autochtonen vergelijken en het niet bereiken van dezelfde maatschappelijke
positie zal dan frustraties veroorzaken. Het empowermentmodel voorspelt
daarentegen een positief effect: samen met taalkennis en bridging sociaal
kapitaal vergroot een sterke beleving van de Belgische identiteit de politieke
participatiemogelijkheden. Bovendien kunnen we uit dit verklaringsschema de
redenering afleiden dat zogenaamde voor allochtonen minder gunstige
beleidsmaatregelen door allochtonen met een sterke Belgische identiteit niet als
dusdanig gepercipieerd worden, omdat ze zich niet – of niet alleen – met de
Turkse/Marokkaanse gemeenschap identificeren.
Om het empowermentmodel en de etnische competitietheorie terdege te testen,
is het belangrijk om in de laatste stap van de analyse het effect van
discriminatie-ervaringen na te gaan. De etnische competitietheorie stelt dat
integratie het politieke vertrouwen van allochtonen doet afbrokkelen omdat het
hen confronteert met en bewust maakt van discriminatie. Het effect van de
variabelen die we opnemen in de stappen 2 tot 5 zou dus onrechtstreeks moeten
verlopen via discriminatie-ervaringen. Ook in het empowermentmodel spelen
achteruitstelling en discriminatie een rol. Maar in dit verklaringsschema wordt er
van uitgegaan dat het de minst geïntegreerde allochtonen zijn die zich het
vaakst gediscrimineerd voelen. Omwille van die frequentere discriminatie-
ervaringen zouden zij minder vertrouwen stellen in de politiek dan allochtonen
die in sterke mate geïntegreerd of geassimileerd zijn.
6.3.3 Resultaten
Tabellen 40 en 41 geven een overzicht van onze analyse. Uit de resultaten van
stap 1 blijkt dat de meeste achtergrondvariabelen geen impact hebben op het
vertrouwen van allochtonen in het stadsbestuur. Noch de etnisch-culturele
afkomst, noch het geslacht, noch de stad waar de respondenten wonen, heeft
161
een effect. De leeftijd speelt wel een rol. Naarmate allochtonen ouder zijn,
hebben ze meer vertrouwen in het stadsbestuur. Zoals eerder gesteld, is dit
mogelijk een generatie-effect in plaats van een leeftijdseffect.
162
Tabel 40: Determinanten van het vertrouwen van allochtonen in het stadsbestuur
** p < .05 - * p < .1 Stap 1 R² = .02 Stap 2 R² = .08 Stap 3 R² = .09
Std.
Coeff. Std. error
Std.
Coeff Std. error
Std.
Coeff Std. error
(Constante) 0,156 0,219 0,323
Etnisch-culturele afkomst 0,036 0,088 0,052 0,090 0,010 0,100
Geslacht -0,006 0,089 0,000 0,090 -0,022 0,093
Leeftijd 0,127** 0,004 0,193** 0,005 0,300** 0,006
Antwerpen (ref. categorie: Genk)
0,026 0,110 -0,004 0,113 0,005 0,116
Gent (ref. categorie: Genk)
-0,034 0,103 -0,089* 0,107 -0,071 0,108
Perceptie etnisch-culturele samenstelling van de buurt
0,197** 0,039 0,186** 0,040
Aantal jaren woonachtig in België
-0,062 0,005 -0,130* 0,006
Opleidingsniveau 0,080 0,014 0,053 0,015
Passieve kennis van het Nederlands
0,012 0,060
Gebruik van het Nederlands
0,157* 0,059
Frequentie babbel met autochtone buren
Consumptie Nederlandstalige media
Houding t.a.v. hoofddoekenverbod op het werk
De mate waarin men zich Belg voelt
Aantal subjectieve discriminatie-ervaringen
163
Tabel 41: Determinanten van het vertrouwen van allochtonen in het stadsbestuur (vervolg)
** p < .05 - * p < .1 Stap 4 R² = .11 Stap 5 R² = .12 Stap 6 R² = .19
Std.
Coeff Std. error
Std.
Coeff Std. error
Std.
Coeff Std. error
(Constante) 0,343 0,358 0,358
Etnisch-culturele afkomst 0,014 0,101 0,022 0,104 0,044 0,103
Geslacht -0,027 0,095 -0,023 0,096 -0,044 0,094
Leeftijd 0,286** 0,006 0,298** 0,007 0,229** 0,007
Antwerpen (ref. categorie: Genk)
-0,002 0,119 -0,012 0,121 0,032 0,118
Gent (ref. categorie: Genk) -0,090* 0,114 -0,081 0,115 -0,054 0,113
Perceptie etnisch-culturele samenstelling van de buurt
0,188** 0,041 0,191** 0,042 0,164** 0,041
Aantal jaren woonachtig in België
-0,112* 0,006 -0,112* 0,007 -0,095 0,007
Opleidingsniveau 0,046 0,015 0,051 0,015 0,038 0,015
Passieve kennis van het Nederlands
0,011 0,065 0,007 0,067 0,051 0,065
Gebruik van het Nederlands 0,124 0,063 0,122 0,064 0,023 0,062
Frequentie babbel met autochtone buren
0,137** 0,032 0,136** 0,032 0,093* 0,032
Consumptie Nederlandstalige media
0,012 0,055 0,014 0,055 0,022 0,054
Houding t.a.v. hoofddoekenverbod op het werk
0,087* 0,038 0,062 0,037
De mate waarin men zich Belg voelt
0,168** 0,039
Aantal subjectieve discriminatie-ervaringen
-0,217**
0,031
164
Stap 2 suggereert dat er geen significante invloed uitgaat van het
opleidingsniveau en het aantal jaren dat de respondenten in België wonen. Deze
resultaten zouden echter te wijten kunnen zijn aan de invloed van stoorzenders:
in het eerste geval de verstrengeling van scholing op zich en het land waar men
school gelopen heeft, in het tweede geval het feit dat een aanzienlijke groep
allochtonen niet migreerde maar in België geboren is. Waar geen twijfel over
bestaat, is dat de perceptie van de etnisch-culturele samenstelling van de buurt
een impact heeft op het vertrouwen in het stadsbestuur: allochtonen die zeggen
dat ze in een buurt met overwegend autochtonen wonen, hebben meer
vertrouwen in het stadsbestuur dan allochtonen die zeggen dat ze in een
gekleurde buurt wonen.
De achterliggende oorzaken moeten wellicht gezocht worden in (de perceptie
van) het overheidsoptreden en de ongunstige socio-economische positie. In de
discussie over de toekenning van stemrecht aan niet-Belgen die in België wonen,
was een van de argumenten van de voorstanders dat de overheid te weinig
aandacht schonk aan wijken waar veel allochtonen wonen, omdat daar geen
stemmen te rapen waren. Eerder onderzoek in Genk en Houthalen-Helchteren
bracht aan het licht dat ongeveer 30% van de Turkse en Marokkaanse
allochtonen van mening is dat straten waar veel mensen van Turkse of
Marokkaanse afkomst wonen slechter onderhouden worden door de gemeente of
stad dan straten waar veel autochtone Vlamingen wonen.286 Verder leert
onderzoek van Culver ons dat sommige agenten in de Verenigde Staten buurten
waar veel Latino’s wonen mijden om niet geconfronteerd te worden met
taalproblemen.287 Het feit dat allochtonen uit gekleurde buurten minder
vertrouwen hebben in het stadsbestuur vloeit dus wellicht voort uit het gevoel
dat de overheid minder aandacht heeft voor concentratiebuurten. Komt daarbij
dat gekleurde buurten op socio-economisch vlak meestal zwakkere buurten zijn
en dat de kans op individuele problemen (werkloosheid, slechte gezondheid, …)
en problemen die het samenleven verstoren daar juist groter is.
De toevoeging van de taalvariabelen in stap 3 heeft weinig meerwaarde. Van het
gebruik van het Nederlands gaat weliswaar een effect uit dat slechts net niet
significant is op het .05-niveau (naarmate men het Nederlands vaker gebruikt,
heeft men meer vertrouwen in het stadsbesuur), maar de verklaarde variantie
286 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 287 Culver, L. (2004). The impact of new immigration patterns on the provision of police services in midwestern communities. Journal of Criminal Justice, 32(4), pp. 329-344.
165
stijgt nauwelijks. De impact van taalkennis en taalgebruik op het vertrouwen in
het stadsbestuur lijkt dus al bij al beperkt.
Stap 4 leert ons dat het vertrouwen in het stadsbestuur stijgt naarmate
allochtonen meer babbelen met autochtone buren. Bridging informeel sociaal
kapitaal draagt dus bij tot politiek vertrouwen. Deze analysestap stelt ons ook in
staat om de resultaten van de taalvariabelen beter te duiden. Wie veel met
autochtone buren babbelt, gebruikt vaak de Nederlandse taal. Kennis van het
Nederlands op zich en het gebruik op zich dragen niet bij tot vertrouwen. Ze
vergemakkelijken wel het leggen van contacten met autochtonen en het
uitwisselen van informatie. We merken ook nog op dat het consumeren van
Nederlandstalige media geen invloed heeft op het vertrouwen in het
stadsbestuur. Mogelijk is dit resultaat te wijten aan de algemeenheid van de
vraagstelling. Een meer gedetailleerde analyse van het soort programma’s
waarnaar men kijkt en het soort artikels dat men leest, levert misschien wel
significante effecten op.
De houding t.a.v. de hoofddoek lijkt op het eerste gezicht niet zo’n grote invloed
te hebben op het vertrouwen in het stadsbestuur: het effect is slechts significant
op het .1-niveau en de verklaarde variantie stijgt maar met 1% in stap 5. Een
bijkomende analyse (waarvan we de output omwille van plaatsbesparing niet
opnemen in deze tekst) wijst echter uit dat als we de Genkse respondenten
buiten beschouwing laten (in Genk werd geen hoofddoekenverbod ingevoerd
voor het loketpersoneel), het effect significant wordt op het .05-niveau en een
stijging in de verklaarde variantie genereert van 3%. Naarmate allochtonen
feller gekant zijn tegen een hoofddoekenverbod op het werk, hebben ze (in
Antwerpen en Gent) minder vertrouwen in het stadsbestuur.
De laatste stap van de analyse blijkt zoals verwacht belangrijke determinanten
te bevatten: de R² klimt van 12% naar 19%. Zowel de beleving van de
Belgische identiteit als het aantal subjectieve discriminatie-ervaringen hebben
een aanzienlijke impact. Naarmate allochtonen zich meer Belg voelen, hebben
ze meer vertrouwen in het stadsbestuur. Discriminatie-ervaringen tasten het
vertrouwen echter aan. Bij het eerste verband dient wel een kanttekening
gemaakt te worden: draagt een sterke Belgische identiteit bij tot vertrouwen of
draagt vertrouwen bij tot een sterke Belgische identiteit? Wellicht is hier sprake
van wederzijdse beïnvloeding. Wie zich Belg voelt en zich zo opstelt, zal
waarschijnlijk gemakkelijker aanvaard worden en meer kansen krijgen, wat
bijdraagt tot vertrouwen. Omgekeerd zal wie vertrouwen heeft in de instellingen
van een land wellicht sneller geneigd zijn zich met dat land en haar inwoners te
identificeren dan wie de instellingen wantrouwt.
166
De bevindingen in verband met discriminatie-ervaringen bevestigen eerder
onderzoek waaruit blijkt dat discriminatie(gevoelens) naast een individuele
kostprijs ook een maatschappelijke kostprijs hebben. Op basis van
onderzoeksgegevens uit Genk en Houthalen-Helchteren stelden Van Craen en
Ackaert vast dat discriminatiegevoelens het vertrouwen in de politie doen
afbrokkelen.288 Tabel 41 leert ons dat deze gevoelens ook in andere gemeenten
een nefaste invloed hebben en dat ze ook het politieke vertrouwen ondermijnen.
Tot slot merken we nog op dat de houding t.a.v. een hoofddoekenverbod op het
werk een onrechtstreeks effect heeft op het vertrouwen in het stadsbestuur via
het aantal subjectieve discriminatie-ervaringen. Allochtonen die gekant zijn
tegen een verbod hebben zich het voorbije jaar vaker gediscrimineerd gevoeld
dan allochtonen die kunnen leven met een verbod.
Samenvattend kunnen we stellen dat onze resultaten in aanzienlijke mate het
empowermentmodel bevestigen. Sociaal-culturele integratie blijkt het politieke
vertrouwen te versterken en niet, zoals de etnische competitietheorie
suggereert, aan te tasten. Naarmate het aandeel allochtonen in de woonbuurt
afneemt en naarmate allochtonen vaker een babbeltje doen met autochtone
buren, hebben ze meer politiek vertrouwen. Een goede beheersing van het
Nederlands en gebruik van het Nederlands is belangrijk omdat ze contacten met
autochtone buren (en andere autochtonen) bevorderen. Uit eerder onderzoek
weten we bovendien dat deze factoren in sterke mate de beleving van de
Belgische identiteit beïnvloeden. Naarmate allochtonen vaker Nederlands
spreken in hun dagelijks leven, voelen ze zich meer Belg.289 De nieuwe analyses
leren ons dat een sterke Belgische identiteit bijdraagt tot meer politiek
vertrouwen. Belangrijk ook is de bevinding dat discriminatiegevoelens aan het
vertrouwen knagen. De impact van discriminatiegevoelens als intermediaire
variabele lijkt aan te sluiten bij het empowermentmodel. Zo stellen we vast dat
allochtonen die fel gekant zijn tegen een hoofddoekenverbod op het werk meer
discriminatie-ervaringen rapporteren dan allochtonen die zo’n verbod
aanvaardbaar vinden, wat zich vertaalt in respectievelijk minder en meer politiek
vertrouwen.
288 Van Craen, M. & Ackaert, J. (2008). Het vertrouwen van allochtonen en autochtonen in de politie: geen zwart-wit verhaal in Genk en Houthalen-Helchteren. Panopticon, 29(6), pp. 7-27. 289 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele.
167
6.4. Besluit
Een gebrek aan vertrouwen kan ernstige gevolgen hebben voor
overheidsinstellingen en het politieke systeem: het kan ervoor zorgen dat
burgers niet meer participeren of juist actief gaan deelnemen aan een (al dan
niet gewelddadige) ondermijning van het bestaande systeem. Het is dan ook
belangrijk om op regelmatige tijdstippen na te gaan hoe het in autochtone en
allochtone middens gesteld is met het vertrouwen in de overheid. In dit
hoofdstuk stonden we stil bij twee onderzoeksvragen: (1) hebben allochtonen en
autochtonen evenveel vertrouwen in de overheid? en (2) leidt sociaal-culturele
integratie tot meer politiek vertrouwen of heeft het een eroderende impact?
De eerste vraag is niet zo gemakkelijk te beantwoorden. Onze analyses wijzen
uit dat de vertrouwenskwestie een complexe zaak is. Zo stellen we vast dat de
overheid voor allochtonen veel meer een onbekende is dan voor de autochtone
respondenten. Een grote groep allochtonen kan zich niets voorstellen bij de
federale regering, de Vlaamse regering, het gerecht en het stadsbestuur.
Vergelijken we – binnen de groep respondenten die zich uitspreken over de
voorgelegde overheidsactoren – de Marokkaanse allochtonen met de autochtone
respondenten, dan blijkt dat Marokkaanse allochtonen minder vertouwen hebben
in de politie dan de autochtone respondenten en dat ze meer vertrouwen stellen
in de Vlaamse en federale regering dan de vergelijkingsgroep. Vergelijken we –
binnen de groep respondenten die zich uitspreken over de voorgelegde
overheidsactoren – de Turkse allochtonen met de autochtone respondenten, dan
blijkt dat Turkse allochtonen meer vertrouwen hebben in de federale regering,
de Vlaamse regering en het gerecht dan de autochtone respondenten, en dat ze
minder vertrouwen hebben in de stedelijke diensten dan de vergelijkingsgroep.
Hoe de drie etnisch-culturele groepen zich qua vertrouwen tot elkaar verhouden,
is erg afhankelijk van de overheidsactor. Het is niet mogelijk om uit de cijfers
een eenduidig algemeen beeld van het vertrouwen van de drie groepen in ‘de
overheid’ te distilleren, zeker niet als men weet dat er een enorme variatie is
tussen de groepen en tussen de overheidsactoren wat betreft de mate waarin
respondenten zich iets kunnen voorstellen bij actoren.
Het antwoord op de tweede vraag is geruststellend: sociaal-culturele integratie
is een vorm van empowerment die bijdraagt tot politiek vertrouwen. Wonen in
een buurt met overwegend autochtonen, de Nederlandse taal beheersen en
gebruiken, babbelen met autochtone buren en zich identificeren met Belgen zijn
allemaal factoren die het vertrouwen in het stadsbestuur versterken. Naast het
verder stimuleren van deze ontwikkelingen dient er de komende jaren meer
aandacht geschonken te worden aan discriminatie(gevoelens). Deze gevoelens
168
vormen een tikkende tijdbom die het vertrouwen in de (politieke) instellingen
ondermijnt. Aanvullend bij een kordate aanpak van effectieve discriminatie kan
een gedegen informatieverstrekking aan allochtonen (en autochtonen)
discriminatiegevoelens wegnemen. Zo leerde een recente studie ons dat
discriminatie-ervaringen meer gerapporteerd worden door allochtonen die
vinden dat het gemeentebestuur te weinig informatie verschaft dan door
allochtonen die tevreden zijn over de informatieverstrekking.290
290
Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele.
169
Algemeen besluit
Aanwijzingen dat sociaal-culturele integratie geen lineair proces is en indicaties
dat er zich op dit vlak veranderingen voordoen in zowel de meerderheidsgroep
als de minderheidsgroepen, zetten ons ertoe aan om een instrument te
ontwikkelen dat het mogelijk maakt om de sociaal-culturele evoluties te meten
en op te volgen. Met dit instrument (de Survey Integratie) organiseerden we in
2008 een nulmeting in Antwerpen, Genk en Gent, waarbij in totaal 960
respondenten van Turkse, Marokkaanse en Vlaamse afkomst werden
geïnterviewd (18 tot 70 jaar). Deze publicatie bevat de eerste resultaten van de
nulmeting: beschrijvende resultaten, maar ook verklarende analyses. Het is
vooral bij de bevindingen op basis van de verklarende modellen dat we hier nog
even stilstaan. Welke impact heeft sociaal-culturele integratie op de sociale
cohesie in onze samenleving?
Het belang van taalkennis voor de structurele integratie van allochtonen wordt
nog door weinigen in twijfel getrokken. Wie goed Nederlands spreekt, heeft het
gemakkelijker op school en heeft meer mogelijkheden om een job te vinden. Dit
onderzoek toont aan dat het beheersen en het gebruiken van de Nederlandse
taal ook cruciaal zijn voor de sociaal-culturele integratie van allochtonen en de
sociale cohesie in onze samenleving. Kennis van het Nederlands vergemakkelijkt
en stimuleert contacten met autochtone Vlamingen. Die contacten bevorderen
het vertrouwen van allochtonen in het (stads)bestuur. In tegenstelling tot wat
wel eens beweerd wordt, staat de verwerving van bonding sociaal kapitaal de
verwerving van bridging sociaal kapitaal niet in de weg. Marokkaanse en Turkse
allochtonen die veel contact hebben met buren uit de eigen gemeenschap,
hebben ook veel contact met autochtone buren. Samen met het gebruik van de
Nederlandse taal dragen contacten met autochtonen bij tot een positievere
beeldvorming over autochtonen.
Andere factoren die een invloed uitoefenen op het beeld dat allochtonen van
autochtonen hebben, zijn verschillen en overeenkomsten in waardeoriëntaties.
Onze resultaten bevestigen in een aantal opzichten de belief congruence theory,
die stelt dat gemeenschappelijke opvattingen aan de basis liggen van
groepsvorming en dat uiteenlopende opinies een rol spelen in het proces van
negatieve stereotypering.291 Zo stellen we vast dat allochtonen die een
traditionele man-vrouwrolopvatting voorstaan, een negatiever beeld hebben van
291 Rokeach, M., Smith, P.W. en Evans R.I. (1960). Two kinds of prejudice or one? In M. Rokeach (red.), The open and closed mind. Investigations in the nature of belief and personality systems (pp. 132-168). New York: Basis Books.
170
autochtonen dan allochtonen die op dit vlak modern zijn. Allochtonen die zich fel
verzetten tegen een hoofddoekenverbod op het werk en op school rapporteren
meer discriminatiegevoelens dan respondenten die zo’n verbod aanvaardbaar
vinden. In Antwerpen en Gent, waar een hoofddoekenverbod werd ingevoerd
voor het loketpersoneel van de stad, hebben de tegenstanders van een
hoofddoekenverbod op het werk ook minder vertrouwen in het stadsbestuur.
Verder maakt dit onderzoek duidelijk dat discriminatiegevoelens – naast een
individuele kostprijs (stress, angst, gevoelens van machteloosheid, …) – een
aanzienlijke maatschappelijke kostprijs hebben. Naarmate allochtonen vaker
discriminatie ervaren, ontwikkelen ze een negatiever beeld van autochtonen en
neemt hun vertrouwen in het (stads)bestuur af. Vooral bij de hogere
opleidingsgroepen en de hogere beroepsgroepen lijkt er frustratie te leven.
Allochtonen uit de hogere beroepsgroepen rapporteren meer discriminatie-
ervaringen dan allochtonen uit de lagere beroepsgroepen en hoog opgeleiden
hebben een negatiever beeld van autochtonen dan laag opgeleiden. Ook
allochtone jongeren voelen zich niet goed in hun vel. Ze hebben een beduidend
negatiever beeld van autochtonen, ervaren meer discriminatie en hebben minder
vertrouwen in het (stads)bestuur dan allochtone ouderen. Deze bevindingen
moeten ons aanzetten tot een reflectie over het samenleven van autochtonen en
allochtonen, zeker als men weet dat onze gekleurde steden nog kleurrijker
worden (in Genk bijvoorbeeld is de helft van de baby’s die vandaag geboren
worden van allochtone afkomst). Om dat proces te begeleiden, is een
toekomstgericht langetermijnbeleid nodig. Daarin moet er voldoende aandacht
uitgaan naar de diversiteit binnen de verschillende etnisch-culturele gemeen-
schappen.
171
Dankwoord
Onderzoek over de sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen
kent in Vlaanderen geen rijke traditie. Met de Survey Integratie van 2008 hopen
we hier verandering in te brengen en willen we een belangrijke bijdrage leveren
aan de ontwikkeling van een longitudinaal meetinstrument inzake sociaal-
culturele integratie en sociale cohesie. We zijn Vlaams minister van Inburgering
Marino Keulen dan ook zeer dankbaar dat we, in het kader van het Steunpunt
Gelijkekansenbeleid, onze bevraging van Marokkaanse allochtonen, Turkse
allochtonen en autochtonen van drie jaar geleden in Genk en Houthalen-
Helchteren mochten overdoen in Antwerpen, Gent en Genk.
Een grootschalige survey opzetten gaat niet zonder slag of stoot. Zonder de hulp
van heel wat enthousiaste ambtenaren was het dan ook niet gelukt. We danken
Anissa Akhandaf, Els Bruyndonckx, Belgiz Polat, Carolina Ojeda en Nele
Verschelden van de Dienst Sociale Cohesie van de stad Antwerpen en Vannessa
Broux, Ilse Gerits en Ahmet Arkan van de Integratiedienst van de stad Genk
voor de grote betrokkenheid die ze toonden bij het project en de belangrijke rol
die ze speelden bij de rekrutering en opvolging van enquêteurs. Tom Gysel zijn
we uitermate dankbaar omdat hij ons in een cruciale fase van het project ter
hulp snelde om de coördinatie en opvolging van het veldwerk in de stad Gent op
zich te nemen. Pieter Rotthier, Annick Schoups, Patrick Crijns en Filip De
Brabander danken we omdat zij ons met raad en daad bijstonden bij het trekken
van de steekproeven.
Onmisbaar waren ook de 118 enquêteurs die in Antwerpen, Genk of Gent als
vrijwilliger op pad gingen om mensen te interviewen. Zonder hun inzet (en vaak
ook geduld) zou er van dit onderzoek geen sprake zijn.
We waarderen ook de inbreng van de klankbordgroep (Ilke Adam, Naima
Charkaoui, Annemie Degroote, Badra Djait, Marc Docx, Gerlinde Doyen, Marleen
Heysse, Georges Kamanayo, Jo Noppe en Bjorn Vanheste), die in de loop van
het onderzoeksproject constructieve feedback en interessante suggesties gaf.
Een woord van dank gaat ook uit naar Nico Steegmans, die als coördinator de
verschillende onderzoeksdelen op mekaar hielp afstemmen. Sabine Heulsen zijn
we dankbaar voor de invoer van de enquêtes en heel wat andere
ondersteunende taken. Ook op André Jacobs en Rita Moonen konden we steeds
beroep doen voor administratieve hulp. Mona Nonneman zijn we zeer dankbaar
voor het verzorgen van de lay-out en de vormgeving. Allen van harte bedankt!
172
Bijlagen
Bijlage 1: Weegcoëfficiënten
Tabel 42: Weegcoëfficiënten autochtonen
Antwerpen
Max. lager onderwijs
Lager middelbaar onderwijs
Hoger middelbaar beroeps
Hoger middelbaar overige
Hoger onderwijs
18-30 3,46490 3,22910 2,76622 1,81971 0,89786
31-50 3,96686 3,69691 3,16697 2,08334 1,02793 M
51-70 1,88436 1,75612 1,50439 0,98963 0,48829
18-30 2,34336 2,18389 1,87084 1,23069 0,60724
31-50 3,17743 2,96119 2,53671 1,66874 0,82336 V
51-70 1,38401 1,28982 1,10493 0,72686 0,35864
Genk
Max. lager onderwijs
Lager middelbaar onderwijs
Hoger middelbaar beroeps
Hoger middelbaar overige
Hoger onderwijs
18-30 2,41494 2,25059 1,92798 1,26829 0,62578
31-50 2,76480 2,57664 2,20729 1,45203 0,71644 M
51-70 1,31335 1,22397 1,04852 0,68975 0,34033
18-30 1,63326 1,52211 1,30392 0,85776 0,42323
31-50 2,21458 2,06387 1,76802 1,16306 0,57386 V
51-70 0,96462 0,89897 0,77011 0,50660 0,24996
Gent
Max. lager onderwijs
Lager middelbaar onderwijs
Hoger middelbaar beroeps
Hoger middelbaar overige
Hoger onderwijs
18-30 2,70145 2,51760 2,15671 1,41876 0,70003
31-50 3,09280 2,88233 2,46916 1,62429 0,80144 M
51-70 1,46916 1,36918 1,17291 0,77158 0,38070
18-30 1,82702 1,70269 1,45862 0,95952 0,47344
31-50 2,47731 2,30872 1,97777 1,30105 0,64194 V
51-70 1,07906 1,00562 0,86147 0,56670 0,27962
173
Tabel 43: Weegcoëfficiënten allochtonen
Antwerpen
Turkse allochtonen Marokkaanse allochtonen
M 1,39616 1,32026
V 0,95140 0,92276
Genk
Turkse allochtonen Marokkaanse allochtonen
M 0,98386 0,93964
V 0,67044 0,65674
Gent
Turkse allochtonen Marokkaanse allochtonen
M 1,40958 1,49000
V 0,96054 1,04140
174
Bijlage 2: tellingen voor het meten van sociaaleconomische en culturele
waardeoriëntaties292
De verschillen tussen de hoge en de lage lonen zouden kleiner moeten zijn.
Wie arm is, is daar zelf verantwoordelijk voor.
Er zou meer gelijkheid moeten zijn tussen arbeiders en bazen.
Overheidsmaatregelen hinderen de vrije werking van bedrijven.
Sterke vakbonden zijn nodig om op te komen voor de arbeiders.
De overheid moet maatregelen nemen om de inkomensverschillen te verkleinen.
Een dokter mag op vraag van iemand die ongeneeslijk ziek is het leven van de
patiënt beëindigen.
Dat twee mannen of twee vrouwen een relatie hebben, is onaanvaardbaar.
Een dokter mag op vraag van een zwangere vrouw de zwangerschap in de
beginfase afbreken.
Seks voor het huwelijk is onaanvaardbaar.
Iedereen moet in het openbaar kunnen zeggen wat hij wil.
Het moet altijd mogelijk zijn om te betogen.
In het publiek moet men altijd kritiek kunnen geven.
Dingen die voor sommige mensen kwetsend zijn, mogen niet gezegd worden.
De respondenten dienden per stelling aan te geven of ze het er ‘helemaal eens’,
‘eerder eens’, ‘noch eens noch oneens’, ‘eerder oneens’ of ‘helemaal oneens’
mee zijn.
292 Voor de stellingen vonden we inspiratie bij: Felling, A. & Peeters, J. (1984). Conservatisme in Nederland nader bekeken. Mens en Maatschappij, 59(4), pp. 339-362.
175
Bijlage 3: tellingen voor het meten van de houding t.a.v. man-
vrouwrollen
Voor een meisje is het niet zo belangrijk als voor een jongen om een goede
schoolopleiding te krijgen.
Vrouwen hebben het recht om hun eigen mening te verdedigen.
De man moet voor het inkomen zorgen en de vrouw voor het huishouden en de
kinderen.
Vrouwen moeten ook kunnen gaan werken.
Meisjes moeten strenger opgevoed worden dan jongens.
Mannen moeten evenveel in het huishouden doen als vrouwen.
De respondenten dienden per stelling aan te geven of ze het er ‘helemaal eens’,
‘eerder eens’, ‘noch eens noch oneens’, ‘eerder oneens’ of ‘helemaal oneens’
mee zijn.
176
177
Lijst met figuren en tabellen
Figuur 1: Het concept ‘integratie’................................................................5 Figuur 2: Sociale cohesie en integratie ...................................................... 10 Figuur 3: Verloop van het veldwerk........................................................... 23 Tabel 1: Aantal bruikbare enquêtes per stad en etnisch-culturele groep.......... 24 Tabel 2: Frequentie waarmee allochtonen een babbeltje doen met autochtone
buren ................................................................................................... 33 Tabel 3: Frequentie waarmee allochtonen een babbeltje doen met buren uit de
eigen gemeenschap................................................................................ 34 Tabel 4: Frequentie waarmee autochtonen een babbeltje doen met buren van
Marokkaanse en Turkse afkomst............................................................... 35 Tabel 5: Frequentie waarmee autochtonen een babbeltje doen met autochtone
buren ................................................................................................... 35 Tabel 6: Determinanten bridging sociaal kapitaal van allochtonen (contact met
autochtone buren).................................................................................. 39 Tabel 7: Lid van één of meerdere verenigingen of clubs ............................... 44 Tabel 8: Lidmaatschap vereniging(en) of club(s) met minstens de helft leden
van een andere etnisch-culturele afkomst .................................................. 45 Tabel 9: Lidmaatschap vereniging(en) of club(s) van de eigen gemeenschap .. 45 Tabel 10: Lid van één of meerdere verenigingen of clubs per geslacht,
leeftijdscategorie en stad (allochtonen) ..................................................... 47 Tabel 11: Factoranalyse sociaaleconomische opiniedimensie en culturele
subdimensies......................................................................................... 53 Tabel 12: Sociaaleconomische opiniedimensie en culturele subdimensies........ 56 Tabel 13: Determinanten sociaaleconomische opiniedimensie (schaal van
‘progressief’ tot ‘conservatief’) ................................................................. 61 Tabel 14: Determinanten ethische opiniedimensie (schaal van ‘progressief’ tot
‘conservatief’)........................................................................................ 67 Tabel 15: Determinanten opinie over vrije meningsuiting (schaal van
‘progressief’ tot ‘conservatief’) ................................................................. 68
178
Tabel 16: Factoranalyse houding t.a.v. man-vrouwrollen.............................. 74 Tabel 17: Houding t.a.v. man-vrouwrollen ................................................. 75 Tabel 18: Beroepssituatie vrouwen ........................................................... 75 Tabel 19: Determinanten van de houding t.a.v. man-vrouwrollen (schaal van
‘modern’ naar ‘traditioneel’) ..................................................................... 78 Tabel 20: Houding t.a.v. de hoofddoek ...................................................... 80 Tabel 21: Beeldvorming in de autochtone gemeenschap over Marokkaanse en
Turkse allochtonen (“De meeste mensen van Marokkaanse/Turkse afkomst
zijn…”).................................................................................................. 88 Tabel 22: Beeldvorming in de autochtone gemeenschap over Marokkaanse en
Turkse allochtonen (“De meeste mensen van Marokkaanse/Turkse afkomst
zijn…”) - vervolg .................................................................................... 89 Tabel 26: De beroepssituatie van Marokkaanse en Turkse allochtonen ........... 96 Tabel 27: Het aantal vrienden dat autochtonen hebben in de Marokkaanse en
Turkse gemeenschap .............................................................................. 97 Tabel 28: Frequentie waarmee autochtonen een babbeltje doen met buren van
Marokkaanse en Turkse afkomst............................................................... 98 Tabel 29: Determinanten van de beeldvorming in de allochtone
gemeenschappen over autochtonen ........................................................ 109 Tabel 30: Determinanten van de beeldvorming in de allochtone
gemeenschappen over autochtonen (vervolg)........................................... 110 Tabel 31: Aantal keren dat men zich de voorbije twaalf maanden
gediscrimineerd heeft gevoeld................................................................ 117 Tabel 32: Voorvallen van discriminatie die de respondenten hebben aangegrepen
......................................................................................................... 118 Tabel 33: Ranking van de vijf meest vermelde confronterende discriminatie-
ervaringen per etnisch-culturele groep .................................................... 119 Tabel 34: Gevoelens van collectieve discriminatie, deel 1 ........................... 122 Tabel 35: Gevoelens van collectieve discriminatie, deel 2 ........................... 124 Tabel 36: Gevoelens van collectieve discriminatie, deel 3 ........................... 126
179
Tabel 37: Determinanten van het aantal persoonlijke discriminatie-ervaringen
......................................................................................................... 134 Tabel 38: Determinanten van gevoelens van collectieve discriminatie .......... 135 Tabel 39: Vertrouwen in instellingen en diensten ...................................... 148 Tabel 40: Determinanten van het vertrouwen van allochtonen in het
stadsbestuur ....................................................................................... 162 Tabel 41: Determinanten van het vertrouwen van allochtonen in het
stadsbestuur (vervolg) .......................................................................... 163 Tabel 42: Weegcoëfficiënten autochtonen ................................................ 172 Tabel 43: Weegcoëfficiënten allochtonen ................................................. 173
180
181
182
183
184
Bibliografie
Abramson, P. R. (1972). Political efficacy and political trust among black school-children: two explanations. Journal of Politics, 34, pp. 1243-1269.
Abramson, P. R. (1983). Political attitudes in America. San Francisco: Freeman and Co.
Abts, K. (2007). De invloed van politieke tevredenheid op politiek vertrouwen. In M. Swyngedouw, J. Billiet, & B. Goeminne (reds.), De kiezer onderzocht. De verkiezingen van 2003 en 2004 in Vlaanderen (pp. 249-289). Leuven: Universitaire Pers Leuven.
Agentschap voor binnenlands bestuur (z.d.). Een korte historische schets van het integratiebeleid. [03.12.2008: Agentschap voor binnenlands bestuur: http://www.binnenland.vlaanderen.be/minderheden/ integratiebeleid.htm].
Alba, R. & Nee, V. (2003). Remaking the American Mainstream: Assimilation and the New Immigration. Cambridge: Harvard University Press.
Allport, G. (1954). The nature of prejudice. New York: Doubleday and Company.
Berger-Schmitt, R. & Noll, H-H. (2000). Conceptual framework and structure of a European system of social indicators. EuReporting Working Paper No. 9. Mannheim: Centre for Survey Research and Methodology (ZUMA).
Bhabha, H. K. (1994). The Location of Culture. London & New York: Routledge.
Billiet, J. & Loosveldt, G. (1998). De houding tegenover migranten en het stemgedrag in Vlaanderen. Evolutie tussen 1989 en 1995 en een verklaringsmodel. In M. Swyngedouw, J. Billiet, A. Carton & R. Beerten (reds.), De (on)redelijke kiezer. Onderzoek naar de politieke opvattingen van Vlamingen (pp. 95-117). Leuven: Acco.
Billiet, J. & Swyngedouw, M. (2009). Etnische minderheden en de Vlaamse kiezers. Een analyse op basis van de postelectorale verkiezingsonderzoeken 1991-1995-1999-2003-2007. Leuven: CeSO.
Billiet, J. (1995). Church Involvement, Individualism, and Ethnic Prejudice among Flemish Roman Catholics. New Evidence of a Moderating Effect. Journal for the Scientific Study of Religion, 34(2), pp. 224-233.
Billiet, J., Carton, A. & Huys, R. (1990). Onbekend of onbemind ? Een sociologisch onderzoek naar de houding van de Belgen tegenover migranten. Leuven: Sociologisch Instituut.
Billiet, J., Eisinga, R. & Scheepers, P. (1992). Etnocentrisme in de lage landen: opinies over ‘eigen’ en ‘ander’ volk in Nederland en Vlaanderen. Sociologische Gids, 39(5-6), pp. 300-323.
Blalock, H. M. (1976). Toward a theory of minority group relations. New York: John Wiley & Sons.
185
Block, T., Van Assche, J., Vandewiele, D., De Rynck, F. & Reynaert, H. (2007). Steden op koers? De Stadsmonitor voor leefbare en duurzame Vlaamse steden. Gent: Onderzoekscentrum stedelijk beleid.
Bourdieu, P. (1979). La Distinction: critique sociale du jugement. Paris: Editions de Minuit.
Bourdieu, P. (1980). Le capital social: notes provisoires. Actes de la recherche en sciences sociales, 31, pp. 2-3.
Bral, L. (2008). Culturele verschuivingen. Een survey-intstrument voor de Vlaamse overheid [15.12.2008, Studiedienst van de Vlaamse Regering: http://aps.vlaanderen.be/statistiek/publicaties/pdf/survey/gepeild98/culturele.pdf ].
Breedveld, K., Bronneman-Helmers, R., Dagevos, J., de Haan, J., Hoff, S., Kreuzenkamp, S., Kwekkeboom, R., Timmermans, J. & Zeijl, E. (2002). Sociale cohesie binnen een aantal maatschappelijke sectoren. In S. Knol, C. Maas-de Waal, T. Roes & J. de Hart (reds.), Zekere banden. Sociale cohesie, leefbaarheid en veiligheid (pp. 75-142). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Brown, B. & Benedict, W. R. (2002). Perceptions of the police. Past findings, methodological issues, conceptual issues and policy implications. Policing: An International Journal of Police Strategies & Management, 25(3), pp. 543-580.
Brown, S.K. & Bean, F.D. (2006). New immigrants, new models of assimilation. Irvine: University of California - Center for Research on Immigration, Population and Public Policy.
Canclini, N. G. (1995). Hybrid cultures. Strategies for entering and leaving modernity. Minneapolis & London: Minnesota University Press.
Choenni, C. (1992). Allochtonen en burgerschap. In H. van Gunsteren & P. den Hoed (reds.), Burgerschap in praktijken (pp. 57-98). Den Haag: Standaard Uitgeverij.
Clancy, A., Hough, M., Aust, R. & Kershaw, C. (2001). Ethnic minorities’ experience of crime and policing: findings from the 2000 British Crime Survey. Home Office Research Findings No. 146. London: Home Office.
Coffé, H. and Vandeweyer, J. (2002). Sociaal kapitaal en partijkeuze. Paper presented at the tenth social-scientific congress, May 2002, Amsterdam.
Coleman, J. (1988). Social Capital in the Creation of Human Capital. American Journal of Sociology, 94, pp. 95-120.
Coser, L. (1956). The functions of social conflict. Glencoe: Free Press.
Culver, L. (2004). The impact of new immigration patterns on the provision of police services in midwestern communities. Journal of Criminal Justice, 32(4), pp. 329-344.
Daemen, B., Janssen, D. & Kuijpers, A. (2008). Jaarboek integratie en migratie Limburg 2008. Hasselt: Provinciaal Integratiecentrum Limburg.
186
Dagevos, J. & Schellingerhout, R. (2003). Sociaal-culturele integratie: contacten, cultuur en oriëntatie op de eigen groep. In J. Dagevos, M. Gijsberts & C. van Praag (reds.), Rapportage minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie (pp. 317-362). Den Haag: SCP.
Dagevos, J. (2005). Minderheden, armoede en sociaal-culturele integratie. Migrantenstudies, 21(3), pp. 135-154.
Dagevos, J., Gijsberts, M., Kappelhof, J. & Vervoort, M. (2007). Survey integratie minderheden 2006. Verantwoording van de opzet en uitvoering van een survey onder Turken, Marokkanen, Surinamers, Antillianen en een autochtone vergelijkingsgroep. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Dagevos, J., Schellingerhout, R. & Vervoort, M. (2007). Sociaal-culturele integratie en religie. In J. Dagevos & M. Gijsberts (reds.), Jaarrapport Integratie 2007 (pp. 163-191). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
De Hart, J. (2002). Theoretische uitgangspunten, conceptualisering en doelstellingen. In: S. Knol, C. Maas-de Waal, T. Roes & J. de Hart (reds.), Zekere banden. Sociale cohesie, leefbaarheid en veiligheid (pp. 3-32). Den Haag: SCP.
De Koster, W. & van der Waal, J. (2007). Moreel conservatisme en autoritarisme theoretisch en methodisch ontward. Mens & Maatschappij, 81(2), pp. 121-141.
De Rycke, L., Swyngedouw, M. & Phalet, K. (1999). De subjectieve ervaring van discriminatie. In M. Swyngedouw, K. Phalet en K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 109-147). Brussel: VUBPress.
De Weerdt, Y. & De Witte, H. (2001). Economische progressiviteit bij werknemers. Geworteld in hun arbeid? Tijdschrift voor Sociologie, 22(3), pp. 217- 241.
De Witte, H. & Billiet, J. (1999). Economic and cultural conservatism in Flanders. In search of concepts, determinants and impact on voting behaviour. In H. De Witte & P. Scheepers (reds.), Ideology in the Low Countries: Trends, models and lacunae (pp. 91-120). Assen: Van Gorcum.
De Witte, H. (1990). Conformisme, radicalisme en machteloosheid: Een onderzoek naar de sociaal-culturele en sociaal-economische opvattingen van arbeiders in Vlaanderen. Leuven: Hoger Instituut voor de Arbeid.
De Witte, H. (1991). Over de verburgerlijking van de arbeidersklasse. Houden (ongeschoolde) arbeiders er (nog) andere opvattingen op na dan bedienden? Tijdschrift voor Sociologie, 12(3/4), pp. 563-584.
Delooz, P. & Kerkhofs, J. (1992). Ethiek. Op zoek naar een haalbaar evenwicht. In J. Kerkhofs, K. Dobbelaere, L. Voyé & B. Bawin-Legros (reds.), De versnelde ommekeer (pp. 221-272). Tielt: Lannoo.
Devroe, I. (2007). Gekleurd nieuws? De voorstelling van etnische minderheden in het nieuws in Vlaanderen. Gent: Universiteit Gent.
187
Diehl, C. (2001). Die Partizipationsmuster türkischer Migranten in Deutschland: Ergebnisse einer Gemeindestudie. Zeitschrift für Ausländerrecht und Ausländerpolitik, 21(1), pp. 29-35.
Duriez, B. (2003). Religiosity and conservatism revisited. Relating a new religiosity measure to the two main conservative political ideologies. Psychological Reports, 92, pp. 533-539.
Durkheim, E. (1893). De la division du travail social. Paris: Presses Universitaires de France.
Egharevba, S. (2006). African immigrants’ perception of police in Finland: Is it based on the discourse of race or culture? International Journal of the Sociology of Law, 34(1), pp. 42-63.
Eisel, S. & von Wilamowitz-Moellendorff, U. (2001). Türken in Deutschland – Einstellungen zu Staat und Gesellschaft. Arbeitspapier, 53/2001, Konrad-Adenauer-Stiftung.
Elchardus, M. & Smits, W. (2002). Anatomie en oorzaken van het wantrouwen. Brussel: VUBPress.
Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2008). De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-etnische stad. Assen: Van Gorcum.
Esser, H. (2004). Welche alternativen zur ‘Assimilation’ gibt es eigenlich? In K. Bade & M. Bommes (eds.), Migration – Integration – Bildung. Grundfragen und Problembereiche (pp. 41-60). Osnabrück: Institut für Migrationsforschung und Interkulturelle Studien.
Fadil, N. (2004). Het hoofddoekendebat: meer dan een debat over een stukje stof. Ethische Perspectieven, 14(4), pp. 373-386.
Felling, A. & Peeters, J. (1984). Conservatisme in Nederland nader bekeken. Mens en Maatschappij, 59(4), pp. 339-362.
Flap, H. (1999). Creation and Returns of Social Capital, a New Approach. La Revue Tocqueville, 20, pp. 5-26.
Forrest, R. & Kearns, A. (2001). Social Cohesion, Social Capital and the Neighbourhood. Urban Studies, 38 (12), pp. 2125-2143.
Geets, J., Pauwels, F., Wets, J. & Timmerman, C. (2006). Nieuwe migranten en de arbeidsmarkt. HIVA/OASeS: Leuven/Antwerpen.
Gijsberts, M. & Dagevos, J. (2005). Uit elkaars buurt. De invloed van etnische concentratie op integratie en beeldvorming. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Gijsberts, M. & Vervoort, M. (2007). Wederzijdse beeldvorming. In J. Dagevos & M. Gijsberts (reds.), Jaarrapport Integratie 2007 (pp. 282-308). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Gilliam, F. (1996). Exploring minority empowerment: symbolic politics, governing coalitions, and traces of political style in Los Angeles. American Journal of Political Science, 40, pp. 56-81.
Glazer, N. & Moynihan, D.P. (1963). Beyond the melting pot. Cambridge: MIT Press.
188
Gordon, M. (1964). Assimilation in American Life. The role of race, religion and national origins. New York: Oxford University Press.
Gowricharn, R. (2002). Het omstreden paradijs. Over multiculturaliteit en sociale cohesie. Utrecht: FORUM.
Green, M. and Brock, T. (2005). Organizational Membership versus Informal Interaction: contributions to skills and perceptions that build social capital. Political Psychology, 26(1), pp. 1-25.
Groves, R.M. & Couper M.P. (1998). Nonresponse in household interview surveys. New York: Wiley.
Halm, D. & Sauer, M. (2004). Freiwilliges engagement van Türkinnen und Türken in Deutschland. Zeitschrift für Ausländerpolitik und Ausländerrecht, 11-12, pp. 416-424.
Hamberger, J. & Hewstone, M. (1997). Inter-ethnic contact as a predictor of blatant and subtle prejudice: test of a model in four West-European Nations. British Journal of Social Psychology, 36(2), pp. 173-190.
Heelas, P. (1996). Introduction: Detraditionalization and its Rivals. In P. Heelas, S. Lash & P. Morris (reds.), Detraditionalization. Critical Reflections on Authority and Identity (pp. 1-20). Oxford: Blackwell Publishers Ltd.
Hertfordshire Constabulary (2000). Annual Report 1999-2000. Hertford: Hertfordshire Constabulary.
Huntington, S. (1996). The clash of civilizations and the remaking of world order. New York: Simon & Schuster.
Jacobs, D. & Swyngedouw, M. (2006). Het verenigingsleven van allochtonen van Marokkaanse en Turkse origine te Brussel. In B. Khader, M. Martiniello, A. Rea & C. Timmerman (reds.), Immigratie en integratie anders denken. Een Belgisch interuniversitair initiatief (pp. 131-152). Brussel: Bruylant.
Jacobs, D., Adam, I., Florence, E. & Van der Straeten, T. (2003). Het Belgisch wetenschappelijk onderzoek naar het onderzoeksdomein van de immigratie en integratie. Een algemeen overzicht (1989-2002). Onderzoeksnota ULG, ULB en KULeuven.
Jennisen R., Oosterwaal, A. & Blom M. (2007). Geregistreerde criminaliteit onder niet-westerse allochtonen en autochtonen. In J. Dagevos, & M. Gijsberts (reds.), Jaarrapport integratie 2007. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Jenson, J. (1998). Mapping social cohesion: The state of Canadian research. Canadian Policy Research Networks Study No. F-03. Ottawa: Canadian Policy Research Network.
Kelaher, M., Paul, S., Lambert, H., Ahmad, W., Paradies, Y. & Smith, G.D. (2008). Discrimination and health in an English study. Social Science & Medicine, 66, pp. 1627-1636.
Koryś, I. (2005). Dimensions of integration: migrant youth in Poland. CEFMR Working Paper 3/2005. Warsaw: Central European Forum for Migration Research.
189
Kullberg, J. & Ras, M. (2007). Wonen en woonomgeving. In R. Bijl, J. Boelhouwer & E. Pommer (reds.), De sociale staat van Nederland 2007 (pp. 245-273). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Lenard, P. T. (2008). Trust your compatriots, but count your change: the roles of trust, mistrust and distrust in democracy. Political Studies, 56, pp. 312-332.
Lesthaeghe, R. (2000). Transnational Islamic Communities in a Multilingual Secular Society. In R. Lesthaeghe (red.), Communities and Generations. Turkish and Moroccan populations in Belgium (pp. 1-58). Brussel: VUBPress.
Lesthaeghe, R. (red.) (2000). Communities and Generations. Turkish and Moroccon populations in Belgium. Brussel: VUBPress.
Lesthaeghe, R. (red.) (1997). Diversiteit in sociale verandering: Turkse en Marokkaanse vrouwen in België. Brussel: VUBPress.
Lipset, S.M. (1981). Political man, the social basis of politics. Baltimore: John Hopkins University.
Magee, W., Fong, E. & Wilkes, R. (2007). Neighbourhood Ethnic Concentration and Discrimination. Journal of Social Policy, 37(1), pp. 37-61.
Martens, E.P. (1999). Minderheden in beeld, SPVA 1998. Rotterdam: Instituut voor Sociologisch Economisch Onderzoek.
Martin, J. & Murray, A. (1983). Distributive injustice and unfair exchange. In D.M. Messick & K.S. Cook (eds.), Equity Theory: Psychological and Sociological Perspectives (pp. 169-206). New York: Praeger.
Medgyesi, M. (1997). Changes of attitude related to inequalities in earnings during the course of systematic change. Szociologiai-Szemle, 4, pp. 87-108.
Meersseman, E., Billiet, J., Depickere, A. & Swyngedouw, M. (1999). General Election Study (Flanders, Belgium). Codebook: Questions and Frequency Tables. Leuven: Interuniversitair Steunpunt Politieke-Opinieonderzoek K.U.Leuven.
Meuleman, B. & Billiet, J. (2003). De houding van Vlamingen tegenover ‘oude’ en ‘nieuwe’ migranten: diffuus of specifiek? In APS (red.), Vlaanderen gepeild! (pp. 137-175). Brussel: APS.
Meuleman, B. & Billiet, J. (2005). Etnocentrisme in Vlaanderen: opmars of afname? De evolutie van de perceptie van etnische dreiging tussen 1991 en 2004 en de relatie met institutioneel vertrouwen. In APS (red.), Vlaanderen gepeild! (pp. 37-60). Brussel: APS.
Michelson, M. R. (2001). Political trust among Chicago Latinos. Journal of urban affairs, 23(3-4), pp. 323-334.
Middendorp, C. (1979). Ontzuiling, politisering en restauratie. Progressiviteit en conservatisme in de jaren ’60 en ’70. Meppel/Amsterdam: Boom.
Mondak, J. and Mutz, D. (1997). What’s So Great About League Bowling? Paper presented at the annual meeting of the Midwest Political Science Association, April 1997, Chicago.
190
Moore, M. (1997). Legitimizing criminal justice policies and practices. FBI Law Enforcement Bulletin, October, pp. 14-21.
Nannestad, P. & Svendsen, G. T. (2006). Institutions, culture and trust. Paper presented at the Annual Meeting of the European Public Choice Society, April 20-23, 2006, Turku (Finland).
Neustadt, R. E. (1997). The politics of mistrust. In J. S. Ney, P. D. Zelikow & D. C. King (reds.), Why people don’t trust government (pp. 179-201). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.
Oakley, R. (2001). Building police-community partnerships: UK and European experience. Paper presented at the ‘Policing Partnerships in a Multicultural Australia: Achievements and Challenges’ conference, organised by the Australian Institute of Criminology, October 25-26, 2001, Brisbane.
Oakley, R. (2001). Police training and recruitment in multi-ethnic Britain. Paper presented at the ‘Policing Partnerships in a Multicultural Australia: Achievements and Challenges’ conference, organised by the Australian Institute of Criminology, October 25-26, 2001, Brisbane.
Odé, A. (2002). Ethnic-cultural and socio-economic integration in the Netherlands. A comparative study of Mediterranean and Carribean minority groups. Assen: Van Gorcum.
Olzak, S. (1992). The dynamics of ethnic competition and conflict. Stanford: Stanford University Press.
Orren, G. (1997). Fall from grace: the public’s loss of faith in government. In J. S. Ney, P. D. Zelikow & D. C. King (reds.), Why people don’t trust government (pp. 77-107). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.
Penninx, R. (2005). Integration of migrants: economic, social, cultural and political dimensions. In M. Macura, A. MacDonald & W. Haug, The new demographic regime: population challenges and policy responses (pp. 137-151). New York/ Genève: United Nations.
Perrin, N. (2007). Migrations internationales et populations issues de l’immigration en Belgique: un aperçu statistique. Louvain-la-Neuve : GéDAP-UCL.
Pettigrew, T. F. & Tropp, L. R. (2006). A meta-analytic test of intergroup contact theory. Journal of Personality and Social Psychology, 90(5), pp. 751-783.
Phalet, K. & Swyngedouw, M. (1999). Dubbel burgerschap: een generatievergelijkende studie bij Turken en Marokkanen in Brussel. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 149-180). Brussel: VUBPress.
Phalet, K. & Swyngedouw, M. (1999). Integratie ter discussie. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 19-40). Brussel: VUBPress.
Phalet, K. & ter Wal, J. (2004). Moslim in Nederland. Religieuze dimensies, ethische relaties en burgerschap: Turken en Marokkanen in Rotterdam. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
191
Phalet, K., van Lotringen, C. & Entzinger, H. (2000). Islam in de multiculturele samenleving. Opvattingen van jongeren in Rotterdam. Utrecht: Universiteit Utrecht/European Research Centre on Migration and Ethnic Relations.
Piguet, E. (2001). Approches méthodologiques de la discrimination sur le marché du travail. Discussion paper. Forum suisse pour l’étude des migrations, January 6, 2001, Genève.
Pinto, D. (1990). Interculturele communicatie. Antwerpen: Bohn Stafleu Van Loghum.
Portes, A. & Zhou, M. (1994). Should immigrants assimilate? Public Interest, 18, pp. 116-125.
Portes, A., Parker R. N. & Cobas, J. A. (1980). Assimilation or consciousness: perceptions of the U.S. society among recent Latin American immigrants to the United States. Social Forces, 59, pp. 201-224.
Prins, K. (1996). Van ‘gastarbeider’ tot ‘Nederlander’: Adaptatie van Turken en Marokkanen in Nederland. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen.
Putnam, R. (1993). Making democracy work. Civic traditions in modern Italy. Princeton: Princeton University Press.
Putnam, R. (2000). Bowling alone. New York: Simon & Schuster.
Reniers, G. (1999). On the history and selectivity of Turkish and Moroccan migration to Belgium. International Migration, 37, pp. 679-713.
Richards, A. & Waterbury, J. (1998). A political economy of the Middle East. Boulder: Westview Press.
Rokeach, M., Smith, P.W. en Evans R.I. (1960). Two kinds of prejudice or one? In M. Rokeach (red.), The open and closed mind. Investigations in the nature of belief and personality systems (pp. 132-168). New York: Basis Books.
Sanctorum, J. (red.) (2008). De islam in Europa: dialoog of clash? Van Halewyck: Leuven.
Sauer, M. (2007). Perspektiven des Zusammenlebens: Die Integration türkisch-stämmiger Migrantinnen und Migranten in Nordrhein-Westfalen. Essen : Stiftung Zentrum für Türkeistudien.
Schafer, J. A., Huebner, B. M. & Bynum, T. S. (2003). Citizen perceptions of police services: race, neighborhood context and community policing. Police Quarterly, 6(4), pp. 440-468.
Scheepers, P., Lammers, J. & Peters, J. (1994). Arbeiders: hun ideologische opvattingen en politieke voorkeur. In H. De Witte (red.), Op zoek naar de arbeidersklasse: een verkenning van de verschillen in opvattingen en leefstijl tussen arbeiders en bedienden in Vlaanderen, Nederland en Europa (pp. 139-161). Leuven: Acco.
Schmeets, H. (2005). De respons en non-respons van allochtone bevolkingsgroepen. In H. Schmeets & R. van de Bie, Enquêteonderzoek onder allochtonen. Problemen en oplossingen (pp. 71-80). Voorburg/Heerlen: Centraal Bureau voor de Statistiek.
192
Schulz, A. J., Gravlee, C.C., Williams, D.R., Israel, B.A., Mentz, G. & Rowe, Z. (2006). Discrimination, symptoms of depression, and self-rated health among African American Women in Detroit: Results from a Longitudinal Analysis. American Journal of Public Health, 96(7), pp. 1265-1270.
Sierens, S., Pinxten, H. & Verlot, M. (2001). Effecten van het sociaal-cultureel beleid voor allochtonen. Eindrapport. Gent: Universiteit Gent.
Sinardet, D., De Swert, K. & Dandoy, R. (2004). Franstalig, Vlaams, commercieel, openbaar: zoek de verschillen. Een longitudinale vergelijking van de thema’s in de Belgische televisiejournaals. Antwerpen: PSW-papers 2004/1.
Slootman, M. & Tillie, J. (2006). Processen van radicalisering. Waarom sommige Amsterdamse moslims radicaal worden. Amsterdam: Instituut voor Migratie- en Etnische Studies.
Stoop, I. A. L. (2005). The Hunt for the Last Respondent. Nonresponse in sample surveys. Den Haag: Social and Cultural Planning Office.
Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999). Sociaal-politieke oriëntaties van Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en cultureel conservatisme versus progressiviteit. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 75-108). Brussel: VUBPress.
Swyngedouw, M., Phalet, K. & Deschouwer, K. (reds.) (1999). Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen. Brussel: VUBPress.
Targosz, P. & Manço, A. (2000). Monographie sur l’intégration socioprofessionnelle des Marocains en Wallonie. Namur: FECRI.
Ter Wal, J. (2004). European day of media monitoring. Quantitative analysis of daily press and TV contents in the 15 EU Member States. Utrecht: European Research Centre on Migration and Ethnic Relations.
Thomas, W. (1928). The child in America. New York: Knopf.
Tribalat, M. (1995). Sociabilité. In M. Tribalat (red.), Enquête Mobilité Géographique et Insertion Sociale. Rapport Final (pp. 419-442). Paris: Institut National d’Etudes Démographiques.
Tropp, L. R. (2007). Perceived discrimination and interracial contact: predicting interracial closeness among Black and White Americans. Social Psychology Quarterly, 70(1), pp. 70-81.
Türsan, H. (2004). Democratisation in Turkey. The role of political parties. Brussels: Presses Interuniversitaires Européennes.
Ulbig, S. G. (2005). Political realities and political trust: descriptive representation in municipal government. Paper presented at the Annual Meeting of the Southwestern Political Science Association, March 24-26, 2005, New Orleans.
Van Aelst, P. (2004). De ‘eigen’ thema’s in de media als garantie voor electoraal succes? Een vergelijking tussen media en partijagenda in de Belgische verkiezingscampagne van 2003. Antwerpen: PSW-paper 2004/3.
193
Van Craen, M. & Ackaert, J. (2006). De Veiligheidsscan. Instrument voor een lokaal veiligheids- en leefbaarheidsbeleid. Antwerpen: Maklu.
Van Craen, M. & Ackaert, J. (2007). Bekend én onbemind: de integratieparadox? Diepenbeek: Universiteit Hasselt.
Van Craen, M. & Ackaert, J. (2008). Het vertrouwen van allochtonen en autochtonen in de politie: geen zwart-wit verhaal in Genk en Houthalen-Helchteren. Panopticon, 29(6), pp. 7-27.
Van Craen, M. (2000). De betekenis en de gevolgen van stemrecht voor vreemdelingen – casestudy: de Marokkaanse bevolking in Mechelen. Leuven: KULeuven.
Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele.
Van den Berg, H. & Evers, J. (2005). Discriminatie-ervaringen 2005. Een onderzoek naar ervaringen met discriminatie op grond van land van herkomst, geloof en (huids)kleur. In I. Boog, J. van Donselaar, D. Houtzager, P.R. Rodrigues & R. Schriemer (reds.), Monitor Rassendiscriminatie 2005 (pp. 15-48). Rotterdam: LBR.
Van den Eede, S., Wets, J., Levrau, F. & Timmerman, C. (2009). Integratie in een veranderende maatschappij. Exploratieve literatuurstudie over het concept integratie. Antwerpen: Steunpunt Gelijkekansenbeleid.
Van der Laan Bouma-Doff, W. (2004). Begrensd contact. De relatie tussen ruimtelijke segregatie van allochtonen en de mate van contact met autochtonen. Mens & Maatschappij (79)4, pp. 348-366.
Van der Loo, H. & van Reijen, W. (1997). Paradoxen van modernisering. Bussum: Coutinho.
Van Praag, C. (2003). Wederzijdse beeldvorming. In J. Dagevos, M. Gijsberts. & C. van Praag (reds.), Rapportage minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie (pp. 317-362). Den Haag: SCP.
Van San, M. & Leerkes, A. (2001). Criminaliteit en criminalisering. Allochtone jongeren in België. Amsterdam: Amsterdam University Press.
Vanbeselaere, N., Lagrou, L., Van de Sande, C., Snauwaert, B. & Soenens, B. (2003). Sociale identiteit en belang gehecht aan nationaliteit: een onderzoek bij Marokkaanse jongeren in België. In M.-C. Foblets & E. Cornelis (reds.), Migratie, zijn wij uw kinderen? Identiteitsbeleving bij allochtone jongeren (pp. 99-113). Leuven: Acco.
Vanderwaeren, E. (2005). Wat heet gelijkheid van vrouwen en mannen in islam? PSW-paper 2005/2. Antwerpen: Universiteit Antwerpen.
Vandezande, V., Fleischmann, F., Baysu, G., Swyngedouw, M. & Phalet, K. (2008). De Turkse en Marokkaanse tweede generatie op de arbeidsmarkt in Antwerpen en Brussel. Resultaten van het TIES-onderzoek. Leuven: Centrum voor Sociologisch Onderzoek.
194
Veenman, J. (1994). Participatie in perspectief. Ontwikkelingen in de sociaal-economische positie van zes allochtone groepen in Nederland. Houten/Zaventem, Lelystad: Bohn Stafleu Van Loghum.
Veenman, J. (2002). De toekomst in meervoud: perspectief op multicultureel Nederland. Assen: Van Gorcum.
Vercaigne, C., Mistiaen, P., Walgrave, L. & Kesteloot, C. (2000). Verstedelijking, sociale uitsluiting van jongeren en straatcriminaliteit. Brussel: Federale Diensten voor Wetenschappelijke, Technische en Culturele Aangelegenheden.
Verlet, D., Reynaert, H. & Devos, C. (2005). Burgers in Vlaamse grootsteden. Tevredenheid, vertrouwen, veiligheidsgevoel en participatie in Gent, Brugge en Antwerpen. Brugge: Vanden Broele.
Vermeulen, C. & Penninx M. (1994). Het democratisch ongeduld: de emancipatie en integratie van zes doelgroepen van het minderhedenbeleid. Amsterdam: Het Spinhuis.
Walgrave, L. (2006). Allochtone Marokkaanse jongeren en criminaliteit. In M.-C. Foblets, J. Vrielink & J. Billiet (reds.), Multiculturalisme ontleed. Een staalkaart van het onderzoek aan de K.U. Leuven (pp. 329-348). Leuven: Universitaire Pers.
Wenzel, J. P. (2006). Acculturation effects on trust in national and local government among Mexican Americans. Social Science Quarterly, 87(5), pp. 1073-1087.
Whitfield, J. (2004). Unhappy Dialogue: The Metropolitan Police and Black Londoners in Post-war Britain. Uffculme: Willan Publishing.
Willems, P. (2008). Migratiebewegingen in het Vlaamse Gewest in de periode 1997-2006. SVR - Rapport (2008/2). Studiedienst van de Vlaamse Regering: Brussel.
Woolley, F. (1998). Social cohesion and voluntary activity: making connections. Paper presented at CSLS conference on ‘The state of living standards and the quality of life in Canada’: perspectives and prospective, Ottawa, October 30 and 31, 1998.
Wouters, M. (2006). De westerse invloed op de mensenrechtensituatie in Marokko, 1990-2006. Utrecht: Universiteit Utrecht.
