DE VIER KASTELEN VAN IJSSELMONDE

d o o r H. L. BAARS

HET oude dorp IJsselmonde, thans een deel van Groot-Rotterdam, kan bogen op een historie, waarvan de oor-sprong zich verliest in de nevel der na-Karolingische

tijden. Het is niet de bedoeling van dit artikel deze historie tebeschrijven. Het wil niet méér doen dan een indruk geven vaneen onderdeel dezer historie, van de kastelen namelijk, waar deambachtsheren hun macht uitoefenden, en waarvan het laatstein 1900 onder slopershanden viel.

We moeten dan teruggrijpen in de geschiedenis naar het jaar985. In dat jaar krijgt Bisschop Ansfried van Utrecht van keizerOtto III Zuid-Neder-Maasland, waartoe ook IJsselmonde be-hoort.

Wat voor waarde had deze schenking? Niet veel, voor zoverhet althans IJsselmonde betreft. Tijdelijk gewin was hier niet tebehalen. De streek bestond uit schorren en slikken, moerassen enplassen.

Om geestelijke voordelen kon het nog minder te doen zijn,want zeer waarschijnlijk woonde hier toen nog geen sterveling.Het is dan ook niet te verwonderen, dat Utrecht zich van dezestreken aanvankelijk weinig aantrok, totdat een concurrerendecollega bedenkelijk dicht in de buurt kwam van dit gebied. Dieconcurrent was de Hollandse graaf. Dirk III, die reeds meermalenin conflict was geweest met zijn leenheer, de Duitse keizer, wasgestorven, evenals zijn zoon Dirk IV. En deze laatste had geenkinderen. Erfrecht voor broers bestond niet, maar toch volgdeFloris I hem rustig op, een symptoom dus van de steeds sterkerwordende zucht der leenmannen om zich vrij te maken. DeDuitse keizer erkende de opvolging niet en volgens de leenwettenwas het Hollandse leen dus vrij.

Daarvan maakt de toenmalige bisschop van Utrecht, Willem,gebruik. Hij vraagt de Duitse keizer hem met Holland te belenen.Veel land was daarbij door Dirk III reeds in 1018 aan de Utrechtsekerk ontnomen. Die Duitse keizer was Hendrik IV en hij was netdertien jaar oud. Het valt licht te begrijpen, dat de regerings-zaken door anderen werden behartigd, en de voornaamste van

96

1s?1

IS

S1

2/.22. De/a/7

, Z560. E / ^ « ^ Ö / / 7 VÖ/Ï

. It^JbifiHsriiift,

die anderen was een boezemvriend van de Utrechtse bisschop,namelijk Anno, Aartsbisschop van Keulen.

Deze zorgt ervoor, dat Willem bij giftbrieven van 30 Aprilen 2 Mei 1064 wordt beleend met het graafschap Holland. Hetjonge keizertje tekende wel gewillig alles wat hem werd voor-gelegd.

Waarom was Willem plotseling zo begerig naar dat onherberg-zame gebied, dat IJsselmonde toen ongetwijfeld nog was? Hetantwoord ligt tamelijk voor de hand. Holland naderde bedenkelijkdicht de toegangspoorten van het Utrechtse handelsgebied. Hadniet reeds Dirk III een tol gelegd in de tot dan toe vrije wateren,en zo een belemmering opgeworpen voor de Tielse handel?Wederom dreigt een nieuwe versperring, want de inmiddels op-gevolgde Dirk V nam dit eenvoudig weggeven van wat hij alszijn landen beschouwde, natuurlijk niet. Het onherbergzame ge-bied langs de Merwe moest wel het strijdtoneel worden, wantde giftbrieven van 1064 hadden geen juiste begrenzingen gegeven,en hier botsten dan ook de legers der strijdende partijen.

Willem van Utrecht had dit aan zien komen. Hij liet een sterktebouwen bij de IJssel, om zijn toegangswegen te beschermen, enziedaar het eerste slot van IJsselmonde.

Een sterke burcht moet het geweest zijn, bijna geheel doorwater omringd, en ook van de landzijde af uiterst moeilijk tebereiken. Om die burcht nu heeft zich een felle strijd afgespeeld.

Willem zocht en vond steun bij de Hertog van Lotharingen,Godfried met de Bult. Deze verleende des te grager zijn hulp,omdat Willem hem Holland in achterleen beloofde, zo hij in deverovering mocht slagen. En inderdaad, Godfried slaagde er in,bijna geheel Holland in zijn macht te krijgen.

Helaas... sic transit gloria mundi... op het toppunt gekomenvan zijn macht, werd de ongelukkige Godfried te Delft, en vol-gens sommige schrijvers te Antwerpen, verraderlijk vermoord.

„Daer hi ghinc ten heymelicheden..." zo vertellen ons de oudereschrijvers. Hetgeen in goed Hollands zeggen wil: Toen hij ophet toilet zat. In alle gevallen een uitgezochte plaats om iemandop te zoeken, die je beslist alléén moet hebben...

Willem, de bisschop van Utrecht, zal wel niet direct van ver-driet over het verlies van zijn vriend gestorven zijn, maar zeker is,

97

dat hij twee maanden na Godfried overleed. Zijn opvolger inUtrecht was Koenraad. Deze versterkte het kasteel te IJsselmondein niet geringe mate. Hij liet er voorraden levensmiddelen opslaanen legde er een sterke bezetting in. Dat was hard nodig. WantDirk V had na Godfrieds overlijden ook niet stil gezeten. Hij hadnl. hulp gekregen van Robert van Vlaanderen, die intussen metDirks moeder, Geertrui van Saksen, was getrouwd. En daar bleefhet niet bij. De zus van Robert was getrouwd met niemand minderdan Willem de Veroveraar, die in 1066 na de slag bij Hastings,Engeland had veroverd. De nieuwe Engelse koning liet zijn neefniet in de steek en zond een aantal schepen naar Holland.

En zo, uitgerust met een leger van Robert van Vlaanderenen een kleine vloot van de Engelse koning, trekt Dirk V de Merweop om allereerst het sterke slot van IJsselmonde te gaan ver-overen. Bisschop Koenraad trekt hem tegemoet, voert zelf zijnleger aan. Vergeten we hierbij niet, dat de bisschoppen in diedagen veel meer wereldlijke dan geestelijke vorsten waren, eentoestand, die pas na het Concordaat van Worms (1122) lang-zaam begon te veranderen.

De beide rivalen ontmoeten elkaar bij Vlaardingen. Daarwordt Koenraad zo toegetakeld, dat hij niet beter weet te doen,dan hals over kop naar IJsselmonde te vluchten en zich daar teverschansen in het sterke slot. Dirk V laat hem geen tijd op ademte komen. Hij belegert het slot, schiet een regen van pijlen af,zware stenen uit de blijden beuken de muren en tenslotte, nazestien dagen zware strijd, slaagt hij erin het slot in brand teschieten. Koenraad moét de zaak nu opgeven. Hij vraagt en krijgtook vrije aftocht, maar. . . op belofte, zich met Holland nietmeer in te laten. Gerard van Spaen heeft over deze episode eensappig verhaal geschreven. Het tovert U, met een flink percentagefantasie weliswaar, het toneel van de strijd voor ogen, alsof Uer bij was. Het bestek van dit artikel laat niet toe, dit smakelijkeMiddelnederlandse verhaal op te nemen. Liefhebbers kunnen hetgaan lezen in het Gemeente-archief.

Na Koenraads vertrek verwoest Dirk het slot zo grondig, datniemand de plek meer weet, waar het gestaan heeft. Allerlei ver-halen doen in de volksmond de ronde. Zo zou men een vijftigtaljaren geleden, bij baggerwerken in het Zuiddiep, achter de wasse-

98

rij De Maas te IJsselmonde, op grondslagen zijn gestuit, en erzou zelfs een gouden munt te voorschijn zijn gebracht. Enigbewijs hiervan heb ik niet kunnen ontdekken. Ook het verhaal,dat het kasteel in de Stormpolder zou hebben gestaan en datdeze polder zelfs zijn naam aan deze „bestorming" ontleent,is geheel en al onbewezen.

Zo eindigt dan, in het jaar 1076, op trieste wijze de historievan ons eerste slot.

Voortaan zijn de graven van Holland de heersers in deze stre-ken, al moesten ze die macht ook delen met andere machtigeedelen, zoals die van Putten en Egmond. Vooral Egmond islang de leenheer van de landen van IJsselmonde geweest, totdatin de Bourgondische tijd, het Egmondse eigendom aan de grafe-lijkheid verviel.

De graven nu gaven aan hun vrienden en helpers in oorlogstijdstukken land in leen, meestal met de bedoeling, die stukken tebedijken en ze zo tot bruikbaar land te maken. De bedijker kreegdan de landheerlijke rechten over het ingedijkte land, als tiend-recht, visrecht, jachtrecht, de zwaandrift, de lagere rechtspraakenz. Natuurlijk kostte dat bedijken veel geld en inspanning.

De ingelanden van zo'n polder kregen nu als het ware van debedijker op hun beurt weer stukken land in leen, waarvoor ze danverplicht waren gezamenlijk de dijk te onderhouden, en tevensaan hun landheer of ambachtsheer tienden te betalen.

Zo kende men de korentienden, de smaltienden, die van anderegewassen werden geheven, de vlastien den, de krijtende tienden vanlevende have, enz.

Later zijn deze tienden vervangen door een bepaalde waardein geld. Niet altijd woonde de ambachtsheer in zijn gebied. Hijstelde dan in zijn ambacht een schout aan, die in zijn naam zijnrechten uitoefende.

IJsselmonde nu behoorde in de jaren na 1100 aan twee heren:Oost-IJsselmonde aan de heren van Cralingen, die op het slotHoningen hun woonplaats hadden en West-IJsselmonde aan deHeren van Bokel of Beukei, die op het slot Weena resideerden.

Veerverbindingen kwamen tot stand. Zo b.v. het veer opCralingen in het jaar 1323. Nog steeds bestaat deze oude veer-dienst, al is het dan met heel wat moderner materiaal...

99

Door aankoop, huwelijk en erfrecht kwam de heerlijkheid laterin andere handen. Dan is er ook iets veranderd hier in IJssel-monde. In 1435 geeft Philips van Bourgondië het recht uit om ditland te bedijken. Dat gebeurt dan ook en IJsselmonde is van ditogenblik af bezig een vruchtbaar land te worden. De bedijkerskomen er wonen op de hogere gedeelten, later ontstaan hoeven,er komt landbouw, visserij, en tenslotte komt er de heer wonen,en sticht er zich een woning. Die heer is Floris Oem van Wijn-gaerden en hij sticht in 1483 het tweede slot van IJsselmonde.

Als U de jaartallen nog onthouden hebt, die uw volijverigeleraar u in uw schooltijd heeft trachten in te pompen, zult u zichook de tijd van de Hoekse- en Kabeljauwse twisten nog herinne-ren, een strijd, die niet Holland alleen betrof, maar een groot ge-deelte van West-Europa als een soort besmettelijke ziekte over-woekerde. Ze duurden in Holland van ± 1350-1492. U kunt zebeschouwen als de geboorteweeën van een nieuwe tijd, of als destervenskrampen van een ten dode opgeschreven tijdvak.

In Floris van Wijngaerdens tijd waren deze twisten in hunlaatste, hevige eindperiode. De jonge, maar zeer bekwame enuiterst dappere aanvoerder der Hoeksen, Jonker Frans vanBrederode had ten Noorden van de Maas groot succes gehad.Thans richtte hij zijn activiteit naar het Zuiden. Vele dorpen omons heen moesten hun tol betalen.

Onze Floris had het ongeluk te zitten in de hoek, waar deklappen vielen en bovendien was hij een vurig Kabeljauw. JonkerFrans trok erop af, en Floris kon nog juist bijtijds naar Dordtvluchten, toen zijn pas gebouwde slot in 1489 in een puinhoopveranderde.

Ook over de plaats van dit slot doen allerlei verhalen de ronde.Het zou gelegen hebben even voorbij de tegenwoordige begraaf-plaats. Als bewijs wordt aangehaald, dat er nu nog een zeer oudeoprit in de dijk bestaat, die recht voerde naar het kasteel en menheeft inderdaad bij het ploegen op het land, behorende bij pandnr 501 aan de Beneden Rijweg, resten van muren aangetroffen.De stenen kamer, zoals die voorkomt op de oude perkamentenkaart uit het bezit van de heer Bichon van IJsselmonde (thansin het Gemeente-archief), zou een deel van dit kasteel geweest zijn.Het geheel is niet ongeloofwaardig, maar bewijzen ontbreken nog.

100

De puinen van het kasteel zijn door de troepen van JonkerFrans nog een tijdlang bewoond gebleven en er zijn nog mensenin IJsselmonde, die muurvast geloven aan het bestaan van eenschat, die door Floris voor de ramp verborgen zou zijn. Wieweet, of opgravingen op deze plek ons geen nadere gegevens overdit tweede kasteel zouden kunnen brengen.

Niet heel lang bleef IJsselmonde ditmaal zonder kasteel.Op 23 Dec. 1540 wordt Hendrik van Merode met de heerlijk-

heid Oost-IJsselmonde beleend, nadat hij deze van een kleinzoonvan Floris Oem had gekocht. De Merodes waren Belgischeedelen, die ook in België grote goederen bezaten. Tien jaar later,in 1550 dus, liet deze Hendrik van Merode het derde kasteelbouwen, dat meer dan 100 jaar door de familie De Merodebewoond is geweest.

In het Rijksmuseum te Amsterdam bevindt zich een schilderijvan Aert van Antum, voorstellende een gezicht vanuit de Maasop IJsselmonde. Op deze schilderij komen kerk en kasteel beidevoor.

In 1664 zijn de Merodes verdwenen. Ze zijn teruggegaan naarBelgië en verkochten hun Nederlands bezit. De redenen van ditvertrek kunnen in dit korte bestek niet worden behandeld, maarze hingen samen met de in velerlei opzicht woelige tijdsomstan-digheden.

In het archief van de heer Bichon van IJsselmonde bevindt zichde acte van verkoop van de heerlijkheid van Oost-IJsselmonde,gepasseerd voor notaris Pieter Van den Dunghen te Brussel,door de curator van Isabella Franchoise de Merode en ten be-hoeve van heer Adriaen Lampsins, ridder, voor f 108.000.— metinbegrip van kasteel, meubilaire goederen, enz. De acte is geda-teerd 5 Juli 1664.

De nieuwe eigenaar, de Zeeuw Adriaen Lampsins, helpt hetderde kasteel van IJsselmonde aan een roemloos einde. Geenglorievol einde na felle en verbeten strijd, geen eervol sneuvelendoor de wrekende hand van een sterkere tegenstander, neen, hetslot werd eenvoudig afgebroken, omdat het de heer Lampsinsblijkbaar niet beviel. Nuchterder kan het al niet. Op dezelfdeplek liet hij een ander kasteel bouwen naar zijn eigen smaak,enziedaar het vierde kasteel, waarop IJsselmonde kan bogen.

101

Het nieuwe slot had een vierkant tot grondslag. In het middenstond een vierkante toren en aan de hoeken waren achtkantigetorens aangebracht. Men kan deze grondslagen nog zien, alsmen op het vierkante grasveld staat aan de Benedenstraat, bijde afrit, achter het totaal vervallen ijzeren inrijhek.

Lang heeft ridder Lampsins het niet in zijn bezit gehad. In1685 wordt Jean de Mey, bij arrest van het Hof van Holland,als koper van de heerlijkheid IJsselmonde bevestigd, al schijntdat niet zo vlot te zijn verlopen, te oordelen naar de verschillendeprocessen, die over deze kwestie zijn gevoerd.

Jean de Mey, een zeer geacht Rotterdams burger, stierf in1721 op 88-jarige leeftijd en werd in de IJsselmondse kerk be-graven. Bij testament had hij de heerlijkheid en het kasteel vanIJsselmonde nagelaten aan de twee kleindochters van zijn zus.Een van deze kleindochters was Cornelia Hegtermans, de vrouwvan Claes Bichon. Op 7 April 1724 werd de overdracht door deStaten van Holland goedgekeurd. Cornelia nam het aandeel inde erfenis van de overige familieleden over voor de som vanf 25.000.—.

Wie was deze familie Bichon, waarmee IJsselmonde bijna 200jaar verbonden is geweest, en eigenlijk nog door allerlei bandenverbonden is?

In 1647 trouwde de zoon van een zekere René Bichon uit Frank-rijk, een 27-jarige jongeman, met Hester Aelberts uit Rotterdam.Het zou ons te ver voeren naar de redenen te gaan gissen, die dezejongeman naar Holland hadden gevoerd. Rijk was hij allerminst.Hij nam dienst bij de Oostindische Compagnie en bracht 't doortaaie volharding tot opperstuurman en eindelijk zelfs tot schip-per. Op een van zijn reizen stierf hij in Bengalen in 1677.

Zijn zoon Claes Bichon volgde de voetsporen van zijn vader.Ook hij werd schipper bij de O.I.C. Hij klom echter nog eentrapje hoger en werd equipagemeester in dienst van de O.I.C.te Batavia. Claes keerde als vrij welgesteld man naar Rotterdamterug. Ook hier kreeg hij gelijk in Batavia een soort bestuurs-ambt. Hij werd nl. schepen van de stedelijke rechtbank. Hiertrouwde hij met Cornelia Hegtermans, die veel familie had inregentenkringen. Ook vader Hegtermans was bestuursambtenaargeweest, nl. secretaris van Rotterdam.

102

Cornelia's grootmoeder nu was de zus van Jean de Mey, heervan IJsselmonde. Zo werden de Bichons onze ambachtsheren.

Claes stierf in 1734. Vier jaar later doet mevr. Bichon-Hegter-mans afstand ten behoeve van haar 22-jarige zoon, mr JeanBichon. Jean was geboren in het deftige koopmanshuis aan hetHaringvliet. Hij bezocht het gymnasium en studeerde aan deLeidse Hogeschool. En ook hij bracht het weer een eindje verderdan zijn voorvaderen, want hij werd bewindhebber van de O.I.C.,een van de „Heren Zeventien".

Op 37-jarige leeftijd, in 1753, werd hij burgemeester vanRotterdam.

Dan nadert de Franse Tijd, de tijd van Vrijheid, Gelijkheid enBroederschap... in naam althans. Overeenkomstig deze leuzenwerd afgerekend met alle oude regentenfamilies. Ook Jean Bichonmaakte dit mee. Hij werd van zijn bestuursfuncties ontheven.Het merendeel van de oude Ambachtsheerlijke rechten kwam tevervallen.

Jean overleed in 1801, in de ouderdom van 85 jaar.Zijn zoon, Joh. A. Bichon volgde hem als ambachtsheer van

IJsselmonde op. Maar deze was toen al 62 jaar en stierf reeds in1807.

De zoon van Johan, mr Marinus Bichon, maakte de periodevan het herstel mee, al betekende dit geen terugkeer tot de oudetoestanden. Hij werd in 1824 burgemeester van Rotterdam, enbleef dit tot 1845. Dat mr Bichon zijn rechten maar niet voet-stoots prijsgaf, blijkt uit het Koninklijk Besluit van 19 Juli 1820,waarbij de kerkelijke administratie van de Hervormde gemeentevan IJsselmonde, in afwijking van een vroeger Koninklijk Besluitvan 12 Nov. 1819, geheel bleef gehandhaafd op de oude voet,onder superintendentie van de Ambachtsheer. Mr Marinus hadook zitting in de Provinciale Staten.

Ook zijn zoon en kleinzoon hadden aandeel in het bestuurvan het land.

Toen kwam het fatale jaar 1899. Tussen de heer C. J. A.Bichon en de gemeente IJsselmonde rees een twist vraag over derechten op de Veerdam, waar thans het Postkantoor staat. De

103

gemeente betwistte aan mr Bichon diens rechten. Om zijn eisenkracht bij te zetten sloot mr Bichon de Veerdam af met palen,waardoor vooral de veehandel veel hinder ondervond. Maar nukwam mr Bichon in conflict met het polderbestuur. Er warenpalen in de bandijk geslagen en dat mocht niet.

Mr Bichon erkende de rechten van het polderbestuur. Hij lietde palen verwijderen en zette er grote tonnen voor in de plaats,tonnen van 1,25 doorsnee en anderhalve meter hoog. Hij liet zevullen met aarde en zoden uit de griendlanden. Dit alles duurdevan 1 April tot 20 Mei 1899. Nadien heeft de rechtbank beslist,dat het gelijk aan de zijde van de heer Bichon was. En toen. . .gaf de heer Bichon het Veerhoofd ten geschenke aan de gemeenteIJsselmonde.

Het was dus wel duidelijk, dat het niet om de knikkers ging,maar om het spel.

Op 31 Mei 1900 zit de heer Bichon voor de laatste maal de ver-gadering voor van Kerkvoogden en notabelen te IJsselmonde.

In deze vergadering doet hij afstand voor hem en zijn recht-verkrijgenden van alle nog overgebleven rechten, als het Opper-kerkmeesterschap, het Jus Patronatus en het Collatierecht tenbehoeve van de Hervormde kerk te IJsselmonde. Hij schenktaan de kerk f 1.000.— en laat ze aldus zonder schuld achter.

In September van dat jaar werd een aanvang gemaakt met deafbraak van het fraaie kasteel. Ook het prachtige bos, dat door-liep tot bijna aan de (in 1949 afgebroken) molen werd geheelgerooid. De oude slotgracht, een koetshuis en wat stukken muurherinneren aan de vroegere glorie van IJsselmonde. Het na-geslacht kan niet anders dan dit betreuren.

De familie Bichon heeft veel voor IJsselmonde betekend. Nogsteeds is de heer Bichon een der grote landeigenaars van IJssel-monde en lid van het polderbestuur. De oudere IJsselmonde-naren herinneren zich met weemoed de tijd, dat de schoolkinderenop een bepaalde dag in het jaar in het bos mochten spelen engetracteerd werden door de freules van het kasteel.

Een verdwenen brokje romantiek, helaas...

104

25.

25. 77/tWwe Fm/ipow deZ)aro/z vort //ee/Y/f /e '5P. F. Je /a Cro/x, 7755

f76#4-775#,). SWH/JÉV// üi va/z /4. C.