HET BEZOEK VAN NAPOLEON AAN ROTTERDAMDOOR FRANSE OGEN GEZIEN

DOOR MR. W. F. LICHTENAUER *)

TOEN ik in 1963 mijn 'Bezoek van Napoleon aan Rotter-dam, 25-27 October 1811', het licht deed zien maakte ikop blz. 18 gewag van het feit, dat de Franse prefect van

het Departement Bouches-de-la-Meuse, Goswinus Josephus Au-gustinus Baron De Stassart, alvorens zijn ambt te komen uitoefe-nen op 20 december 1810 was gehuwd. Over zijn echtgenote schreefik: 'Van haar bemerkt men niet veel. Zij treedt even uit de duister-nis van het verleden naar voren als leidster van een aantal rijkedames, die schenkingen doen voor liefdadige doeleinden. Tegenhet einde van de Franse heerschappij zal zij een vaandel voor deHollandse gardes d'honneur borduren'.

Dat was inderdaad niet veel. Doch sedertdien heeft de onvol-prezen adjunct-conservator van het Rijksarchief te Namen, me-vrouw C. Douxchamps-Lefèvre, die reeds eerder een groot deelvan het Fonds De Stassart-De Maillen in haar archief en boven-dien de bij de Koninklijke Academie te Brussel gedeponeerdepapieren van Baron De Stassart *) had geordend, deze nuttigewerkzaamheid voortgezet door zich ook te ontfermen over de par-ticuliere correspondentie van het echtpaar, welke zich in het Na-mense archief bevindt. De daartoe vereiste toestemming van GraafD. d'Aspremont Lijnden gaf mij toegang tot die stukken.

Uit deze vergeelde papieren, voor een belangrijk gedeelte be-staande uit briefwisseling tussen Madame la Baronne en haarmoeder, treedt de vrouw van de prefect uit het schemerduisternaar voren in het volle licht. Thans wil ik daarvan slechts gebruikmaken om haar kijk op 's Keizers bezoek aan het Departementvan haar man, en in het bijzonder aan Rotterdam, mede te delenter aanvulling van mijn voormeld daaraan gewijd boekje.

Een oriënterend woord vooraf om ook mijn lezers met de evenschone en elegante als sympathieke briefschrijfster )̂ bekend temaken. De grootste verrassing is dan wel haar persoonlijke bandmet Nederland.

Omstreeks 1600 vestigde zich in ons land de uit Keulen her-

*) Voordracht op 8 mei 1965 voor het Hist. Genootschap 'De Maze'.

177

komstige predikant Peter Burman *), die de voorvader zou wordenvan een wijd beroemd geslacht Nederlandse theologen, filologen,classici en andere geleerden. Een kleinzoon van één zijner achter-kleinzonen was de Haagse regent Jacob Fabricius Burman (1718-1766), in 1740 gehuwd met Johanna van der Streng *). Hun beidezonen Caspar en Pieter Leopold waren gegoed in Zwitserland.De laatste, in jongere papieren als Baron aangeduid, verbleef ookin Picardië, waar hij huwde met Jeanne Cécile Vallegeas, weduwevan Francois Antoine Ie Cocq *). Hij gold althans in de ogen vanzijn later door de revolutie berooide nabestaanden als zeer rijkaan goederen in Zwitserland en Demerary en zou een rekeningbij de Wisselbank te Amsterdam hebben gehad. Helaas echterwas blijkbaar ook het passief groot, want zelfs het weduwgeld(douaire) van zijn vrouw werd nooit betaald ®).

Wat wel achterbleef was hun dochter Jeanne Petronille de (sic)Burman, die bepaald niet te laat, namelijk op 23 november 1784,huwde met de op 28 april 1749 geboren Charles-Antoine-ArmandOdet, comte du Mas de Peysac, vidame *) héréditaire de Limoges,chevalier de l'ordre Royal et militaire de Saint-Louis, capitaine-commandant (later colonel) au Regiment de Conti, neef van deMaarschalk de Biron *). Te Parijs, waar het echtpaar woonde,werd op 4 november 1789 onze heldin, hun tweede dochter, Caro-line du Mas de Peysac, geboren.

Een paar jaar later reeds blies de stormwind der revolutie hetjonge gezin uit Frankrijk. Na de mislukte vlucht van LodewijkXVI eiste de volksvertegenwoordiging van de actieve officiereneen eed, waarin geen melding werd gemaakt van de Koning. Diesnam de graaf De Peysac, die een heethoofd was •), zijn ontslag,hetgeen hem financieel zeer schaadde *°). Daarna emigreerde defamilie. Blijkbaar is zij door de Maasvallei getrokken, want teNamen ontmoette de toen twaalfjarige, immers op 2 september1780 geboren, Goswinus Josephus Augustinus de Stassart **) dekleine Caroline voor het eerst op deze gedwongen reis. Zij heeftdat zelf zo charmant aan de Keizer verteld, dat ik mij niet kanweerhouden dat gesprek hier in te vlechten. Het vond plaats, toenNapoleon op 26 januari 1811 het jong getrouwde vrouwtje audiën-tie verleende, vóórdat zij haar man naar zijn departement in hetmet het Keizerrijk verenigde Holland volgde.

Mevrouw De Colbert stelt haar voor. De Keizer classeert haar:

178

Ja, een Gascoonse.Zo ongeveer »), Sire, mijn familie is uit Périgord " ) .U bent in Parijs opgevoed?Sire, ik heb er vier jaar doorgebracht.Waar hebt u de heer De Stassart leren kennen? *>)In Namen, Sire, of liever, hij was het, die kennis met mij maak-

te <0, want ik was maar drie jaar.Goed zo (glimlachend). U gaat nu naar Holland?Ja, Sire, naar Den Haag.U gaat naar een klimaat, waar u het wel koud zult hebben.Ik zal mij altijd overal goed bevinden waar de dienst van Uwe

Majesteit mijn man heen zal roepen **).Maar deze glorierijke audiëntie, welke de Keizer beëindigde met

een diepere en hoofsere buiging dan ooit iemand in het uitgaandeleven voor haar had gemaakt, terwijl zij erin slaagde zich met be-wonderende reverences terug te trekken zonder last met haar japonen zonder te struikelen <*), dit hoogtepunt in haar wisselvalligeleven, was nog meer dan achttien jaar verwijderd, toen de beidekinderen elkaar voor het eerst te Namen zagen onder het woedenvan de grote revolutie. Eerst werd het toekomstige echtpaar uitelkaar gedreven door het oprukken van het Franse revolutionaireleger in de Oostenrijkse Nederlanden. Na Fleurus week de familieDe Stassart uit naar Düsseldorf en vervolgens naar Iserlohn **).Na de storm keerden zij terug in het vaderland. De jonge Goswinstudeerde humaniora in Namen en rechten in Parijs. In 1804 werdhij auditeur bij de Raad van State, daarna bestuurder in verschil-lende provincies van de achtereenvolgens door Napoleon over-wonnen heersers in Wenen en Berlijn. Daarna werd hij sous-préfet in Orange en vervolgens prefect van het department Vau-cluse " ) .

Intussen waren de Peysacs verder noordwaarts gevlucht, naarhet land van oorsprong van de vader van mevrouw de gravin. Zijkwamen terecht bij een familie Burman in Amsterdam, die daarblijkbaar tot de welvarende klasse behoorde *•).

Uiteraard waren de zwerftochten hiermede niet geëindigd. Alsde revolutionaire legers ook naar de Republiek der VereenigdeNederlanden komen vlucht het gezin verder, naar Engeland. Zo-als De Stassart zich in de emigratie in het Duits bekwaamde, zodeed de jonge Caroline dat in haar ballingschap in het Engels.

179

De door Bonaparte herstelde rust veroorloofde hun terugkomstin Frankrijk, waar zij het niet breed hebben en nog eindeloosmoeten procederen ook over de resten van hun bezit.

Intussen is de te Namen aangeknoopte vriendschapsband metde familie De Stassart niet verbroken. Madame De Peysac, dieeen groot correspondente was, bleef ook met Goswinus de Stassartin verbinding, toen deze Napoleon volgde op zijn zegetochten doorMidden-Europa. Van beide zijden kwam men ook wel in Parijs.Hoe dan ook, taai werd vastgehouden aan deze draad, welke dein zorgen rondtobbende aristocraten bond aan de jonge Belg, diezich duidelijk verheugde in de gunst van invloedrijke kringen omde Keizer en zelfs ook diens allerhoogste welwillende belangstel-ling trok **).

In maart 1810 is de zaak voor elkander: de twintigjarige Caro-line (al vijfjaar ouder dan haar moeder bij dier huwelijk!) stemtschriftelijk in met een huwelijk, gelijk de verheugde ouders aanDe Stassart schrijven. In augustus tekent hij het huwelijkscontract,op 2 september doet hij zijn intrede te Marmagne bij Bourges,waar de Peysacs wonen. Eerst gaat hij dan weder terug naar zijnprefectuur, verliefd genoeg om onderweg The Vicar of Wakefieldte lezen, die zijn anglofiele verloofde hem had gegeven, al vondhij het boek maar langdradig en gemaakt opgewekt. Op 20 decem-ber 1810 wordt het huwelijk gesloten **).

Hierboven is reeds vermeld, dat de Keizer de jonge echtgenotewelwillend heeft ontvangen. Ook daarna zal hij zich nog in gun-stige zin uitlaten. Wanneer de graaf De Peysac met een deputatieuit de Cher op audiëntie komt heet het: 'Uw dochter heeft deprefect te 's-Gravenhage gehuwd. Hij is een goede onderdaan enik ben tevreden over hem' **).

Praatjes vullen geen gaatjes. Beide families zijn weinig of nietbemiddeld en de ijver voor 's Keizers zaak ter gelegenheid van develdtochten tussen 1805 en 1807 heeft de baron wel een goedereputatie verschaft, maar hem ook geld gekost: zijn verblijf inDuitsland is ruïneus voor hem geweest *°).

In Den Haag is het van hetzelfde laken een pak: mevrouw achtHolland het duurste land ter wereld en de baron past weer bij uitzijn magere fortuin ^i). Voorts stort hij zich met zijn gewone on-stuimige werkdrift op zijn taak: dag en nacht verdrinkt hij in depaperassen, hij reist en trekt door het departement, hij is onver-

180

poosd cultureel werkzaam, hij vecht met al zijn geestdrift voor'Napoléon Ie Grand et Ie bien-aimé' tegen de ongunst der econo-mische verhoudingen, de tegenzin tegen de conscriptie en de daar-uit voortvloeiende passieve tegenwerking van de bevolking. Degezondheid van het jonge paar lijdt onder deze zorgen in hetvreemde land: de Bataafse moerassen, waar men zelfs des zomersde haard moet aansteken. Het is waarlijk geen goud dat op deprefectuur aan de Voorhout blinkt 22).

Dan komt in het najaar voor De Stassart de grote kans om ein-delijk ook eens zijn deel te krijgen van de regen van gunst engoed, welke de Keizer meer gestaag dan passend uitgedeeld opzijn trouwe dienaren doet neerdalen. De Keizer en de Keizerinzullen de Hollandse departementen bezoeken. De prefect sneltnaar de grens van zijn departement om de souvereinen te begroe-ten. Op weg naar Gorcum valt zijn rijtuig van de dijk. In eenbrief aan zijn vrouw kleineert hij deze pech als 'une chute bienconditionnée' ^ ) , maar hij zal van de gevolgen nog lang last on-dervinden 24). Gelukkig kan hij voorlopig in het kleine Gorcumvan de schrik bekomen: hij moet er tien dagen op de onbereken-bare heerser wachten. Dit reisje kost hem veel geld en mevrouwmoet dat weer uitzuinigen. Gelukkig draagt de gedane moeitevrucht. Als de arme maire van Gorcum de Keizer niet behoorlijkvermag te beantwoorden op diens vraag, of de stad iets te verlan-gen heeft, dan valt de prefect in met een juweeltje van een pleidooivoor Gorcum ^). De Keizer hoort hem dan een kwartier uit enbeveelt ten slotte staatssecretaris Daru aan om de belangen vanGorcum met de prefect te bespreken. De Stassart zwelgt in ditgoedkope bewijs van het Keizerlijk vertrouwen ^5).

Daarna moet het echtpaar in Amsterdam bij de ontvangst vanNapoleon aanwezig zijn. De barones kan daar echter niet ver-schijnen op de ontvangst van honderd dames omdat zij zich daar-voor te laat heeft opgegeven. Overigens bemerkt zij op de feeste-lijkheden, dat er geen bijzonder groot toilet wordt gemaakt. Derobe welke zij van de zuster van de baron heeft gekregen en hetgewaad voor haar voorstelling aan het Keizerlijk echtpaar zullenzeker het mooiste zijn dat getoond zal worden.

Op 24 oktober deed het illustere vorstenpaar, over Haarlem vanAmsterdam komend, dan voor de tweede maal zijn intrede in hetDepartement Bouches-de-la-Meuse. Nu van het noorden uit. Na-

181

tuurlijk bracht deze grensoverschrijding weder een ceremoniëleontvangst door de prefect mede, die te Hillegom het echtpaarhartstochtelijk toesprak 26).

Eén dag slechts werd in Den Haag doorgebracht, terwijl Rot-terdam werd vereerd met een bezoek, dat zich over delen van driedagen uitstrekte. De barones De Stassart schreef aan haar moe-der, dat aangezien per departement slechts één feest ter ontvangstmocht worden georganiseerd, deze eer aan Rotterdam te beurtzou vallen, al was er dan bij wijze van voorzorg ook te 's-Graven-hage zulk een evenement voorbereid als reserve **)• Geheel tever-geefs is deze moeite, blijkens haar hieronder volgende brief uitRotterdam, toch niet geweest.

Op 25 oktober kwam het Keizerlijke echtpaar dan over Delftnaar Rotterdam. Op dit ogenblik laat ik dan gaarne het woordaan de barones door hieronder de brief af te drukken, welke zijop 27 oktober 1811, waarschijnlijk uit haar woning op de Wijn-haven, over deze opwindende gebeurtenis aan haar moeder schreef.In de vertaling heb ik de wat primitieve stijl van dit blijkbaar ingrote haast neergepende epistel, met zijn wel wat vreemde inter-punctie, zo getrouw mogelijk gevolgd en elke verfraaiing verme-den. Slechts heb ik in afwijking van mijn voorbeeld, nieuwe zinnenmet hoofdletters doen beginnen.

Rotterdam, 27 October (1811).Lieve Mamaatje,Eindelijk kan ik U alle bijzonderheden geven, die U mij hebt

gevraagd en wat met U babbelen *)• De Keizer en de Keizerin zijndonderdag 24 in Den Haag aangekomen met het mooiste weervan de wereld. Van het allereerste begin s) van het Bos **) tot hunPaleis 29) was de weg omzoomd *») door jonge dames *) en kinde-ren met slingers groen J), die leve de Keizer riepen. Terstond nahun aankomst zijn Hunne Maj. in een open rijtuig *) gestapt *°)en naar Scheveningen gegaan ^) om vervolgens een rijtoer *) doorde stad te maken ^ ) , alle huizen waren met groen versierd, en ikgeloof dat er nooit zoveel leve de Keizer is geroepen en dat de al-gemene geestdrift ™) nooit groter is geweest. Des avonds was deilluminatie werkelijk prachtig. De Keizer heeft het feest aan-vaard "), maar de Keizerin had migraine en zij zijn er niet ver-schenen. De heer Daru ^) is enige tijd na de Keizer aangekomen.

182

Hij heeft bij mij gelogeerd **) en na het eten zijn wij samen op hetbal geweest. De volgende dag zijn H.H.M.M. naar Rotterdamvertrokken en wij ook. De heer Daru logeerde ook in deze stadbij mij 35), daar hij geen een uitnodiging heeft willen aannemenhebben wij samen gedineerd, en om 7 uur heeft de Keizerin mijontvangen met alle Dames uit de stad, en daar heb ik mij danhelemaal moeten inzetten °). De dienstdoende Kamerheer is mijkomen halen om mij te laten voorgaan, men liet mij een salonbinnengaan waar de Hertogin van Montebello ®*) zich bevond,en de Dames du Palais ^'), toen alle dames die voorgesteld moes-ten worden verzameld waren P). De Keizer en de Keizerin zijnbinnengekomen. De Keizer herkende mij en sprak mij vriendelijktoe Q). De Keizerin kwam daarna naar mij toe, Mevrouw DeMontebello noemde mijn naam, en Hare Majesteit vroeg mij sindshoe lang ik in Holland was, ik zeide het haar **), zij antwoorddedat zij gedacht had dat de heer De Stassart er al enkele jaren was,daarna vroeg zij mij of ik niet in Parijs gewoond had voordat iknaar Holland kwam. Wat de Keizer betreft die wilde met allegeweld O» dat ik uit Languedoc zou zijn *®) en hij wilde wetenin welke stad ik geboren was. Ik heb hem gezegd dat ik in Parijsgeboren was, hij antwoordde mij, ja maar U hebt een naam uit deMidi. Nadat hij met alle dames had gesproken ging de Keizermidden in de salon staan en zeide, deze dames zijn heel goed ge-kleed s), is dat de mode van Parijs of van Rotterdam? Het wasmijn taak om te antwoorden maar het was een lastige *) vraagen ik lachte maar wat") en de Keizer ook, vervolgens zeide hij,zijn er modezaken ^) in Rotterdam, ik heb hem verzekerd dat dieer waren. Maar gisteren was het echt de grote dag *), de stadheeft een bal gegeven en ik ben aangewezen om de Keizerin teontvangen met 5 andere Dames, wij waren in een rij opgesteld bijde eerste deur *°), en wij hebben Hunne Maj. ontvangen toen zijuit hun rijtuig stapten. De Keizer kwam naar mij toe en vroeg mijwie die Dames waren, daarna zijn H.M. in een salon binnen ge-gaan waar zij 15 Jongedames *) aantroffen die hun, dat wil zeg-gen de Keizerin een mand bloemen aanboden en één van dezeJongedames heeft vier versregels y) opgezegd, daarna zijn HunneM. de balzaal )̂ binnengegaan gevolgd door de dames du palaisen door Caro **) met haar Dames. Aan weerszijden van de troonwaren plaatsen voor Mevr. de Montebello en voor mij, zij naast

183

de Keizerin, ik naast de Keizer. De quadrilles waren 's morgensgeregeld door de heer De Montesquiou *^), ik maakte deel uitvan de eerste met de Prinses Aldobrandini en 2 Hollandse Dames.De Prinses en ik hadden hollandse dansers, en de anderen franse.Na de quadrille is een anglaise *&) gedanst, maar ik had zo'n goedeplaats dat ik liever weer ben gaan zitten en niet meer danste. Nade anglaise zijn H.M. opgestaan en hebben weggaande de zaalrondgewandeld **). Toen de Keizer opstond vroeg hij mij waaromik niet danste. Toen Hunne M. vertrokken heb ik hen gevolgd enhun tot hun rijtuig uitgeleide gedaan. Deze nacht hebben de herenDe Stassart en Daru samen gewerkt en om half 3 is de arme Baronvertrokken om de Keizer op te wachten aan de grens van zijndepartement. H.M. zijn vanmorgen om 9 uur vertrokken **), ende heer Daru om tien, na zeer vriendelijk afscheid van mij tehebben genomen.

Wat mij betreft ik ga morgen naar Den Haag terug en ik kanU verzekeren dat ik het erg nodig heb uit te rusten. Overigensheeft de Keizer mij nog geen een gunst verleend, maar men ge-looft dat de vooraanstaande Hollanders *>t>) alles zullen krijgenomdat men hen aan zich wil binden**). De Baron heeft overChaley **) gesproken en moet een nota voor hem zenden aan deheer Daru. U ziet, lieve Mama, dat alles zo goed mogelijk is ver-lopen, maar het akelige is °c)̂ dat al deze drukte <*«*) ons vreselijkduur kost, dat huis dat wij in Rotterdam moesten nemen ruïneertons werkelijk ®®), maar wij konden niet anders doen. Als de Keizernu maar tevreden is en ons daarvan blijk geeft dat is alles wat ikvraag. Ik kan U niet zeggen hoe goed en vriendelijk de heer Daruis geweest, ik ben zeker dat hij de Baron van dienst zal zijn zovaak hij er de kans toe zal hebben. De heer De Montalivet **) isook zeer geschikt '0 geweest. Vertel mij als U belieft hoe het staatmet Papa's lidmaatschap van het Wetgevend Lichaam **). Vaar-wel lieve Mama. Ik weet niet of U dit verschrikkelijke gekrabbelzult kunnen lezen, maar omdat ik morgen weg ga heb ik niet willenverzuimen U te schrijven hoewel ik er geen tijd voor had. Ik om-hels mijn dikke poesje **) hartelijk met alles wat haar omringt.

Carossar (fantasie-variant op haar voornaam)

P.S. Eén ding wil ik niet vergeten en wel dat de heer De Chazet *')een heel aardig gelegenheidsstuk heeft gemaakt en dat hij dit

184

heeft doen voorafgaan door dichtregels, die ik U toezendEen exemplaar **) van dit stuk is aan de Keizer aangeboden.

Zulk een moment-opname krijgt eerst waarlijk waarde als zijwordt gezien als schakel in de loop der gebeurtenissen. Werd hier-boven de voorgeschiedenis van deze bewogen dagen in het levenvan de barones De Stassart gegeven, het is tot recht verstand vande betekenis dezer Rotterdamse belevenissen evenzeer aangewezende verdere verhouding tussen het echtpaar en de Keizerlijke Majes-teiten aan te geven.

In de twee jaren, waarin Napoleons macht zich nog over deHollandse departementen zou uitstrekken is de hondentrouw vanDe Stassart aan zijn afgod niet naar waarde beloond. Hij bleefsjouwen en ploeteren voor 's Keizers zaak, maar werd niet be-sprenkeld door de milde regen van materieel gunstbewijs. Hijbleef baron zonder baronie en prefect zonder gratificatie '*). Zelfsverheffing in de nieuwe Ordre de la Reunion, waarin de Amster-damse collega wel als ridder werd opgenomen, werd hem ont-houden 52). Verbitterd ziet hij baantjesjagers, hofheren en anderelaffe vleiers gunsten verwerven, die hem, op een buitenpost zwoe-gend en zorgend, worden onthouden **). De Hollandse onderda-nen worden steeds moeilijker te regeren doordat de vooraanstaan-de figuren onder hen weten, dat de Keizer hun gunst tracht te ver-werven ®*). Hij meent door zijn rechtvaardig bestuur de genegen-heid van de kleine man te hebben verworven, maar diens stemwordt, naar hij verbitterd vaststelt, niet gehoord^). Terwijl hij uiteigen beurs aan allerlei noden tegemoet komt &«) moet hij zichsteeds dieper in de schulden steken bij Nederlandse financiers " ) .

Als ten slotte de bom is gebarsten vlucht hij met talrijke andereFranse ambtenaren naar Parijs, waar hij zich op tweede Kerstdag1813 bij de Keizer meldt, die hem welwillend ontvangt, ook alvoegt hij hem slechts enkele woorden toe") . Op oudejaarsdagintroduceert minister De Montalivet hem daarna officieel op's Keizers lever, tezamen met De Celles en d'Alphonse en ditmaalacht hij zich zelfs zeer welwillend ontvangen. Materieel betekentdit slechts een non-activiteitstractement van 6000 francs ^ ) , dathem nooit is uitbetaald*") en in 1816 door Koning Willem I isafgekocht tegen een pensioen van f 2000.— •*), dat kort voor deBelgische opstand is ingetrokken *^).

185

Tijdens de veldtocht van 1814 kan De Stassart het niet uit-houden werkloos in Parijs te blijven zitten. Van 20 tot 29 maartreist hij zijn Keizer na, in de hoop hem in zijn hoofdkwartier zijndiensten te kunnen aanbieden. Doch in die bewogen dagen vindthij de in zijn hoogste benauwdheid razendsnel heen en weer schie-tende veldheer nergens, noch in Meaux noch in Rozay noch inProvins noch in Brie-Comte-Robert. Als hij in de hoofdstad terugis tracht hij nog iets voor de verdediging te doen •*) en blijft naeen laatste aanbod van diensten aan de Keizerlijke regering alseen gestrand man in Parijs achter **).

De Stassart moet dan trachten een nieuwe toekomst op te bou-wen. In België vlot dat niet erg wegens vijanden, die hij zowel innoord als zuid heeft ®*). Dan steekt de Keizer van Oostenrijk hemde reddingsplank toe, gedachtig aan de diensten van zijn voor-ouders in de Oostenrijkse Nederlanden en aan zijn voortreffelijkbewind in Tyrol tijdens de oorlog van 1805. Hij wordt tot Kamer-heer van Frans I verheven *®) en vertrekt naar aanleiding daarvannaar Oostenrijk, waar hij om het Wener Congres heenfladdert enlinks en rechts steun zoekt bij de nieuwe machthebbers. De Stas-sart moet wel een goede naam hebben gehad, als men uit zijn brief-wisseling ziet, hoe gemakkelijk hij tot alle vorstelijke personendoordrong. Wat hij precies nastreefde blijkt niet uit zijn corres-pondentie, begrijpelijk als men oog heeft voor de vergaande mo-gelijkheden van de toenmalige censuur. Pro-Nederlands is zijnactiviteit zeker niet geweest. Overigens werd hij letterlijk van allekanten nauwkeurig in de gaten gehouden •').

Eén van de door De Stassart in Wenen gebrachte officiële be-zoeken was wel bijzonder melancholiek: op woensdag 8 november1814 maakt hij op Schönbrunn zijn opwachting bij Marie Louise,de gevallen Keizerin, die hij in 1811 in al haar glorie had helpenontvangen en had gehuldigd als de hoedster van het geluk vanzijn held, die voor hem de zoetheid van het persoonlijk leven ver-bond met geneugten van de roem •*). Hij smaakte de voldoeningvan een goede ontvangst; de Keizerin informeert naar de barones,zich herinnerend haar in Holland te hebben gezien®®). Er kanveel veranderen in drie jaar!

Veel, ook voor de barones. Terwijl haar man in Wenen enelders in Duitsland maand in maand uit tracht een nieuwe wegnaar een passend bestaan te vinden, worstelt zij thuis met de

186

schuldeisers, moet zij trachten wat pacht uit te persen, hout uitde bossen te verkopen en ook nog het hare doen om de nieuwemachthebbers in Brussel te vermurwen. De Stassart zendt haaréén en andermaal uitvoerige instructies, Het treffendste blijk vanzijn onwankelbare trouw gemoed was daarin wel deze zin: 'Ikbehoefje wel niet aan te bevelen om met alle passende waardigheidte spreken over Keizer Napoleon en over onszelf. Wij moetenvoorkomend zijn, maar nooit kruiperig' ") ™).

In maart 1815 reist hij terug naar België met een lang opont-houd in München, waar hij al weder intiem is met de Koning vanBeieren, wiens Orde voor burgerlijke verdienste hij draagt. Daarhoort hij dan het bericht van de terugkomst van de adelaar in deTuilerieën. Hoe zou hij deze verlokking hebben kunnen weerstaan?'Ik heb drie meesters', zo schrijft hij in die dagen aan de Keizervan Oostenrijk, 'de eer, de vorst aan wie mijn eerste eden gewijdwaren (keizer Napoleon) en Uwe Majesteit, die mij als teken vanwelwillendheid haar sleutel als Kamerheer verleende'. Op 16 april1815 ontmoet hij zijn afgod: 'Ik heb keizer Napoleon gezien, sire,en ik heb gemeend al mijn plichten te verzoenen door te verzoe-ken om een vredeszending bij Uwe Majesteit: ik ben zo gelukkiggeweest haar te verkrijgen. Keizer Napoleon heeft mij een dépêchetoevertrouwd en ik hoopte de eer te hebben U die persoonlijkover te reiken' '*). Helaas, hij komt met zijn vredesboodschap nietverder dan Linz, waar hem het doorreizen wordt belet en vanwaaruit hij de missive dan maar naar Wenen opzendt, vergezeldvan een hartstochtelijk beroep op Frans I om het vredesaanbodaan te nemen van de Napoleontische dynastie, dat wil zeggen deschoonzoon en de kleinzoon van de monarch te Wenen. 'Dochik mag U niet onthouden, dat de gedwongen afwezigheid vanH.M. keizerin Marie Louise en die van de keizerlijke prins. . .de gedachten in aller hoofden opzwepen' M).

Het is bekend, dat deze laatste grote daad van De Stassart voorzijn Keizer tevergeefs is gebleven '*). Napoleon verdween voor-goed van het Europese toneel en het echtpaar De Stassart moestvoorlopig ambteloos in bekrompen omstandigheden verder leven.De baron wijdt zich aan literaire arbeid en zendt als laatste blijkvan hulde en trouw een exemplaar van een van zijn werken naarSint Helena '3).

In 1821 eindigt deze binding door 's Keizers dood en dat jaar

187

begint ook de hernieuwde politieke opgang van De Stassart in hetnieuwe Europa. Tien jaren zijn dan verstreken sedert dat glorie-rijke jaar 1811, toen de adelaar op het hoogst van zijn vlucht eenogenblik naar hen heeft willen nederduiken en zijn trouwe diena-ren in Holland even heeft aangetipt met de punt van één zijnermachtige wieken. Die ervaring had hun leven bepaald.

NOTEN (toelichting)

1) Sedertdien overgebracht naar het Algemeen Rijksarchief te Brus-sel.

2) Vriendelijke mededeling van het Rijksarchief te Namen.3) Vg. over dit geslacht: J. J. Burman-Becker, Notices historiques et

généalogiques sur la familie Burman, edition corrigée et augmentée,Copenhague, s.d.

4) Niet te verwarren met Elisabeth van der Streng, die omstreeksdiezelfde tijd de echtgenote was van zijn verre achterneef Petrus, eenbekend filoloog (1713-1778).

5) Fonds De Stassart-De Maillen in het Rijksarchief te Namen,no. 396.

6) Ibidem.7) Uit de feodaliteit stammende titel, die oorspronkelijk de aandui-

ding was voor personen, die de wereldlijke belangen van geestelijke herenverdedigden.

8) Voornoemd Fonds, no. 396, aangevuld met vriendelijke mede-delingen van het Rijksarchief te Namen. De vader van de bruigom waseen markies, een door de zoon nooit gevoerde titel, zijn moeder eendochter van een markies Chapt de Rastignac de Lexion; vg. mede CarloBronne, Hommes de coeur et femmes de tête, Bruxelles, 1958, blz. 81 e.v.

9) Volgens het getuigenis in 1814 van de Koning van Beieren, eenoude krijgsmakker; vg. brief van De Stassart d.d. 12 november 1814uit Wenen, Rijksarchief Namen, Fonds De Stassart-De Maillen, no. 335.

10) Brief van de graaf De Peysac aan de Baron De Stassart, d.d.21 mei 1814; Rijksarchief Namen Fonds De Stassart-De Maillen, no.294.

11) Zie zijn Notice biographique op blz. I e.v. van de uitgaaf zijnerOeuvres diverses (Bruxelles-Paris, 1854). Over de familie leze men:C. Douxchamps-Lefèvre, Les Procureurs Généraux au Conseil deNamur sous Ie régime autrichien, leur action en matière politique,Louvain, 1961.

12) De Keizer hield ook bij andere gelegenheden hardnekkig vastaan zijn mening, dat de familie uit Gascogne kwam. Enkele maandenna zijn dochter kwam de graaf De Peysac in april 1811 met een deputatiebij de Keizer te Parijs. Napoleon zei hem toen: votre familie est Gas-conne (brief dd. 18 april 1811 van de gravin De Peysac aan haar dochter,Rijksarchief Namen, Fonds De Stassart-De Maillen, no. 339). Hier-

188

onder zullen wij zien, dat de Keizer ook in oktober 1811 bij deze meningbleef.

13) Brief aan haar moeder uit Parijs d.d. 30 januari 1811; RijksarchiefNamen, Fonds De Stassart-De Maillen, no. 460.

14) Vg. Oeuvres diverses van De Stassart, Bruxelles-Paris, 1854, blz.221; Rijksarchief Namen, Fonds De Stassart-De Maillen, nl. 259 en 669.

15) Ibidem.16) Rijksarchief Namen, Fonds De Stassart-De Maillen, no. 396.17) Oeuvres diverses, blz. I.18) Rijksarchief Namen, Fonds De Stassart-De Maillen, nos. 294,

335 en 336.19) Rijksarchief Namen, Fonds De Stassart-De Maillen, no. 339;

brief van de gravin aan haar dochter d.d. 18 april (1811).20) Les Archives Daru aux Archives Nationales te Parijs, door Su-

zanne d'Huart, Parijs, 1962, 138 AP 102, brief van de barones aan Darud.d. 11 januari 1812.

21) Ibidem.22) Vg. mijn 'Bezoek van Napoleon aan Rotterdam', Rotterdam-

's-Gravenhage 1963, blz. 16 e.v. en mijn 'Rotterdam in november endecember 1813', Rotterdam-'s-Gravenhage, 1964.

23) Rijksarchief Namen, Fonds De Stassart-De Maillen, no. 335,ongedateerde brief uit Gorcum.

24) 'La chüte (sic) du cher baron' duikt in de briefwisseling nogaleens op. Omdat de brieven wel zijn gedateerd maar zelden van een jaar-tal zijn voorzien, is de chronologie wat onzeker. Ik neem maar aan,dat het deze reis naar Gorcum was, en dat het deze val was, die hem zolang hinderde.

25) Rijksarchief Namen, Fonds De Stassart-De Maillen, no. 460,brief van de barones aan haar moeder d.d. 11 October 1811. Zie verderover het bezoek aan Gorinchem C. F. Gijsberti Hodenpijl, 'Napoleonin Nederland', Haarlem, 1904, blz. 41 e.v.

26) Gijsberti Hodenpijl, t.a.p. blz. 178-180.27) Rijksarchief Namen, Fonds De Stassart-De Maillen, no. 460,

brief van de barones aan haar moeder d.d. 19 October 1811.28) Aan het Boshek, C. F. Gijsberti Hodenpijl, 'Napoleon in Neder-

land', Haarlem, 1904, blz. 189. Men bedenke bij de lezing van deze brief,dat de gravin De Peysac Holland kende.

29) Het huis van de bankier Hope op het Voorhout (Cours Napo-léon), later bekend als het Paleis van H.M. de Koningin-Moeder Emma;vg. Gijsberti Hodenpijl, t.a.p., blz. 188.

30) Zij waren uit Leiden gekomen in 'reisberlines' (reiskoetsen), Gijs-berti Hodenpijl, t.a.p., blz. 190.

31) Hier riepen vissers 'Leve de prins van Oranje', gelijk de Stassartop 28 maart 1812 aan Parijs en Amsterdam in herinnering bracht. Vg.mijn 'Rotterdam in november en december 1813 tussen Den Haag enGorcum', blz. 4 en noot 21. Idem Archives nationales te Parijs, ArchivesDaru 138 AP 102.

32) Zie voor de route Gijsberti Hodenpijl, t.a.p., blz. 190/1.

189

33) Minister-Staatssecretaris, die zowel de persoonlijke financiële be-langen van de Keizer als de administratie van het leger behartigde. Vg.over hem Les archives Daru aux archives nationales, blz. 6-29. Hij waseen persoonlijke relatie van De Stassart.

34) Dus op de prefectuur, nu het voorgebouw van de KoninklijkeBibliotheek aan de Lange Voorhout.

35) De prefect beschikte in Rotterdam over een huis aan de Wijn-haven-noordzijde, het derde van de Posthoornsteeg af (vriendelijke me-dedeling G.A.R.).

36) Louise Guéheneuc was de weduwe van maarschalk Lannes, diein 1809 sneuvelde in de slag bij Aspern en Essling. Als hofdame van deKeizerin had zij grote invloed op deze. Zij logeerde met het keizerlijkeechtpaar in 'het Paleis', het Schielandshuis. Zij sliep op de verdiepingin de eerste kamer links; vg. mijn 'Bezoek van Napoleon aan Rotterdamin 1811', blz. 71.

37) Als zodanig deden op deze reis dienst gravin Lauriston, prinsesAldobrandini en gravin De Brignole; vg. mijn 'Bezoek van Napoleonaan Rotterdam', blz. 48 en 49.

38) Zij zal dus ongeveer gezegd hebben: sinds 13 februari 1811; vg.haar brief d.d. 14 februari 1811 uit Amsterdam, Rijksarchief Namen,Fonds De Stassart-De Maillen, no. 460.

39) Vg. hierboven noot 12.40) Van de Doele; zie mijn 'Bezoek van Napoleon aan Rotterdam',

blz. 79 e.v.41) De schrijfster.42) Anne-Elisabeth-Pierre de Montesquiou-Fézensac was behalve

grootkamerheer ook voorzitter van het Wetgevend Lichaam, wel deware man dus om dames voor dansfiguren in te delen! Zie voorts overhem mijn 'Bezoek van Napoleon aan Rotterdam', blz. 39.

43) Toen populaire gezelschapsdans.44) Hier vergist de schrijfster zich waarschijnlijk: de Keizer vertrok

om zeven uur, de Keizerin twee uur later; vg. mijn 'Bezoek van Napo-leon aan Rotterdam', blz. 84.

45) Dit is één van hun vaste klachten. Het Rijksarchief in Namen ende Archives Daru in de Archives Nationales te Parijs bevatten daar-omtrent gegevens.

46) Haar zwager Charles de Vins, echtgenoot van Eloise du Mas dePeysac, wordt in de familiebrieven Chaley genoemd (rudiment uit hunemigrantentijd in Engeland?). Men zocht een 'plaats' voor deze fils defamilie. In 1812 wordt hij na allerlei mislukkingen eindelijk sous-préfetin Villeneuve d'Agen (Lot-et-Garonne). Onder de restauratie en de juli-monarchie eindigt hij als diplomaat (vriendelijke mededeling van hetRijksarchief in Namen).

47) De Minister van Binnenlandse Zaken.48) De graaf De Peysac dong naar deze sinecure als een middel om

zijn geschokte positie te herstellen.49) André-René-Polydore Alissan de Chazet (1775-1844) was volgens

een brief van De Stassart d.d. 28 oktober 1811 aan de maire van Rotter-

190

dam 'connu par ses succes dramatiques' (mr. F. C. Koch in Rotter-damsch Jaarboekje 1922, blz. 147). Ook de inventaris van Les archivesDaru noemt hem 'auteur dramatique' (Paris, 1962). Hij reisde met deKeizer mee als een soort verzenfabrikant. In Rotterdam werd van hemopgevoerd een zangspel 'Bouquet du Coeur'. Ook dichtte hij in onzestad een cantate, welke rijmelwerk was (zie mijn 'Bezoek van Napoleonaan Rotterdam', blz. 78, 82 en 86). Deze late uitingen van Bonapartismewaren wel in strijd met zijn vurig royalistische verleden, dat hij later wederduchtig heeft uitgeleefd. Volgens de 'Grand Dictionnaire du XlXe Siècle'(Paris, 1867) gaf zijn gehele enorme literaire productie blijk van slechtesmaak. Die heeft hij hier niet verloochend! Zijn uitvoerige, driedeligewerk 'Mémoires, souvenirs, oeuvres et portraits par Alissan de Chazet',Paris, 1837, bevat geen bijzonderheden over zijn activiteit in Rotterdam.

50) Niet aangetroffen.51) Archives Daru, 138 AP 102, brief van de barones aan Daru d.d.

11 januari 1812.52) Andere brief uit hetzelfde dossier.53) Vg. mijn 'Rotterdam in november en december 1813', blz. 33.54) Archives Daru 138, AP 102, brief barones d.d. 11 januari 1812.55) Vg. zijn brieven uit Wenen aan de barones d.d. 7 december 1814,

uit Brünn, 4 en 5 maart 1815, Rijksarchief Namen, Fonds De Stassart-De Maillen, no. 335.

Ook als hij in 1821 als lid van de Tweede Kamer in Den Haag terug-komt constateert hij één en ander maal de vriendelijkheid, waarmede dekleine burgerij hem ontvangt en groet. Zie zijn brieven d.d. 15, 21 en24 oktober 1821 aan de barones (ibidem).

56) Ibidem.57) Diverse brieven uit laatstvermeld dossier.58) Rijksarchief Namen, Fonds De Stassart-De Maillen, no. 393,

brief aan de barones van 27 december 1813.59) Bedankbrief aan De Montalivet d.d. 26 januari 1814, gewezen

Depot bij de Academie te Brussel, Fonds De Stassart, dossier 15.60) Brief d.d. 21 augustus 1814 aan de toen te Parijs woonachtige

Belgische jurist J. B. A. H. Blondeau, te vinden in een kladboek in hetRijksarchief te Namen, Fonds De Stassart-De Maillen, no. 369; voortsbrieven d.d. 15 december 1814 en 23 juli 1815 onderscheidenlijk uitWenen en Parijs aan de barones, ibidem, no. 335.

61) Zijn brief d.d. 28 november 1816 uit Parijs, ibidem no. 335.62) De voor onze moderne begrippen verbijsterende tekst van het

desbetreffende Koninklijke besluit is te vinden in het Algemeen Handels-blad van 16 januari 1830, no. 5, blz. 2.

63) Notice Biographique voor zijn Oeuvres Diverses, Bruxelles-Paris,1854, blz. II.

64) Brief d.d. 31 maart 1814 aan de barones, Rijksarchief Namen,Fonds De Stassart-De Maillen, no. 335.

65) Brieven d.d. 10 september 1814 en 21 september 1815 aan debarones, Rijksarchief Namen, Fonds De Stassart-De Maillen, no. 335;brief d.d. 21 augustus 1814 aan Blondeau, ibidem, no. 369.

191

66) Notice Biographique, biz. II.67) De secretaris van de Nederlandse Legatie te Wenen, chevalier

F. A. S. Persoons, schijnt speciaal ermede belast te zijn geweest hemin het oog te houden; vg. Carlo Bronne M. de Stassart, préfet, in 'Hom-mes de coeur et femmes de tête', Bruxelles, 1958. In het LegatiearchiefOostenrijk op het A.R.A., inv. nr. 51, bevindt zich een ongedateerd enniet ondertekend stuk, waarin De Stassart wordt aangemerkt als ver-moedelijk een agent van Napoleon te zijn. De rol van Persoons wordtbevestigd door de rapporten van de geheime Oostenrijkse politie, wer-kende onder geniale leiding van baron F. Hager, president van dePolizei-Hofstelle. Vg. hiervoor M. H. Weil, Les dessous du Congres deVienne, twee delen, Paris, 1917. Uit het daarin op blz. 335 van deel Ivermelde politie-rapport d.d. 19 oktober 1814 aan Hager (F. 2.4321 ad3565) blijkt dat onze gezant baron Spaen zich ernstig ongerust maakteover de aankomst in Wenen van vier nieuwe Belgen, allen vijandigjegens Nederland gestemd, waaronder De Stassart. Ook blijkens ditrapport zou hij 'd'accord avec Spaen et sur l'ordre de Hager' wordenbewaakt par un ancien conseiller du conseil de Namur, Persoon, toutdévoué au prince d'Orange'. Voorlopig was reeds een geheime agentbij de drie andere Belgen binnengedrongen! En op 25 oktober 1814(ibidem blz. 366) vond Hager De Stassart zelfs belangrijk genoeg omin zijn dagelijks rapport aan Keizer Frans I (F. 2.4135 ad 4565) nog eensnadrukkelijk te vermelden, dat hij De Stassart en de andere Belgen 'depres' liet bewaken. Wat dat betekent wordt duidelijk als men weet, datHager zelfs de brieven van zijn eigen Keizerin, van aartshertog Karel,van Lodewijk XVIII, van Marie Louise, van de Koningen van PruisenBeieren, Saksen en Württemberg, van Eugène en Hortense, van Castle-reigh, Talleyrand, Clancarty, Wellington en van de Prins van Oranjedagelijks stiekem deed openen en copiëren (Weil, t.a.p., I, blz. XXII).

68) Vg. mijn 'Bezoek van Napoleon aan Rotterdam', blz. 24 e.v.69) Brief uit Wenen aan de barones, d.d. 12 november 1814, Rijks-

archief Namen, Fonds De Stassart-De Maillen, no. 335.70) Brief d.d. 4 maart 1815 uit Wenen aan de barones, Rijksarchief

Namen, Fonds De Stassart-De Maillen, no. 335.71) De tekst van de brief van Napoleon is vermoedelijk terug te

vinden in de Correspondance de Napoléon Ier publiée par ordre del'Empereur Napoléon III, Deel 28, Parijs, 1869, en wel onder no. 21753.

72) Over deze gehele episode hangt een sluier van onduidelijkheid.De in de tekst gegeven voorstelling van zaken is ontleend aan de NoticeBiographique, welke is geplaatst vooraan in zijn Oeuvres diverses enwaarvan blijkens een noot op blz. I de tekst hem door de samenstellerwas voorgelegd om de juistheid van de daarin vervatte feiten en datazeker te stellen. Evenwel staat daarin, dat hij op 26 maart 1815 in Parijsaankwam, terwijl het Rijksarchief in Namen nog brieven van zijn handuit München bevat van 24 maart, 1 en 8 april 1815 (Fonds De Stassart-De Maillen, no. 335). Als de eerste datum juist is, dan zijn deze brievenmystificaties, vooruit geschreven en door een ander voor hem verzondentoen hij al weg was. Dat hij in de Honderd Dagen bij Napoleon geweest

192

is kan toch geen twijfel lijden aan de hand van de geciteerde brief aande Keizer van Oostenrijk, welke De Stassart in zijn Oeuvre diverses opblz. 1073 en 1074, helaas ongedateerd, heeft laten afdrukken als eennimmer te voren bekend gemaakt document. Maar vreemd is dan weer,dat hij aan het eind van zijn ontboezeming schrijft niet weder in dienstvan Frankrijk te willen treden zonder toestemming (agrément) van deKeizer van Oostenrijk, omdat hij tot wanhoop zou worden gebracht,als hij zijn sleutel als Kamerheer zou moeten teruggeven. Doch volgensde Notice Biographique werd hij na zijn terugkeer in Parijs tijdens deHonderd Dagen maitre des requêtes in buitengewone dienst bij de Raadvan State, terwijl de Oostenrijkse Keizer hem als boodschapper hadgenegeerd. Gedurende het grootste gedeelte van die tijd is er van hemgeen taal of teken in de archieven te vinden, hetgeen deze ijverige corres-pondent anders nooit overkwam. Eerst in juni 1815 laat hij weder vanzich horen in brieven aan zijn vrouw, die zijn gesteld ten name van eenoude nicht van deze in Parijs en waarin hij nota bene verzoekt de helftvan haar brieven via Londen te zenden. Nog verder gaat de camouflageals hij in een eerste normale brief van 7 juli 1815 de schijn aanneemteerst met de geallieerde legers in Parijs te zijn aangekomen. Dan is hetweder verbazingwekkend, dat hij op 26 juli 1815 in Parijs als goedevrienden afscheid neemt van de Keizer van Oostenrijk, (brief d.d. 28 juli1815 aan de barones uit het meervermelde dossier in Namen) en op21 maart 1816 nog rustig Oostenrijks Keizerlijk Kamerheer blijkt tezijn en 'membre héréditaire de Fordre équestre du Tyrol' (brief van diedatum uit Brussel aan de barones, t.a.p.). Hij heeft dus blijkbaar metde uiterste behoedzaamheid op twee borden tegelijk gespeeld. Dat hijde gunst van schoonvader Frans I niet had verspeeld is ook de enigeverklaring voor het feit, dat hij spoedig weder een Nederlands paspoortverkreeg (voormelde brief van 28 juli 1815). Wel moet hij op 13 sep-tember 1815 (brief van die datum aan de barones) horen, dat zijn 'reisnaar Frankrijk' hem in de ogen van de Koning als een vreemdelingmoest stempelen. Hij kwam er dan ook voorlopig niet aan te pas, ookal verzekerde de Prins van Oranje hem op zondag 23 september 1815tijdens een audiëntie van twintig minuten, dat zijn optreden nooit andersdan eervol was geweest. De held van Waterloo had nu eenmaal zijneigen maatstaven. Zeker is wel, dat De Stassart, die deze episode zogeheimzinnig heeft behandeld, niet zo zeker was van zichzelf. Te allenovervloede wordt deze missie van De Stassart nog bevestigd door Tal-leyrand in zijn brief van 5 mei 1815 aan Lodewijk XVIII in Gent (Cor-respondance Inédite du Prince de Talleyrand et du Roi Louis XVIIIpendant Ie Congres de Vienne par M. G. Pallain, Paris, 1881, blz. 420,no. XCIV).

73) Vriendelijke mededeling van het Rijksarchief te Namen.

TAALKUNDIGE VERANTWOORDING

a) A peu pres.b) Ou (sic) avez vous connu M. de Stassart?

193

c) C'est lui qui m'a connu.d) S. Ma. m'a fait un salut plus profond et plus gracieux qu'on ne

m'en a jamais fait dans la société. Et je me suis retiree sans m'en-barasser (sic) dans mon manteau sans trébucher. J'avais pris deslegons pour cela et je trouve que je m'en suis tirée fort joliment.Mme de Colbert est emerveillée de la maniere dont j'ai fait mesreverences et de ce que j'ai eu Ie courage de répondre a l'Empereurautrement que par monosylabes (sic).

e) II a appliqué ses demandes comme un petit Bijou.f) Causer.g) La première entree,h) Garnie.i) Jeunes filles.j) Guirlandes de verdure.k) Calèche.1) Promenade.

m) Ivresse.n) Accepté.o) Et c'est la (sic) qu'il a fallu payer de sa personne.p) Deze zin is niet duidelijk. Hij luidt in het origineel: Le Chambellan

de service est venu me chercher pour me faire passer la première,on m'a fait entrer dans un salon ou (sic) était la Duchesse deMontebello, et les Dames du Palais, lorsque toutes les dames quidevaient être présentées ont été reunies (sic).

q) Avec beaucoup de bonté.r) Absolument.s) Sont fort bien mises.t) Embarassante.u) Je me suis mise a rire (sic).v) Des marchandes de mode.w) Mais c'est hier qui a été la grande journée.x) Demoiselles.ij) A récité 4 vers.z) La sale (sic) du bal.

aa) Ont fait le tour de la salie en s'en allant.bb) Les hollandais en place.cc) Ce qu'il y a de facheux (sic).dd) Tribou, door haar vaak gebruikt woord. Bedoeld zal zijn tribouil.ee) Est une veritable ruine.ff) Bien.gg) Zij noemde haar moeder 'ma grosse Mimiche'. De corresponden-

tie bevat vele van die liefkozende naampjes, welke de late lezerzich haast doen schamen over de onbescheidenheid, waarmede hijin deze brieven gluurt!

hh) II a mis a la tête les vers que je t'envoie.ii) Des prevenances nous devons en faire, mais des courbettes jamais.jj) Cependant je ne dois pas vous laisser ignorer, sire, que l'absence

forcée de Sa Majesté 1'impératrice Marie-Louise, celle du princeimperial... exaltent toutes les imaginations, toutes les têtes.

194