EENE MERKWAARDIGE GRAFZERK IN DEST. LAURENSKERK TE ROTTERDAM

DOOR R. T. MUSCHART

WANNEER wij Rotterdam's fraaie St. Laurenskerkbinnentreden en onze schreden richten naar denzuidoostelij ken hoek, dan zullen wij daar in den

trans ten zuiden van het koor dicht bij den zuidelijken muureene grafzerk zien liggen, gemerkt met het nummer 103.Ik stel u voor, waarde lezeressen en lezers, deze grafzerkmet mij eens nader te bekijken, want zij is naar mijne meeningonze aandacht ten volle waard. Zij toch voert ons met onzegedachten terug naar dien glorietijd in onze geschiedenis,naar die gulden eeuw, waarin het Nederlandsche volk zoogoed begreep, dat men niet door de wereld komt met pratenalleen, om geen ander woord te gebruiken, toen alom deleuze was: „niet praten maar doen", toen dat volk zoo goedwist, wat „aanpakken" beteekende, welke frissche, energiekegeest het vaderland in alle opzichten tot eenen ongekendenbloei bracht.

Sla slechts eenen blik op deze zerk en de naam Trompzal u voor oogen komen. Tromp, die groote Briellenaar, diekrachtige figuur uit de laatste periode van den tachtigjarigenoorlog en den eersten Engelschen oorlog, Maerten Harpers-zoon Tromp, welk Nederlander zou zijnen naam niet kennen!

Ja, in dit stille vergeten hoekje van ons fraai kerkgebouwligt de zerk, die deze groote Nederlander der 17de eeuw deedvervaardigen, om daaronder zijne „eheliefste" Dingnom deHaes ter ruste te leggen in de verwachting, straks zelf in ditgraf aan hare zijde de eeuwige rust te mogen genieten.

Voorwaar wij zouden deze grafzerk op dit stille, weinigbetreden plekje niet zoeken, wij zouden dit gedenkstuk aanonzen grooten vlootvoogd op eene waardiger, meer in hetoog vallende plaats gezocht hebben. Doch het is een geluk,dat deze zerk zich de eeuwen door als het ware schuilge-houden heeft, immers, zij zoude anders onherroepelijk het lotgedeeld hebben van zoovele harer meer dan duizend collega'sin dit kerkgebouw, waarvan beeldhouwwerk en opschriften

12

D EGIVv/EN\ELTGEN lACOD^X V\NAKCKENEOUirr DKJTrWEK

VSNOEN E"D HEEI?

\lENIT"VU>IUL ANN'OÓ1INDE

A /

^EITV5i>fci>i()M C O R N E L I ÓOHuiivnow WM CAPITEIN

LLN ^ E E R AN6 3 3 ÖUT T ^ l 4 p rN

8. DE GRAFZERKTROMP IN DEGROOTE KERK.TEEKENINGDOOR IR. M. C. A.MEISCHKE.

door de voeten der kerkbezoekers verloren zijn gegaan. Vandeze grafzerk nu geven de samenstellers der RotterdamscheHistoriebladen, uitgave 1880 iste deel 3de afdeeling, naastpag. 64 eene ££/r0//#'£ afbeelding, zooals zij daar ter plaatsemededeelen. Hoe 0«g<?/rö//#> deze afbeelding is, zal straks blij-ken, wanneer wij de grafzerk nauwkeurig bekijken.

Tromp was nog niet de groote leider, de groote vloot-houder, toen zijne geliefde Dingnom Cornelisdr. de Haesden 2osten November 1635 op 34-jarigen leeftijd hem ont-viel, hij was toen nog de bescheiden, hoewel reeds op denvoorgrond tredende, kapitein ter zee en had toen nog geenvermoeden, dat hij ooit zelf op kosten van den Staat ondereen praalgraf zoude worden ter ruste gelegd.

Laten wij deze in meerdere opzichten merkwaardige graf-zerk nu eens nauwkeurig bekijken. Om u dit te vergemak-kelijken, heeft de Redactie van dit Jaarboekje door de be-kwame hand van den heer ir. M. C. A. Meischke van dezezerk eene nauwkeurige afteekening doen maken, welke aandit artikel is toegevoegd en naar welke teekening ik u ver-wijs.

Zooals u ziet, is op het middelste derde gedeelte van dezezerk binnen eenen cirkelrand een volledig zoogenaamd allian-tiewapen met zijn helm, helmteeken en helmkleeden gebeeld-houwd en zijn daarboven en daarbeneden grafschrifteningebeiteld.

Onder een alliantiewapen verstaan wij de samenvoeging,de naastelkaarplaatsing van het familiewapen van den echt-genoot en dat zijner echtgenoote onder een of twee helmen,zoodat als het ware één geheel wordt gevormd. Bij dergelijkevoorstellingen zijn de familiewapens der vrouwen gewoon-lijk op een ovaalvormig schild aangebracht en bovendienaltijd aan de heraldisch linker (dat is aan de rechterhand vanden beschouwer) zijde geplaatst, zoodat wij zeer gemakkelijkkunnen vaststellen, welk der twee wapens dat van den man enwelk dat van de vrouw is. Deze gewoonte is in casu doorden steenhouwer ook gevolgd en wij zien dan ook op dezezerk twee wapenschilden naast elkaar, waarvan het (heraldisch)rechter van den gewonen vorm, het (heraldisch) linker inovaalvorm is. En waar wij hier te doen hebben met het echt-

13

paar Tromp-De Haes, stelt dus het (heraldisch) rechter schildhet wapen Tromp, het (heraldisch) linker het wapen De Haesvoor. Zooals uit de bijgaande teekening blijkt, vertoont ditlaatste drie springende hazen boven elkaar, elk rustende opeen zeer smalle dwarsbalk, een wapen dus, dat in de grootegroep zoogenaamde „sprekende wapens" is onder te brengen.

De voorstelling op het wapenschild van Tromp zullen wijstraks nader beschouwen; eerst wil ik uwe aandacht vestigenop de beide opschriften.

Zooals dit gebruikelijk was bij het overlijden van iemands„huisvrouwe", deden onze voorouders het grafschrift, opde vrouw betrekking hebbende, op de grafzerk benedenhet familiewapen aanbrengen en lieten het gedeelte der zerkboven dit wapen oningevuld met de bedoeling, dat later bijhet overlijden van den man zelf diens grafschrift op dezeoningevulde ruimte zoude aangebracht worden. Wij ziendeze gewoonte dan ook op deze grafzerk toegepast en lezenop het gedeelte beneden het wapen de woorden:

„Hier leit begraven Dingnom Cornelisdr. huisvrowvan Capitein Maerten Harpersz. *>#// der 7>Ö/Z?/> starf den2oen November An° 1633 out 34 iaren".

Wij zouden nu verwachten, in het gedeelte van de zerkboven het wapen de mededeeling van Tromp's eigen over-lijden aan te treffen, doch wij vinden dat daar niet, immerswij lezen daar het navolgende:

„Hier leit begraven Aeltgen Jacobsd. van Arcken-boudt de tweede huisvrou van den Ed. heer MaertenHarpersz. Tromp admirael over (Hol)landt ende West(Vrie)slandt is gestorve (op)den 13en April anno 1639oudt siinde 36 iare."

Wat blijkt nu hieruit? Hieruit blijkt, dat Tromp bij hetlaten vervaardigen van de grafzerk voor zijne geliefde Ding-nom buiten den waard heeft gerekend en niet gedacht envermoed heeft, dat hij eenmaal nog lust in een tweede huwe-lijk, ja zelfs in een derde zoude krijgen (want Tromp is in1640 voor de derde maal getrouwd met Cornelia Adriaensdr.Berckhout) en zeker nog veel minder, dat zijn lichaam een-

14

maal met groote praal de Oude kerk te Delft zoude binnengedragen worden.

Toen dus in 1639 ook zijn tweede vrouw Aeltgen hettijdelijke met het eeuwige verwisselde, en hij ook haar in deGroote kerk te Rotterdam in het graf van zijne eerste vrouwter ruste deed leggen, zat er niet anders op dan de vermeldingvan haar overlijden op het nog oningevulde bovengedeeltevan de zerk te doen aanbrengen. Doch hiermede was tevensdeze grafzerk vol en bood zij geene ruimte meer voor zijneigen grafschrift in de toekomst en dus zouden zijne nazatenbij zijn overlijden noodzakelijkerwijze voor hem eene nieuwegrafzerk hebben moeten doen vervaardigen, indien zijnlichaam eenmaal onder zulk eene eenvoudige zerk zouderusten. De loop der gebeurtenissen evenwel heeft gewild,dat dit overbodig was, het dankbare volk zorgde zelf voorde rustplaats van zijnen trouwen medeburger, die zijnvaderland zulke groote diensten bewees en zijn leven daar-voor opofferde.

Tevens was nu ook de bedoeling van Tromp om dezegrafzerk te doen dienen niet alleen voor zijne vrouw D. deHaes doch ook voor hemzelf onmogelijk geworden. Dat ditechter vast en zeker zijne bedoeling geweest is, kan menzien, niet alleen aan den geheelen uit het voorafgaande reedsgebleken opzet en de uitvoering van de zerk, doch boven-dien aan twee bijzonderheden. En wel in de eerste plaats aande woorden, die wij gebeiteld zien op een lint, onder debeide wapenschilden aangebracht. Hierop toch lezen wij:„Cap* M. H. van Tromp". Cap* is de gebruikelijke afkortingvoor Capitein, de letters M. H. zijn natuurlijk de afkortingvoor Maerten Harperszoon en het horizontale streepje bovenhet woord „van" duidt aan, dat hier het woord „der" is weg-gelaten. Voluit moeten wij dit dus als volgt lezen: „CapiteinMaerten Harperszoon van der Tromp." Dit bewijst dusni fallor, dat het Tromp's bedoeling is geweest, deze graf-zerk ook voor hemzelf te bestemmen, waaruit dan weervan zelf volgt, dat het (heraldisch) rechter wapenschild zijneigen wapen moet weergeven, terwijl uit deze inscriptie zoo-wel als uit het grafschrift van zijne eerste vrouw zonneklaarblijkt, dat onze groote zeeheld niet Tromp doch Krf» d

1 5

/ heette. En dat hier van eene vergissing van den steen-houwer geen sprake is en zijn naam inderdaad Van der Trompwas, wordt duidelijk uit meerdere acten in de notarieeleprotocollen van den Rotterdamschen notaris Jacob Duijff-huijsen, waarin men zoowel hem als zijnen in 1608 ge-sneuvelden vader Harper Maertensz. zeer vele malen alsVan der Tromp kan vinden. De Engelschen met hun J/^«7VÖW/> zijn daarom dichter bij de werkelijkheid dan wijmet ons Tromp.

De tweede bijzonderheid, waaruit op overtuigende wijzeblijkt, dat het Tromp's bedoeling geweest is, dat deze graf-zerk ook eenmaal zijne rustplaats zoude dekken, is, dat het(heraldisch) rechter wapenschild zijn oorspronkelijk wapenvertoond heeft. Laten wij daartoe dit wapenschild eens onder-zoeken en slaan wij daartoe eenen blik op de teekening vanden heer Meischke. Wat zien wij dan? .. .Wij zien dan opdat wapenschild bijna niets, wij zien, dat er wel iets in ge-beeldhouwd geweest is, doch dat men door inbeitelingengetracht heeft, de voorstelling onzichtbaar te maken. Er ishier geen sprake van afslijting tengevolge van overheen-loopen, de voorstelling is zeer duidelijk weggehakt.

Nu is het een bekend feit, dat in den revolutietijd in heteinde der 18de eeuw een groot aantal grafzerken in de ver-schillende kerken van ons land geschonden zijn door daar-van de familiewapens, die, in de oogen der patriotten, zooafschuwelijke herinneringen aan het verleden bevatten,door weg kappen te doen verdwijnen. Men zoude derhalvegeneigd zijn, in casu eveneens aan dit vandalisme te denken,doch het feit, dat het wapen van Tromp's vrouw D. de Haesthans nog zoo gaaf en duidelijk is, alsof het gisteren wasaangebracht, doet veronderstellen, dat dit vandalisme hierniet is toegepast. Maar om welke reden heeft men danTromp's wapenschild zoo gemaltraiteerd? Mijne diagnosehieromtrent is deze. Bij het overlijden van zijne eerste vrouwheeft Tromp de grafzerk doen bewerken voor haar en voorhemzelf in de toekomst en derhalve de gecombineerdewapens van hem en van Dingnom doen beeldhouwen; toendaarna in 1639 zijne tweede vrouw in ditzelfde grafter rustewerd gelegd en de grafzerk derhalve later voor hemzelf

16

niet meer kon dienen, zal hij zijn wapen hebben doen ver-wijderen.

Indien deze gedachtengang juist is, ware het natuurlijkbeter geweest, dat ook de woorden op het lint verwijderdwaren geworden. Dat dit niet geschied is, zoude dan aanvergeetachtigheid van den steenhouwer te wijten kunnenzijn.

Het verwijderen nu van dergelijke wapenfiguren op graf-zerken is op twee wijzen toegepast, óf men heeft bij wijzevan arceering het geheele wapenschild van ingebeiteldestrepen voorzien, of men heeft zich vergenoegd met alleende figuren daarop uit te hakken. In het eerste geval is onher-roepelijk de geheele voorstelling verloren gegaan, in hettweede geval echter kan hij, die op het gebied der familie-wapens geen vreemdeling is, meestentijds zeer positief vast-stellen, wat er oorspronkelijk op zulk een wapenschild tezien is geweest.

In casu nu is deze tweede methode toegepast en boven-dien heeft de steenhouwer nog enkele kleinigheden vergetenweg te hakken; er zijn nl. nog rudimenten van de pootenen van den staart van een dier te zien. En wanneer wij nuweten, welk wapen door Tromp gevoerd is, voordat hij in1640 door den Franschen koning Lodewijk XIII met eennieuw wapen begiftigd werd, dan kunnen wij zeer gemakke-lijk de voorstelling, die het wapenschild van Tromp op dezegrafzerk eenmaal te zien heeft gegeven, reconstrueeren.

Deze voorstelling nu is geweest die van eenen aap, zitten-de op eenen grond en met beide voorpooten een fluit in degedaante van een klarinet houdende en daarop blazende,terwijl naast hem op den grond een harp ligt.

Dat dit alles op het wapenschild te zien is geweest,blijkt uit het folio-handschrift van den i8e-eeuwschenDelftschen burgemeester tevens bekend wapenkundige mr.W. van der Lely, getiteld „Versameling van tombes, sepul-turen, monumenten etc. in diverse Hollandse kerken", be-rustende in de Kon. Bibliotheek te 's Gravenhage, Catalogusn°. 130 B. 18. En deze zelfde zittende aap is te vindenop het zegel, waarmede Tromp zijnen brief van 13 Novem-ber 1637 sloot, welke brief berust in de Missiven van het

17

College van de Admiraliteit van Zeeland in het Rijksarchiefte 's Gravenhage. Op dit zegel ook weder de zittende aap,doch hier niet blazende op een fluitje, doch met den rechter-poot een harp in de hoogte houdende. Bekijkt men met dezewetenschap het rechter wapenschild op de grafzerk, dan zalmen zien, dat hier inderdaad een zittend dier is weggehakt.

Het staat dus onomstootelijk vast, dat op dit wapenschildhet oorspronkelijke wapen van Tromp te zien is geweest.Hiervoor is bovendien nog een ander bewijs en dat is hetzoogenaamde helmteeken op de grafzerk. In de wapenkundeverstaat men onder helmteeken het voorwerp, dat op dentop van den helm is aangebracht, welk helmteeken een in-tegreerend deel van het geheele familiewapen is. Dergelijkehelmteekens nu vertoonen in zeer vele gevallen geheel ofgedeeltelijk het voornaamste voorwerp uit het wapenschild.Welnu, kijken wij nu weer eens naar de teekening van denheer Meischke, dan zien wij, dat de helm boven het alliantie-wapen op deze grafzerk getopt is met de bovenhelft vaneenen aap, die met den rechterpoot een fluitje omhooghoudt. De steenhouwer, die Tromp's wapen in het schildwegbeitelde, heeft gelukkig vergeten, ook dit helmteeken teverwijderen; evenals het wapen van D. de Haes is ook dithelmteeken gaaf en ongeschonden tot op den dag van hedenbewaard gebleven. Maar de teekenaar, die in de Rotterdam-sche Historiebladen zulk eene getrouwe afteekening van dezegrafzerk gaf, heeft vergeten het fluitje, dat deze halve aap inden poot houdt, aan te geven, en daarmede heeft hij en heb-ben de samenstellers van het bijbehoorende artikel in dezeHistoriebladen tevens het bewijs geleverd, dat zij het wapenvan Tromp niet hebben begrepen en dat hun het aardige vandit wapen geheel ontgaan is. Want juist op dit fluitje komthet aan. Tromp n.1. heeft op alleraardigste wijze deherinnering aan meerdere voor onze voorouders nog be-kende zaken in zijn oorspronkelijk wapen vastgelegd. Ookdit wapen moet men onder de zoogenaamde „sprekende"wapens rangschikken.

In de eerste plaats toch vertoont het ons eenen aap. Omte begrijpen, wat Tromp bewogen heeft, dit dier als hoofd-figuur in zijn wapen op te nemen, moet men bedenken, dat

18

dichters in vroegere eeuwen o.a. de groote Vondel de dierenweieens ten tooneele brachten onder allerlei bijnamen, waar-onder ook menschelijke voornamen, waarschijnlijk naar hetvoorbeeld van den bekenden middelnederlandschen dieren-roman „Van den vos Reijnaerde". In dezen roman toch heetde vos zelf Reinaerd, de wolf Ysengrim, de kater Tybert,de das Grimbert enz. In de zoogenaamde „Reinaert II" nuleest men in vers 4410 en volgende:

„Daer ie dus dwaelde aen die heide,Quam mijn oom M^r/ '̂« d/VDie wiser is dan enich paepVan grammarien in der practijken".

En n°. LXXX van Vondei's „Warande der Dieren", ge-titeld „de Aep en de Vos" vangt aldus aan:

„De Steertelooze Sim *), den achter kalenBad Reijntien, dat hij haer uyt liefde en goeder harten,Een stuck van zijnen steert uyt jonst2)meed-deelen wouw."

En in een kinderboekje van de vorige eeuw kan men hetvolgend versje lezen:

y / en bonte MietjeBewoonden samen hetzelfde huis.Martijn was vol van guitenstrekenEn Mietje loerde op rat en muis."

Uit deze aanhalingen zien wij, dat onze voorouders denaap den bijnaam Maarten gaven en als wij nu bedenken, datTromp's voornaam Maerten was, dan is het ons zeker welduidelijk, waarom hij eenen aap als wapenfiguur gekozenheeft.

En Tromp's aap houdt in het zegel op zijnen brief van15 November 1637, zooals wij zagen, een harp in de hoogte,terwijl hij op de grafzerk naast eene harp op den grond ge-zeten is. Waar nu Tromp's vader Harper heette en hij duseen Harperszoon was, lijdt het wel geen twijfel, of deze om-

1) Sim is de veel gebruikelijke benaming voor aap o.a. ook bij Cats.2) jonst = gunst.

19

standigheid zal Tromp geïnspireerd hebben, ook eene harpin zijn wapen op te nemen.

En ten slotte het fluitje. Waarom heeft hij dat muziek-instrument eveneens in zijn wapen opgenomen?

Slaan wij, om deze vraag op te lossen, eens het GrootUtrechtsch Placaatboek op, dan zullen wij daarin vinden eeneinstructie van de magistraat van 30 October 1643 »voor de6 Musiciens der Stad Utrecht van ouds */<? J/^/J- /rö/yp^rj ge-naemt", die volgens art. 2 van deze instructie „gehoudenwaren alle dagen praecise ten half 12 uuren te spelen voorhet Stadhuis in compleete getale". En in de rekeningen be-treffende de reis van den Hollandschen graaf Willem IV naarhet Heilige Graf in 1345 vindt men vele malen gesprokenvan belooningen aan „'s Heeren /rö/Br/tf/wtfrj", pipers endeministrelen", die pipen en spelen m.a.w. die muziek moestenmaken.

Trompers, trompenaars waren dus bij onze vooroudersmuzikanten. En waarom werden zij aldus genoemd? Omdatzij een tromp bespeelden. Zulk een tromp had de gedaantevan onze hedendaagsche klarinet of in eenvoudigsten vormeen kinderfluitje. Eigenlijk is tromp de aanduiding van iederbuisvormig voorwerp, waarvan één der einden verbreed ein-digt. Zoo spreken wij nog van de tromp van een geweer, vaneen kanon en in de wapenkunde van olifantstrompen voorolifantsslurven. Het oorspronkelijk Germaansche woord gingin het Fransch over als „trompe" en keerde met den Franschenverkleiningsuitgang „et" als trompet weder tot ons terug.

Een tromp was dus voor onze voorouders een fluit endus is het zeer begrijpelijk, dat de groote Tromp zijnen aap,zijnen Maarten, op eene fluit, dat is op eene tromp liet blazen.

Wij zien dus, op welke grappige wijze de groote man dedrie onderdeden van zijnen naam nl.: Maerten - Harpers-zoon - Tromp in zijn wapen heeft vastgelegd en de herinne-ring daaraan op deze wijze voor vergetelheid heeft bewaard.

En thans zal ook zijn eigenlijke naam Van der Tromp onsduidelijk zijn. Wij zouden dien thans kunnen vertalen metVan der Fluit.

2 0

• * •Wacht- AJmanacii,

Der\Twaelf Compagnie Borgersd idde

R O T T E R D A M-Onder de E. E. Heeren Colonel len :

Mr. A D R I A E N B O O N ,E N D E .

Mr. J, - B E Y E R.- — • — '

' " —

i

• - » . r ' ^ ]

™ ~ * ^ j T ' ' *~*i •••' -~

i

1i

%̂—--S

s

f<# ^ 1ft

Hff J4,7-9

vantn't A, B, C, Met Previlegie, 1688/

9. TITELBLAD VAN DEN OUDST BEKENDEN ROTTERDAM-SCHEN ALMANAK. 1688.