2

Voor iedereen

die in de werkelijke potentie

van onze menselijke geest gelooft

en om de toekomst van de mensheid

en onze planeet geeft

3

Voorwoord...............................................................................

Hoofdstuk 1 (Ver)ander onderwijs................................................

DEEL I – HET PROBLEEM

Hoofdstuk 2 Onderwijs in onze wereld..........................................

Hoofdstuk 3 Waarom onderwijzen we kinderen?.............................

Hoofdstuk 4 Een verkeerd uitgangspunt met kwalijke

gevolgen................................................................

DEEL II – DE OPLOSSING

Hoofdstuk 5 Gezondheid als leidend principe.................................

Hoofdstuk 6 Vier eerste stappen..................................................

DEEL III – DAN NOG DIT

Hoofdstuk 7 Ja, maar... .............................................................

Hoofdstuk 8 Laatste harde woorden.............................................

Wie durft? ................................................................................

4

6

11

15

20

25

29

38

57

61

4

Dit eBook is het resultaat van vele jaren denken,

observeren, ervaren en reflecteren. Als leerkracht en

pedagoog heb ik veel gezien en meegemaakt wat me

onthulde hoe vreemd en ongezond ons onderwijs eigenlijk

is. Hoeveel onnodige maar ingrijpende problemen we ermee

veroorzaken. Voor individuele mensen (kinderen), maar ook

voor onze wereld als geheel.

Het is ook het product van een sterk gevoel van onvrede.

Van de ervaring me niet echt thuis te voelen in een

maatschappij die om zulke andere waarden lijkt te draaien

dan mijn eigen. Van een sterk gevoel van verzet om deel uit

te moeten maken van een samenleving met zoveel normen

die onzinnig of scheef lijken.

Mijn gevoel en elke vezel in mijn lijf zegt mij dat ons

onderwijs anders moet. En mijn verstand zegt me dat het

ook anders kan. En in dit eBook hoop ik – in grote lijnen –

mijn visie op onderwijs uiteen te zetten.

Ik wil hiermee mensen graag prikkelen om op een andere

manier tegen vanzelfsprekendheden aan te kijken. Uitdagen

om het ‘normale’ eens flink tegen het licht te houden en te

twijfelen aan de geldigheid van waar we mee bezig zijn.

Ik wil niets voorschrijven. Niemand hoeft het eens te zijn

met wat ik in dit eBook schrijf. Het is mijn persoonlijke kijk

op werkelijkheid. Ik hoop alleen dat lezers mijn boodschap

serieus willen overwegen. Dat ze bereid zijn om – in elk

5

geval tijdelijk – de dingen vanuit een ander perspectief te

bekijken. Even mee te gaan in mijn denkwereld.

Het is uitdrukkelijk niet mijn bedoeling om mensen te

kwetsen of op de kast te jagen, maar ik heb mijzelf ook niet

gecensureerd. Ik heb mij niet in bochten gewrongen om elke

mogelijkheid dat ik iemand boos of van streek maak uit te

sluiten, ten koste van mijn visie op de werkelijkheid.

Ik hoop dat mijn verhaal een verandering in gang zet, of

bijdraagt aan de verandering die al gaande is. Een nieuwe

manier van denken en kijken veroorzaakt. Een lont is die het

kruitvat van frustratie en ontevredenheid laat ontploffen in

een beheerste explosie van verstandige opstandigheid. Het

liefst op grote schaal. Ik hoop dat het voor ons als

samenleving van binnenuit onmogelijk wordt om op de oude

voet verder te gaan.

We zitten op een verkeerd spoor met z’n allen en ik ben

ervan overtuigd dat wij mensen het in ons hebben om een

veel prettiger en mooiere wereld te maken. Om een rijk en

betekenisvol leven te hebben. Als we onszelf maar gezond

weten te maken en als we maar op grote schaal gezond

opgroeien en stoppen met een economisch model te dienen.

Een gezond leven en een gezonde wereld is waar we

allemaal naar verlangen en wat we nodig hebben. Voor

minder zouden we het niet moeten doen. En onderwijs

speelt hierin een sleutelrol.

Luuk Kolthof – juli 2018

6

“Education is the most powerful weapon

which you can use to change the world”

Nelson Mandela

7

Onderwijs zou iets totaal anders kunnen zijn dan

het nu is. We zitten helemaal niet vast aan hoe we

het tot nu toe hebben gedaan. Het zal misschien

de nodige tijd en energie kosten om van koers te

veranderen, maar onmogelijk is het geenszins. We

zijn veel inventiever en flexibeler dan we

misschien denken en we moeten de kracht van

onze menselijke geest niet onderschatten.

8

Als we zouden willen en als we de noodzaak ervan tot in

de diepste vezels van ons lijf zouden voelen, zouden we

onderwijs rijk, fantasievol en inspirerend kunnen

maken. De magie van de natuur zichtbaar en voelbaar

de school binnen halen en kinderen veel te

verwonderen geven.

We zouden kinderen kunnen leren de rijkdom en diepte

van hun eigen geest te leren kennen en gebruiken. Hoe

ze open, gevoelig en evenwichtig in deze wereld kunnen

leven.

We hoeven kinderen niet vanaf het eerste moment vol

te stampen met kennis, maar zouden ze ook eerst

kunnen inspireren tot een onderzoekende en

nieuwsgierige levenshouding. We zouden ervoor kunnen

zorgen dat hun geest soepel, speels en spontaan blijft

en niet vastroest in patronen en gewoontes.

We hoeven van leren niet iets lineairs en geforceerds te

maken. Het hoeft geen worsteling of opgave te zijn die

veel vraagt van zowel leerling als leerkracht. We zouden

ruimte kunnen geven voor het natuurlijke leergedrag en

de natuurlijke ritmes van kinderen.

We hoeven kinderen ook helemaal niet te leren op de

gebaande paden te blijven, op zeker te spelen en we

hoeven de kans op falen niet zo klein mogelijk te

maken. We zouden kinderen en onszelf net zo goed

kunnen stimuleren om juist het onbekende op te

zoeken, dingen uit te proberen, speels te werk te gaan

en risico’s te nemen.

9

We hoeven kinderen niet in toom te houden en in te

perken. We zouden ze zoveel mogelijk autonomie en

zeggenschap kunnen geven en ze helpen leren om te

gaan met vrijheid, in plaats van te laten wennen aan

onvrijheid.

We hoeven niet zo vroeg mogelijk te beginnen met

formeel leren. We zouden er ook eerst voor kunnen

zorgen dat kinderen plezier krijgen in school en

gefascineerd raken door de wereld om hen heen. Ze

leren vragen te stellen in plaats van naar het ‘goede’

antwoord te rennen.

We zouden van onderwijs een reis kunnen maken waar

kinderen zich volledig bij betrokken voelen. Iets wat

hen raakt, prikkelt en voedt. Van school een plek

maken die grote waarde en diepe betekenis voor hen

heeft.

We zouden onszelf en kinderen een hoop onnodige

strubbelingen kunnen besparen door MET hun natuur te

werken, in plaats van ertegen te gaan, zoals we nu veel

te vaak doen.

Onderwijs kan veel meer ‘vanzelf’ gaan en veel minder

energie kosten. Het hoeft helemaal niet met veel stress

en druk gepaard te gaan. Lesgeven zou een

ontspannen, bevredigende en dankbare taak moeten

zijn!

10

We hoeven alleen maar een radicale omslag in ons

denken te maken...

11

Deel I

Het probleem

12

“Sadly, it's much easier to create a desert

than a forest.”

James Lovelock

13

Onderwijs vindt plaats in onze wereld. Binnen

onze maatschappij. Dat is misschien een open

deur van heb ik jou daar, maar wel heel belangrijk

om helder bewust van te zijn.

Als we niet expliciet beseffen dat ons onderwijs en onze

wereld intiem met elkaar verweven zijn, dan is het ook

moeilijk om te snappen waar de problemen die ons

onderwijs plagen vandaan komen. Want het

kernprobleem van ons onderwijs begint niet in het

14

onderwijs, maar in onze wereld. Of beter gezegd, in

onze economie

Een flinke mismatch

Onze economie past namelijk helemaal niet zo goed bij

ons. Onze maatschappij – die zo zwaar leunt op haar

economische structuren – sluit eigenlijk barslecht aan

bij hoe wij als mensen in elkaar zitten. Bij wie wij als

mensen zijn. Bij onze behoeften en bij hoe wij werken.

Als je er oog voor krijgt, lijkt het bijna alsof onze wereld

‘ontworpen’ is voor een ander wezen dan de mens.

Door hoogontwikkelde technologie is onze wereld

behoorlijk goed in staat om in onze materiële behoeften

te voorzien – in ons deel van de wereld in elk geval nog

wel – maar als het aankomt op ‘zielsaangelegenheden’

(onze niet-materiële behoeften) leven we niet bepaald

in een rijke, voedende wereld.

Onze wereld – en ons ‘innerlijke wezen’ – wordt meer

en meer geregeerd, beperkt en gecorrumpeerd door

een economisch systeem dat betekenisloze groei,

genadeloze efficiëntie en leeg consumentisme eist en

steeds minder ruimte overlaat voor natuurlijk gedrag,

organische processen, onze biologische ritmes en

ontspanning.

Gezond en evenwichtig leven is geen

vanzelfsprekendheid in onze maatschappij. Onze wereld

staat onder steeds groter wordende druk en wordt

steeds meer gekenmerkt door geniepige vormen van

15

dwang, stress en een houding van forceren. Dat wordt

op meer en meer plekken zichtbaar en voelbaar.

We zitten met z’n allen op een doordenderende trein.

De cijfers over angst1, depressie2, burn-out3, stress4 en

verslaving5 vertellen een heel duidelijk verhaal.

De vervuiling6, vergiftiging en vernietiging7 van natuur

en milieu, de verspilling van grondstoffen in onze

wegwerpcultuur en de groeiende ongelijkheid tussen

arm en rijk8 maken het plaatje af.

We leven niet in een ontspannen en gezonde wereld.

Vanuit een ‘innerlijk’ perspectief gezien is onze wereld

een behoorlijke woestijn. In en voor die woestijn

proberen wij ons onderwijs te geven en daar gaat het

mis...

1 Bijna 20% van de Nederlanders heeft ooit in het leven last gehad van een angststoornis.

Bij kinderen en jeugdigen komen angststoornissen relatief vaak voor. De prevalentie wordt

geschat op 2% tot 6%. (Bron: https://www.angst.nl/angst/epidemiologie) 2 In Nederland krijgt bijna 20 procent van de volwassenen (18-64 jaar) ooit in het leven te

maken met een depressie. In absolute aantallen maken zo’n 546.500 volwassenen per jaar een depressieve episode door. Inclusief jongeren en ouderen hebben naar schatting bijna

800.000 mensen een stemmingsstoornis.

(Bron: https://www.trimbos.nl/themas/depressie/depressie-feiten-en-cijfers/) 3 Ruim 14 procent van de werknemers in Nederland had in 2014 burn-outklachten. In het

onderwijs heeft 1 op de 5 werknemers ermee te maken.

(Bron: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2015/47/cbs-en-tno-een-op-de-zeven-werknemers-

heeft-burn-outklachten) 4 Ruim de helft van de Nederlanders heeft last van stressgerelateerde lichamelijke klachten

(Bron: https://www.gezondheidsnet.nl/stress-en-burn-out/half-nederland-heeft-lichamelijke-

klachten-door-stress) 5 In totaal zijn er in Nederland 2.000.000 mensen die verslaafd zijn of een middel

misbruiken.

(Bron: https://www.jellinek.nl/vraag-antwoord/hoeveel-mensen-zijn-verslaafd-en-hoeveel-

zijn-er-in-behandeling/) 6 Bron: https://www.nemokennislink.nl/publicaties/nieuwe-schatting-plastic-in-oceanen/

7 Bijna de helft van de oorspronkelijke bossen op aarde is al verdwenen. Per jaar verdwijnt

bijna 7,9 miljoen hectare natuurlijk bos.

(Bron: https://www.wnf.nl/wat-wnf-doet/themas/bossen/ontbossing.htm) 8 Bron: https://www.volkskrant.nl/economie/kloof-tussen-arm-en-rijk-groeit-snel-in-

nederland~b7c6a917/

16

“It is no measure of health to be well

adjusted to a profoundly sick society”

J. Krishnamurti

17

De problemen die ons onderwijs plagen beginnen

al direct aan de basis en zelfs de meeste

onderwijsvernieuwingen – hoe goed bedoeld en

knap uitgedacht ook – laten deze basis

ongemoeid. We blijven voortbouwen op dezelfde

ondeugdelijke fundering: het huidige WAAROM

van ons onderwijs.

WAAROM we onderwijzen bepaalt HOE we onderwijzen.

HOE we onderwijzen vormt kinderen veel meer dan

18

WAT we onderwijzen. En hoe we kinderen (willen)

vormen zou de belangrijkste vraag moeten zijn van

iedereen die in het onderwijs werkzaam is, want hoe we

kinderen nu vormen, bepaalt hoe onze toekomst eruit

zal zien.

We moeten hier heel kritisch naar kijken en onszelf niet

voor de gek houden met mooi klinkende verhalen. We

vertellen in onze schoolgidsen misschien dat ‘we een

veilig pedagogische klimaat creëren, waarin ieder kind

zichzelf mag en kan zijn’, en dat we ‘kritische burgers’

willen afleveren, maar doen we dat ook daadwerkelijk,

in de dagelijkse praktijk?

Wat we doen zegt namelijk meer over ons waarom –

dat vaak impliciet is – dan wat we zeggen. Actions

speak louder than words, zoals dat in het Engels zo

mooi heet.

Dus, welk verhaal vertellen we kinderen – los van onze

intenties en goede bedoelingen – met de manier waarop

we onderwijzen? Met de structuren waar we ze in

houden?

Wat zeggen onze routines en patronen? Aan welke

regels moeten kinderen zich houden? En hoe zorgen we

ervoor dat ze dat doen? Waar straffen en belonen we ze

voor? Hoe praten we tegen ze? Wat zeggen we tegen

ze? Wat laten we ze de hele dag doen? Wat verbieden

we hen? Wat dragen we hen op? Hoe gedragen we ons

ten opzichte van hen? Hoe stellen we ons ten opzichte

van hen op? Hoeveel vrijheid en zeggenschap geven we

19

ze over zichzelf? In welke mate stemmen we ons

onderwijs af op hoe kinderen in elkaar zitten?

Klaarstomen voor de economie

We laten kinderen grotendeels serieus – zittend achter

een bureautje – theoretisch, droog werk doen. We laten

ze weinig uitproberen of ontdekken en hebben spelen

verbannen naar de pauzes en speciale momenten. We

geven ze weinig autonomie of zeggenschap en bepalen

vrijwel alles voor hen: wat ze doen, wanneer ze dat

doen en hoe ze dat doen.

We leren ze regels en protocollen volgen om tot de

‘juiste’ uitkomsten te komen. Methodes en

leeropbrengsten zijn boven alles verheven. Alles wordt

getoetst en gemeten. De klok en het rooster zijn

leidend.

Daarbij is veel van wat we op scholen doen erop gericht

om zogenaamd ‘positief’ gedrag bij kinderen te trainen

en opstandige en ongehoorzame neigingen zoveel

mogelijk in te dammen of te ontmoedigen.

Hoe vaak zeggen leerkrachten zoiets als ‘Nou moet jij

eens even heel goed naar mij luisteren!9’ En hoe vaak

iets als ‘Nou moet jij je eens even helemaal niks van

mij aantrekken en gewoon doen wat jij denkt dat goed

is!’ Dat dit laatste een grappig beeld oproept, zegt

genoeg.

9 Waarmee we – vrijwel zonder uitzondering – eigenlijk ‘gehoorzamen’ bedoelen.

20

Het heeft er alle schijn van dat we er – bewust of

onbewust – altijd van zijn uitgegaan dat onderwijs dient

om kinderen klaar te stomen voor de economie. Dat het

belangrijk is dat we van kinderen ‘aangepaste’ burgers

maken die passen in – en geld opleveren voor – een

economisch systeem dat is gericht op efficiëntie,

prestatie en groei.

Kinderen moeten geschikt gemaakt worden voor een

kantoorleven, lijkt het wel – klaslokalen zijn vaak net zo

functioneel ingericht als kantoren – en scholen worden

daarom gerund als efficiënte bedrijven.

Iedereen moet netjes in het gelid lopen. Kinderen

moeten gemakkelijk te ‘managen’ gemaakt worden. Te

autonome, intense of afwijkende kinderen worden al

gauw gezien als probleem. Ze zijn lastig of zelfs

vervelend.

Op dit moment werken we vanuit een ontzettend

onverstandig uitgangspunt.

21

“The cause ceasing, the effect ceases also”

Edward Coke

22

Het uitgangspunt dat school dient om van

kinderen aan onze economie aangepaste mensen

moet maken, zet een hele ketting van

onfortuinlijke effecten in gang die uiteindelijk

leiden tot onderwijs dat onnodig veel energie kost

en vermijdbare hoeveelheden druk en stress

oplevert. Onderwijs bovendien dat het ongezonde

van onze wereld in stand houdt.

23

Het ‘bedrijfsmodel’ dat we voor ons onderwijs hanteren

zorgt er namelijk voor dat we starre, lineaire,

onnatuurlijke structuren opzetten die vooral zijn gericht

op efficiëntie en meetbare opbrengsten.

Deze structuren sluiten bijzonder slecht aan bij hoe

kinderen – of eigenlijk mensen in het algemeen – in

elkaar zitten. Bij de ‘complete’ mens. Wij zijn speelse,

organische, veranderlijke wezens. Naast een ratio

hebben we ook intuïtie en creativiteit. We leren niet

alleen theoretisch, maar ook praktisch en actief.

Onderzoekend en uitproberend. Met al onze zintuigen

en onze emoties.

De manier waarop we ons onderwijs inrichten –

gebaseerd op het uitgangspunt dat kinderen moeten

worden klaargestoomd voor de economie – maakt

school dus niet bijster aantrekkelijk voor kinderen. Ze

staan er onder druk, ervaren stress, worden gehaast en

moeten veel van hun natuurlijke gedrag een groot deel

van de dag onderdrukken. Wat de nodige spanningen

oplevert. Spanningen die vooral zichtbaar worden in

‘vrije’ situaties.

Scholen zijn hierdoor geen rijke, inspirerende plekken

waar kinderen het liefst van alles zijn. Als ze mogen

kiezen zijn ze er – uitzonderingen daargelaten – liever

niet. Ze worden er veel te snel uit hun ‘magische’ en

speelse belevingswereld gehaald en de serieuze, saaie,

‘echte’ wereld in gesleurd.

24

Dit betekent dat we – om hen er toch door heen te

slepen – gebruik moeten maken van allerlei vormen van

dwang, autoriteit, straf. Of dat we ze op verschillende

manieren moeten ‘verleiden’ om mee te werken. Door

prestaties en gehoorzaam gedrag te belonen. Vanzelf

gaat het in elk geval allerminst. Zoals (beginnende)

leerkrachten maar al te vaak merken.

Deze dwang is een enorme aanslag op de autonomie

van kinderen. Het is ook niet bevorderlijk voor hun

gevoeligheid en zet een gezonde relatie tussen leerling

en leerkracht op spanning. Om nog maar te zwijgen van

wat het doet met het zelfbeeld van kinderen en hun

ideeën over het leven.

Verzet, conflict en strijd zijn geen toevallige

bijkomstigheden, maar logische, onvermijdelijke en

terechte(!) gevolgen van de manier waarop we

onderwijs bedrijven.

Onderwijs vanuit ons huidige uitgangspunt moet wel

een hoop stress en bakken vol energie kosten. Efficiënt

werken is uiteindelijk helemaal niet efficiënt.

25

Deel II

De oplossing

26

“Individuality is only possible if it unfolds

from wholeness”

David Bohm

27

De oplossing is heel eenvoudig, hoewel dat niet

betekent dat het ook gemakkelijk is: We hoeven

‘alleen maar’ een nieuw en compleet ander

uitgangspunt te kiezen van waaruit we ons

onderwijs opbouwen. Een leidend principe dat

niet de hiervoor beschreven problemen creëert.

Wat zou er gebeuren als we als uitgangspunt zouden

nemen dat onderwijs ervoor moet zorgen dat kinderen

zo gezond, evenwichtig en gevoelig mogelijke mensen

worden en blijven? Als we zouden zeggen: Onderwijs

moet kinderen niet klaarstomen voor de wereld, maar

er tegenwicht aan bieden? Als we ons uiterste best

28

zouden doen om de heelheid van kinderen te

beschermen en dit tot onze voornaamste

verantwoordelijkheid zouden verheffen?

Hoe zou ons onderwijs eruit zien als we met z’n allen

zouden zeggen dat onderwijs kinderen in de eerste

plaats het gevoel moet geven dat ze door scholing

steeds meer in staat zijn HUN leven – het is van

NIEMAND anders – vorm te geven naar eigen wensen

en behoefte? En dat onderwijs hen ook moet helpen

deze wensen en behoeften te leren kennen.

Hoe enorm veel waarde en betekenis zou onderwijs dan

wel niet krijgen voor kinderen? Hoe betrokken zouden

ze er wel niet bij raken? Hoe graag zouden ze er wel

niet aan willen bijdragen? En hoeveel

doorzettingsvermogen zouden ze wel niet hebben als

iets even moeilijk of saai is? Hoeveel energie zouden ze

wel niet hebben voor school?

Dat zou toch alles op z’n kop zetten? Onderwijs gaat

dan immers om hen. Ze voelen dan aan alles dat school

in HUN belang is. En om wie anders zou het moeten

gaan?

De vraag is: Hoe zouden we onderwijs dan opbouwen?

Dat is zoektocht die OASEonderwijs in gang wil zetten

en die begint dus bij het fundament van onderwijs.

29

Een andere bril

Als vanuit dit andere uitgangspunt naar ons onderwijs

kijken, dan zetten we eigenlijk een andere bril op. We

zien dan een onderwijssysteem dat er schokkend

incompetent en behoorlijk grimmig uitziet. Een systeem

waarin leerkrachten keihard moeten werken en dat veel

stress en frustratie veroorzaakt, maar dat weinig voor

kinderen ‘doet’, geen diepe betekenis heeft en voor

niemand echt aantrekkelijk is of waardevol voelt.

Het is niet gemakkelijk om onze oude bril af te zetten

en een nieuwe op te zetten. We zijn namelijk zwaar

geconditioneerd door dezelfde maatschappij, door

dezelfde (onderwijs)systemen als die waarin we

werken. We zijn er van jongs af aan zo in

ondergedompeld dat we het als iets compleet normaals

en vanzelfsprekends zijn gaan zien.

Maar als we in termen van gezondheid en autonomie

gaan denken en kijken, dan zullen we in ons onderwijs

dingen gaan zien die ons eerst niet opvielen. Dan

kunnen we aan een fundamentele verandering

beginnen.

Deze nieuwe zienswijze vormt de absolute kern van

OASEonderwijs.

30

“Education is a progressive discovery of

our own ignorance”

Will Durant

31

Hoe onderwijs er precies moet komen uit te zien

om aan de eis van gezondheid te voldoen valt niet

te zeggen. Het is ook niet van bovenaf op te

leggen. Elk team, elke school, elke leerling-

populatie is anders. Bovendien zal het

veranderingsproces zelf weer nieuwe inzichten

opleveren. Iedere school, elke leerkracht zal eigen

oplossingen moeten zoeken.

32

Over hoe we een bevrijdende koersverandering in gang

kunnen zetten, valt echter wel iets te zeggen. We

kunnen namelijk een aantal stappen zetten die weinig

tijd hoeven te kosten, omdat het vooral om een omslag

in denken en kijken gaat.

Deze stappen zijn:

1. De ongezondheid van ons huidige onderwijs en

onze wereld (h)erkennen KIEZEN voor gezondheid

2. Stoppen met volgzaam zijn, maar opstandig

worden

3. Beseffen dat een kind geen enkele verplichting

heeft aan school of de wereld, maar

leerkrachten/scholen wel een

verantwoordelijkheid hebben voor het kind

4. Van school een lerende en onderzoekende

organisatie maken

1. De ongezondheid van ons huidige onderwijs en

onze wereld (h)erkennen en KIEZEN voor

gezondheid

Dit is de allerbelangrijkste stap en – zoals gezegd – de

kern van OASEonderwijs.

Een koersverandering zal een hoop tijd en energie

kosten en zal gepaard gaan met moeilijke periodes,

tegenslagen en frustraties. Het zal een enorme klus

zijn.

Daarvoor moeten we over sterke, diepverankerde

drijfveren beschikken. De verandering kan niet gezien

33

worden als zomaar een interessant project om

onderwijs leuker te maken of hier en daar aan te

passen, maar moet als een noodzaak gevoeld worden.

Als het besef dat onderwijs anders moet niet echt diep

aanwezig is – als de urgentie niet sterk gevoeld wordt –

dan kun je er beter niet aan beginnen en is het

verstandiger om op de oude voet verder te gaan. Dat

bespaart een hoop onnodige onrust.

Als die noodzaak wel tot in de tenen gevoeld wordt, dan

zijn we klaar om te veranderen. Waar een wil is,

ontstaat een weg.

2. Stoppen met volgzaam zijn, maar opstandig

worden

Een nieuw uitgangspunt met een compleet andere

manier van werken gaat in tegen allerlei ingesleten

patronen, tradities, verwachtingen, conventies en

normen. Ook – of misschien zelfs vooral! – tegen onze

eigen ingesleten patronen, tradities, verwachtingen,

conventies en normen. En misschien zelfs – als het

nodig is – tegen regels, eisen en voorschriften.

Om toch een koersverandering in gang te zetten – en

dus tegen de stroom in te gaan – zullen we sterk in

onze schoenen moeten staan. We zullen een rebelse,

opstandige houding moeten aannemen.

De meeste mensen zijn echter gevormd door het

systeem dat ons behoorlijk gehoorzaam en

conformistisch heeft gemaakt. Misschien zijn we zelfs

34

gaan geloven dat opstandigheid een onvolwassen,

puberale eigenschap is.

Maar niets is minder waar! Volgzaam zijn en braaf doen

wat er van je verwacht wordt is juist onvolwassen en

kinderlijk.

Als je echt volwassen bent, volg je je eigen – goed

doordachte – pad. Je neemt de volle

verantwoordelijkheid voor wat je doet. Je staat op

tegen wat in jouw ogen niet goed is. Je gaat liever op je

bek en word liever neergesabeld in een poging het

juiste te doen, dan dat je slaagt en goedkeuring krijgt

voor het verkeerde.

Een opstandige houding is misschien wel het grootste

struikelblok voor echte veranderingen in het onderwijs.

Veel mensen in het onderwijs zijn namelijk zorgzame

types. Dat betekent dat zij in hoge mate ‘agreeable’

zijn. Voor vrouwen – die in overgrote meerderheid zijn

in het primair onderwijs - geldt dit nog sterker.10

Agreeableness is een zeer nuttige, misschien zelfs

noodzakelijke eigenschap als je met kinderen werkt,

maar er zit ook een nadeel aan: Het zorgt ervoor dat

mensen niet zo gemakkelijk conflict aangaan of tegen

de stroom in zwemmen. Agreeable mensen houden niet

10

Agreeableness comprises traits relating to altruism, such as empathy and kindness.

Agreeableness involves the tendency toward cooperation, maintenance of social harmony,

and consideration of the concerns of others (as opposed to exploitation or victimization of

others). Women consistently score higher than men on Agreeableness and related measures,

such as tender-mindedness.

(bron: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3149680/)

35

van tegenstand en willen absoluut niet als ‘lastig’ gezien

worden.

Wie de stap naar fundamenteel ander onderwijs wil

zetten, zal dus bereid moeten zijn enige meegaandheid

aan de kant te schuiven en plezier moeten leren krijgen

in opstandigheid. En de angst om niet in de pas te lopen

moeten overwinnen.

Als we niet bereid of in staat zijn om conflicten aan te

gaan, kunnen we beter niet aan het proces beginnen.

Een sterk gevoelde urgentie – zoals beschreven bij stap

1 – is echter goede brandstof voor de noodzakelijke

rebelsheid. Een rebelsheid die bovendien kan groeien

tijdens het proces.

3. Beseffen dat een kind geen enkele verplichting

heeft aan school of de wereld, maar

leerkrachten/scholen wel verantwoordelijkheid

hebben voor het kind

Zolang we – bewust of onbewust – geloven dat een kind

iets verplicht is aan school, geloven we ook dat we het

recht hebben om macht over hem of haar uit te

oefenen, te dwingen en te straffen. Alles wat we doen

en zeggen zal een reflectie zijn van dit geloof en onze

systemen zullen erdoor gevormd worden. Hoe goed

onze intenties of bedoelingen verder ook zijn.

Met zo’n geloof kunnen we onmogelijk een werkelijk

gezonde school opbouwen, want we zullen dan niet

maximaal gevoelig kunnen zijn voor de behoeften en de

aard van kinderen en allerlei vormen van dwang blijven

36

gebruiken. Daarom is het besef dat kinderen geen

verplichtingen aan school hebben zo’n belangrijke stap

die de boel flink op scherp zet.

Echt beseffen wil zeggen dat je het in het diepst van we

wezen voelen. Dat het net zo waar en vanzelfsprekend

voor ons is als het feit dat je van regen nat wordt. Dat

we net zoveel weerzin voelen tegen het idee (dat

kinderen iets verplicht zijn aan school) als tegen het

idee van bijvoorbeeld slavernij.

Dan kunnen we namelijk niet meer op de oude manier

verder werken. Kinderen dwingen en verplichten roept

dan een sterke weerstand of zelfs weerzin in ons op. En

dan moeten we wel op zoek naar alternatieven.

4. Van school een lerende en onderzoekende

organisatie maken

Het is nu eenmaal zo dat we onderwijs tot nu toe niet

vanuit gezondheid als uitgangspunt hebben opgebouwd.

Scholen werken volgens het oude principe en

leerkrachten zijn opgeleid voor – en gewend geraakt

aan – de ‘oude’ manier van werken.

Ook is er geen kant en klaar werkplan dat we kunnen

gebruiken. Er is niet echt een sjabloon of blauwdruk

voorhanden. En er zijn nauwelijks voorbeelden om te

volgen. We gaan onbekend terrein in.

Dit vraagt een onderzoekende en lerende houding. Een

aftastende, uitproberende manier van werken en een

bereidheid om fouten te maken en verkeerde afslagen

37

te nemen. We moeten een bepaalde mate van

onzekerheid kunnen tolereren – wat lastig kan zijn,

aangezien het huidige onderwijssysteem onzekerheid

juist zoveel mogelijk heeft geprobeerd uit te bannen.

Ook vraagt het een vermogen om ons oordeel tijdelijk

op te schorten. We moeten niet meteen positieve

veranderingen verwachten. Tegenslagen, (tijdelijke)

toename in onrust of werkdruk of tegenvallende

resultaten willen niet zeggen dat we op de verkeerde

weg zitten.

Alleen een school die een lerende organisatie is, met

een team dat ontzettend graag met en van elkaar wil

leren en elkaar op blinde vlekken kan wijzen, kan met

succes een koersverandering richting gezondheid in

gang zetten.

Een school die leeropbrengsten durft los te laten en

volledig gaat focussen op het leren zelf, met het

vertrouwen dat dit zijn vruchten zal afwerpen.

Leerkrachten die bereid zijn te twijfelen aan wat ze

denken te weten, die durven te kijken naar hun eigen

overtuigingen en leerlingen als hun leermeesters

kunnen zien, die kunnen het avontuur aan en –

misschien nog belangrijker – zullen er plezier aan

beleven en grote voldoening uit halen.

38

Deel III

Dan nog dit

39

“Nothing will ever be attempted if all

possible objections must first be

overcome”

Samuel Johnson

40

Deze gids biedt natuurlijk geen kant-en-klare

oplossingen voor alle problemen die je kunt

tegenkomen als je een veranderingsproces in

gaat. Er zijn vele bezwaren tegen te bedenken.

Degene die – hopelijk – weggenomen kunnen

worden, worden hier gepresenteerd en

beantwoord.

֍

41

Je beschrijft allemaal zaken die veel meer bij de

opvoeding dan bij onderwijs horen. Ouders hebben toch

de primaire verantwoordelijkheid voor de behoeften en

gezondheid van kinderen? Onderwijs moet geen

substituut voor opvoeding worden. Ouders hebben de

verantwoordelijkheid over de opvoeding, scholen over

onderwijs.

Ouders hebben uiteraard de primaire en grootste

verantwoordelijkheid over hun kind. Zij hebben hen op

de wereld gezet, dus het is aan hen om er zo goed

mogelijk voor te zorgen.

Maar bestaat er werkelijk zo’n harde scheiding tussen

onderwijs en opvoeding? Zijn zij niet deel van dezelfde

beweging? Kunnen we ze los zien? Vormt onderwijs

kinderen niet net zo goed als opvoeding dat doet? Kan

onderwijs zonder duidelijk opvoedkundig aspect

überhaupt bestaan?

Iedereen die met kinderen te maken heeft, die een

(grote) invloed heeft op hun ontwikkeling heeft de

verantwoordelijkheid om hier zorgvuldig mee om te

gaan. Iedereen die een bijdrage levert aan de vorming

van kinderen zou goed moeten nadenken over de

invloed die hij of zij heeft. Iedereen die een belangrijke

rol speelt in het leven van een kind is in feite een

opvoeder. We dragen allemaal de verantwoordelijkheid

voor de gezondheid van de maatschappij.

42

Het klinkt een beetje alsof je onderwijs vooral tot iets

leuks en moeiteloos wilt maken. Maar je hebt toch ook

doorzettingsvermogen nodig? Je moet toch leren

omgaan met tegenslag? Het leven is niet alleen maar

leuk.

Het leven is inderdaad niet alleen maar leuk. En

onderwijs hoeft helemaal niet leuk te zijn. Onderwijs

moet betekenisvol zijn. Het moet zin en waarde hebben

voor kinderen.

Als iets zin heeft voor ons, hoeven we ons niet – of veel

minder – te forceren. We zijn dan veel beter in staat om

met tegenslag om te gaan. Om door te zetten als het

moeilijk is. Zo leren we de aard van doorzetten echt

kennen. Op een natuurlijke manier.

Als iets geen betekenis voor ons heeft en het is even

moeilijk, dan zijn we snel geneigd om op te geven. En

als opgeven geen optie is – omdat er van alle kanten

druk op ons wordt gelegd – dan gaan we ons op allerlei

manieren onder ons werk uit te komen. We worden dan

erg creatief in vermijdend gedrag. Is dat wat we willen?

En als we ons niet kunnen of durven te onttrekken aan

het werk dat we ‘moeten’ doen, dan leren we onszelf

wel te forceren. We raken afgedwaald bij ons eigen

gevoel van waarde en zin. We stompen onszelf af. Is

dat een houding die we kinderen graag willen aanleren?

Kinderen willen leren. Heel simpel. En als je werkelijk

iets wilt leren, omdat het betekenis voor je heeft, dan

43

kom je genoeg obstakels, hindernissen, tegenslagen en

moeilijkheden tegen op je pad. Het vraagt meer dan

voldoende doorzettingsvermogen en creatieve

oplossingen om je iets eigen te maken. Zelfs als het

‘leuk’ is. Daarvoor hoeven we school niet expres tot een

worsteling te maken door er iets saais en

oninspirerends van te maken.

En als school als geheel veel betekenis heeft voor

kinderen, dan zijn die paar onderdelen die niet zoveel

betekenis hebben – zoals bijvoorbeeld

werkwoordvervoegingen – niet zo’n groot probleem.

Dan heeft onderwijs genoeg waarde om daar even

overheen te stappen. Het zijn dan molshopen, in plaats

van bergen.

Het lijkt er een beetje op dat je onderwijs de schuld

geeft van alle problemen in de wereld. Dat is toch

onzin?

Het is niet interessant om in termen van schuld te

praten. Het punt is dat onderwijs een oplossing kan

bieden voor de problemen in de wereld. Dat legt een

hoop verantwoordelijkheid – en niet schuld – in de

schoot van onderwijs.

Als we die verantwoordelijkheid niet oppakken en niets

doen om de koers van de wereld te wijzigen – of die

koerst juist handhaven en bestendigen – dan maken we

ons wél schuldig aan de problemen.

44

Daarbij moet ook gezegd worden dat onderwijs niet

alleen de verantwoordelijkheid is van degenen die erin

werkzaam zijn. Iedereen is er verantwoordelijk voor.

Het is in ieders belang dat ons onderwijs verandert. We

worden er allemaal door beïnvloed. We zijn er allemaal

door gevormd. We zijn allemaal deel van de

maatschappij.

Dit is allemaal leuk en aardig, maar

onderwijsvernieuwingen zijn al zo vaak geprobeerd! Er

verandert misschien hier en daar wel iets, maar het is

nog nooit gelukt om het in de kern te veranderen, zoals

je hier betoogt.

Het is inderdaad al vaak geprobeerd. Denkers uit het

verleden zeiden al soortgelijke dingen. Soms lees je

ideeën van honderden jaren geleden die onmiddellijk

toepasbaar zijn op het heden. En het heeft tot nu toe

inderdaad weinig verschil gemaakt. Maar betekent dit

dat we moeten stoppen met proberen? Dat we het maar

moeten opgeven?

Voordat de gebroeders Wright hun eerste succesvolle

poging om te vliegen ondernamen hadden ze vele

malen gefaald. En zij niet alleen. Velen probeerden het,

maar slaagden niet. Charles Goodyear probeerde vele

dingen uit om rubber bruikbaar te krijgen voor banden.

Zonder resultaat. Totdat hij ontdekte dat het met

zwavel wél werkte. Thomas Edison probeerde allerlei

materialen uit als gloeidraad en liet zich niet

ontmoedigen door de tegenvallende resultaten.

45

Soms is de tijd gewoon niet rijp voor nieuwe ideeën.

Misschien is de tijd nu wel rijp voor grote veranderingen

in het onderwijs. Misschien is de onvrede inmiddels

groot genoeg. Of is de urgentie duidelijk genoeg.

Misschien ook niet, we weten het niet, maar dat is geen

reden om het niet te proberen. Als we het intelligent en

verstandig aanpakken, hebben we weinig te verliezen.

Je doet net alsof alles aan het onderwijs en de wereld

slecht is. Er gaat toch ook een hoop goed? Waarom zo’n

negatieve houding? Bereiken we niet veel meer met een

positieve instelling?

Natuurlijk is niet alles slecht of verkeerd aan het

onderwijs of aan de wereld. Maar dat geldt ook voor

bijvoorbeeld een jeugdbende. Die biedt

verschoppelingen een soort familie, structuur,

veiligheid. Ze leren er nieuwe vaardigheden. Lid zijn

van zo’n bende geeft hun leven zin. Maar is een

jeugdbende daarmee in zijn totaliteit iets goeds?

Er gaat een hoop goed in het onderwijs en leerkrachten

doen hun uiterste best, maar we zitten op een verkeerd

spoor. Een spoor waarop het heel lastig is om het goede

te laten bloeien en uit te breiden. We werken onszelf

tegen in onze goede bedoelingen, doordat het systeem

die goede bedoelingen tegenwerkt.

En ook in de wereld gaat een hoop goed. Er zijn vele

mensen die zich dagelijks inzetten voor een betere

46

wereld. Maar het (economische) systeem waar we in

zitten richt een hoop schade aan. En dat maakt dat ‘het

goede’ doen vechten tegen de bierkaai wordt.

Daarbij is het negatieve zien, benoemen en erkennen

niet hetzelfde als het hebben van een negatieve

houding. Dat zou het zijn, als we er de conclusie ‘het

heeft geen zin om hier iets mee te doen, want het lukt

toch niet’ aan vast zouden knopen. Maar we kunnen

juist wel iets doen.

Een positieve instelling alleen is niet genoeg om ons in

beweging te krijgen. Een al te positieve houding kan

ons zelfs verhinderen om in actie te komen. Omdat we

dan de neiging kunnen hebben om het negatieve te

negeren of er een positieve draai aan te geven, uit

angst dat het onze positiviteit aantast. Een positieve

kijk op de dingen kan heel goed uit angst voortkomen.

We hebben naast vertrouwen ook een sterk gevoel van

onvrede en urgentie nodig om genoeg energie los te

maken om werkelijk veranderingen in gang te zetten.

Frustratie en ontevredenheid kunnen een krachtige

brandstof zijn, als we ze goed gebruiken.

Er zijn al zoveel van dit soort initiatieven. Waarom

hebben we er nog één nodig?

Waarom hebben we meer dan één soort tandpasta?

Waarom bestaat er niet maar één boek? Eén film? Eén

huisdier? Mensen verschillen nu eenmaal in hun

47

voorkeuren en smaak. Wat de één aanspreekt, spreekt

de ander niet aan. Wat de één inspirerend vindt, zegt

de ander helemaal niets. Hoe meer aanbod er op dit

gebied is, hoe groter de kans is dat mensen zich door

één ervan aangesproken voelt. Dat er iets bij zit voor

iedereen.

Diversiteit is daarbij een groot goed. Het maakt ons

sterk en flexibel. De verschillen in aanpak bieden

kansen om te reflecteren en kritisch te zijn naar onszelf.

De verschillende initiatieven kunnen elkaar aanvullen of

prikkelen om scherper na te denken of de krachten te

bundelen.

Misschien bloedt een groot deel van dit soort

initiatieven dood. Misschien dit initiatief ook wel. Maar

dat is niet erg. Als er voldoende en gevarieerd aanbod

is, dan is de kans dat een aantal het overleeft en groot

wordt veel waarschijnlijker.

Al dat gepraat over vrijheid en autonomie is leuk, maar

de maatschappij draait nu eenmaal op mensen die ‘in

het gareel lopen’ , zich aanpassen en hun werk doen.

Als iedereen maar gewoon doet waar ‘ie zin in heeft,

omdat ‘ie dat op school heeft geleerd, dan wordt het

een zootje!

Kinderen leren te doen waar ze ‘zin in hebben’ is

helemaal niet het doel van het onderwijs dat hier

betoogd wordt. Het gaat erom dat leren echte, diepe

48

betekenis krijgt en dat onderwijs bijdraagt aan de

gezondheid van kinderen en de mensheid.

Het gaat erom dat je kinderen leert onderscheid te

maken tussen wat nodig en nuttig is en wat niet

onnodig en nuttig is. Dat je ze leert zinnige prioriteiten

te stellen. En op basis daarvan vrij te zijn om te kiezen

of je ergens je tijd en energie aan wil besteden. Dat

betekent ook dat je je verlangens – je ‘zin’ – niet een te

groot gewicht geeft, als die geen hoge prioriteit hebben.

Als iedereen vanuit betekenis en gezonde prioriteiten

zijn werk zou doen, dan zou de maatschappij

waarschijnlijk prima functioneren. Met vrijheid en

autonomie. Misschien zelfs wel beter dan nu, omdat we

onze energie minder zouden verspillen aan onnodige

zaken.

Er is ook een groot verschil tussen je kunnen aanpassen

en aangepast zijn. Als je geleerd hebt om een flexibele

en nuchtere houding te hebben, dan kun je je prima

aanpassen in situaties dat het nodig is. Maar je kunt

ook tegen de stroom in gaan als dat nodig is.

Als je aangepast bent dan heb je nauwelijks een keuze.

Dan pas je je onbewust aan aan wat ‘normaal’ is in je

omgeving. Je kleurt mee zonder dat je het door hebt. Je

zult niet snel tegen de stroom in gaan. Ook niet als dat

nodig is. Je loopt mee met de kudde, ook al loopt die

kudde richting een afgrond.

49

We hebben mensen nodig die mee kunnen lopen, maar

ook met hetzelfde gemak uit de meute kunnen stappen.

En dat bereiken we niet door kinderen van jongs af aan

te leren zich te conformeren en gehoorzaam te zijn.

Het is natuurlijk goed om iets te proberen om de wereld

gezonder te maken, maar de realiteit is dat het de

meeste mensen koud laat, omdat ze bijvoorbeeld al

genoeg aan hun hoofd hebben. De kans van slagen is

dus niet erg groot.

Dat de kans van slagen niet heel groot is, is geen reden

om het niet te proberen. Rosa Parks dacht

waarschijnlijk ook niet dat haar weigering om haar

plaats in de bus af te staan uiteindelijk tot de

afschaffing van de rassenwetten in de VS zou leiden.

Toch gebeurde dat.

De meeste mensen zijn misschien inderdaad

onverschillig over de zaken die in dit eBook worden

beschreven, of zijn er in elk geval niet heel

gepassioneerd over. Misschien hebben veel mensen

inderdaad al genoeg aan hun hoofd.

Maar misschien is het ook helemaal niet nodig dat

iedereen hier wildenthousiast van wordt. Misschien is

het genoeg als er voldoende ‘leidende’, invloedrijke

figuren op de juiste plekken zitten. Mensen die kunnen

inspireren en motiveren.

50

Het grootste deel van de mensen loopt graag mee met

de rest. Dat is nu eenmaal zo. Daar zit verder geen

waardeoordeel in. Dat kun je als een probleem zien,

maar je kunt er ook gebruik van maken. Het betekent

namelijk ook dat zodra er een beweging op gang komt,

de ‘volgers’ uiteindelijk ook wel meelopen.

Zo hoeven er dus geen enorme massa’s in één keer op

de been te worden gebracht, maar slechts een ‘klein’

vooroplopend clubje. Die vormen het eerste kleine

sneeuwballetje dat naar benedenrolt en langzaam aan

een lawine vormt.

Je hebt het regelmatig over de mensheid als geheel of

over de hele wereld. Nederland is maar een klein

landje. Hoeveel impact kunnen wij nou hebben op de

toekomst?

Als je naar de geschiedenis kijkt, dan heeft ons kleine

landje vaak een vrij grote invloed gehad. Lang niet

altijd een onverdeeld positieve invloed, maar het toont

wel aan dat de grootte van een land niet zo belangrijk is

voor de invloed die je hebt.

Een virus is ook extreem klein vergeleken met ons lijf

en toch weet het ons van tijd tot tijd op de knieën te

krijgen. Als het maar genoeg cellen weet te infecteren.

En zo werkt het ook met ideeën. Als je waarde schept

met wat je doet, dan zullen anderen je vanzelf volgen.

Als je genoeg anderen ‘besmet’ met je ideeën en als die

51

ideeën van voldoende kwaliteit zijn, dan kun je een

impact hebben.

Bovendien leven wij in één van de welvarendste,

veiligste en stabielste landen in de wereld. Dat geeft

ons de mogelijkheid en daarmee de plicht om nieuwe

wegen te zoeken en een voorbeeldrol te vervullen. En

zelfs als het geen effect heeft op grotere schaal, dan is

er hier in elk geval meer gezondheid.

Werken zonder straf en beloning? Dus als het ene kind

het ander pest of slaat, dan mag ik er niets van

zeggen? Het zal dan een lekker zootje worden!

Natuurlijk mag je daar wel iets van zeggen. Sterker

nog, je moet daar iets van zeggen. Je moet je in dat

geval een sterke leider tonen en de veiligheid bewaken.

Je emoties en je lichaamstaal inzetten om duidelijk te

maken dat er een grens is overschreden.

Je kunt en moet daarmee het ongewenste gedrag

stoppen. Maar daarna is het de kunst om direct de

behoeften van zowel de dader als het slachtoffer in het

oog te houden en niet alleen die van het slachtoffer.

Geen korte termijn beslissingen nemen, maar juist aan

de lange termijn denken.

Je richten op het uitbreiden van de sociale

vaardigheden en het empathisch vermogen van de

dader. Door zelf empathisch te zijn. Door zelf geen

macht uit te oefenen over een ander. Door zelf niet een

52

ander een rotgevoel of een gevoel van machteloosheid

te geven. Door een voorbeeld te zijn. De meeste

kinderen – zolang ze niet te beschadigd zijn – zullen

hier op langere termijn veel beter op reageren dan op

straf.

Natuurlijk kan het zijn dat je te maken hebt met

uitzonderlijk beschadigde kinderen en/of met kinderen

met heel geringe gewetensontwikkeling. Als bij hen

alleen straf werkt, dan zul je wel moeten straffen.

Maar laten we dat dan vooral zien als laatste redmiddel

en het bewust gebruiken om de veiligheid voor andere

kinderen te garanderen, zonder ons te laten leiden door

onze eigen beschadigingen, onze irritatie, stress of

afkeer en zonder er op de automatische piloot op terug

te grijpen.

Gaan kinderen niet alleen maar doen wat ze leuk vinden

als je ze autonomie geeft? Als ze alles zelf mogen

kiezen, waarom zouden ze dan nog voor moeilijke

dingen kiezen? En hoe krijg je ze dan zover dat ze

saaiere dingen ook leren, wat toch nodig is?

Het is van groot belang om in de gaten te houden dat er

een gigantisch verschil bestaat tussen daadwerkelijke

autonomie en gevoelde of ervaren autonomie. Een kind

hoeft niet compleet autonoom te zijn, maar zou zich wel

zoveel mogelijk autonoom moeten voelen.

53

De werkelijke mate van autonomie moet meegroeien

met de mogelijkheden van het kind. Hoe meer een kind

van zichzelf en van de wereld snapt, hoe meer overzicht

het heeft, hoe meer echte autonomie je kunt geven.

Een peuter laat je kiezen tussen twee truien, een

veertienjarige zoekt zijn eigen kleding uit.

Het is dus niet wenselijk om een kind helemaal vrij te

laten en van jongs af aan zijn eigen leerproces vorm te

laten geven. Dat kan een kind nog helemaal niet op een

verantwoorde manier. Een kind heeft geen behoefte aan

absolute vrijheid, dat is beangstigend, als je nog niet de

kennis en vaardigheden hebt om ermee om te gaan.

Vergelijk het met water. Hartstikke leuk en relatief

veilig voor een peuter als het gaat om een badje met

een laagje van twintig centimeter. Extreem

beangstigend en gevaarlijk als het de eindeloze oceaan

is. In het badje voelt de peuter zich veilig en daarmee

vrij – of autonoom – om de mogelijkheden ervan te

verkennen.

Grenzen vormen daarmee – misschien wat contra-

intuïtief – een belangrijke voorwaarde om een optimaal

gevoel van autonomie te geven. Binnen goed gestelde –

bij het kind passende – grenzen, voelt een kind zich

vrijer dan in totale vrijheid.

Daarbij vormt het leren van de wat saaiere dingen

waarschijnlijk niet zo’n probleem als een kind eenmaal

de ervaring heeft dat leren plezierig is en school echt

iets toevoegt aan zijn leven. De minder interessante

54

aspecten van formeel leren zijn niet zo’n obstakel als

het een paar molshopen zijn in een veld van avontuur.

Als je als school ook bewezen hebt dat je het beste met

een kind voor hebt en een toevoeging bent – in plaats

van iets wat vooral forceert en afneemt – dan zullen ze

ook veel gemakkelijker geloven en accepteren dat de

saaie dingen ook nodig zijn en veel meer bereid zijn ze

te doen.

Je zegt dat je wilt onderwijzen voor een nieuwe,

gezondere wereld. Maar die wereld hebben we nu niet

en misschien over dertig jaar nog niet. Hoe kunnen de

kinderen die ‘anders gevormd’ zijn dan aarden in een

ongezonde wereld?

Het onderwijzen voor een nieuwe, gezondere wereld is

niet zo zeer een kwestie van ‘anders’ vormen als wel

van completer, evenwichtiger of ‘heler’ vormen. Het is

voor een gezond iemand niet onmogelijk om in een

ongezonde wereld te leven, maar voor een aangepast

iemand wel om gezond te leven.

Het is in een ongezonde wereld moeilijker om gezond te

zijn dan om ongezond te zijn. Het vraagt meer van je.

Als je kinderen leert om gezond te zijn, moet je ze dus

een groter pakket aan vaardigheden leren dan ze nodig

hebben om ongezond –aangepast aan een ongezonde

wereld – te leven.

55

Iemand die jarenlang vele technieken op de gitaar heeft

geleerd kan wel een punknummer meespelen, maar

iemand die zichzelf alleen punk heeft leren spelen geen

menuet van Bach kan spelen.

Waarom zeg je dat de wereld ongezond is? Zo zwart-wit

is dat toch helemaal niet? Dat laten de cijfers die je

aanhaalt ook zien. Als bijvoorbeeld twee miljoen

mensen verslaafd zijn, dan zijn nog altijd 15 miljoen

mensen niet verslaafd, toch?

Gezondheid is inderdaad een kwestie van gradatie. Het

is de vraag waar je de grens legt. En daarbij moet je

ook rekening houden met de trend. De richting die de

‘getallen’ op gaan. Veel ongezonde zaken in onze

wereld vertonen een stijgende lijn. De ontwikkeling

ervan gaat soms ook steeds sneller.

Dus wanneer zeg je dat iets ongezond is? Als er een

bepaald kritiek niveau is bereikt? Een toestand waarvan

herstel bijna onmogelijk of in elk geval heel moeilijk

wordt? Of voorkom je dat dit kritieke niveau bereikt

wordt?

Stel dat een dokter zegt dat je nergens zorgen over

hoeft te maken, dat je gezond bent en dat behandeling

niet nodig is omdat slechts tien procent van je longen is

aangetast door tuberculose. Is dat een goede,

verantwoordelijke arts? Zou je die uitslag als patiënt als

een opluchting ervaren?

56

Zouden we niet op dezelfde manier naar onze wereld

moeten kijken? Oppassen dat we ons uitsluitend op het

positieve focussen en een te optimistische blik hebben?

Je bent wel erg negatief over school. Er wordt toch al

van alles gedaan om het beter te maken? Bijvoorbeeld

het werken met weektaken, zodat kinderen zelf kunnen

bepalen wanneer ze welke taak doen. Daar reageren

kinderen vaak heel goed op!

Het is prijzenswaardig dat er dingen ondernomen

worden, aangezien dat de nodige energie kost. Maar

veranderen zulke maatregelen het onderwijs in de kern?

Maken we onderwijs er echt gezond mee? Of is het

meer alsof je mondkapjes geeft tegen schadelijke stof,

in plaats van dat je de lucht schoonmaakt?

Dat kinderen goed reageren op dit soort ‘verbeteringen’

zegt misschien veel meer over de ‘uitgehongerde’

toestand van kinderen dan over de verbetering. Over de

enorme behoefte aan autonomie bijvoorbeeld.

Iemand die wekenlang alleen maar oud, droog brood

krijgt te eten is superblij als hij op een dag voortaan

een verse boterham met een plakje kaas krijgt. Maar is

zijn eetpatroon daarmee gezond te noemen? Heeft hij

nu een rijk diëet?

Dit soort lapmiddelen – ook al komen ze uit een goed

hart – zijn meer zoethoudertjes die ervoor zorgen dat

het ongezonde systeem gewoon kan doordraaien. Het

57

zijn reddingsboeien die zorgen dat de drenkeling niet

verdrinkt, maar hij is er nog niet mee uit het water. Ze

komen niet voort uit een fundamenteel andere manier

van denken en veranderen niets fundamenteels aan hoe

we kinderen vormen.

58

“Growth is painful. Change is painful. But,

nothing is as painful as staying stuck

where you do not belong.”

N. R. Narayana Murthy

59

Moegestreden leerkrachten die hun

oorspronkelijke motivatie om les te geven naar de

achtergrond zien verdwijnen. Onrustige leerlingen

die constant in het gareel gehouden en

aangejaagd moeten worden. Het is geen zeldzaam

beeld in onderwijsland. Lesgeven is lang niet

altijd het ontspannen dankbare beroep dat het

zou kunnen zijn.

60

Dat kunnen we natuurlijk – lekker makkelijk – op het

bordje van de ouders gooien: ZIJ voeden hun kinderen

niet meer goed op, geven niet genoeg grenzen en

maken verwende prinsjes en prinsesjes van hun kroost.

Ook kunnen we het neerleggen bij de wildgroei aan

kinderen met één of andere diagnose. Of de schuld

geven aan de overheid die ons opzadelt met de

onmogelijke opdracht van passend onderwijs. Allemaal

in zekere mate waar.

Maar we kunnen ook de hand in eigen boezem steken

en eens kritisch kijken naar waar we nou helemaal mee

bezig zijn, zoals we in dit eBook hebben gedaan. Naar

hoe dom we onderwijs eigenlijk benaderen en hoeveel

onnodige problemen we er zelf in inbouwen. En naar

hoe braaf en slaafs we eigenlijk meedoen aan een

onzinnig systeem waar niemand echt bij gebaat is.

Omdat het ‘nu eenmaal zo gaat’.

We vinden zoveel rare dingen compleet vanzelfsprekend

en nemen allerlei onzin aan alsof het de normaalste

zaak van de wereld is. We lijken er vanuit te gaan dat

onderwijs kinderen moet klaarstomen voor de

maatschappij. Dat is een absurd uitgangspunt en DAAR

beginnen de problemen.

Want welk kind – dat goed bij z’n hoofd is – laat zich

nou zonder slag of stoot in een onnodig beperkende mal

geperst worden? Welk kind is er nou gemotiveerd om

deel te gaan uit maken van een star, onspeels systeem,

dat een ongezonde nadruk legt op efficiëntie en

prestaties?

61

Verwachten we nou serieus dat kinderen gewillig

meewerken met onderwijs dat zo’n druk op hen legt,

altijd haast heeft, hen op allerlei manieren dwingt en

forceert en hun vrijheid en zeggenschap ernstig

inperkt? En welk kind wordt er nou graag constant in de

gaten gehouden, beoordeeld en gecorrigeerd, in zowel

prestaties als in zijn gedrag?

Een gemiddelde volwassene zou om minder een

zenuwinzinking krijgen! Geen wonder dat onderwijs

zoveel energie kost! Het zou ons totaal niet moeten

verbazen dat de burn-outcijfers onder leerkrachten zo

hoog zijn! Eerder dat ‘slechts’ één op de vijf met burn-

outverschijnselen rondloopt...

Hoe aantrekkelijk is onderwijs nou helemaal, als je het

bekijkt door de ogen van een kind? Waarom houden we

ons huidige onderwijssysteem in stand, alsof het de

enige mogelijke of enige juiste manier van werken is?

Waarom worden de onvrede en frustratie die op vele

scholen bijna tastbaar aanwezig is onder leerkrachten

zo weinig omgezet in opstandige actie, in plaats van in

stress, geklaag en passief verzet, terwijl we

ondertussen gewoon braaf in het gareel blijven lopen?

Ja, dat ZIJN kritische vragen en daar ZIT een hard

oordeel in. Maar zachte heelmeesters maken stinkende

wonden. Als we echte verbetering willen – gezond

ontspannen onderwijs en een evenwichtige wereld

bevolkt door kleurrijke mensen met een levendige,

actieve geest – dan zullen we door de zure appel

62

moeten heen bijten en behoorlijk wat bittere pillen

moeten slikken. Het alternatief is dat we blijven

doormodderen zoals we nu doen, tot het ECHT niet

meer gaat.

Blijven we in de woestijn, of maken we van school

een OASE? De keuze is aan ons...

63

OASEonderwijs is een niet-commercieel initiatief, dat nu

nog in de kinderschoenen staat. Het is de bedoeling dat

het gaat groeien en daar kunnen we jouw hulp goed bij

gebruiken. We zijn daarom op zoek naar mensen die:

de OASEFilosofie helpen verspreiden

promotiemateriaal kunnen maken

het concept helpen uitbreiden en concreter maken

die bijeenkomsten helpen organiseren

het initiatief juridisch en financieel volwassen

helpen maken.

Kijk voor meer details over wat je voor OASEonderwijs

zou kunnen betekenen op oaseonderwijs.nl/sluit-je-

aan/.

Verder worden vragen, opmerkingen, feedback en

opbouwende kritiek naar aanleiding van dit eBook erg

op prijs gesteld, dus schroom niet om contact op te

nemen!

Contactgegevens

We zijn telefonisch te bereiken op 06 23349429 of per

e-mail via info@oaseonderwijs.nl

Kijk voor meer informatie en achtergrondartikelen op

oaseonderwijs.nl.

Wie weet tot ziens!

64