Copyright © Marlou en Anja | Alle rechten voorbehouden...


Voorwoord

Voor je ligt het e-book: “Praktisch en Positief – Opvoeden met structuur” van de PEP-

methode. Op basis van theorie én aan de hand van ervaring in de praktijk is de PEP-methode

ontwikkeld om ouders ondersteuning te bieden bij het opvoeden van hun kinderen.

Het opvoeden van kinderen vraagt veel van ouders en gaat altijd door. Daarbij veranderen

kinderen, en hun behoeften, snel. Daarom is het niet wonderlijk dat ouders soms ‘vastlopen’

in de opvoeding of in specifieke opvoedsituaties. Iedere ouder heeft wel eens vragen en

voelt zich wel eens onzeker.

De PEP-methode kan gezien worden als een Oppepper om weer verder te kunnen. Praktisch,

zodat je er direct mee aan de slag kunnen en Positief, omdat dat prettig is én tot de beste

resultaten leidt!

Samen met dit e-book heb je wellicht ook het e-book ‘Gedrag positief beïnvloeden’

aangeschaft. Het is raadzaam beide boeken goed te lezen en toe te passen om zo gewenst

gedrag van je kind te laten toenemen!

Wij hebben ons gespecialiseerd in ‘visuele ondersteuning binnen de kinderpsychiatrie’. We

hebben gemerkt dat er veel vragen van ouders zijn over het ongewenste gedrag van hun

kinderen en dan voornamelijk of er manieren zijn om dit gedrag te voorkómen. Want

voorkomen is natuurlijk beter dan genezen!

Graag wilden wij iets betekenen voor deze ouders/ verzorgers, dat heeft geresulteerd in dit

digitale boek. Het boek is echter niet alleen geschikt voor ouders van kinderen met een

psychiatrische stoornis, maar voor alle ouders van kinderen die behoefte hebben aan

(extra) structuur.

Op shop.opeenrijtje.com kun je een PEP-bord bestellen. Dit zijn uniek ontworpen

planborden die naast functioneel, ook erg leuk zijn om naar te kijken! Ze spreken zowel

ouders als kinderen aan en garanderen een positieve start van het gebruik van een

planbord. Wellicht heb je dit e-book samen met een PEP-bord besteld, bijvoorbeeld in het

PEP Perfect Pakket. Als dit niet het geval is, is het zeker de moeite waard een kijkje te

nemen in de webshop!

http://shop.opeenrijtje.com/

http://shop.opeenrijtje.com/pep-perfect-pakket



Niet alleen voor een planbord kun je terecht in onze webshop, maar ook voor handige en

unieke assecoires. Zo vind je er:

Picto bewaarmappen Week- en dagframes


Inleiding

Het doel van dit boek is om je te laten ervaren dat door eenvoudige maatregelen extra

structuur geboden kan worden. Daarmee creëer je meer rust en duidelijkheid voor je kind

(en jezelf). Hierdoor neemt ongewenst gedrag (druk, ongehoorzaam, angstig/onrustig)

gewoonlijk af.

De informatie in dit E-book is gericht op kinderen. Er zijn ook volwassenen die baat

hebben bij extra structuur. Bijvoorbeeld volwassenen met een Autisme Spectrum Stoornis

of een verstandelijke beperking. Waar ‘kinderen’ staat kan in veel gevallen dus ook

‘volwassenen’ gelezen worden. Uiteraard dien je zelf een vertaling te maken naar de

situatie die van toepassing is.

Het E-book is zo opgebouwd dat je na het lezen ervan direct zelf aan de slag kunt óf

gebruik kunt maken van onze diensten. In dit E-book is informatie te vinden over

structuur, pictogrammen, het planbord en meer. Door dit goed te lezen heb je inzicht in de

werking van het systeem.

We wensen je veel succes!

Anja Selst en Marlou Wijmans


Inhoudsopgave

1. Structuur ........................................................................................................................................ 7

a. Belang .......................................................................................................................................... 8

b. Ongewenst gedrag ....................................................................................................................... 9

c. Begrip opbrengen voor het gedrag ............................................................................................ 10

2. Pictogrammenstelsels ..................................................................................................................... 12

a. Het Bliss-symbolensysteem ...................................................................................................... 12

b. Picture Communication Symbols (PCS) ................................................................................... 13

c. Het Vijfhoek Pictogrammensysteem ......................................................................................... 13

d. Eigen interpretatie ..................................................................................................................... 14

3. Werking van pictogrammen .......................................................................................................... 15

a. Werking van de hersens ............................................................................................................. 15

b. Voor wie werkt het planbord? ................................................................................................... 16

ADHD ........................................................................................................................................... 17

Autisme ......................................................................................................................................... 17

PDD-nos ....................................................................................................................................... 18

Hechtingsstoornis ......................................................................................................................... 19

Angst/stemmingsstoornis .............................................................................................................. 20

Agressieve gedragsstoornissen ..................................................................................................... 20

4. Planbord ........................................................................................................................................... 21

a. Algemeen................................................................................................................................... 21

b. Benodigdheden .......................................................................................................................... 22

c. Plaats ......................................................................................................................................... 23

d. Verwijzing ................................................................................................................................. 23

5. Werkwijze/ stappenplan ................................................................................................................ 24

a. Introductie ................................................................................................................................. 24

b. Consequent handelen ................................................................................................................. 24

c. Strijd .......................................................................................................................................... 25

d. Afhankelijkheid ......................................................................................................................... 26

10 – Stappenplan ................................................................................................................................. 27


1. Structuur

In dit hoofdstuk gaan we dieper in op structuur en het belang daarvan. Wat is ‘structuur’

eigenlijk? In de van Dale (Nederlands woordenboek) wordt het als volgt omschreven:

‘Manier waarop een samengesteld geheel is opgebouwd’. Zonder dat je je er erg bewust van

bent, zit er structuur in veel dingen. Zoals een vergadering op het werk: deze begint

bijvoorbeeld altijd met de vaste agendapunten, dan bijzonderheden en dan de rondvraag.

Hoewel iedere vergadering anders is, is de structuur vaak ongeveer hetzelfde (het verloopt

meestal op ongeveer dezelfde manier).

Een ander voorbeeld is zoiets simpels als stofzuigen. Vaak heb je een bepaalde manier van

hoe je dit doet (bijvoorbeeld eerst in de keuken, met een ander opzetstukje de bank, de

stofzuiger die je op dezelfde plek terug zet etc.). Zonder dat je je er bewust van bent, ben je

voorspelbaar bezig en heb je een bepaalde structuur aangebracht.

Vaak heb je pas in de gaten hoe gestructureerd dingen zijn als er wordt afgeweken van de

structuur. Als de bus die je dagelijks neemt, ineens een andere afslag neemt (omdat er

bijvoorbeeld aan de weg gewerkt word), dan merk je dat er onrust ontstaat in de bus.

Of denk eens aan stroomuitval. Je bent gewend dat dingen op een bepaalde manier

verlopen. Zoals koken, eten, opruimen, muziekje aan, kinderen naar bed, mail lezen en

televisie kijken. Dan valt opeens de stroom uit. De oven valt uit, geen licht, tv en computer

doen het niet. De meeste mensen redden zich gelukkig prima in het geval van

stroomstoring, maar toch brengt dit wel wat onrust met zich mee. Mensen gaan

bijvoorbeeld buiten staan om te kijken of ergens anders de stroom nog werkt. Mensen

vragen zich af wat er aan de hand is en hoe lang het duurt. Deze onverwachte gebeurtenis

kan je wel even wat van je stuk brengen, want het gaat anders dan je had gedacht. Je

dagelijkse structuur valt weg.

Structuur is dus een breed begrip. Wij gaan in op structuur in de opvoeding. Wat betekent

structuur voor een kind?


a. Belang

Als er structuur is voor een kind, weet het kind waar het aan toe is. Dat geeft overzicht in

een situatie. Overzicht is voorspelbaarheid. Ieder kind heeft behoefte aan structuur, rust

en regelmaat. Voorspelbaarheid biedt houvast en overzicht in de dagelijkse gang van

zaken. Daarnaast zorgt dit ervoor dat een kind (basis)vertrouwen ontwikkelt in zijn ouders

en andere volwassenen. Dat zorgt voor een gevoel van veiligheid, wat een belangrijke

voorwaarde is voor een optimale ontwikkeling.

Het ontbreken van overzicht en structuur zorgt voor een onveilig/ onzeker of onrustig

gevoel. Het bieden van structuur aan kinderen zorgt voor rust. Net als veel volwassenen

willen kinderen graag weten waar ze aan toe zijn, zodat ze kunnen anticiperen op de

situatie. Volwassenen zijn in staat zichzelf te structureren om zo het onzekere/ onveilige

gevoel weg te nemen, of anders gezegd zijn wij in staat met de situatie om te gaan. Voor

een kind is dit vaak lastiger. Hij of zij heeft hier hulp bij nodig.

Volwassenen plannen eigenlijk continue zonder het zelf te beseffen. In je hoofd (en

bijvoorbeeld agenda) neem je je dag door en maak je plannen. Zo bedenk je bijvoorbeeld

wat een handige volgorde is om activiteiten uit te voeren. Kinderen zien dingen minder

goed aankomen. Zij kunnen nog geen klokkijken of doen dit minder vaak. Zij kunnen tijd

minder goed inschatten en zien weinig beperkingen. Dat is heel normaal gedrag. Het doel

van dit boek is ook niet om dat te veranderen, want een kind moet gewoon een kind

kunnen zijn. Het wordt echter wel lastig als kinderen ongewenst gedrag gaan vertonen als

gevolg van onbegrip en/of frustratie. Daarom is het belangrijk om structuur te bieden!

Een aantal voorbeelden:

* Als je weet dat je over 10 minuten gaat eten, ga je niet de ramen wassen. Een kind is aan

het spelen en heeft niet in de gaten dat hij over 10 minuten gaat eten, daarom begint ie aan

een groot bouwwerk van blokken.

* Je bent moe en hebt de volgende dag een volle agenda, je besluit op tijd naar bed te gaan.

Een kind zit boekjes te lezen en heeft helemaal geen zin om naar bed te gaan. Hij kan niet

overzien dat hij de volgende ochtend vroeg op moet staan en daarom nú op tijd moet

slapen.


* Je vriendin belt, maar je staat op het punt om de deur uit te gaan. Je spreekt af later even

terug te bellen. Een kind wil graag buitenspelen, maar moet over vijf minuten mee naar de

kapper. Hij snapt niet waarom hij nu naar de kapper moet en niet mag buitenspelen.

Soms heeft een kind moeite om aan te geven dat hij of zij een situatie lastig of onduidelijk

vindt. Als kinderen moeilijk kunnen omgaan met een situatie, kan er ongewenst gedrag

vertoont worden.

b. Ongewenst gedrag

Onder ongewenst gedrag verstaan wij het volgende: gedrag dat als vervelend wordt ervaren

door mensen in de omgeving van het kind en/of gedrag dat het kind zelf belemmert. Denk

hierbij aan: zenuwachtig of onrustig gedrag, angst, niet goed luisteren, opstandig gedrag,

ongeremd/druk gedrag, stil/teruggetrokken houding, claimen/ veel (negatieve) aandacht

vragen of agressie.

Natuurlijk zal een planbord niet al het ongewenste gedrag van je kind wegnemen. Maar

een planbord kan zeker helpen het gedrag af te doen nemen. Hierbij wordt er gekeken naar

de oorzaak van het gedrag en hoe het aangepakt kan worden. Het planbord komt later in dit

boek uitgebreid aan de orde.

Er zijn kinderen die meer moeite hebben met, voor hen, onverwachte situaties en die vaker

dan gemiddeld ongewenst gedrag vertonen als gevolg van een psychische aandoening. Dit

wordt verder uitgelegd in hoofdstuk 3 ‘werking van pictogrammen’. In veel gevallen komt

ongewenst gedrag voort uit onbegrip.

Zoals eerder genoemd kunnen kinderen het soms moeilijk aangeven als ze een situatie niet

fijn vinden of niet onder controle hebben. Het is van belang te bekijken waarom het kind

zich zo gedraagt. Je kunt ervan uitgaan dat geen enkel kind er zelf (oprecht) plezier aan

beleefd om het (ongewenste) gedrag te vertonen.

Toch levert het gedrag het kind blijkbaar íets op, want anders zou een kind er wel mee

stoppen. Dat kan van alles zijn, bijvoorbeeld; aandacht (ook al is deze negatief), een ‘leuke

straf’ zoals naar de eigen kamer moeten (waar een televisie staat..) of veiligheid (de reactie

die volgt op het gedrag is voorspelbaar en dus veilig).

Ongewenst gedrag is eigenlijk een manier om aandacht te vragen voor wat het kind op dat

moment nodig heeft. Hoewel ongewenst gedrag niet goedgekeurd hoeft te worden, kun je

proberen het te begrijpen en te vertalen.


Een kind dat in zijn spel zit en plotseling zijn speelgoed moet opruimen, kan weigeren en

boos worden. Het kind bedoeld eigenlijk: ‘Ik heb even tijd nodig om aan dat idee te

wennen, ik kom er zo aan’. Stel: een man roept zijn vrouw omdat het eten klaar is. De

vrouw antwoord: ‘goed, ik kom eraan’, en leest even de laatste zinnen van het artikel dat ze

zat te lezen. Dit voorbeeld illustreert dat ook volwassenen even omschakelen alvorens te

reageren. De vrouw komt immers ook niet direct aan tafel, maar rondt af waar ze mee

bezig was.

Kinderen kunnen niet altijd direct (juist) reageren op een verandering. Dat heeft ermee te

maken dat kinderen situaties nog niet goed aan zien komen. Volwassenen kijken

regelmatig op de klok, plannen hun dag en weten wat er op welk moment gaat, moet, of

zou kunnen gebeuren. Voor kinderen komt dit soms onverwachts; zij hebben tijd nodig om

te ‘schakelen’.

c. Begrip opbrengen voor het gedrag

In de eerste plaats is het dus van belang te onderzoeken wáár het ongewenste gedrag van

een kind vandaan komt en waarom een kind gedrag blijft herhalen. Soms kom je hier niet

helemaal uit. Vaak zijn er meerdere redenen of oorzaken van bepaald gedrag. Als je niet

achter de precieze reden van het gedrag kan komen, kijk dan wat je wél opvalt. Vertoont je

kind het gedrag op specifieke momenten? Bij bepaalde mensen wel en bij anderen niet?

Wat probeert je kind voor elkaar te krijgen? Hoe reageer jij?

Praat er ook met je kind over. Misschien kan je kind zelf uitleggen wat er aan de hand is.

Zo maak je je kind ook duidelijk dat jij het gedrag niet wilt en kun je samen een oplossing

zoeken. Probeer niet te oordelen, dat werkt niet motiverend voor een kind.

Als je een beter beeld hebt van het gedrag, kun je je kind hier beter in begeleiden. Als je

kind bijvoorbeeld steeds een driftbui krijgt als hij naar bed moet, kan dit komen omdat je

kind bang is in het donker.. Dan biedt geruststellen en een nachtlampje uitkomst!

In veel gezinnen komt het voor dat kinderen niet willen eten, vaak bij het avondeten. Na

een ongezellige ‘maaltijd’ krijgt je kind voor het bedtijd is, toch maar een broodje.. Het

kind vindt brood lekkerder en zal warm eten blijven weigeren.


Begrip tonen en praktische oplossingen als een nachtlampje zijn helaas niet altijd

voldoende. Soms vraagt het af- of aanleren van bepaald gedrag om een intensieve aanpak.

Dit geldt in het bijzonder voor kinderen met een gedragsstoornis, zoals Autisme, ADHD,

ODD etc. Deze kinderen hebben sowieso al meer moeite om de wereld om hen heen te

begrijpen en gedrag hierop aan te passen.

Het helpt om bepaalde vaste gewoonten en rituelen te hebben, bijvoorbeeld op dezelfde

manier naar bed brengen. Hierdoor wordt de dag en/of bepaalde situaties voorspelbaar en

kan een kind zich voorbereiden op wat er komen gaat en wat er van het kind verwacht

wordt.


2. Pictogrammenstelsels

In het vorige hoofdstuk was te lezen dat voorspelbaarheid en structuur belangrijk zijn.

Visualiseren is een hulpmiddel om dit te bieden. Visualiseren betekent uitbeelden

(zichtbaar maken). Visualiseren helpt om tijd te ordenen en de dag of situatie te overzien.

Voor mensen die moeite hebben met het verwerken en opslaan van informatie kan het een

steun zijn. Afbeeldingen zijn over het algemeen meer opvallend dan tekst. Daarnaast doen

afbeeldingen een appèl op een ander deel van het geheugen dan tekst. Hierover staat meer

informatie in hoofdstuk 3.

Visuele ondersteuning bieden kun je doen met pictogrammen.

“Een pictogram is een symbool of afbeelding dat de plaats inneemt van een tekst.”

Deze pictogrammen kun je weergeven op een magneetbord; een planbord (zie

shop.opeenrijtje.com voor meer info over PEP-borden). Ook kan er op een planbord

gebruik gemaakt worden van foto’s van personen of objecten. Bijvoorbeeld een foto van de

oppas. Deze kan dan op het planbord gehangen worden op het moment dat de oppas komt,

zo is dat heel duidelijk te zien voor een kind.

Er zijn drie symbolensystemen die in Nederland veel voorkomen. Dit zijn het Bliss-

symbolensysteem, de Picture Communication Symbols en het Vijfhoek

Pictogrammensysteem. Uit onderzoek is gebleken dat één van deze systemen het beste

werkt (met uitzondering van specifieke doelgroepen zoals mensen met ernstige

spraakproblemen). In het komende stuk kun je lezen welke dat is en nog belangrijker;

waarom dat zo is.

a. Het Bliss-symbolensysteem

Het Bliss-symbolensysteem bestaat uit ongeveer 100 basissymbolen, die voor een deel

iconisch zijn, terwijl een ander deel een willekeurige vorm heeft. Iconisch wil zeggen dat

er een relatie bestaat tussen de vorm van het symbool en de betekenis. Een rondje staat

bijvoorbeeld voor een bal. Het Bliss-symbolensysteem kent vrij strakke regels en is niet

direct te begrijpen.



Bliss-symbolensysteem

b. Picture Communication Symbols (PCS)

PCS zijn eenvoudige direct herkenbare lijntekeningen in zowel kleur als zwart-wit. Zoals

op de afbeelding te zien is, wordt bij deze afbeelding gebruik gemaakt van meerdere

kleuren. Kleuren kunnen geassocieerd worden met persoonlijke gevoelens en emoties, de

kans is aanwezig dat er een verschillende betekenis toegekend wordt aan eenzelfde

pictogram.

Picture Communication Symbols

c. Het Vijfhoek Pictogrammensysteem

Het Vijfhoek Pictogrammensysteem bestaat uit een grote verzameling van witte

afbeeldingen op een zwarte achtergrond, waarin de betekenis zo eenvoudig mogelijk staat

afgebeeld. Er wordt over het algemeen door iedereen dezelfde betekenis aan de afbeelding

toegekend. Het bijzondere van dit systeem is dat het gebruikt kan worden in de

communicatie, maar ook zijn ze zeer geschikt om daglijnen mee uit te zetten (planbord).

Vijfhoek Pictogrammensysteem

Wij werken met het Vijfhoek Pictogrammensysteem. De pictogrammen zijn gratis te

downloaden op de site: www.sclera.be. Het doel van een pictogram is om kinderen iets

duidelijk te maken. Het moet overzichtelijk voor een kind zijn, zodat het kind weet wat er

van hem verwacht wordt en wat er gaat gebeuren.

Figu

ur 1:

Bliss

sym

boln

http://www.sclera.be/


De pictogrammen van het Vijfhoek Pictogrammensysteem zijn duidelijke, eenvoudige

pictogrammen en stralen rust uit. Wellicht vinden kinderen (en volwassenen) de

pictogrammen saai of (te) serieus ogen. Ook wij hebben opgemerkt dat er vrolijke, kleurige

en kinderlijke pictogrammen bestaan. Wij zijn echter van mening dat de kans dat

dergelijke pictogrammen het doel voorbij schieten, groot is. Vandaar dat wij werken met

het Vijfhoek Pictogrammensysteem. Hierbij staat de afbeelding in het midden en de

betekenis wordt zo eenvoudig mogelijk weergegeven. Door een pictogram iconisch weer te

geven is de kans groter dat het geassocieerd wordt met datgene waar het voor staat,

aangezien er dan een relatie bestaat tussen de vorm van het symbool en de betekenis ervan.

Bijvoorbeeld: als er een bord en bestek afgebeeld staat, betekent dit eten. De afbeeldingen

zijn dan ook gemakkelijk te begrijpen.

d. Eigen interpretatie

Omdat iedereen een eigen referentiekader heeft, is de kans aanwezig dat er verschillende

betekenissen worden gegeven aan dezelfde pictogrammen. Daarom is het aan te raden

neutrale pictogrammen te gebruiken. Kleuren kunnen geassocieerd worden met

persoonlijke gevoelens en/of emoties.

Er bestaat een algemeen kleurgevoel en een persoonlijk kleurgevoel. Zo wordt de kleur

rood door de meeste mensen geassocieerd met gevaar en alertheid. Dit is een algemeen

kleurgevoel. Het persoonlijk kleurgevoel wordt bepaald door persoonlijke ervaringen en

associaties. Het is lastig hier rekening mee te houden, aangezien iedereen andere

associaties bij een kleur kan hebben.

Het grote voordeel van het Vijfhoek Pictogrammensysteem is dat de kans het grootst is dat

door iedereen dezelfde betekenis wordt gegeven aan een pictogram. Daarbij is het

pictogrammenstelsel zeer uitgebreid en zijn de pictogrammen zelf te bewerken om ze nóg

beter op je wensen te laten aansluiten.


3. Werking van pictogrammen

a. Werking van de hersens

Iedereen heeft in het dagelijks leven te maken met pictogrammen en beelden. Denk aan

verkeersborden, bordje voor nooduitgang, man/vrouw tekening op het toilet etc. Vaak zijn

mensen zich hier niet bewust van. De meeste mensen hoeven niet na te denken als zij deze

pictogrammen en beelden in het openbaar tegenkomen; de betekenis en/of functie is

duidelijk.

Lester (2006)1 schrijft in zijn boek over ‘visual sensation’, wat neerkomt op de som van het

zien, horen, voelen, ruiken en proeven. Door waar te nemen worden de zenuwcellen

geactiveerd en in de hersenen wordt hier een conclusie aan verbonden.

Als iemand met positieve ervaringen met een clown bijvoorbeeld een clown ziet lopen, kan

diegene de volgende conclusie trekken: ‘Hé, wat leuk! Een clown! Er zal wel en feestje

zijn!’

Een ander persoon, die geen eerdere ervaringen heeft met een clown (bijvoorbeeld iemand

uit een niet westers land), kan de volgende conclusie trekken: ‘Help! Wat is dat voor

iemand?! Daar ga ik maar niet langs!’ Lester noemt dit ‘visual perception’. Dit verklaart

dat iedereen hetzelfde waarneemt, maar andere conclusies trekt. In bovenstaand voorbeeld

zien beide mensen exact hetzelfde, maar is de reactie zeer verschillend.

Bij de conclusie spelen onder andere je geschiedenis, je denkbeelden en je normen en

waarden een rol. Hierom is het van belang pictogrammen zo neutraal mogelijk weer te

geven, zodat ze voor iedereen hetzelfde betekenen en op de juiste manier geïnterpreteerd

worden.

Bij (jonge) kinderen spreken plaatjes en voorwerpen meer aan dan geschreven taal. Bij

jonge kinderen zijn de hersenen nog niet volgroeid en lezen kost meer moeite voor de

hersenen dan het zien en herkennen van plaatjes. Daarnaast is taal vluchtig, het kan door

kinderen moeilijker vastgehouden worden dan beelden. Niet voor niets zijn kinderboeken

voorzien van illustraties. Dit neemt meestal af, naarmate de leeftijd van het kind toeneemt.

1 Lester, P.M. (2006) Visual Communication. Belmont; Thomson Wadsworth


Dit wordt bevestigd door onderzoek uitgevoerd aan The Human Communication Science,

School of Psychology, Curtin University of Technology in Australië. Er is een artikel over

geschreven. In dit artikel2’, staat het onderzoek beschreven naar het aanbieden van visuele

ondersteuning aan kinderen met een stoornis in de taalontwikkeling. De kinderen moesten

cijfers onthouden. Ze kregen cijfers aangeboden samen met visuele en/of auditieve

ondersteuning ( beelden en/of geluiden). Uit de resultaten van dit onderzoek blijkt dat niet

alleen de kinderen met een stoornis, maar ook de kinderen zonder stoornis (uit de

controlegroep) informatie aanzienlijk beter konden onthouden als deze mét visuele

ondersteuning aangeboden werden. Deze bevindingen geven verder bewijs dat het

aanbieden van visuele ondersteuning het geheugen van kinderen ondersteunt.

b. Voor wie werkt het planbord?

Visuele ondersteuning gaat vaak onbewust, maar kan doelbewust ingezet worden. Elk kind

kan baat hebben bij visuele ondersteuning. Een planbord kan ingezet worden om de dag te

overzien, maar pictogrammen kunnen ook gebruikt worden om bepaalde vaardigheden aan

te leren. Bijvoorbeeld naar de wc gaan. Kinderen gaan naar de wc omdat ze moeten poepen

of plassen. Tijdens en na een toiletbezoek moeten ze echter aan veel dingen denken!

Doorspoelen, handen wassen etc. Vaak vergeten kinderen wel een paar dingen of is de wc

na hun bezoek een bende. Voor deze kinderen (en hun ouders ;)) kunnen pictogrammen

uitkomst bieden!

Op de wc zitten Wc papier gebruiken Doorspoelen Handen wassen

Omdat een planbord ook uitkomst kan bieden aan kinderen met een psychische stoornis en

de vaak hieraan gerelateerde gedragsproblemen, hebben we hieronder een aantal gedrags-

en ontwikkelingsstoornissen beschreven. Indien dit niet op jouw kind van toepassing is,

kun je verder lezen in hoofdstuk 4.

2 Quail, M., Williams, C. en Leitão, S. (2009) Verbal working memory in Specific Language Impairment: The effect of

providing visual support (Artikel) http://informahealthcare.com/doi/abs/10.1080/17549500802495581, 22 April, 2010


ADHD

Kinderen met ADHD hebben moeite om de wereld om hen heen te ordenen. Ze zijn

geneigd overal op te reageren en hebben moeite zich te concentreren. De kinderen gaan

overal enthousiast op af.

Vaak zijn de kinderen overbewegelijk. Er is vaak sprake van impulsief gedrag, soms gaat

dit gepaard met agressie en luidruchtigheid. Bovendien is hun aandacht vluchtig. Hierdoor

wordt auditieve informatie (gesproken informatie) minder goed onthouden dan auditieve

informatie in combinatie met visuele informatie.

Kinderen met ADHD zijn vaak lieve, gevoelige kinderen, vanwege hun gedrag krijgen zij

vaak negatieve reacties vanuit hun omgeving. Het is belangrijk om de positieve kanten van

het kind te benadrukken, dat zorgt voor een beter gevoel en meer rust voor het kind. Dit is

soms echter best moeilijk. Een planbord kan helpen meer overzicht te bieden aan een kind

met ADHD.

Door een dagplanning aan te bieden weet het kind wat er gaat gebeuren en wat er verwacht

wordt. Het kind wordt minder blootgesteld aan onverwachte prikkels waardoor de wereld

(leefomgeving) beter is te ordenen en er meer rust is voor het kind.

Autisme

De hoofdkenmerken van deze stoornis zijn beperkingen in de sociale interacties,

beperkingen in de communicatie, beperkte en zich herhalende stereotype patronen van

gedrag/belangstelling en activiteiten. Kinderen met ASS hebben moeite met het grote

geheel te overzien en daar de juiste betekenis aan te geven. Het gevolg is dat de wereld er

voor hen chaotisch uit ziet. Daarom kunnen pictogrammen, die voor overzicht zorgen, een

enorme hulp zijn.

Daarnaast is het plannen en organiseren van taken een probleem; een kind met autisme

weet vaak niet wie, wat, waar, wanneer en hoe. Ook hebben kinderen met ASS moeite met

het invoelen en begrijpen van andere mensen.

Het inzetten van pictogrammen is zeer nuttig bij kinderen (en volwassenen) met autisme.

Bij kinderen met autisme werkt het beter om te benoemen wat zij wél moeten doen, in


plaats van wat zij niet moeten doen. Dus bijvoorbeeld: ‘zacht praten’, in plaats van: ‘niet

schreeuwen’. Hier lenen pictogrammen zich uitstekend voor.

Pictogrammen kunnen kinderen met Autisme helpen de omgeving en de tijd te

structureren. Hier hebben zij veel behoefte aan. Als dingen onduidelijk zijn of als het kind

vragen heeft, kan een kind behoorlijk onrustig zijn. Er is dan vaak moeilijk contact te

krijgen.

Als dingen wél duidelijk zijn, zit een kind met Autisme lekkerder in zijn of haar vel. Als de

omgeving van een kind met Autisme ‘autismevriendelijk’ is, is een kind met Autisme

meestal ook vriendelijk.

Pictogrammen kunnen de ochtend, dag of week overzichtelijk maken. Ook kunnen

pictogrammen helpen bij het uitleggen van een taak, bijvoorbeeld; hemd aantrekken > trui

aantrekken > broek aantrekken > sokken aan > schoenen aan.

PDD-nos

PDD-nos is een autisme aanverwante stoornis. Kinderen met PDD-nos hebben veelal

sociale problemen, ze ervaren moeite in de omgang met anderen. Er is wel sprake van

contact en communicatie, maar dit gebeurt meestal op een wat onhandige manier. Niet

voor niets worden kinderen met PDD-nos vaak ‘sociaal onhandig’ genoemd. Ze hebben

weinig begrip en gebruik van non-verbale signalen. Ook zijn deze kinderen vaak

veeleisend en kunnen dwingend overkomen.

Kinderen met PDD-nos kunnen de sociale omgeving niet in goed perspectief zien. Ze

kunnen gebeurtenissen maar moeilijk in de goede tijd plaatsen. Daarom hebben veel

kinderen met PDD- nos moeite met een gebeurtenis, die misschien pas over een maand

plaatsvindt. De hele maand wordt hun gedrag dan beïnvloed door deze op zich misschien

niet eens belangrijke gebeurtenis.

Een ander belangrijk kenmerk van PDD-nos, evenals van klassiek autisme, is dat taal

veelal letterlijk genomen wordt. Dit kan soms grappige situaties opleveren.


Het kan echter ook voor vervelende situaties zorgen. Een kind dat niet begrijpt wat er

bedoeld word, kan onzeker en gefrustreerd raken. Ook bijvoorbeeld als anderen moeten

lachen om een grapje, waar het kind niets van begrijpt.

Ook Van der Veen-Mulders (2007)3 adviseert ouders van kinderen met PDD-nos om

belangrijke prikkels visueel aan te bieden in plaats van alleen verbaal. ‘Veel kinderen met

PDD-nos hebben moeite om de belangrijke prikkels op te pikken uit de grote hoeveelheid

informatie die op hen afkomt. Voor deze kinderen kan het helpen als die prikkels ook

duidelijk zichtbaar zijn’.

Hechtingsstoornis

Een kind zoekt instinctief contact om te kunnen overleven, normaal gesproken reageert een

ouder hierop en wordt aan de (basis)behoefte van het kind voldaan. Dan is er sprake van

gehechtheid. Soms gaat er echter iets anders in de ontwikkeling van het kind of komen er

onverwachte situaties voor. Een moeder is bijvoorbeeld, om wat voor reden dan ook,

(tijdelijk) niet in staat optimaal voor het kind te zorgen. Of een ander belangrijk persoon

valt weg uit het leven van het kind of een kind verhuist vaak naar andere plaatsen. Zo zijn

er meer voorbeelden te bedenken.

Het kind ontwikkelt onvoldoende vertrouwen en kan zich niet juist binden; kinderen

kunnen dan onveilig gehecht raken. Dit leidt vaak tot ongewenste gedragingen en

gevoelens (angst, agressie, onbegrip, eenzaamheid etc.).

Een kind dat vaak angstig is kan baat hebben bij visuele ondersteuning zodat het weet waar

het aan toe is en er minder onverwachte gebeurtenissen voorkomen. Daarnaast kan visuele

ondersteuning structuur bieden aan kinderen die onveilig gehecht zijn en weinig tot geen

structuur kennen.

3 Veen-Mulders van der, L., Serra, M., Hoofdakker van den, B.J., Minderaa, R.B. (2007). Sociaal onhandig, de opvoeding

van kinderen met PDDNOS en ADHD, , Assen: Koninklijke Van Gorcum BV


Angst/stemmingsstoornis

Ieder kind is wel eens bang of angstig, dat is normaal en hoort bij het opgroeien. Er zijn

verschillende soorten angst. Als pathologische angst bij kinderen niet kan worden

toegeschreven aan (onderdeel van) andere stoornissen of een lichamelijke oorzaak, kan de

diagnose angststoornis gesteld worden door een psychiater. Kinderen met deze stoornis

zijn alert, onrustig, angstig en voelen zich niet veilig.

Bij een stemmingsstoornis is er sprake van een verstoorde (grond)stemming. Hier valt

bijvoorbeeld depressie onder. Voor kinderen met een dergelijke stoornis, is het belangrijk

om aandacht te besteden aan wat wel goed gaat. Het gaat vaak beter met deze kinderen als

ze zich meer ontspannen en veilig voelen. Dat zorgt voor rust.

Een planbord kan bijdragen aan een meer overzichtelijke omgeving en meer duidelijkheid.

Dat vergroot het gevoel van veiligheid. Daar hebben kinderen met een angststoornis

uiteraard grote behoefte aan. Kinderen met een stemmingsstoornis kunnen baat hebben bij

een planbord, omdat het op een neutrale manier aangeeft wat er verwacht wordt.

Agressieve gedragsstoornissen

Een agressieve gedragsstoornis bestaat uit gedragingen die door de omgeving als storend

worden beleefd. Bijvoorbeeld: geen kritiek kunnen verdragen, agressie, gewelddadig gedrag,

stelen. Deze kinderen zijn vaak onrustig en impulsief. Vaak is er voor deze kinderen en hun

ouders een vorm van professionele hulp nodig.

Visuele ondersteuning kan voor rust en structuur zorgen. Daarnaast kan gewenst en

ongewenst gedrag gevisualiseerd worden. Kinderen met een agressieve gedragsstoornis

moeten erg veel moeite doen om zich te gedragen naar de ‘norm’, en moeten veel en vaak

herinnert worden aan welke gedragsregels er gelden.

Er kunnen pictogrammen gebruikt worden waarop gewenst gedrag afgebeeld staat, zoals

luisteren naar wat een ander zegt of vriendelijk met elkaar praten. Een ouder kan het kind

op het pictogram wijzen of het kind kan er zelf naar kijken. Hierdoor wordt het kind

(subtiel) herinnerd aan de regel/gewenst gedrag en heeft het de kans het gedrag aan te

passen.


4. Planbord

Je hebt in voorgaande hoofdstukken kunnen lezen wat het belang is van structuur bij

kinderen en wat de effecten kunnen zijn van visuele ondersteuning op kinderen. Nu is het

tijd geworden om daadwerkelijk aan de slag te gaan met het inzetten van het planbord. We

leggen in concrete stappen uit wat je nodig hebt, wat een geschikte plek voor het planbord

is en hoe je vervolgens het planbord het beste kunt introduceren bij je kind. Op pagina 27

staat het 10-stappenplan duidelijk en helder omschreven, zodat je niks vergeet. Allereerst

staan we in het algemeen stil bij het planbord.

a. Algemeen

Zoals we eerder benoemd hebben kan het planbord voor kinderen van alle leeftijden

ingezet worden. Je kunt de activiteiten weergeven met pictogrammen (eten, zwemles etc.).

Eventueel kun je erboven klokjes plaatsen. Voor kinderen die nog geen klok kunnen

kijken, voegt dit niet zoveel toe.

Op een planbord worden alleen de noodzakelijke dingen weergegeven, dit is van belang

om de rust te bewaren. Het planbord dient te functioneren als middel dat structuur brengt,

wij raden dan ook aan om het planbord zo rustig mogelijk te houden. Zaken die niet direct

te maken hebben met het planbord werken over het algemeen afleidend voor een kind. De

rand van de PEP-borden bevatten leuke kleuren en illustraties, waardoor het bord

Hierboven zie je een voorbeeld van hoe een planbord eruit kan zien. Details kunnen naar eigen wens en inzicht

afgebeeld worden. Voor het ritueel van bijvoorbeeld het slapen gaan, kan ook een aparte planning gemaakt

worden waarop bijvoorbeeld ‘pyjama aantrekken, tandenpoetsen, plassen, voorlezen,en slapen’ worden

afgebeeld.


aantrekkelijk is voor kinderen. Het middenvlak is bewust wit gehouden, zodat rust en

duidelijkheid gewaarborgd worden.

Je kunt ervoor kiezen om de actuele dag en datum op het bord te visualiseren, op die manier

is het direct duidelijk welke dag het is. Voor jonge kinderen kan ervoor gekozen worden om

een vaste kleur aan iedere dag toe te kennen. Dat spreekt jonge kinderen meer aan, waardoor

zij beter kunnen onthouden welke dag het is. Dat is handig om de dagen te leren, maar ook

is er vaak sprake van vaste activiteiten op vaste dagen (zoals: rode dag (maandag) moet

mama altijd werken, gele dag (woensdag) sportclubje enz.). Voor kinderen die kunnen

lezen, kan de datum en dag er met (uitwisbare) stift opgeschreven worden.

b. Benodigdheden

Zoals je reeds hebt kunnen lezen geven wij de voorkeur aan de pictogrammen uit het

Vijfhoek Pictogrammenstelsel. We hebben de voordelen hiervan benoemd, een ander groot

voordeel is dat deze pictogrammen gratis te downloaden zijn. Slecra.be is een website waar

je alle pictogrammen kunt downloaden, het assortiment is zeer volledig! Hieronder een lijst

van wat je precies nodig hebt:

Pictogrammen, magnetisch Whiteboard, magneettape , lamineervellen, lamineermachine,

map of doosje om picto’s in te bewaren, eventueel frames.

Je kunt bovenstaande benodigdheden kopen in verschillende winkels en zelf aan de slag

met pictogrammen zoeken, printen, lamineren en knippen (op sclera.be). Om jezelf een

hoop moeite te besparen, kun je ook een kant en klaar pakket bestellen in de shop van

Opeenrijtje.com. Ben je op zoek naar specifieke pictogrammen, mail ons dan gerust. Mail

naar [email protected] en stel je vraag (categorieën, aantal etc.). Wij maken dan

vrijblijvend een offerte op maat voor je.



mailto:[email protected]


c. Plaats

De plaats van het planbord is van groot belang voor de werking ervan. Je kind moet het

planbord goed kunnen zien. We raden aan het planbord te hangen daar waar je kind vaak

is. Het kan ook handig zijn het planbord te plaatsen op een plek waar je kind (dagelijks)

even zit, bijvoorbeeld in de keuken. Dan kun je het samen met je kind bekijken/bespreken

op een moment dat jullie rustig zitten.

Het is belangrijk dat het bord op ooghoogte van het kind hangt. Als het bord voor

volwassenen op ooghoogte hangt, is dit voor (kleine) kinderen vaak te hoog en niet

overzichtelijk.

d. Verwijzing

Het is aan te raden elke dag met je kind de dagplanning te doorlopen, voor je kind is dan

duidelijk wat er die dag van hem of haar verwacht wordt. We raden aan, voor zover het

mogelijk is, dit ’s ochtends en ’s middags te doen. Dit hoeft niet heel uitgebreid; het werkt

vaak goed als je je kind vraagt het planbord hardop op te lezen (dus de plaatjes die je hebt

opgehangen, oplezen). Zo controleer je gelijk of het duidelijk genoeg is voor je kind.

Als je merkt dat je kind gedurende de dag even niet meer weet wat de bedoeling is, kun je

je kind wijzen op het planbord. Dit merk je bijvoorbeeld als je kind onrustig is of veel of

steeds dezelfde vragen stelt (wanneer komt de oppas?, Mag ik al buitenspelen?).

Het is een gegeven dat sommige kinderen meer of vaker baat hebben bij een planbord dan

anderen. Sommige kinderen zijn zelf heel erg bezig met het planbord en kijken zelf ’s

ochtends wat de planning is, anderen hebben er alleen baat bij op het moment dat de dag er

anders uit gaat zien dan ‘normaal’. In sommige gevallen kun je het planbord incidenteel

gebruiken, in andere gevallen dient dit structureel te gebeuren.

Omdat ieder kind anders is kunnen wij alleen algemene adviezen geven, gebaseerd op

kennis en ervaring. Mocht je persoonlijke vragen hebben, dan kun je hier contact met ons

opnemen.

Wat belangrijk is bij het verwijzen naar het planbord, is dat dit op een eenduidige manier

gebeurd. Dus als er meerdere volwassenen een kind ondersteunen in het gebruik van een

planbord, moeten zij dit op eenzelfde manier toepassen. Op die manier blijft het

voorspelbaar voor kinderen en zullen zij het planbord beter begrijpen.

http://opeenrijtje.com/contact/


5. Werkwijze/ stappenplan

Nu je weet welke benodigdheden er nodig zijn en op welke plaats je het planbord het beste

kunt hangen, gaan we verder met de concrete werkwijze.

a. Introductie

De wijze en het moment waarop je het planbord introduceert is van groot belang.

Afhankelijk van de leeftijd van het kind en de mogelijkheden raden wij aan het kind te

betrekken bij het invoeren van het planbord.

We adviseren om samen met je kind het planbord langs te lopen. Wat betekenen de

plaatjes? Wat houdt het planbord in, wanneer gaat het gebruikt worden? We raden aan dit

te doen vóórdat je wilt starten met het planbord. Bijvoorbeeld de dag voor je daadwerkelijk

wilt starten met het planbord. Vertel je kind duidelijk vanaf welk moment jullie het

planbord zullen gebruiken. “Vanaf dan heeft het planbord gelijk.” Soms moet een kind

even wennen, maar over het algemeen nemen kinderen gemakkelijk aan wat er op het

planbord staat. Het is dan gewoon zo. Daar kun je gebruik van maken, door ook op die

manier over het planbord te spreken.

Hieronder volgt een voorbeeld:

Dex speelt met zijn autootjes.

Dex: mama, mag ik buiten spelen?

Moeder: Kom eens mee naar het planbord, wat staat er op? (wijst aan)

Dex: spelen en dan broodje eten

Moeder: Goed zo, dus kan je nu buiten spelen?

Dex: nee, maar ik wil buitenspelen

Moeder: ja, maar op het planbord staat dat het niet kan. Zullen we kijken wanneer het wel

kan?

b. Consequent handelen

We kunnen niet genoeg benadrukken hoe belangrijk het is om consequent te handelen met

betrekking tot het gebruik van het planbord. Als je je aanwend dat het planbord ‘gelijk’

heeft dan zal je kind dit ook zo gaan zien. Het is dus van belang om van te voren goed te

bedenken hoe de dag eruit zal gaan zien voor het kind.


Met consequent bedoelen we dat je het steeds hetzelfde doet en ook doet wat je zegt. Dus

niet invullen/vertellen dat jullie om 18.00 uur gaan eten, en dan al om 17.00 aan tafel gaan.

Dat zorgt namelijk voor verwarring. Als het een keer onverhoeds anders gaat dan

verwacht, leg dit dan uit aan je kind en pas het eventueel samen aan op het planbord.

Probeer ervoor te zorgen dat dit uitzondering is.

Je hoeft het hierbij ook niet ingewikkelder te maken dan nodig is. Zo kun je bijvoorbeeld

ruimte overlaten tussen huiswerk maken om 15.45 uur en eten om 18.00 uur. Als je hebt

ingevuld dat je kind na het huiswerk tv gaat kijken en een rondje met de hond gaat

wandelen, maar er komt een vriendje vragen of hij buiten komt spelen, zit je ineens met

een ‘probleem’. Door ruimte over te laten kun je inspelen op wat er op dat moment aan de

orde is.

Als een kind veel moeite heeft met vrije tijd is dit echter juist niet handig. Dan kan de lege

ruimte op het planbord juist voor onrust zorgen. Het is dus een zaak van inschatten per

kind, maar vooral ook ondervinden wat het beste werkt voor jou en jouw kind.

c. Strijd

Het werken met het planbord kan soms, met name in het begin, strijd opleveren. Hoewel

kinderen er wel baat bij hebben, moeten ze er eerst aan wennen. Als zij iets anders willen

doen dan wat er in het dagprogramma staat, is het van belang vast te houden aan het

planbord. Zo leert je kind uiteindelijk dat wat er staat ook daadwerkelijk gaat gebeuren. Bij

strijd kan het helpen je kind te betrekken bij het invullen van het planbord en hier enige

inspraak in te laten hebben. Bijvoorbeeld wat vind jij een goed moment om het

konijnenhok te verschonen? Als het gekozen tijdstip realistisch is, laat je kind dan daar de

picto plaatsen.

Verder kan het helpen het belang dat je kind heeft bij het planbord te benoemen. Zeg

bijvoorbeeld dat het voor jullie beide prettig is om te weten wat er gaat gebeuren.

Vertel/wijs aan dat álle dingen op het planbord staan, dus de leuke én de niet leuke.

Probeer het positief te houden; het is niet wenselijk dat kinderen het planbord als een straf

zien.

Zoals eerder benoemd is het handig het dagprogramma aan het begin van de dag samen

door te nemen, aan de hand van het planbord. Vervolgens kun je gedurende de dag

verwijzen naar het planbord wanneer dit nodig is.


Uit ons onderzoek is gebleken dat het planbord het beste werkt als het consequent

gehanteerd wordt. Het moet altijd op dezelfde manier gebruikt worden om verwarring te

voorkomen. Niet alle veranderingen zijn te voorkomen. Als er toch een keer iets anders

gaat dan gepland was, leg dit dan uit aan je kind. Vertel dat het een uitzondering is en dat

dat eenmalig is.

d. Afhankelijkheid

Één van de doelen van het planbord is dat je kind leert zelfstandig te kunnen zijn. Voor

instructies is hij niet meer afhankelijk van jou, maar je kind kan zelf kijken wat er gaat

gebeuren en wat er van hem verwacht wordt. De kans bestaat dat je kind afhankelijk wordt

van het planbord. In wezen is dit geen probleem, je kunt er uit opmaken dat je kind erg veel

behoefte had aan duidelijke structuur. Daarnaast is het van belang dat je kind niet meer

steeds van alléén jou afhankelijk is, en daarmee van subjectiviteit (jouw instructies komen

immers onverwacht voor een kind, hij heeft het gevoel hier geen controle op te hebben),

maar van een objectief planbord.

Na het lezen van bovenstaande informatie kun je aan de slag! Hieronder volgt een 10-

stappenplan om direct te starten. Heb je nog vragen? Klik dan hier om deze te stellen:

www.opeenrijtje.com/contact

Of wil je graag een kant en klaar pakket bestellen? Klik dan hier.

PEP-borden



10 – Stappenplan

Stap 1: schaf alle benodigde materialen aan

Stap 2: ga naar www.sclera.be en download alle pictogrammen die je wilt gaan

gebruiken. Bekijk welke pictogrammen passen bij jou en jouw kind en voor welke

activiteiten/situaties pictogrammen wenselijk zijn. Bekijk vervolgens hoe je ze af wilt

drukken (zwart/wit, wit/zwart, met een gekleurd randje etc.). Hiervoor staan programma’s

op www.sclera.be. Print alles uit of neem contact met ons op.

Stap 3: lamineer de uitgeprinte pictogrammen (met een lamineermachine of met een

strijkijzer)

Stap 4: knip de pictogrammen uit (of eventueel met een snijmachine).

Stap 5: plak de magneettape of magneetjes op de achterkant van de pictogrammen

Stap 6: knip eventueel (pas)foto’s op maat, lamineer deze en plak er een magneetje

achter

Stap 7: introduceer het planbord aan je kind

Stap 8: bedenk hoe de dag er (ongeveer) uit gaat zien voor je kind, zoek vervolgens de

juiste pictogrammen erbij

Stap 9: Zet de pictogrammen in de juiste volgorde uit op het planbord (van links naar

rechts), met eventueel klokjes erboven

Stap 10: neem samen met je kind de dag door en verwijs zo nodig naar het planbord



Copyright © Marlou en Anja | Alle rechten voorbehouden...

Documents

Transcript of Copyright © Marlou en Anja | Alle rechten voorbehouden...