Centrum voor Integrale Psychiatrie

Mindfulness-Based Inzichttherapie

1

Wat verstaan we onder ‘Mindfulness-Based’?‘Mindfulness’ laat zich niet eenvoudig uit het Engels vertalen. ‘Aandachtgerichtheid’, ‘tegenwoordigheid van geest’ of ‘opmerkzaamheid’ worden wel als synoniemen gebruikt. De volgende omschrijving van Jon Kabat-Zinn geeft mogelijk meer duidelijkheid: het van moment tot moment doelbewust en niet-oordelend aanwezig zijn bij de huidige ervaring. Het gaat niet alleen om het richten van onze aandacht, maar ook om de intentie en de houding waarmee dat gebeurt – met een milde openheid voor wat er hier en nu is, zoals het is, wat het ook is. Iedereen bezit al het vermogen om bewust aanwezig te zijn. Velen komen er niet toe dit vermogen optimaal te ontwikkelen. Het goede nieuws is dat het vermogen door beoefening kan groeien. Dit programma biedt oefeningen voor het (verder) ontwikkelen van mindfulness, vandaar ‘Mindfulness-Based’.

Wat verstaan we onder ‘Inzichttherapie’?We spreken van ‘inzichttherapie’ omdat er sprake is van een behandel-programma dat gericht is op het ontwikkelen van inzicht in de werking van onze geest en in de wortels van psychisch lijden. Psychologisch inzicht groeit vanuit de beoefening van mindfulness; en dit inzicht gaat gepaard met heilzame effecten op lichaam en geest. Gedurende acht weken en een extra stiltebijeenkomst worden diverse aandachtoefeningen aangeleerd, in wekelijkse groepsbijeenkomsten en dagelijks thuis met behulp van CD’s en een werkboek. Het programma vraagt dan ook de nodige inzet en discipline, en bovendien de bereidheid om er aan te beginnen terwijl het resultaat soms even op zich laat wachten. Sterker nog: deelnemers worden juist uitgenodigd elk streven naar resultaat los te laten. Omdat de volgorde van de oefeningen zorgvuldig is opgebouwd, is het belangrijk zo mogelijk alle bijeenkomsten aanwezig te zijn en vanaf het begin het besluit te nemen de hele training te volgen. De deelnemers krijgen zo de gelegenheid een ervaringsgericht leerproces te doorlopen, dat versterkt wordt door de inbedding in een groep. We spreken van ‘therapie’ omdat het programma gebruikt maakt van wetenschappelijk verantwoorde therapeutische inzichten en methodieken, die toepasbaar zijn bij diverse psychische stoornissen. Het is een programma waarin deelnemers zo min mogelijk afhankelijk worden gemaakt van hulpverleners en zo snel mogelijk leren hun

2

eigen therapeut te worden. Groeiend inzicht in onszelf en acceptatie van onze mogelijkheden en beperkingen helpen ons om effectiever met moeilijkheden om te gaan en gezondere keuzes te maken.

Voor wie is MBIT bedoeld?Het programma is geschikt voor mensen die actief willen bijdragen aan de verbetering van hun gezondheid en kwaliteit van leven. Mindfulness-based behandelmethoden zijn heilzaam gebleken bij uiteenlopende lichamelijke en psychische klachten en aandoeningen. Hoewel het programma niet specifiek gericht is op het verminderen van klachten, is dit vaak wel een positief bijeffect, dat juist eerder kan optreden naarmate het niet krampachtig wordt nagestreefd. Er zijn onder andere gunstige resultaten gebleken bij mensen met klachten van stress en burnout, depressie en bipolaire stemmings-stoornissen, angststoornissen, concentratieproblemen, eetstoornissen, borderline problematiek, kwetsbaarheid voor psychoses, chronische pijn, vermoeidheid en onbegrepen lichamelijke klachten. Ook als klachten niet verminderen, kan het toch gebeuren dat mensen er minder onder lijden en er op een gezondere manier mee omgaan. Velen ervaren na de training meer kalmte in hun leven, voelen zich stressbestendiger, zijn meer in contact met hun lichaam en de rijkdom van alledaagse ervaringen en ontwikkelen een vriendelijker houding ten opzichte van zichzelf en anderen.

Vanuit welke visie en wetenschappelijke achtergrond wordt MBIT gegeven?Het programma wordt niet gegeven vanuit een bepaalde traditie maar vanuit de visie dat we mensen het beste helpen door hen zo goed mogelijk te leren om zelf verantwoordelijkheid te dragen voor hun gezondheid en het omgaan met ziekte en lijden. Oude oosterse meditatiebeoefening en moderne westerse psychologie komen hier samen in een wetenschappelijk onder-bouwde methode, waarbij mensen met uiteenlopende levensbeschouwelijke achtergronden zich thuis kunnen voelen. De voorloper van dit programma werd ongeveer 35 jaar geleden in de gezondheidszorg geïntroduceerd door Jon Kabat-Zinn, onder de naam Mindfulness-Based Stress Reductie (MBSR). Mindfulness-Based Cognitieve Therapie (MBCT) is uit MBSR ontwikkeld, met toevoegingen uit de cognitieve therapie. MBCT is bekend geworden in de GGZ

3

omdat werd aangetoond dat de methode succes heeft bij het voorkomen van terugval bij mensen die meerdere malen een depressie hebben doorge-maakt. Er zijn veel overeenkomsten tussen MBSR en MBCT en beide zijn bij meerdere diagnostische groepen effectief gebleken. Er zijn sindsdien diverse aangepaste programma’s ontwikkeld voor specifieke doelgroepen. Vooral de zogenaamde ‘derde generatie gedragstherapie’ maakt veel gebruik van op mindfulness gebaseerde methoden bij diverse psychische stoornissen. Het is gebleken dat mensen met uiteenlopende aandoeningen en leeftijden gelijktijdig aan een groepsprogramma kunnen deelnemen. Vandaar dat we bij het CIP kiezen voor een geïntegreerd aanbod voor gemengde groepen. Uit onderzoek is gebleken dat de resultaten daarbij even goed zijn. Dat is ook wel begrijpelijk wanneer we ons realiseren dat het programma niet gericht is op het bestrijden van bepaalde klachten of ziektes maar zich richt op inzicht in zogenaamde ‘transdiagnostische processen’. Dat wil zeggen: processen die in vele vormen van lijden en psychische stoornissen een rol spelen. Meerdere inzicht gevende therapeutische scholen ondersteunen deze benadering. Met name de derde generatie gedragstherapie biedt een krachtige wetenschappelijke onderbouwing voor de diagnose-overstijgende aanpak die in dit programma gevolgd wordt.

Welke oefeningen worden gedaan? Mindfulnessoefeningen worden wel onderscheiden in langere formele oefeningen, zoals de lichaamsscan, bewegingsoefeningen en ‘zitten in aandacht’, waar we speciaal tijd voor vrijmaken, en kortere informele oefeningen, die bedoeld zijn om het geleerde in het dagelijks leven te integreren.

LichaamsscanBij de ‘bodyscan’ of lichaamsscan richten we onze aandacht systematisch op het lichaam in rust om dit bewuster waar te nemen. We ‘scannen’ ons hele lichaam met onze aandacht van tenen tot kruin, en merken op wat zich aan gewaarwordingen voordoet. Het is daarbij heel normaal dat we afgeleid raken door bijvoorbeeld geluiden, gedachten (herinneringen, verwachtin-gen, oordelen, fantasieën) of gevoelens, prettig of onprettig. Dat is geen

4

teken van falen maar juist een goede gelegenheid om op te merken waar we met onze aandacht op dat moment zijn. Zodra we weer ‘erbij zijn’, kunnen we ervoor kiezen onze aandacht terug te leiden naar ons lichaam. Bij deze oefening voeden we ons lichaam met zorgzame aandacht, terwijl tegelijkertijd het inzicht groeit in de bewegingen van onze geest en hoe deze voor en tegen ons kunnen werken.

Bewegingsoefeningen in aandachtWanneer we ons lichaam in beweging brengen door middel van rekken of strekken en het vervolgens weer in een bepaalde houding stilhouden, kunnen we onze aandacht richten op de gewaarwordingen die zich van moment tot moment voordoen. Deze eenvoudige bewegingsoefeningen zijn niet prestatiegericht. Er is geen goede of slechte uitvoering. We hoeven slechts op te merken wat zich voordoet aan fysieke sensaties en onze reacties, gedachten en gevoelens daarbij. Deze oefeningen ondersteunen de bewustwording van onze lichamelijke grenzen en mogelijkheden (soepelheid, kracht, balans) en van eventuele veranderingen daarin. Een vriendelijke, niet-oordelende houding helpt ons om de grenzen, die ons lichaam aangeeft, te respecteren en aan de veilige kant daarvan te blijven. Ook kunnen het lopen in aandacht kan een waardevolle vorm van beoefening zijn.

Zitten in aandachtHierbij zitten we in stilte in een opmerkzame, (op)rechte houding op een kussen, bankje of stoel en richten we onze opmerkzaamheid op een bepaald aandachtsgebied. Ook hier gaat het telkens weer om het volgen van de bewegingen van onze geest en – in geval we afgeleid raken – het vriendelijk en zonder oordeel terugleiden van de aandacht. We richten ons achtereenvolgens op verschillende aandachtsgebieden: onze houding, de adembewegingen, het lichaam als geheel, geluiden, gedachten en gevoelens. Ten slotte leren we aandachtig aanwezig zijn zonder specifiek aandachtsgebied (vrij of open gewaarzijn). We leren ons aandachtsveld zowel te concentreren als te verruimen en de gebeurtenissen in onze geest op te merken met een open, milde houding. We leren dat we niet samenvallen met de inhoud van ons bewustzijn en dat we deze als een stille getuige kunnen waarnemen terwijl deze voortdurend verandert. We leren

5

ook dat we niet in automatische reacties van voorkeur of afkeer mee hoeven gaan. Ons zelfhelend vermogen wordt ondersteund door het steeds weer terugkeren naar de huidige ervaring en het op vriendelijke wijze ruimte bieden aan wat ook maar in ons aandachtsveld verschijnt.

Informele oefeningen in het dagelijks levenNaast de bovengenoemde formele aandachtoefeningen, die thuis en tijdens de bijeenkomsten beoefend worden, maken we kennis met een reeks kortere informele oefeningen. Door bewust stil te staan bij verschillende alledaagse situaties kunnen we opmerken wanneer de ‘automatische piloot’ het van ons overneemt. We leren toenemend subtiele zintuiglijke ervaringen onderscheiden bij dagelijkse activiteiten, zoals eten, lopen of douchen. Ook worden we ons meer bewust van het onderscheid tussen onze ervaringen en onze gedachten daarover, tussen feiten en interpretaties, en leren we onszelf te observeren terwijl we met anderen communiceren. We merken op hoe we telkens geneigd zijn tot het vasthouden van prettige en het afhouden van onprettige ervaringen en hoe dit verweven kan zijn met hardnekkige patronen in ons functioneren. Hoe vaker we een ongezonde automatische reactie opmerken zodra deze zich voordoet, hoe meer ruimte er komt om bewust te kiezen voor een gezonde respons in een gegeven situatie.

Begeleiding en oefenmateriaalIn dit programma ligt de nadruk niet op de theorie maar op de praktijk. De ervaringen die deelnemers tijdens het oefenen opdoen en de uitwisselingen in de groep zijn de beste leermeesters. De begeleiders zijn zowel professioneel geschoold in het behandelen en begeleiden van mensen met psychische stoornissen, als in het werken met mindfulness-based methodieken. Zij zorgen ervoor dat voldoende ruimte ontstaat om de ervaringen van deelnemers te erkennen, te delen en verworven inzichten te integreren. Daarnaast krijgen deelnemers cd’s en een werkboek met benodigde uitleg, teksten voor verdieping, oefenopdrachten en adviezen. Elke bijeenkomst komt een thema aan bod ter ondersteuning van de oefeningen, de juiste instelling daarbij en de betekenis voor het dagelijks leven.

6

Aanmelding en praktische aspectenCliënten die ingeschreven zijn bij Lentis kunnen zich door hun behandelaar laten aanmelden. Het programma kan als aanvulling op een lopende behandeling gevolgd worden. Cliënten van buiten Lentis kunnen zich door hun huisarts of externe behandelaar laten verwijzen.

In een intake of kennismakingsgesprek wordt verkend of het programma geschikt kan zijn en aansluit bij de verwachtingen. Eigen inzet en motivatie zijn belangrijke voorwaarden voor succes en toelating is afhankelijk van de bereidheid en haalbaarheid om gedurende 8 weken dagelijks ongeveer 1 uur te oefenen. Het programma zelf wordt gegeven in 8 bijeenkomsten. Als extra oefenmogelijkheid wordt ook een extra stilte- of oefenbijeenkomst gepland tussen de zesde en zevende sessie. De bijeenkomsten duren 2 ½ uur, behalve de eerste en de laatste die 3 uur duren. De groep bestaat uit ongeveer 12 deelnemers, een trainer/therapeut en eventueel een co-trainer/therapeut. Na voltooiing van het programma volgt een individuele evaluatie met de hoofdbehandelaar; op verzoek is een afsluitend nagesprek met de trainer/therapeut mogelijk. Daarnaast is het mogelijk deel te nemen aan terugkombijeenkomsten die kunnen helpen om het geleerde te verdiepen en te onderhouden. Bij het CIP is ook een vervolgprogramma ontwikkeld. Dit programma is gericht op het ontwikkelen van (zelf )compassie. Veel ex-deelnemers ervaren dit als een zinvol vervolg; een compassievolle houding (naar zichzelf ) blijkt inzicht te bevorderen. Velen hebben na dit programma-aanbod voldoende aangereikt gekregen om zelfstandig verder te kunnen en geven aan zichzelf en ervaren klachten beter te kunnen hanteren en meer vriendelijkheid naar zichzelf toe te ervaren.

VergoedingVoor 2014 heeft het College Voor Zorgverzekeringen (CVZ) geadviseerd Mindfulness in de GGz alleen te vergoeden voor patiënten met de diagnose recidiverende depressie. Lentis heeft met Menzis echter de aanvullende afspraak gemaakt dat het Centrum Integrale Psychiatrie (CIP), behandelingen met Mindfulness ook mag declareren als er sprake is van een andere diagnose. Daarvoor is het een voorwaarde dat het CIP de effecten van het programma wetenschappelijk onderzoekt.

7

Dat houdt in dat deelnemers gevraagd worden op een aantal momenten, in ieder geval in het begin van de eerste sessie en tijdens de laatste sessie van het programma, een vragenlijst in te vullen.

Verder doen wij bij het CIP onze uiterste best vergoeding voor dit waardevolle programma voor iedereen te behouden. Wanneer de zorgverzekeraar niet vergoedt, streven wij er dan ook naar het aan te bieden met behulp van onderzoeksbudgetten. Voor de cd’s en het werkboek kan een vergoeding worden gevraagd.

Lentis Centrum voor Integrale Psychiatrie BezoekadresHereweg 80, 9725 AG Groningen

PostadresPostbus 869700 AB Groningen Telefoon (050) 522 33 55 www.centrumintegralepsychiatrie.nlwww.lentis.nl

8

Uitgave | Afdeling Communicatie & MarketingL 0012 / 06-2014