Bachelorscriptie

‘Please ReTweet’

Een analyse naar het gebruik van Twitter door bedrijven,

en hun afhankelijkheid van hun volgers.

Paul Koster

http://www.twitter.com/PaulKoster

Universiteit van AmsterdamMedia & Cultuur

Begeleider: Dr. J.A. Teurlings

Definitieve versie1 juni 2010

Inhoudsopgave

Voorblad 1

Inhoudsopgave 2

Abstract 3

1. Inleiding 4

1.1 Marketing op internet 5

1.2 Marketing op Twitter 5

2. Theoretisch Kader: Immateriële arbeid 8

3. Casestudies 12

3.1 Twitter als one-way marketinginstrument 12

3.2 Twitter als bron van nieuws / mening van de bevolking 14

3.3 Twitter om een buzz te creëren 17

3.4 Bedrijven die het netwerk van twitteraars gebruiken 20

3.5 Twitter als helpdesk 22

3.6 Overige vormen van Twittergebruik 24

4. Van free labor naar voluntary immaterial labor 27

Conclusie 31

Bibliografie 32

2

Abstract

Op internet ontstaan veel verschillende Social Media toepassingen, die als gedeelde factor hebben

dat ze voor hun invulling grotendeels afhankelijk zijn van user-generated content. Gebruikers maken

de sites. Het proces van het maken en toevoegen van content is een manier van werken die

Italiaanse autonomisten immateriële arbeid zouden noemen. Een voorbeeld van een Social Media

site die wordt gevuld door 'immateriële arbeiders' is Twitter. Niet alleen individuen, ook bedrijven

zijn actief op Twitter. De site wordt steeds vaker ingezet als marketingtool; bedrijven zien de

meerwaarde van het sturen van Tweets naar hun followers steeds meer in. Er komen boeken uit

waarin wordt ingegaan op de manieren hoe je potentiële klanten kunt bereiken op Twitter en er zijn

zelfs cursussen. Toch is er nog geen sprake van één duidelijke werkwijze. Eigenlijk is het

Twittergebruik door bedrijven niet te vatten in een bepaalde methode. In deze scriptie wil ik

onderzoeken op welke verschillende manieren Twitter wordt ingezet door bedrijven en op welke

manier bedrijven hierbij afhankelijk zijn van immateriële arbeid van hun 'volgers'.

Keywords

Twitter - online marketing - immateriële arbeid - Free Labor - Social Media

3

1. Inleiding

Sinds een paar jaar is er op internet een duidelijke opkomst van Social Media gaande. Social Media is

‘anything where users can participate, create and share content’1, zoals bijvoorbeeld profielensites

als Hyves en Facebook, collaboratieve sites als Wikipedia en blogs. Met de opkomst van steeds meer

initiatieven van Social Media op het internet, neemt ook de afhankelijkheid van user-generated

content toe. Veel van de Social Media-sites worden namelijk grotendeels gevuld door content die

wordt geleverd door de gebruikers zelf. Dit – het leveren van content – is een voorbeeld van arbeid

dat door de Italiaanse autonomisten wordt omschreven als immateriële arbeid. Immateriële arbeid is

het verrichten van arbeid waarbij men niet direct het idee heeft te werken, maar waarbij er wel

waarde wordt gegenereerd. Het posten van een bericht op een Social Media site is een voorbeeld

van immateriële arbeid.

Twitter is een populaire toepassing van Social Media. Deze site wordt gevuld door zijn

gebruikers. Mensen met een twitteraccount kunnen korte berichtjes posten met wat ze op dat

moment aan het doen zijn, waar ze aan denken, waar ze anderen op willen attenderen of welke

andere dingen dan ook. De gebruikers die hen volgen, zien die berichtjes vanzelf verschijnen op hun

profiel. Zij kunnen dat op hun beurt weer retweeten, naar hun eigen volgers doorsturen.

Ook steeds meer bedrijven ontdekken de kracht van Twitter. Sinds de oprichting zijn er alleen

in Nederland al honderden bedrijven actief, zoals de Bijenkorf, KLM en NRC Next. Op Twitter

proberen die bedrijven klanten actief te benaderen, elk op hun eigen manier. Omdat twitteren een

relatief nieuwe vorm van informatieoverdracht is, zijn er nog weinig gestandaardiseerde methodes

over hoe het gebruikt kan worden. Vandaar dat veel bedrijven hun eigen manieren bedenken om

Twitter in te zetten in hun marketingstrategie. Bij een aantal manieren speelt de immateriële arbeid

van andere gebruikers een grote rol.

In deze scriptie onderzoek ik op welke manieren Twitter op dit moment wordt ingezet door

bedrijven. Hoe zetten bedrijven Twitter in om hun boodschap te verspreiden en op welke manier

maken ze hierbij gebruik van de bereidheid van hun volgers om ook zelf immateriële arbeid te

verrichten? Die vragen ga ik beantwoorden in deze scriptie. Voordat ik hierover een analyse maak,

bespreek ik eerst de lopende discussies en artikelen die zijn geschreven rond het thema immateriële

arbeid. Onder anderen de theoretici Lazzarato en Terranova zullen in mijn theoretisch kader aan bod

komen. Ook behandel ik de termen social factory en free labor. Daarna classificeer ik in de casestudy

1 Graham, Paula. ‘Web 2.0 and why?’. Fossbox. Slide 5. 18-5-2010 <http://fossbox.org.uk/blog/wp-content/uploads/2010/03/1-what-why-how.pdf>

4

verschillende manieren waarop Twitter ingezet wordt door bedrijven. Bij elke manier geef ik

voorbeelden, beschrijf ik hoe ze te werk gaan en analyseer ik op welke manier gebruik wordt

gemaakt van de immateriële arbeid van individuele twitteraars. Ten slotte formuleer ik mijn eigen

kritiek op het idee van free labor, door te stellen dat de nadruk te sterk ligt op de exploitatie van

immateriële arbeiders. Ten slotte verwijs ik in de conclusie terug naar de theorie en mijn casestudies.

Om te beginnen zet ik hieronder eerst kort uiteen op welke manier de komst van Twitter ideeën over

marketing heeft veranderd.

1.1 Marketing op internet

Het internet is binnen de marketingwereld nog niet helemaal geïntegreerd als marketinginstrument.

Omdat internet en de digitale wereld relatief gezien vrij nieuw zijn, volgen ontwikkelingen elkaar

razendsnel op. De ene ontwikkeling wordt meer opgepikt door marketeers dan de andere. Vaak is er

sprake van hypes; iets nieuws lijkt interessant, totdat er weer een nieuwere ontwikkeling op volgt.

Internet is een vluchtig medium; dat wat nu hip is kan over een week hopeloos ouderwets zijn. Door

dit onrustige karakter van internet zijn sommige bedrijven nog niet echt overtuigd om te investeren

in nieuwe media. Ze kiezen voor hun advertentieplaatsen liever voor ‘oude’ media, als televisie,

kranten, abri’s en dergelijke.

Toch zijn er inmiddels al veel bedrijven die wel de waarde zien van internet als

marketinginstrument. Er zitten namelijk veel voordelen aan het adverteren via internet: het bereik is

groot en de kosten zijn relatief laag. Bovendien kan er als er wordt geadverteerd op het internet

precies worden bijgehouden hoeveel mensen een bepaalde advertentie zien, op welke sites ze dit

zien, en wie er op klikken. De mogelijkheden zijn eindeloos. Met de komst van Social Media, zoals

profielensites Hyves.nl en Facebook.com, zijn de mogelijkheden nog verder uitgebreid. Bedrijven

kunnen bijvoorbeeld in contact komen met individuele mensen op het sociale netwerk. Sinds de

oprichting van Social Media-site Twitter.com in 2006 zijn de mogelijkheden nog meer uitgebreid.

1.2 Marketing op Twitter

In een paginagroot artikel in Het Parool van 4 maart 2010 staat boven een interview met zakenman

Dick Raman: ‘Bedrijven die niet Twitteren, zijn verloren’. In het artikel legt Raman uit dat met de

5

komst van Twitter de trend van Sociale Media in een niet om te keren snelheid is ontwikkeld.2 In één

van de vele handboeken die zijn geschreven over internetmarketing wordt Twitter als volgt uitgelegd:

Twitter laat zich het beste omschrijven als een microblogdienst. Het principe van Twitter is

dat je laat weten waar je op dat moment mee bezig bent. Dit doe je aan de hand van een

tekstberichtje dat uit maximaal 140 karakters kan bestaan. Zo’n berichtje heet in Twitter-

jargon een Tweet. Mensen die jou volgen zien de Tweets die jij schrijft en weten dus direct

waar je mee bezig bent. Interessante Tweets worden vaak overgenomen door andere

mensen die twitteren waardoor er een moderne tamtam ontstaat die zich vaak sneller

verspreid dan de traditionele media.3

Die ‘tamtam’ zal belangrijk blijken voor bedrijven die hun boodschap bij zoveel mogelijk mensen

terecht wil laten komen. Ik zal hier verder op in gaan in mijn casestudy, waar ik de werking van

verschillende Twitteraccounts analyseer.

Hoewel Twitter ooit was bedoeld voor individuen, om elkaar te laten weten waar ze mee

bezig zijn, blijkt Twitter ook erg interessant te zijn voor bedrijven. Vooral als platform voor marketing,

want Twitter wordt door bedrijven steeds meer gezien als interessante marketingtool. Er zijn

congressen over Twitter, er worden cursussen georganiseerd en er komen handboeken uit met tips

hoe je Twitter het beste kunt gebruiken voor je bedrijf. Een recente uitgave is van Hallis Thomases. In

haar boek haalt ze eerst een vooroordeel over twitteraars onderuit en daarmee geeft ze meteen aan

waarom bedrijven zouden moeten twitteren:

Who, exactly, is using Twitter these days? A gadget-addicted tech geek? A twenty-something

born-to-be-wired? Someone who has nothing better to do all day than post mind-numbering

tweets? Of course not! These days Twitter crosses a wide swath of people from all walks of

life.4

Wat Thomases bij het schrijven van haar boek nog niet kon weten, is dat er op 15 april 2010 op een

officieel Twittercongres bekend werd gemaakt dat er op dat moment 105 miljoen twitteraars waren

en dat er elke maand 300.000 gebruikers bijkomen. Ook kwam naar buiten dat de site per maand

2 Stil, Herman. ‘Bedrijven die niet twitteren, zijn verloren’. Het Parool. 4-3-2010: PS8. Kolom 1-7.

3 Zimmerman, Jan. Internetmarketing voor Dummies. Vert. Rogier Mostert. Amsterdam: Pearson Education, 2010: p. 177.

4 Thomases, Hollis. Twitter Marketing: an hour a day. Indianapolis: Wiley Publishing, 2010: p. 39.6

180 miljoen unieke bezoekers heeft .5 Het aantal gebruikers stijgt dus nog steeds. Vervolgens geeft

Thomases aan dat Twitter nog volop in ontwikkeling is:

Twitter’s full versatility has not even been tapped out yet. It seems like every few weeks,

another innovative use of Twitter comes to light.6

De verschillende vormen van Twittergebruik komen aan bod in de analyse, verderop in deze scriptie.

5 ‘Ruim 105 miljoen twitterende mensen’. NOS. 15-4-2010 <http://nos.nl/artikel/150759-ruim-105-miljoen-twitterende-mensen.html>.

6 Thomases 2010: p. 87.7

2 Theoretisch Kader: Immateriële arbeid

Het produceren van Tweets op Twitter is een vorm van arbeid die door denkers uit het Italiaanse

autonomisme zal worden beschreven als immateriële arbeid. Socioloog en Social Theorist Maurizio

Lazzarato geeft als definitie van immateriële arbeid: de arbeid die de informational content en de

cultural content van de commodity, ofwel handelswaar produceert.7 Hij maakt een onderscheid

tussen de informational en de cultural content. Als uitleg bij deze termen geeft hij aan dat de

informational content te maken heeft met de werkprocessen van de arbeiders. Tegenwoordig, in het

post-fordisme, zijn steeds meer werkzaamheden gesitueerd in geautomatiseerde processen. Steeds

meer ‘werk’ wordt verricht op de computer en er wordt minder met de hand gewerkt dan vroeger.

Voorbeelden van beroepen die op deze manier immateriële arbeid verrichten zijn bijvoorbeeld

journalist, wetenschapper en bankmedewerker. Wat deze beroepen gemeen hebben is dat ze niets

fysieks produceren. Zowel de arbeidsvorm als het uiteindelijke product is immaterieel. De cultural

content heeft te maken met de aard van de werkzaamheden. Lazzarato omschrijft de cultural content

van immateriële arbeid als een verzameling van activiteiten die niet direct gezien worden als ‘werk’,

maar die dat wel zijn. Een voorbeeld hiervan is het creëren van een publieke opinie, of bijvoorbeeld

het bepalen van culturele standaarden. Hier vallen de beroepen kunstenaar en recensent onder.

Een kenmerk van immateriële arbeid dat zowel in de informational als de cultural content

past, is dat de individuele subjectiviteit van de arbeider een steeds grotere rol speelt in het

arbeidsproces. Dit in tegenstelling tot arbeid in de tijd van het Fordisme, waar een strikte scheiding

tussen mensen die dachten en mensen die uitvoerden de norm was. Als je bijvoorbeeld arbeider was

in een fabriek, dan hield dat in dat je niet na moest denken, maar met ‘domme kracht’ producten

moest produceren.

Tegenwoordig bevindt veel arbeid zich in een diffuse factory. Deze term komt oorspronkelijk

van Antonio Negri.8 Hij bedoelt hiermee dat de hele maatschappij een soort fabriek is geworden. Het

proces van produceren wordt niet alleen meer gedaan in fabrieken, maar ‘productie’ is

gedecentraliseerd. Er worden dingen buiten de muren van de fabriek geproduceerd, eigenlijk overal,

in onze gehele maatschappij. Mensen werken op kantoren, thuis, tijdens borrels, ’s nachts, in de file,

7 Lazzarato, Maurizio. ‘Immaterial labour.’ In Marxism beyond Marxism. Saree Makdisi, Cesare Casarino, Rebecca E. Karl, red. Londen: Routledge, 1996.

8 Zie hiervoor: Negri, A. The Politics of Subversion : A Manifesto for the Twenty First Century. Cambridge: Polity, 1989: p. 204.

8

kortom; er wordt altijd en overal in de maatschappij door mensen gewerkt. In plaats van diffuse

factory wordt ook wel gesproken over factory without walls of social factory, zoals Tronti dit in zijn

boek Workers and Capital beschrijft:

[...]the whole of society becomes an articulation of power; in other words, the whole of

society exists as a function of the factory and the factory extends its exclusive domination

over the whole of society.9

De informatiestromen op het internet laten goed zien wat er wordt bedoeld met Social Factory. Met

de komst van internet en de digitale economie, is arbeid gedecentraliseerd. Mensen werken niet

meer op één plek. Er wordt overal geproduceerd. De maatschappij en poductieplek zijn

samengekomen en één geworden. Hierdoor is het verschil tussen werk en vrije tijd ook vervaagd.

Mensen gebruiken hun vrije tijd om te werken en tijdens werktijd doen ze soms dingen als

consument. De grens tussen werk en niet-werk is niet meer duidelijk. Mensen kunnen arbeider zijn,

de producent van iets en tegelijkertijd consument, gebruiker. Een duidelijk voorbeeld hiervan zijn

freelancers. Zij werken tijdens hun vrije tijd, of ze hebben vrije tijd tijdens hun werk, voor hen is de

scheiding tussen ‘werk’ en ‘niet-werk’ grotendeels vervaagd.

Een ander kenmerk van immateriële arbeid dat door Italiaanse autonomisten wordt

benoemd, is het idee dat consumptie niet langer leidt tot destructie. Vroeger, tijdens het Fordisme,

was de levensloop van geproduceerde dingen eenvoudig. Iets werd geproduceerd en daarna werd

het geconsumeerd. Tijdens het proces van consumeren werd het product – bij sommige producten

langzamer dan bij anderen – vernietigd. Tegenwoordig kan consumptie leiden tot een nieuwe vorm

van productie. Lazzarato schrijft hierover:

The particularity of the commodity produced through immaterial labor [...] consists in the

fact that it is not destroyed in the act of consumption, but rather it enlarges, transforms, and

creates the "ideological" and cultural environment of the consumer. This commodity does

not produce the physical capacity of labor power; instead, it transforms the person who uses

it. Immaterial labor produces first and foremost a "social relationship".10

Het is dus niet zo dat de consumptie van iets automatisch het eind betekent van het product. Als je

als consument informatie consumeert, leidt dat tot de productie van nieuwe informatie. Informatie

9 In: Coté, M. 'The Italian Foucault: Subjectivity, Valorization, and Communication'. Politics and Culture, 2003, issue 3. 13-4-2010 <http://www.politicsandculture.org/2003/07/08/mark-cote-the-italian-foucault-subjectivity-val>.

10 Lazzarato 1996: p. 4.9

over de consument bijvoorbeeld. Voorbeelden van cases waarbij consumptie door consumenten

leidt tot productie van nieuwe informatie zijn te zien op websites die werken met populariteitstellers.

Op videosite YouTube bijvoorbeeld, wordt bijgehouden hoeveel mensen er naar bepaalde filmpjes

hebben gekeken. Als iemand een bepaald filmpje consumeert, dan komt er op de site te staan dat

het filmpje één keer extra is bekeken. Zo produceert de site ranglijsten met de best bekeken filmpjes

van die dag. Als je een filmpje consumeert, produceer je dus informatie. Informatie over hoe populair

een filmpje is bijvoorbeeld. Met deze informatie kan geld worden verdiend door het te verkopen aan

bijvoorbeeld reclamebureaus.

Bedrijven zijn niet de enigen op Twitter die broadcasten; Tweets uitzenden. Voor een deel

zijn ze ook afhankelijk van de andere gebruikers op Twitter. Deze gebruikers praten over het bedrijf,

in positieve of negatieve zin, stellen vragen, of retweeten informatie naar elkaar. Tevens kunnen

twitteraars informatie consumeren en produceren tegelijkertijd. Door middel van ReTweets (RT’s)

maken twitteraars een nieuwe Tweet van een ‘oude’ Tweet. In het theoretische kader van Lazzarato

gezien, wordt na de consumptie van de informatie (de oude Tweet) door middel van een RT nieuwe

informatie geproduceerd. Consumptie leidt dus ook op Twitter tot productie.

Zoals ik eerder al aangaf bij het behandelen van Lazzarato’s theorie over immateriële arbeid,

is het produceren van content voor op internet – zoals bijvoorbeeld Tweets op Twitter – te zien als

immateriële arbeid. Echter, het is ook te zien als wat Terranova benoemt in haar artikel: ‘Free

Labor’.11 Deze vorm van arbeid kenmerkt zich door twee dingen, enerzijds dat het werk is waar geen

geld tegenover staat, er wordt niet betaald (‘free’ staat hier voor gratis) en anderzijds dat het geen

gedwongen werk is, mensen doen het omdat ze het leuk vinden (‘free’ staat hier voor vrij). Vooral in

de beginperiode van het internet kwam deze vorm van arbeid veel voor. Mensen maakten

onvoorwaardelijk en vrijwillig nieuwsgroepen aan, bouwden communities en vulden sites met

content. Nu liggen de verhoudingen iets anders.

In the overdeveloped countries, the end of the factory has spelled out the obsolescence of

the old working class, but it has also produced generations of workers who have been

repeatedly addressed as active consumers of meaningful commodities. Free labor is the

moment where this knowledgeable consumption of culture is translated into productive

activities that are pleasurably embraced and at the same time often shamelessly exploited.12

11 Terranova, Tiziana. ‘Free Labor: producing culture for the digital economy’. Social Text 63, Vol. 18, No. 2, 2000.

12 Terranova 2000: p. 37.10

Content die wordt geproduceerd door individuen op het internet, wordt ‘schaamteloos’

geëxploiteerd door grote mediabedrijven. Te denken valt aan sites die de content van hun bezoekers

gebruiken om meer mensen op hun site te krijgen. Als ze meer bezoekers hebben, kunnen ze meer

inkomsten krijgen door advertenties te plaatsen. Indirect wordt hierbij de arbeid van de individuen

die ‘free labor’ hebben verricht gebruikt om geld aan te verdienen. Videosite YouTube.com is een

voorbeeld van een website die zo te werk gaat. De site bestaat uit filmpjes die door individuen zijn

gemaakt en door individuen worden gepost. Maar de enige die er geld aan verdient is de eigenaar

van YouTube, Google. Later in deze scriptie zal ik terugkomen op het principe van exploitatie van

‘free labor’.

11

3 Casestudies

Om te kunnen onderzoeken op welke manieren Twitter door bedrijven wordt ingezet voor

marketingdoeleinden en om te analyseren in hoeverre ze hierbij gebruik maken van de immateriële

arbeid van individuele twitteraars, zal ik in deze paragraaf een aantal verschillende manieren van

Twittergebruik uitwerken. Ik heb ze gegroepeerd in de manieren waarop bedrijven Twitter

gebruiken, en in elke subparagraaf zal ik een terugkoppeling maken naar de notie van immateriële

arbeid.

Allereerst is er een duidelijk onderscheid tussen twee manieren waarop Twitter wordt

gebruikt. Sommige vormen van Twittergebruik zijn duidelijk maar één richting op, anderen zijn te

zien als een dialoog, twee kanten op. Bedrijven die Twitter gebruiken als one-way

marketinginstrument zijn het meest te vergelijken met oude media, die alleen broadcasten;

uitzenden. Tweets worden uitgezonden, ofwel Tweets worden gelezen, de informatieoverdracht is

hierbij één kant op. Andere bedrijven zijn meer interactief ingesteld. Zij reageren op Tweets van

anderen, mengen zich in online conversaties en geven antwoord op vragen. Dit is een manier die

meer Web 2.0 is dan de eerste. Web 2.0 wordt gekenmerkt door interactie in plaats van eenzijdige

communicatie, en participation in plaats van publishing.13 In de analyse naar het Twittergebruik van

bedrijven begin ik eerst met twee manieren die ik classificeer onder de accounts van bedrijven die

één richting op twitteren.

3.1 Twitter als one-way marketinginstrument

Onder deze noemer classificeer ik bedrijven die Twitter op dezelfde manier gebruiken als dat ze

‘oude media’, zoals televisie, radio en print gebruiken: als een eenrichtingsweg. Hierbij is het de

bedoeling dat een bepaalde boodschap via de media aankomt bij de consument. Bedrijven hopen

hiermee de aandacht van consumenten te krijgen, want aandacht kan leiden tot inkomsten. Het

concept aandacht wordt in de managementwereld omschreven als ´ [...] focused mental engagement

on a particular item of information. Items come into our awareness, we attend to a particular item,

and then we decide whether to act’.14 Uiteindelijk hopen bedrijven natuurlijk dat consumenten na

13 Flew, Terry. New Media, an introduction. 3e druk. Melbourne: Oxford University Press, 2008: p. 17.

14 Davenport, T.H., J.C. Beck. The attention economy: Understanding the new currency of business. Cambridge, MA: Harvard Business Press, 2002: p. 20.

12

het zien van een commercial, reclame of andere informatie overgaan tot handelen en een product

kopen.

Met het begrip audience commodity legt Smythe uit dat mensen eigenlijk altijd werken; als ze

niet op hun werk zijn, staan ze in dienst van de adverteerders. Op televisie, op straat en

tegenwoordig ook op internet staan ze continu bloot aan informatie en advertenties. Er wordt ook

gehandeld met audience: ‘because audience power is produced, sold, purchased and consumed, it

commands a price and is a commodity’.15

Doordat iedereen tegenwoordig gemakkelijk zelf content en informatie op internet kan

zetten, is er veel meer informatie beschikbaar dan je als individu aandacht aan kunt besteden.

Aandacht is schaars geworden; de vraag is groter dan het aanbod. Dit is de reden dat bedrijven

steeds vaker speciale werknemers hebben om hun producten op internet onder de aandacht te

brengen. Allerlei verschillende platformen worden ingezet: websites, advertenties, virals en social

media. Volgens mediawetenschapper Andrew Keen is het tijdperk van sociale media in het algemeen

en de opkomst van Twitter in het bijzonder meer dan welke ook gekenmerkt door attention

economy: ‘Twitter's ascent marks the end of the Web 2.0 period (1999-2009) and the beginning of

what I would call [...] the "attention economy”’.16 Hij beargumenteert deze mening door te stellen

dat op Twitter alles draait om aandacht; mensen willen door zoveel mogelijk mensen worden

gevolgd en vinden het fijn als hun bericht bij veel lezers terecht komt.

Op Twitter wordt er door verschillende bedrijven aandacht van het publiek gevraagd door

middel van het broadcastmodel (van één zender naar veel ontvangers). Voorbeelden van

twitteraccounts die zo te werk gaan zijn warenhuis De Bijenkorf (@deBijenkorf), de Socialistische

Partij (@SPnl) en de omroep VPRO (@vpro). Voorbeelden van Tweets die op deze manier werken zijn

respectievelijk:

‘Als Member van de Bijenkorf krijg je standaard 10% korting op onze horeca en cosmetica! Daarnaast

spaar je snel Punten voor meer hebbedingen’17

15 Smythe, Dallas W. ‘On the Audience Commodity and its Work’, in M.G. Durham and D.M. Kellner (red.) Media and Cultural Studies. Key Works. Malden, MA: Blackwell, 2001: p. 256.

16 Keen, Andrew. ‘Twitter as Flashpoint for the Attention Economy’. 19-3-2009. Internet Evolution. 10-5-2010 <http://www.internetevolution.com/author.asp?section_id=556&doc_id=173831>.

17 Bron: http://twitter.com/debijenkorf/status/1399096556913

‘SP onderzoekt bezuinigingen basisonderwijs - http://sp.nl/9l5w7’18

‘Herinnering: vanavond op Ned 2, 22:50 uur De Slag om Brussel. Om 23:00 uur Dexter op Ned. 3 en

om 23:20 uur Cannes Filmjournaal op Ned. 2!’19

Wat opvalt aan deze Tweets van de Bijenkorf, de SP en de VPRO, is dat het echt het ‘oude’ patroon

van broadcasting volgt. Het gaat van één bedrijf naar een massa en er zit geen interactie of

mogelijkheid voor een dialoog in.

3.2 Twitter als bron van nieuws / mening van de bevolking

Twitter kan dus worden gebruikt als medium om een bepaalde boodschap uit te zenden,

vergelijkbaar met de ‘oude’ broadcastmodellen van televisie. Maar Twitter kan ook de andere kant op

werken. Het kan bijvoorbeeld ook worden gebruikt als bron voor andere media. Dit blijkt uit het

voorbeeld van de NOS uitzending naar aanleiding van de gemeenteraadsverkiezingen op 3 maart

2010. In deze uitzending werden voorlopige resultaten gemeld, was er verslaggeving uit het land, en

werden de uitslagen geanalyseerd. Tot zover was het een 'traditionele' verkiezingsuitslaguitzending.

Wat echter nieuw was, is dat er ook een blokje 'internet' werd uitgezonden. Internetredacteur Jeroen

Wollaars sprak op TV en Radio over dingen die op dat moment werden getwitterd door de mensen in

het land. Na een item over D66-lijsttrekker Alexander Pechtold zocht hij op Twitter naar alle Tweets

met 'Pechtold' erin. Een aantal ervan benoemde hij, en ditzelfde deed hij vervolgens met de zoekterm

'gordijn'. Hij zegt hierover:

Er is een hoogleraar geweest die heeft gezegd: “Volgens mij moeten de verkiezingen over,

want er is geen gordijn in de stemhokjes aanwezig”. Op Twitter wordt daar heel erg druk over

gediscussieerd. Mensen zijn aan het kijken of dat klopt, wat deze hoogleraar zegt. Ze zijn daar

nog niet over uit, maar het is wel iets wat ongelofelijk leeft op dit moment.20

Wollaards en de NOS gebruiken Twitter als medium om de 'meningen van het volk' te zien te krijgen.

Italiaanse autonomisten zouden beargumenteren dat op Twitter de general intellect te vinden is:

18 Bron: http://twitter.com/spnl/status/13841727626

19 Bron: http://twitter.com/vpro/status/14180267688

20 'Hyves en Twitter: negatieve reacties op winst PVV'. Nederland Kiest, 3-3-2010. 16-3-2010 <http://gr2010.nlkiest.nl/2010/03/03/verkiezingen-twitter.html>.

14

‘When the workers are freed from spending all their time at the assembly line, new forms of

subjectivity and knowledge arises – the general intellect – creating [...] ‘mass intellectuality’, a

“repository of knowledges indivisible from living subjects and from their linguistic co–operation”21’

Het idee van general intellect komt oorspronkelijk van Marx, die de ontwikkeling voorspelde

naar een kapitalistisch systeem waarbij de subjectiviteit van de werknemer evenals zijn kennis een

steeds belangrijkere rol zouden spelen:

The development of fixed capital indicates to what degree general social knowledge has

become a direct force of production, and to what degree, hence, the conditions of the

process of social life itself have come under the control of the general intellect and been

transformed in accordance with it.22

De NOS is niet de enige die Twitter gebruikt in zijn uitzendingen. In de nieuwsverslaggeving van

CNN vormt Twitter al geruime tijd een vaste factor. Zowel op de internetsite van CNN als in de

nieuwsbulletins op TV wordt gerefereerd aan Tweets die binnenkomen. Op TV zit de anchor achter

zijn desk en bladert, terwijl hij een bepaald item behandelt, op zijn scherm door Tweets die op dat

moment binnen komen over dat onderwerp. Op internet wordt een selectie van Tweets van

ooggetuigen geplaatst. Een sterk voorbeeld van zo'n item is van na de aardbeving in Haïti in januari

2010. Volgens aardbevingdeskundige Earle is Twitter een ideaal medium om collectieve belevenissen

te delen met elkaar. Steeds vaker zijn Tweets de eerste openbare berichten over de gevolgen van

aardbevingen.23 CNN maakte daar gebruik van. Op hun site staat een bericht van kort na de

aardbeving te lezen.

CNN is monitoring tweets and other messages from people in Haiti and reports from those

who said they have been in touch with friends and family. CNN has not been able to able to

21 Petersen, Søren Mørk. ‘Loser Generated Content: From Participation to Exploitation’. First Monday, Vol. 13, Nr. 3 (3-3-2008). 21-4-2010 <http://firstmonday.org/htbin/cgiwrap/bin/ojs/index.php/fm/article/ viewArticle/2141/1948> (Italics van de auteur, citaat komt van Dyer-Witheford, Nick. ‘Cyber–negri: General intellect and immaterial labor,’ In: T.S. Murphy and A.K. Mustapha, red. Resistance in practice: The philosophy of Antonio Negri. London: Pluto Press, 2005: p. 142)

22 In: Virno, Paolo. ‘General Intellect’. Vert. Arianna Bove. Generation Online, 2001. 22-4-2010<http://www.generation-online.org/p/fpvirno10.htm>

23 Earle, Paul. ‘Earthquake Twitter’. Nature Geoscience. Vol 3, april 2010: p. 221-222. <http://www.nature.com/ngeo/journal/v3/n4/full/ngeo832.html>

15

[sic] verify this material.24

Eronder staan Tweets van enkele minuten na de aardbeving (die was om 4:53 pm):

Felt that, loud and clear. We're in Cap Haitien. House (really the whole world) shook for about

30 seconds" -- From Twitter user firesideint (Luke Renner) at 5:20 p.m. ET

Just experienced a MAJOR earthquake here in Port au Prince - walls were falling down. - we

are ALL fine - pray for those in the slums" -- From Twitter user troylivesay in Port-au-Prince,

Haiti at 5:24 p.m. ET

Wat opvalt is dat CNN Twitter meer gebruikt als bron van ooggetuigenverslagen dan als een platform

met meningen van de mensen, zoals de NOS dat deed tijdens de uitzending over de

gemeenteraadsverkiezingen. CNN gebruikt de twitteraars in dit voorbeeld als nieuwsbron. Ze brengen

op internet en op televisie nieuws dat niet van henzelf komt, maar van individuele twitteraars.

Een kenmerk dat CNN en de NOS gemeen hebben, is dat ze gebruik maken van de

immateriële arbeid van individuele twitteraars. Twitteraars die thuis, in hun vrije tijd, uit eigen

initiatief een bericht plaatsen op de site, creëren waarde voor de uitzendorganisaties, zonder dat ze

het gevoel hebben arbeid te verrichten. Dit past binnen de omschrijving die Lazzarato geeft over

immateriële arbeid, het idee dat immateriële arbeid in sommige gevallen niet voelt als ‘echt werk’.

Terranova zou beargumenteren dat CNN de informatie van de twitteraars exploiteert, omdat

CNN de informatie die door individuen – zonder tegenprestatie – op Twitter is gezet, gebruikt in hun

nieuwsverslaggeving. Informatie uitzenden is voor CNN een manier om geld te verdienen, omdat ze

meer kijkers krijgen als ze goede nieuwsverslaggeving bieden. De informatie die ze van Twitter halen,

gebruiken ze ook om diezelfde kijkers te trekken. CNN creëert dus waarde uit de informatie op

Twitter, zonder dat de originele informatieleveranciers er iets voor terug krijgen.

In vergelijking met traditionele journalistiek valt op dat in deze nieuwe vorm van journalistiek

de meningen en kennis van het volk – kort gezegd de wisdom of the crowd – een grotere rol spelen

dan voor de opkomst van Twitter. Toen kwamen meningen van de ‘normale mensen’ alleen aan bod

in televisieprogramma’s die makkelijk toegankelijk waren. Op het journaal werden kennis en

meningen alleen gegeven door correspondenten, verslaggevers en de maarschappelijke elite.

Los van dat enkele media berichten van Twitter halen voor de invulling van hun nieuws – de

24 ‘Haiti Earthquake. What we’re hearing’. 13-1-2010. CNN. 16-3-2010 <http://www.cnn.com/2010/TECH/01/12/haiti.social.media/index.html>

16

NOS meningen en CNN nieuws van de eerste hand – zetten andere media Twitter in als invulling van

rubrieken. Zo heeft de gratis forenzenkrant Sp!ts de rubriek Twitsp!ts, waar diverse Tweets in staan

van mensen die iets te zeggen of klagen hebben. NRC Next heeft op pagina 2 elke dag een Tweet

staan, vaak met een knipoog naar het nieuws. Ze roepen twitteraars ook op om in hun bericht

#nrcnext te schrijven, want zo maak je kans om in de krant te komen. Tijdschrift Nieuwe Revu noemt

Twitter in hun rubriek ‘Tweet Week’: ‘de moderne ingezondenbrievenrubriek’. Ze plaatsen in deze

rubriek Tweets die gaan over de Nieuwe Revu, reacties op hun artikelen en het tijdschrift dus.

In deze manier van twittergebruik komt duidelijk het idee naar voren dat immateriële arbeid

gekenmerkt wordt door de notie dat productie niet leidt tot destructie maar tot nieuwe consumptie.

Vooral in het voorbeeld van de Nieuwe Revu is dit opvallend. De eerste consumptieve daad van het

lezen van een tijdschrift leidt bij een aantal mensen tot de productie van Tweets met daarin hun

mening over een bepaald artikel. De redactie van de Nieuwe Revu consumeert – leest – deze reactie

en produceert daar een rubriek van. Ten slotte consumeren de lezers van het blad die rubriek weer.

3.3 Twitter om een buzz te creëren

Bij de twee vorige manieren van Twittergebruik kwam de boodschap steeds van één kant: vanuit

bedrijven die reclameboodschappen het web opstuurden naar een grote groep mensen, ofwel

berichten vanuit Twitteraars zelf, met meningen of nieuwswaarde die kunnen worden gebruikt door

andere media. Maar Twitter kan ook op complexere manieren worden gebruikt. Bedrijven kunnen

tegelijkertijd hun (reclame)boodschap naar hun volgers sturen, en er meteen voor zorgen dat

Twitteraars die boodschap zelf gaan verspreiden.

Bij het verspreiden van Tweets wil een bedrijf natuurlijk dat hun bericht bij zoveel mogelijk

mensen terecht komt. Om de bedrijfsnaam en de boodschap zoveel mogelijk te laten circuleren, zijn

de bedrijven voor een groot deel afhankelijk van de bereidheid van individuen om immateriële

arbeid te verrichten. Deze immateriële arbeid houdt op Twitter in dat het bericht wordt geretweet.

Voor een aantal bedrijven zal het doel van hun activiteiten op Twitter zijn dat er een ‘buzz’

ontstaat rond hun bedrijfsnaam of product. Buzzen is in marketingwereld een krachtige manier om

reclame te maken. In plaats van zelf de boodschap bij elke consument proberen te krijgen, gaat het

er bij buzzen om dat de consumenten de boodschap doorsturen naar elkaar. Uit onderzoek blijkt

namelijk dat 78% van de consumenten andere consumenten gelooft als het over bedrijven en

17

producten gaat, terwijl maar 14% van de consumenten advertenties betrouwbaar vindt.25 Buzzen

wordt door Thomas Jr. uitgelegd als ‘[...] the amplification of initial marketing efforts by third parties

through their passive or active influence' .26 Buzzen is een vorm van Word-of-Mouth, mond-tot-

mondreclame. Volgens Grewal et al. is dit een belangrijke bron van informatie voor consumenten.

Mond-tot-mondreclame beïnvloedt hoe mensen over een product denken en of mensen een product

al dan niet willen kopen. Daarnaast is gebleken dat mond-tot-mondreclame meer invloed heeft dan

informatie die is geprint, en over het algemeen als de meest betrouwbare vorm van reclame wordt

ervaren. 27

Een voorbeeld van een bedrijf dat een zogenaamde buzz heeft ontketend is het tijdschrift Donald

Duck. Sinds begin februari 2010 hebben zij fictieve Twitteraccounts aangemaakt voor een aantal

Duckstadbewoners, zoals Donald Duck, Dagobert Duck en Mickey Mouse. Via deze accounts zetten ze

verhaallijntjes uit en laten ze Duckstadbewoners op elkaar reageren. Ook worden er grapjes gemaakt

en wordt er ingehaakt op de actualiteit. Inmiddels worden de figuren door duizenden mensen

gevolgd. Volgens redacteur Jim van der Weele is de deelname van Donald Duck op Twitter een groot

succes en worden er veel van hun berichten geretweet.28

Ook boodschappen met nieuwswaarde kunnen zich razendsnel verspreiden over Twitter met

behulp van de immateriële arbeid van twitteraars. Een recent voorbeeld hiervan komt van 28

februari 2010. Toen werd er door het officiële twitteraccount van het Nederlandse muziekfestival

Lowlands het volgende gemeld:

De reguliere tickets voor Lowlands zijn uitverkocht. Nog wel combitickets. Zie lowlands.nl 29

Een dag later bleek er een fout te zijn gemaakt bij de ticketservice, zo blijkt uit de volgende tweet.

25 Barker, Tim. ‘Social Media Strategies - Tapping into the Social Web’. Cloudforce 2. Evoluon, Eindhoven. 10-3-2010. Lezing.

26 Thomas Jr., Greg. 'Building the buzz in the hive mind'. Journal of Consumer Behaviour. 2004, Vol. 4 Issue 1, p 64. 17-5-2010 <http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/fulltext/112587927/PDFSTART>

27 Grewal, Rajdeep, Thomas W. Cline en Anthony Davies. ‘Early-Entrant Advantage, Word-of-Mouth Communication, Brand Similarity, and the Consumer Decision-Making Process’. Mei 2001. 17-5-2010 <http://www.antolin-davies.com/antony/research/jcp.pdf>

28 Er zijn vragen beantwoord via e-mail op 16 maart 2010.

29 bron: http://twitter.com/rapid_razor_bob/status/978268564618

ER IS EEN FOUT GEMAAKT IN TICKETSYSTEEM: 10.000 CJP KAARTEN WAREN DUBBEL GEBLOKKEERD. ZE ZIJN

NU WEER BESCHIKBAAR. ZIE SITE #LL1030

Deze tweet werd geretweet door bijna 100 personen, die allemaal hun eigen volgers hadden. Het

gevolg ervan was merkbaar toen binnen een dag de resterende 10.000 kaarten ook waren

uitverkocht. Door Twitter kreeg de boodschap van de Lowlandsorganisatie in één klap een groot

bereik. Door alle twitteraars die – vrijwillig en uit eigen initiatief – het bericht van Lowlands

doorstuurden naar hun volgers, zorgden ze ervoor dat er veel kaartjes werden verkocht. In zekere

mate creëerden ze met hun geretweet dus waarde voor Lowlands. Dit is te zien als een vorm van

exploitatie vanuit Lowlands gezien. De organisatie gebruikte de ‘free labor’ van hun volgers om geld

te verdienen aan de ticketverkoop. Ze ondervonden voordeel van de bereidheid van hun volgers om

arbeid te verrichten, in dit geval het retweeten van informatie naar hun volgers.

Het kan overigens ook voorkomen dat een bedrijfsnaam veel wordt besproken op Twitter,

zonder dat er een positieve klank aan zit. Als mensen zich ergeren aan een bedrijf, dan is Twitter een

populair medium om die klachten te bespreken, zo blijkt uit de populariteit van de toevoeging ‘#fail’.

Zo’n toevoeging, die ook wel hashtag wordt genoemd, zetten mensen in hun Tweet als ze ergens niet

tevreden over zijn. Toen in de nacht van 19 op 20 februari 2010 het kabinet Balkenende 4 viel, bleef

de berichtgeving van de NOS volgens veel Twitteraars achter op die van RTL Nieuws. Behalve dat er

die nacht veel werd getwitterd over de val van het kabinet, werd er ook kritiek geleverd op de NOS.

Mensen vonden dat de NOS geen goede nieuwsvoorziening leverde, en ze lieten dit ook weten aan

elkaar. Er kwamen op Twitter veel negatieve berichten over de NOS. Door de immateriële arbeid die

mensen verrichtten, ook diegenen die de kritiek van anderen retweetten, kreeg de NOS een slechte

naam op Twitter. Er vormde zich een negatieve buzz over de omroep.

Uit deze drie voorbeelden blijkt dat het ‘buzzen’ en ‘gebuzzed worden’ niet kan worden

gecontroleerd, gestuurd of in de hand gehouden kan worden door bedrijven. Een bedrijf kan

Twitteren met de intentie gebuzzed en geretweet te worden, het buzzen kan een onvoorzien

bijverschijnsel zijn van Twitteractiviteiten van een bedrijf, en er kan ook tegen de zin van een bedrijf

negatieve informatie worden gebuzzed.

Er zijn ook bedrijven en mensen die er expliciet om vragen om hun boodschap te verspreiden

via het netwerk van hun followers. Deze bedrijven laat ik onder de categorie vallen van bedrijven die

het netwerk van twitteraars gebruiken.

30 bron: http://twitter.com/rapid_razor_bob/status/978548241319

3.4 Bedrijven die het netwerk van twitteraars gebruiken

Een bekende toevoeging bij Tweets is ‘Please RT’. Dit staat voor ‘Please ReTweet’. Dit betekent dat

diegene die de Tweet verstuurt alle lezers van die Tweet oproept om het bericht door te sturen naar

zijn eigen volgers. Dit kan een erg makkelijke manier zijn om je boodschap in één keer bij veel

mensen terecht te laten komen. Schrijver en mediakenner Erwin Blom ervoer dit toen hij zijn nieuwe

boek onder de aandacht wilde brengen. Hij twitterde dat zijn boek ‘Handboek Communities’ uitwas,

met de toevoeging ‘RT wordt gewaardeerd’. Op zijn site schrijft hij wat er toen gebeurde met dat

bericht:

Ik heb zelf een kleine 6.000 followers. Binnen die groep werd het bericht door velen

doorgestuurd. Deze zogenoemde re-tweets zorgden er voor dat mijn bericht niet alleen bij de

mensen kwam die mij volgen, maar ook een ring daarbuiten bereikte. De kracht van Twitter

ging zijn werk doen. De afgelopen 8 dagen dagen [sic] zijn een kleine 959 Twitterberichten

geplaatst met 'handboek communities' in de tekst. Via Tweetreach heb ik laten uitrekenen

dat daarmee een publiek van 117.497 mensen heb bereikt [sic]. Natuurlijk, een potentieel

publiek omdat niet iedereen iedere Tweet ziet, maar toch …. zonder marketingbudget,

zonder klassieke media, simpelweg door de kracht van het netwerk. Met 1 Tweet en mond-

tot-mondreclame zijn meer dan honderdduizend mensen bereikt!31

De mond-tot-mond reclame waar Blom het over heeft, of ‘word to mouse’ – wat verwijst naar de

Engelse term ‘word of mouth’ – bestaat alleen door de immateriële arbeid die twitteraars verrichten.

Een aantal van de 6000 volgers van Blom heeft de arbeid verricht om het bericht over zijn boek te

retweeten. Voor die mensen voelt dat uiteraard niet als ‘werken’, ze doen er bijna niets voor. Toch

creëren ze waarde. Voor de schrijver, maar ook voor de uitgever en indirect voor boekhandels.

Maar er is nog een aspect wat hier naar voren komt, er wordt door middel van Twitter voor

Blom waarde gegenereerd uit het netwerk van mensen. Doordat de mensen die het bericht hadden

geretweet allemaal hun eigen netwerk hebben van vrienden, collega’s en kennissen, kan de

informatie zich verspreiden. Als mensen niet zo’n netwerk zouden hebben, zou het bericht niet bij

veel mensen terecht zijn gekomen en had het bericht dus weinig waarde. Dit netwerk van bekenden

heeft Bourdieu omschreven als ‘Sociaal Kapitaal’:

‘Het geheel van bestaande of potentiële hulpbronnen dat voortvloeit uit het bezit van een

meer of minder geïnstitutionaliseerd duurzaam netwerk van relaties van onderlinge

31 Blom, Erwin.‘Met 1 Tweet naar 100.000 mensen naar 10.000 downloads’. Handboek Communities. 24-11-2009. Blogpost. 19-4-2010 <http://www.handboekcommunities.nl>

20

bekendheid en erkentelijkheid […] dat elk van zijn leden de ruggesteun geeft van het

collectieve kapitaalbezit, een 'geloofsbrief' die hen in de ruime zin des woords kredietwaardig

maakt’.32

Op Twitter wordt dus waarde gegenereerd uit de contacten die mensen onderling hebben;

hun sociale kapitaal wordt gevaloriseerd. Hardt en Negri geven aan dat in plaats van de lopende band

in de fabriek nu het netwerk het organisatorische model is geworden van productie.33

Een ander voorbeeld waarbij het netwerk van een twitteraar wordt ingezet, laat zien dat het

loont om een groot Sociaal Kapitaal te hebben, in dit geval in de vorm van veel volgers. Verslaggever

van GeenStijl TV/PowNed Rutger Castricum tweette op 18 maart 2010:

Tickets voor je vakantie koop je uiteraard bij Transavia34

Een paar minuten later gevolgd door de Tweet:

haha Transavia aan de lijn net of ik voorgaande tweet wilde intypen dan hoefde ik mijn

geboekte tickets naar Ibiza niet te betalen [sic] 35

Castricum had op dat moment 8617 volgers, die allemaal de reclame van Transavia op hun pagina

voorbij hebben zien komen. Vliegmaatschappij Transavia speelde dus in op het feit dat een BN-er als

Castricum gevolgd wordt door een groot aantal mensen, en een groot sociaal kapitaal heeft. Ze

gebruikten zijn populariteit door hun reclame door te laten sturen. Zoals uit de tweede Tweet blijkt,

zochten ze contact met Rutger Castricum en vroegen hem het eerste bericht te posten op Twitter. Ze

vroegen hem immateriële arbeid te verrichten. Eigenlijk is het voor Castricum niet te zien als ‘werk’,

maar toch verricht hij arbeid dat een toegevoegde waarde heeft voor Transavia.

Overigens, dat Castricum er in dit geval zelf ook wat mee verdient – een gratis vliegreis – is

een uitzondering op Twitter. Veel immateriële arbeid die op Twitter wordt verricht levert niets op.

Over het algemeen retweeten mensen Tweets zonder dat ze er iets voor terug krijgen. Dit past

binnen de beschrijving van Terranova over ‘Free Labor’. Op het moment dat mensen iets produceren,

32 Bourdieu, Pierre. Opstellen over smaak, habitus en het veldbegrip. Vert. Rokus Hofstede et al. Amsterdam: van Gennep, 1989: p. 132.

33 Hardt, Michael, Antonio Negri. Empire. Vert. Joke Traats. Amsterdam: Van Gennep, 2000: p. 297.

34 bron: http://twitter.com/rutger_zelf/status/10668543802

35 bron: http://twitter.com/Rutger_zelf/status/1066862167921

zoals informatie of kennis, kan dat worden geëxploiteerd door grote bedrijven, die in principe geld

verdienen aan de geleverde immateriële arbeid van individuen. Terranova legt dat als volgt uit:

If knowledge is inherently collective, it is even more so in the case of the postmodern cultural

economy: music, fashion, and information are all produced collectively but are selectively

compensated.36

Diegenen die verdienen aan de immateriële arbeid op internet, zijn bedrijven. Mensen zelf krijgen er

vaak niets voor terug. Dit kan een reden zijn waarom bedrijven actief zijn op Twitter. Ten eerste zijn

er veel individuen die mee kunnen helpen een bepaalde boodschap bij anderen te krijgen, en ten

tweede kost dat een bedrijf geen geld; ze maken gebruik van de ‘free labor’ van twitteraars.

3.5 Twitter als helpdesk

Veel mensen gebruiken Twitter als vraagbaak of helpdesk. Vaak worden er in het wilde weg vragen

gesteld over allerhande onderwerpen. De reden dat Twitter hier geschikt voor is, is onder anderen de

grote hoeveelheid mensen die op Twitter zitten. Het blijkt dat er altijd wel iemand is die antwoord

weet te geven op de vragen van mensen, over welk onderwerp dan ook. In principe is dit het idee

van ‘wisdom of the crowd’, collectieve intelligentie. In de wetenschap bestaat er een meningsverschil

over het nut en de kwaliteit van collectieve intelligentie. Volgens Surowiecki37 heeft de massa een

grotere intelligentie dan geïsoleerde individuen. Met meer mensen zou je dus tot een grotere mate

van kennis moeten kunnen komen. Hij zou beargumenteren dat Twitter een ideaal medium is voor

informatie, omdat er met de grote massa een enorme kennis in zit.38

Een bekende toevoeging aan Tweets is ‘#durftevragen’. Dit zetten mensen in hun Tweet

wanneer ze een vraag hebben en er een antwoord op hopen te krijgen. In de korte geschiedenis die

Twitter heeft, is deze methode ontstaan als manier om elkaars vragen te beantwoorden. Mensen die

een vraag hebben, zetten #durftevragen in hun Tweet, en mensen die vragen willen beantwoorden

36 Terranova 2000: p. 42.

37 Surowiecki, James. The Wisdom of Crowds. New York: Doubleday, 2004.

38 Critici van ‘Wisdom of the crowd’ geven bijvoorbeeld aan dat er culturele vervlakking ontstaat uit de ontwikkeling dat steeds meer ‘amateurs’ in plaats van experts content op internet zetten, en dat er een collectieve kuddegeest ontstaat door de massa. Zie hiervoor bijvoorbeeld:Lanier, Jaron. ‘Digital Maoism. The hazards of the new online collectivism’. Edge.org. 30-5-2006. 17-5-2010 <http://www.edge.org/3rd_culture/lanier06/lanier06_index. html> en: Keen, Andrew. The cult of the amateur: how today’s internet is killing our culture. New York: Doubleday, 2007.

22

kunnen zoeken met de zoekterm #durftevragen. Op deze manier is Twitter te zien als een plek waar

vraag en aanbod van informatie bij elkaar komen. De reden waarom deze manier van twitteren zo

populair is geworden kan zijn dat het erg makkelijk is om je vraag te twitteren. Je typt de vraag in, je

drukt op ‘send’ en binnen een paar minuten kun je een aantal antwoorden van mede-twitteraars

verwachten. Het beantwoorden van vragen is immateriële arbeid, omdat het gebeurt in de vrije tijd

van mensen. Het voelt niet als werk, maar ondanks dat wordt er wel iets geproduceerd, mensen

produceren informatie voor elkaar.

Een aantal bedrijven heeft inmiddels ook doorgekregen dat het voor consumenten een erg

makkelijke manier is om hun vraag te stellen. Dit is te merken aan accounts van bedrijven als T-

Mobile, UPC en KLM. De Twittermedewerkers van deze bedrijven verrichten – betaalde –

immateriële arbeid en ze doen aan webcare. Volgens Social Media deskundige Blom is webcare kort

gezegd: ‘Luister. Monitor wat er op internet over je wordt gezegd en reageer, leg uit, help’.39

Toen in april 2010 een aswolk uit de IJslandse vulkaan Eyjafjallajökull ontsnapte, lag in heel

West-Europa het vliegverkeer stil. Reizigers over de hele wereld strandden op vliegvelden en het was

een chaos op luchthavens. KLM kreeg veel vragen via de telefoon en kon in eerste instantie geen

goede dienstverlening leveren. Het bedrijf besloot Social Media in te zetten, en het begon mensen te

helpen via Twitter en Facebook. Op hun Twitteraccount www.twitter.com/klm beantwoordden ze

vragen, gaven ze informatie en probeerden ze mensen te helpen om een vervangende vlucht te

krijgen. De medewerkers van de KLM webcare op Twitter verrichtten immateriële arbeid door

informatie te zetten op Twitter en interactie te hebben met hun klanten, maar ze veroorzaakten ook

dat er een soort buzz op Twitter ontstond over KLM.

Nadat er een paar dagen op Twitter flink werd geklaagd over de hele aswolktoestand,

kwamen er langzaam maar zeker steeds meer Tweets die positief waren over de webcare van KLM.

Het werk van KLM begon op te vallen bij twitteraars, en kreeg waardering. Mensen twitterden

positief over de KLM en hun service. KLM maakte in principe geen gebruik van de immateriële arbeid

van deze andere twitteraars, het was eerder een onvoorzien gevolg van hun service. Maar het

principe blijft hetzelfde. Wanneer een bedrijf een goede service levert, kan daarover worden

getwitterd door individuele twitteraars. De immateriële arbeid die zij verrichten levert een buzz en

positieve naamsbekendheid op, en zo heeft dat weer toegevoegde waarde voor het bedrijf.

39 Blom, Erwin.‘Webcare werkt!’. 22-1-2010. Powerpointpresentatie, slide 3. 19-4-2010 <http://www.slideshare.net/erwblo/webcare-werkt>

23

3.6 Overige vormen van Twittergebruik

Los van de vijf manieren van Twittergebruik die ik hierboven heb behandeld, kan Twitter op vele

andere manieren worden gebruikt. De reden waarom ik juist deze vijf manieren heb uitgekozen en

uitgelicht heb, is dat er hierbij veel gebruik gemaakt wordt van de immateriële arbeid van individuele

twitteraars. Doordat mensen een bericht lezen, er aandacht aan besteden en het doorsturen naar

elkaar. Doordat mensen fungeren als leverancier van berichten met nieuwswaarde en/of de vox

populi, de stem van het volk. Doordat mensen een buzz veroorzaken door bepaalde berichten naar

elkaar door te sturen, onafhankelijk of daar al dan niet om is gevraagd door de originele verzender

van het bericht. En ten slotte door elkaar vragen te stellen, antwoorden te geven en een goede

service te belonen met het creëren van een nieuwe buzz.

Maar Twitter wordt ook op andere manieren ingezet. ‘Verkoop is voor veel bedrijven geen

eerste vereiste. Iets meer dan de helft van de Europese ondernemingen houdt namelijk in de gaten

wat klanten over hen zeggen in blogs, op Twitter en andere sociale netwerksites. En zo'n 45 procent

probeert via sociale media het contact met de klant te verbeteren’.40 En ook bij talkshows als De

Wereld Draait Door komt Twitter vaak aan bod. Bijvoorbeeld wat politici twitteren, wat bekende

Nederlanders hebben getwitterd, of wat een Trending Topic is op Twitter – een populair onderwerp.

Voor de volledigheid van mijn analyse zal ik hier een aantal andere manieren van twittergebruik kort

uiteenzetten.

BN-ers

Bekende Nederlanders waren voor een groot deel de aanleiding van de populariteit van Twitter in

Nederland. Twitteraars met een grote groep volgers zijn onder anderen televisiepresentator Paul de

Leeuw, cabaretier Jochem Meijer en journalist Frits Wester. Wanneer een BN-er iets opvallends zegt

op Twitter, staat dat binnen korte tijd op allerlei showbusinesswebsites.

Politici

Er zijn politici die twitteren, sommigen zelfs erg fanatiek. De lijsttrekker van GroenLinks, Femke

Halsema , staat er zelfs om bekend. Zij heeft ongeveer 50.000 volgers, die ze op de hoogte houdt van

politieke kwesties, maar ook van haar privéleven. Het is sowieso een trend op Twitter dat veel politici

en andere publieke figuren meer dan ooit vertellen over dingen die ze in hun privéleven meemaken.

Twitteracties

Bedrijven als Dell en United Airlines hebben inmiddels een dermate groot aantal volgers dat ze

40 Libbenga, Jan. ‘Twitter zorgt voor cash’. 18-11-2009. Sprout. 18-5-2010 <http://www.sprout.nl/69/7430/ict/twitter-zorgt-voor-cash.html>

24

speciale acties en voordeeltjes aanbieden op hun twitteraccount. United Airlines doet bijvoorbeeld

eens in de zoveel tijd een aantal vliegtickets in de aanbieding speciaal voor hun volgers.

Waarschijnlijk doen ze dit om meer volgers te krijgen, en zo meer mensen zich betrokken te laten

voelen bij de vliegmaatschappij. In een Tweet schrijft het bedrijf:

‘Canada Tware! Floridians… looking to get out of the sun? Head up north with our Canada Tware! See

details @ http://tinyurl.com/yexolla’41

Het woord Tware is een samenvoeging van de termen Twitter en Fare. Inmiddels is het een bekende

term geworden op Twitter. Computerfabrikant Dell heeft naar eigen zeggen al meer dan 6.5 miljoen

dollar verdiend met zulke twares.42

RSS

Sommige bedrijven gebruiken Twitter enkel om updates van hun websites op door te geven. Zij

gebruiken een geautomatiseerd proces waarbij er een Tweet wordt verzonden wanneer er een

nieuw bericht op hun site staat. RSS staat voor Really Simple Syndication, een simpele manier van

nieuws verspreiden op veel plekken tegelijk. Voorbeelden van Twitteraccounts die op deze manier

worden gebruikt zijn die van NOS Teletekst en ochtendkrant NRC Next. Tweets van hen zien er

bijvoorbeeld zo uit:

´Doden bij aanslag op NAVO in Kabul http://nos.nl/l/158161/t´43

De link aan het eind van deze Tweet verwijst naar de site waar het bericht op is gepost, in dit geval

de site van de NOS.

Vara Gids

De manier waarop de VARA Gids twittert is naar mijn weten uniek. Via hun account stuurt elke

avond een andere redacteur tweets naar de followers. Deze gaan over wat op dat moment op

TV te zien is. Hiermee kunnen de followers worden geattendeerd als er een film begint, als er

iets interessants gebeurt in De Wereld Draait Door, of als er bijvoorbeeld wordt gescoord in een

voetbalwedstrijd. In zekere zin is dit een vorm van immateriële arbeid, en als je de scheiding van

Lazzarato aanhoudt, valt het binnen de informationele kant. Dat wat tot voor kort in de vrije tijd

gebeurde - praten over televisieprogramma's - is nu een vorm van productie geworden. Daarnaast

41 Bron: http://twitter.com/UnitedAirlines/status/11104848684

42 MacMillian, Gordon. ‘Dell sales via Twitter leap more than 100% to $6.5m’. 8-12-2009. BrandRepublic. 18-5-2010 <http://www.brandrepublic.com/News/972507/Dell-sales-via-Twitter-leap-100-65m>

43 Bron: http://twitter.com/teletekst/status/1421637310525

valt het binnen het idee dat consumptie leidt tot productie; de redacteur achter het twitteraccount

consumeert Tv-programma’s, en produceert een twitter-bericht. De reden dat ik dit account niet heb

opgenomen in mijn casestudies, is dat de VARA Gids geen gebruik maakt van de immateriële arbeid

van zijn volgers, en dat het een uniek geval is, het heeft niet te maken met een algemene trend.

26

4 Van Free Labor naar Voluntary Immaterial Labor

Er is veel geschreven over het exploiteren van arbeid door (media)bedrijven in de hedendaagse

digitale economie. In het artikel ‘Loser Generated Content: From Participation to Exploitation’ geeft

Petersen een lijst met voorbeelden van sociale media die op verschillende manieren geld verdienen

aan de immateriële arbeid van hun gebruikers.44 Ook schrijvers als Terranova en Scholz benadrukken

dat alles wat er aan arbeid wordt verricht op Social Media sites wordt geëxploiteerd door grote

bedrijven. Terranova doet dat met haar notie van Free Labor en Scholtz stelt dat:

[...] forty percent of all web traffic is concentrated on ten websites [...] Most of these sites

owe their popularity to the wealth of content generated by the visiting net publics that spend

significant amounts of time on these very, very few sites thus creating wealth for a handful of

corporate owners.45

Dit vind ik een erg pessimistische manier van economisch denken die teveel is gericht op de

commerciële activiteiten van de bedrijven die geld verdienen aan immateriële arbeid op het web.

Het mag dan wel zo zijn dat er geld verdiend wordt aan die arbeid van individuen, maar de

benadering van theoretici die hierboven zijn beschreven geven een te eenzijdig beeld. Een

marxistische analyse van Free Labor op internet zoals Schultz die geeft, impliceert dat er een

achterliggend plan achter Twitter zit om bedrijven veel geld te laten verdienen. Ook Petersen zegt

dat impliciet als hij het heeft over de opkomst van Web 2.0: ‘In its early commercial stage, the

Internet proved bad at selling commodities but really good at creating hype and economic bubbles.

Something else was needed though, and subtler forms of creating surplus evolved in Web 2.0’.46 In

het geval van Twitter lijkt het me niet aannemelijk dat er sprake is van een dergelijk ‘vooropgezet

plan’, aangezien individuen Twitter eerder gebruikten dan bedrijven. Pas sinds kort hebben bedrijven

de kracht ontdekt van Twitter, en pas sinds kort gebruiken ze het voor hun marketing.

Petersen concludeert zijn artikel met de opmerking dat er moet worden gezocht naar een

nieuwe theorie van arbeid. Een theorie die aan de ene kant exploitatie en het idee van free labor

44 Petersen, 2010.

45 Scholtz, Trebor. ‘What the MySpace generation should know about working for free’. 3-4-2007. Collectivate.net. 25-4-2010 <http://www.collectivate.net/journalisms/2007/4/3/what-the-myspace-generation-should-know-about-working-for-free.html>

46 Petersen, 2010.27

omvat, maar die aan de andere kant ook rekening houdt met het plezier dat mensen kunnen beleven

aan het meewerken op bepaalde sites. Ik ben het hier mee eens; beide factoren zijn belangrijk in

onderzoek naar de hedendaagse sociale media. Echter, wanneer men kwalitatief onderzoek wil doen

naar twittergebruik en twittergebruikers, dan is het mijns inziens efficiënter om de exploitatiekant er

niet bij te betrekken. Ik denk dat de nadruk in de analyses van Schultz, Petersen en Terranova teveel

wordt gelegd op de kapitalistische systemen achter collaboratieve initiatieven op internet. Als men

wil onderzoeken wat de beweegredenen zijn van mensen die actief zijn op Twitter, is het relevanter

om te praten over een vorm van arbeid die niets met geld verdienen te maken heeft. Het is in zo’n

analyse namelijk niet relevant wie er geld verdient aan de arbeid die mensen verrichten op de site,

dat is eerder een gevolg dan een oorzaak. De meeste mensen twitteren niet omdat ze zelf geld willen

verdienen, sterker nog: Twitter staat voor individuen helemaal los van het kapitalistische systeem

van winst maken en geld verdienen. In Empire zeggen Hardt en Negri dat ‘[h]et coöperatieve aspect

van immateriële arbeid […] niet van buitenaf [wordt] opgelegd of georganiseerd, zoals dit bij eerdere

vormen van arbeid het geval was. […] Dit feit plaatst kanttekeningen bij de oude notie volgens welke

arbeidskracht als “variabel kapitaal” wordt beschouwd, dat wil zeggen, als een kracht die uitsluitend

geactiveerd en coherent gemaakt wordt door kapitaal’.47 Hiermee geven ze aan dat het initiatief om

bijvoorbeeld te twitteren uit mensen zelf komt. Het heeft niet te maken met de vraag of bedrijven

mensen overhalen om arbeid te verrichten om hen rijker te maken.

Mensen twitteren bijvoorbeeld omdat ze het leuk of handig vinden om in contact met elkaar

te staan. Ik zou dan ook willen voorstellen om de term Free Labor te vergeten. Een betekenis van het

woord Free is gratis, en dit impliceert een economische verhouding tussen de arbeider en ‘het grote

kapitaal’. Als je Free Labor verricht, dan werk je gratis voor bedrijven die er geld aan verdienen.

Omdat ik wel mee wil gaan in de theorie van Lazzarato’s immaterial labour, en ik wel in zie dat

twitteren wel een vorm van immateriële arbeid is, is mijn voorstel om voortaan over twitteren te

praten met de term voluntary immaterial labor. Twitteren is voor individuen totaal vrijwillig; het

heeft vanuit het oogpunt van de individuele twitteraar niets te maken met economische

verhoudingen. Voluntary immaterial labor is te zien als een vorm van immateriële arbeid waarbij er

geen noodzaak is om na te denken over welke personen en bedrijven ergens geld aan verdienen. Het

is immateriële arbeid die mensen verrichten voor zichzelf, omdat ze het leuk vinden, als tijdverdrijf of

omdat het handig is voor hun sociale leven.

Volgens Wilson en Musick wordt werk dat vrijwillig wordt gedaan – vrijwilligerswerk –

gekenmerkt door drie dingen. Allereerst is het een productieve daad; er wordt iets geproduceerd. Dit

47 Hardt, Michael, Antonio Negri. Empire. Vert. Joke Traats. Amsterdam: Van Gennep, 2000: p. 29628

kan een fysiek product zijn, maar ook bijvoorbeeld kennis of zorg. Hiervoor is menselijk kapitaal

nodig: kennis, vaardigheden en ervaring. Ten tweede is vrijwilligerswerk altijd in een bepaalde mate

iets collectiefs. Er wordt met meerdere mensen naar een doel gestreefd. Hierbij is het sociaal kapitaal

van de vrijwillige immateriële arbeiders van belang. Ten slotte is vrijwilligerswerk vaak werk waarbij

mensen zich van hun ethische kant willen laten zien. Ze willen iets goeds doen, en dat ook laten

merken aan andere mensen.48 Cultureel kapitaal heeft hier mee te maken. Deze term komt van

Bourdieu. Hij geeft ermee aan dat elke consumptieve daad gepaard gaat met het tonen van je smaak.

Bij alles wat je consumeert geef je aan wat jouw voorkeuren zijn en binnen welke klasse je wil

passen. Dit geldt ook wanneer je vrije tijd consumeert. Op de manier hoe je invulling geeft aan je

vrije tijd, geef je eigenlijk aan wat voor persoon je bent.49 Wuthnow geeft aan dat op het moment dat

iemand iets vrijwillig doet, diegene ook meteen zijn identiteit uitdraagt als ‘iemand die iets vrijwillig

doet’. Hiermee laat de vrijwilliger zien een sympathiek persoon te zijn.50 Iets vrijwillig doen kan op

deze manier bijdragen aan iemands status en prestige.

Op die manier kan Bourdieus concept van cultureel kapitaal behulpzaam zijn bij het zoeken

naar de reden waarom mensen twitteren. Dit doen mensen niet uit domme naïviteit, onwetend dat

ze worden geëxploiteerd door bedrijven, maar met behulp van Bourdieus term is te beargumenteren

dat mensen twitteren om hun identiteit uit te dragen. Dat ze willen laten zien dat ze goed bij de tijd

zijn bijvoorbeeld, of dat ze geëngageerd zijn.

In analyses zoals deze is het belangrijk om een onderscheid te maken tussen de kant van de

bedrijven en het feit dat content op internet wordt geëxploiteerd enerzijds en de redenen dat

mensen twitteren anderzijds. Dit zijn namelijk twee totaal andere kanten van Twitter, en kan niet

worden nagedacht over de motieven van iemand om te twitteren als er constant in het achterhoofd

een marxistische stem zit die roept over ‘shameless exploitation’.

48 Wilson, John en Marc Musick. ‘Who cares? Toward an integrated theory of volunteer work’. American Sociological Review. Vol.62, No. 5 (oktober) 1997: pp. 694-713. 26-5-2010 <http://www.jstor.org/stable/pdfplus/2657355.pdf>

49 Wilson en Musick 1997: p. 696.

50 Wuthnow, Robert. Acts of compassion. Caring for others and helping ourselves. Princeton: Princeton University Press, 1991: p. 89.

29

Ik denk overigens dat er niet alleen op Twitter gesproken kan worden over voluntary

immaterial labor. Ook andere Social Media sites, zoals Facebook.com en Hyves.nl kunnen hiermee

worden geassocieerd. Als een Hyves-gebruiker een krabbel plaatst op het profiel van een bevriende

Hyves-gebruiker, dan heeft dit niets te maken met economische relaties, niet tussen de twee

gebruikers en ook niet tussen de gebruiker en een bedrijf. Het is voluntary immaterial labor.

Dit voorstel is geen gevolg van een naïeve kijk op de commerciële wereld. Ook ik snap dat

bedrijven geld verdienen aan de arbeid die individuen verrichten op sociale netwerken. Ik denk

alleen dat het vasthouden aan de marxistische notie van Free Labor wetenschappers belemmert in

hun onderzoek en analyse naar beweegredenen van mensen die immateriële arbeid leveren.

30

Conclusie

Twitter wordt door verschillende bedrijven op verschillende manieren ingezet in

marketingcampagnes. Omdat er nog geen algemene manier is bedacht hoe Twitter kan worden

gebruikt, lijkt het erop dat elk bedrijf zelf moet uitvinden welke manier het best werkt. Wat veel

bedrijven gemeen hebben is dat ze voor een deel afhankelijk zijn van de bereidheid van hun volgers

om immateriële arbeid te verrichten. Zo wordt er soms gevraagd om een bericht te retweeten, naar

elkaar door te sturen en soms leveren twitteraars informatie of content aan voor mediabedrijven.

Er is door Italiaanse autonomisten veel geschreven over de notie van immateriële arbeid.

Hieronder valt arbeid die zich laat kenmerken door het idee voor de arbeider dat er niet echt arbeid

wordt verricht, het voelt niet als werk. Dit komt doordat er niets fysieks wordt geproduceerd, het

gaat om de productie van informatie en bijvoorbeeld culturele standaarden. Kenmerkend aan de

opkomst van immateriële arbeid is dat het steeds lastiger wordt om onderscheid te maken tussen

werktijd en vrije tijd. Wanneer men niet betaald wordt voor de geleverde arbeid spreekt Terranova

over Free Labor. Inherent aan Free Labor is de veronderstelling dat er door bedrijven geld wordt

verdiend aan het werk wat er wordt verricht.

Naar mijn idee is het niet altijd noodzakelijk om arbeid op deze manier te benaderen. Sterker

nog, wanneer je je continu bewust bent van het feit dat anderen geld verdienen aan jouw arbeid,

belemmert dat mogelijk zelfs het plezier wat mensen kunnen hebben aan de vrijwillige arbeid die ze

verrichten op internet. Ik pleit er daarom voor om te praten over voluntary labor, vrijwillige arbeid,

wanneer er onderzoek wordt gedaan naar de user-kant van Twitter. Deze term gaat niet over

kapitalistische relaties tussen arbeiders en bedrijven en het geeft direct de reden aan waarom

mensen mee doen op Sociale Media-platforms: omdat ze dat zelf graag willen. Los daarvan denk ik

wel dat de notie van free labor kan worden blijven behouden. In andere gevallen is het namelijk wel

nog steeds relevant dat het arbeid wordt geëxploiteerd.

Voor een volgend onderzoek kan het interessant zijn om te onderzoeken om welke reden

mensen twitteren. Om dit te onderzoeken kan mijn idee van voluntary immaterial labor nuttig zijn.

Met een onderzoek in die richting kan tevens meer inhoud worden gegeven aan die term, door

verschillende vormen van voluntary immaterial labor te classificeren. Daarnaast is het interessant om

als vervolgonderzoek te bekijken welk nut twitteren concreet heeft voor bedrijven. Levert het geld

op, zoals computerfabrikant Dell beweert? En welke manier zoals ik die hierboven heb beschreven is

het meest succesvol voor bedrijven? Voor mediastudies is dit geen relevante vraag, maar in de

bedrijfseconomie kan het een interessant vraagstuk zijn.31

Bibliografie

Barker, Tim. ‘Social Media Strategies - Tapping into the Social Web’. Cloudforce 2. Evoluon, Eindhoven. 10-3-2010. Lezing.

Blom, Erwin.‘Met 1 Tweet naar 100.000 mensen naar 10.000 downloads’. Handboek Communities. 24-11-2009. Blogpost. 19-4-2010 <http://www.handboekcommunities.nl>.

Blom, Erwin.‘Webcare werkt!’. 22-1-2010. Powerpointpresentatie, slide 3. 19-4-2010 <http://www.slideshare.net/erwblo/webcare-werkt>.

Bourdieu, Pierre. Opstellen over smaak, habitus en het veldbegrip. Vert. Rokus Hofstede et al. Amsterdam: van Gennep, 1989.

Coté, M. 'The Italian Foucault: Subjectivity, Valorization, and Communication'. Politics and Culture, 2003,issue 3. 13-4-2010 <http://www.politicsandculture.org/2003/07/08/mark-cote-the-italian-foucault-subjectivity-val>.

Davenport, T.H., J.C. Beck. The attention economy: Understanding the new currency of business. Cambridge, MA: Harvard Business Press, 2002.

Earle, Paul. ‘Earthquake Twitter’. Nature Geoscience. Vol 3, april 2010: p. 221-222. 23-5-2010<http://www.nature.com/ngeo/journal/v3/n4/full/ngeo832.html>.

Flew, Terry. New Media, an introduction. 3e druk. Melbourne: Oxford University Press, 2008.

Graham, Paula. ‘Web 2.0 and why?’. Fossbox. Slide 5. 18-5-2010 <http://fossbox.org.uk/blog/wp-content/uploads/2010/03/1-what-why-how.pdf>.

Grewal, Rajdeep, Thomas W. Cline en Anthony Davies. ‘Early-Entrant Advantage, Word-of-Mouth Communication, Brand Similarity, and the Consumer Decision-Making Process’. Mei 2001. 17-5-2010 <http://www.antolin-davies.com/antony/research/jcp.pdf>.

‘Haiti Earthquake. What we’re hearing’. 13-1-2010. CNN. 16-3-2010 <http://www.cnn.com/2010/TECH/01/12/haiti.social.media/index.html>.

Hardt, Michael, Antonio Negri. Empire. Vert. Joke Traats. Amsterdam: Van Gennep, 2000.

'Hyves en Twitter: negatieve reacties op winst PVV'. Nederland Kiest, 3-3-2010. 16-3-2010 <http://gr2010.nlkiest.nl/2010/03/03/verkiezingen-twitter.html>.

Iskold, Alex. ‘The Attention Economy: An Overview’. 1-3-2007. ReadWriteWeb.com. 17-2-2010 <http://www.readwriteweb.com/archives/attention_economy_overview.php>.

Keen, Andrew. The cult of the amateur: how today’s internet is killing our culture. New York: Doubleday, 2007.

Keen, Andrew. ‘Twitter as Flashpoint for the Attention Economy’. 19-3-2009. Internet Evolution. 10-5-2010 <http://www.internetevolution.com/author.asp?section_id=556&doc_id=173831>.

Lanier, Jaron. ‘Digital Maoism. The hazards of the new online collectivism’. Edge.org. 30-5-2006. 17-5-2010 <http://www.edge.org/3rd_culture/lanier06/lanier06_index. html>.

Lazzarato, Maurizio. ‘Immaterial labour.’ In Marxism beyond Marxism. Saree Makdisi, Cesare Casarino, Rebecca E. Karl, red. Londen: Routledge, 1996.

32

Libbenga, Jan. ‘Twitter zorgt voor cash’. 18-11-2009. Sprout. 18-5-2010 <http://www.sprout.nl/69/7430/ict/twitter-zorgt-voor-cash.html>.

MacMillian, Gordon. ‘Dell sales via Twitter leap more than 100% to $6.5m’. 8-12-2009. BrandRepublic. 18-5-2010 <http://www.brandrepublic.com/News/972507/Dell-sales-via-Twitter-leap-100-65m>.

Marx, Karl en Frederick Engels, Collected Works: Volume 29, New York: International Publishers, 1987.

Negri, A. The Politics of Subversion : A Manifesto for the Twenty First Century. Cambridge: Polity, 1989.

Petersen, Søren Mørk. ‘Loser Generated Content: From Participation to Exploitation’. First Monday, Vol. 13, Nr. 3 (3-3-2008). 21-4-2010 <http://firstmonday.org/ htbin/cgiwrap/bin/ojs/index.php/fm/article/viewArticle/2141/1948>.

‘Ruim 105 miljoen twitterende mensen’. NOS. 15-4-2010 <http://nos.nl/artikel/150759-ruim-105-miljoen-twitterende-mensen.html>.

Scholtz, Trebor. ‘What the MySpace generation should know about working for free’. 3-4-2007. Collectivate.net. 25-4-2010 <http://www.collectivate.net/journalisms/2007/4/3/what-the-myspace-generation-should-know-about-working-for-free.html>.

Smythe, Dallas W. ‘On the Audience Commodity and its Work’, in M.G. Durham and D.M. Kellner (red.) Media and Cultural Studies. Key Works. Malden, MA: Blackwell, 2001.

Stil, Herman. ‘Bedrijven die niet twitteren, zijn verloren’. Het Parool. 4-3-2010: PS8. Kolom 1-7.

Surowiecki, James. The Wisdom of Crowds. New York: Doubleday, 2004.

Terranova, Tiziana. ‘Free Labor: producing culture for the digital economy’. Social Text 63, Vol. 18, No. 2. 2000.

Thomas Jr., Greg. 'Building the buzz in the hive mind'. Journal of Consumer Behaviour. 2004, Vol. 4 Issue 1, p 64. 17-5-2010 <http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/fulltext/112587927/PDFSTART>.

Thomases, Hollis. Twitter Marketing: an hour a day. Indianapolis: Wiley Publishing, 2010.

Twitter. BizStone. Dagelijkse update. 31-3-2010 <http://www.twitter.com>.

Virno, Paolo. ‘General Intellect’. Vert. Arianna Bove. Generation Online, 2001. 22-4-2010 <http://www.generation-online.org/p/fpvirno10.htm>.

Weele, Jim van der. ‘Re: Donald Duck op Twitter’. E-mail aan de auteur, 16-3-2010.

Wilson, John en Marc Musick. ‘Who cares? Toward an integrated theory of volunteer work’. American Sociological Review. Vol.62, No. 5 (oktober) 1997: pp. 694-713. 26-5-2010 <http://www.jstor.org/stable/pdfplus/2657355.pdf>.

Wuthnow, Robert. Acts of compassion. Caring for others and helping ourselves. Princeton: Princeton University Press, 1991.

Zimmerman, Jan. Internetmarketing voor Dummies. Vert. Rogier Mostert. Amsterdam: Pearson Education, 2010.

33