Picture please?

PORTRETRECHTen content marketing

picture please?

Disclaimer. Deze uitgave probeert praktische vuistregels uit het portretrecht te halen en vervangt de regelgeving terzake niet. De redactie werd eind september 2013 afgesloten. Jansen & Janssen kan in geen enkel geval aansprakelijk worden gesteld voor eventuele schade die zou voortvloeien uit het gebruik van informatie in deze uitgave.

Creatieve partnerOp zoek naar een creatieve contentpartner voor je websites, magazines en sociale media? Bel of mail voor een vrijblijvend kennismakingsgesprek met JaJa-coördinator [email protected], +32 9 267 64 60

Lees dit boekje online op: www.jaja.be/portretrecht

V.U.: Stefaan Roelens, Muinklaan 6, 9000 Gent

5

Hebben we altijd toestemming nodig van de mensen die we in beeld brengen? Met de doorbraak van visual storytelling hoor je die vraag steeds vaker. De twijfel is begrijpelijk: de rechtspraak rond het recht op afbeelding is niet in een oneliner samen te vat-ten. Aan de hand van een aantal herkenbare situaties proberen we binnen de Belgische wetgeving toch tot een aantal bruikbare vuistregels te komen.

visual storyen de wet

7

Heb je altijd toestemming nodig om een portret te publiceren?

Stilzwijgende, mondelinge of schriftelijke toestemming?

Hoe breng je een groep mensen in beeld?

Wanneer heeft een foto meer informatieve dan commerciële waarde?

Op welke leeftijd komen de jaren van verstand?

Behouden overleden personen hun portretrecht?

Nieuwe media, nieuwe regels?

Hoe ver mag je gaan met commerciële persiflages?

Beelden recycleren: mag dat?

Portret van een dier: bestaat dat?

10 vragen over het portretrecht

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

8

12

16

18

20

22

24

26

28

30

9

In de Belgische content marketing zijn er ons tot vandaag geen rechtszaken bekend rond de (onrechtmatige) publicatie van een portret. De algemene wetgeving over portretrecht is echter complex en de rechtspraak weegt meestal heel verschillende gronden tegen elkaar af, zoals recht op privacy, de nood aan actualiteitsberichtgeving, het commercieel voordeel dat iemand nastreeft, smaad en eerroof, enzovoort.

Voor content marketeers vormen de volgende twee regels in de meeste gevallen een goede richtlijn:

Als je commercieel voordeel haalt uit de publicatie van een portret, moet je altijd de toestemming van de afgebeelde persoon hebben.

Als je geen commercieel voordeel haalt uit de publicatie van een portret en je beroept op actualiteitsberichtgeving, dan hangt de legitimiteit onder meer af van:

• het moment van publicatie: heeft de foto een bepaalde actualiteitswaarde?

• het medium van publicatie: is het medium geschikt voor de publicatie van het portret?

• de uitgever: is het zijn rol om het portret te verspreiden?• de rol waarin de afgebeelde persoon afgebeeld wordt:

is die in overeenstemming met het vermelde nieuwsfeit? • de manier van afbeelden: worden de eer, reputatie of gevoe-

lens van de geportretteerde niet onnodig geschaad? ...

vuistregel?

1

2

1 1

heb je altijd toestemming nodig om een portret te publiceren?

De situatieEen medewerkster van onze dienst interne communicatie leest in de krant een reportage over Vlamingen op skivakantie. Groot is haar vreugde als ze in een van de deelnemers een collega herkent. De ijverige medewerkster plaatst het be-richt, inclusief foto van de man aan de après-ski, integraal op het intranet. Nog geen vijf minuten later krijgt ze echter de collega in kwestie aan haar bureau met de vraag om het artikel stante pede te verwijderen. Hij heeft toch geen toestem-ming gegeven om zijn foto op het intranet te publiceren? Waarop zij aanvoert dat de krant die toch ook niet heeft gekregen. Wie van beiden heeft gelijk?

1

1 2

Onze meningKunnen we in externe content marketing portret-ten publiceren in het kader van de actualiteits-verslaggeving? Volgens onze interpretatie wel, op voorwaarde dat het bericht voldoet aan min-stens drie criteria: Gaat het om een actueel on-derwerp? Betreft de geportretteerde een publiek persoon? En is het aan jouw organisatie om over deze actualiteit te berichten? Een portret van pakweg een medewerker zonder toestemming opnemen in een externe publicatie is in die logica niet toegestaan: hij is immers geen publiek figuur.

Voor interne media ligt de situatie anders. In de context van het bedrijf zou je alle medewerkers immers als (lokale) publieke figuren kunnen be-schouwen. En in het belang van het bedrijf is het nu eenmaal belangrijk dat medewerkers goed geïnformeerd zijn over elkaars werkzaamheden. Hoever je daarin als bedrijf mag gaan? Net zoals bij echt publieke figuren lijkt de grens ons te lig-gen tussen privé en werk. Om naar het voorbeeld

hierboven te verwijzen: als de skiënde collega niet wil dat zijn actiefoto op intranet verschijnt, dan is dat zijn goed recht. Voor het functioneren van het bedrijf levert deze foto immers geen meerwaarde op. Dat is wel het geval voor, bij-voorbeeld, een medewerker van wie een gewoon portret wordt gepubliceerd omdat hij net is aan-gesteld als vertrouwenspersoon op het werk.

Toch lijkt het ons aangeraden om ook voor werk-gerelateerde beelden de geportretteerde vooraf even op de hoogte te brengen. Je weet maar nooit welke gevoeligheden er naar boven kunnen komen. Of misschien heeft hij of zij wel nog een betere foto liggen?

Wat dan gedaan als een medewerker zelfs niet geportretteerd wil worden in de werksfeer? In het uiterste geval lijkt het ons het best om zelfs hieraan toe te geven. Want zeg nu zelf: een foto in een interne publicatie is toch geen conflict op de werkvloer waard?

1 http://www.privacycommission.be/nl/recht-op-afbeelding-principe

Wat zegt de wet?Zowel voor het nemen als voor het publiceren van een portret moet je volgens de wetgever de toestemming hebben van de geportretteerde. De toestemming om van iemand foto’s of videobeel-den te nemen, betekent niet noodzakelijk dat er toestemming is om deze afbeelding te publiceren of te verspreiden. Beide staan los van elkaar en

moeten dus apart gevraagd worden. 1 Een uitzon-dering op dat principe is het recht op informatie van het publiek. Dat recht stelt media in staat om beelden te publiceren zonder toestemming van de geportretteerde, in het kader van de actualiteits berichtgeving, vooral als het gaat om ‘publieke personen’.

1 4

stilzwijgende, mondelinge of schriftelijke toestemming?

De situatieAls producent van orthopedisch materiaal geven we vier keer per jaar een klanten magazine uit. Een van de reportages in het recentste nummer gaat over een nieuwe, handige toiletsteun. De reporter van dienst interviewt een van de eerste gebruikers, een minder mobiele, bejaarde man, over zijn toiletervaringen, waarna de fotograaf enkele gesimuleerde actiebeelden neemt. Op het moment van de shoot protesteert niemand, maar na publicatie dient iemand van de familie plots klacht in. De man had immers geen toestemming gegeven om het beeld te publiceren en bovendien wordt hij in gênante toestand afgebeeld. Terechte klacht?

2

1 6

Onze meningVoor interne media lijkt mondelinge toestem-ming ons in veel gevallen voldoende. Externe media zijn een ander paar mouwen. Onder meer het grotere bereik van de publicatie en de samenwerking met externe (en dus minder ver-trouwde) partijen maken het volgens ons meer dan de moeite waard om wat extra zekerheid in te bouwen en altijd schriftelijke toestemming te vragen. Op de website van Sofam, de beheers-vennootschap van o.m. fotografen, vind je een

handig en beknopt standaardformulier dat snel is ingevuld. 2

Door dit formulier te laten invullen had het be-drijf uit ons voorbeeld zich alvast een juridische lijdensweg bespaard. Het kan dan wel aanvoeren dat de man impliciet heeft toegestemd met de fotoshoot – hij heeft immers overduidelijk ge-poseerd. Dat wil niet per definitie zeggen dat hij ook heeft ingestemd met de publicatie ervan.

2 http://www.fotogniek.be/nieuws/150.Afgebeelde%20persoon-2.pdf

Wat zegt de wet? Er bestaan drie wettelijke manieren om toestemming te verkrijgen voor publicatie van een portret:

In uitzonderlijke gevallen volstaat de stilzwijgende toestemming van de

geportretteerde. Dat is voornamelijk het geval voor publieke figuren zoals sporters, politici, tv-persoonlijkheden... Van hen wordt aange-nomen dat ze stilzwijgend toestemmen met de publicatie van hun beeld, op voorwaarde dat de foto’s hen portretteren in hun professionele activiteit én op voorwaarde dat ze in het kader van actualiteitsverslaggeving gebruikt worden. Er mag dus zeker geen sprake zijn van commer-cieel gebruik.

In de praktijk gaat men in content marke-ting (zowel intern als extern) vaak uit van

mondelinge toestemming. Die afspraak is geba-seerd op wederzijds vertrouwen: de redactie legt uit welke portretten ze zal nemen en waarvoor ze zullen dienen, de geportretteerde stemt ermee in.

Meer rechtszekerheid biedt schriftelijke toestemming. De uitgever en de gepor-

tretteerde leggen dan zwart op wit vast welke beelden gebruikt zullen worden gedurende welke tijd en in welke context.

1 2

3

1 9

Wat zegt de wet?Uit eerdere rechtspraak blijkt dat het portret-recht meestal niet van toepassing is op de af-beelding van een persoon die zich:1. in de openbaarheid of op een openbare plaats

bevindt en 2. deelneemt aan een maatschappelijk gebeu-

ren of deel uitmaakt van een menigte.

Andersom gesteld: als de omgeving, het sfeer-beeld of de groep centraal staan in het beeld, hoef je geen toestemming te vragen, zelfs als een of meerdere personen herkenbaar staan afgebeeld. Is de focus echter gericht op het gezicht van duidelijk herkenbare personen, dan is het recht op afbeelding wel van toepassing. 3

3 Fabienne Brison & Hendrik Vanhees (red) (2012). Huldeboek Jan Corbet, De Belgische auteurswet. Artikelsgewijze commentaar. Larcier, 72

hoe breng je een groep mensen in beeld?

De situatieNaar jaarlijkse traditie organiseert onze vereniging een nieuwjaarsreceptie voor haar leden. Daarvan willen we natuurlijk graag een uitgebreid sfeerverslag in ons ledenmagazine en op onze website brengen, inclusief lekkere hapjes, mooie zaalinkleding en vooral: vrolijke, feestende mensen. Alleen kunnen we moeilijk aan iedere aanwezige toestemming vragen om de foto’s te mogen publiceren. Maar is dat wel nodig?

Onze meningDe meeste personeelsfeestjes, sportmanifestaties, bijeenkomsten van verenigingen en andere groeps-evenementen zijn activiteiten die in de openbaarheid worden georgani-seerd. De organisator mag in die ge-vallen wel sfeerbeelden publiceren.

Anders ligt dat bij close-ups: in dat geval is er in principe wel expliciete toestemming nodig van de gepor-tretteerde.

3

20

wanneer heeft een foto meer informatieve dan commerciële waarde?

4

2 1

Onze meningAls een publieksmedium zoals een krant al moet oppassen in welke context ze beelden publiceert, dan zeker een bedrijfsmedium. Wanneer heeft een foto meer informatieve dan commerciële waarde? Kan een bedrijf dat pakweg plastic produceert wel aan actualiteitsberichtgeving doen? Voorzichtig zijn is de boodschap.

Een positief voorbeeld lijkt ons de We are ten-nis-facebookpagina van BNP Paribas Fortis.

Het merk profileert zich met deze pagina niet als bank-verzekeraar, wel als een medium dat aan tennisverslaggeving doet, inclusief foto’s en video’s van beroemde tennissers (die daarvoor mogelijk geen toestemming heb-ben gegeven). Of nog eenvoudiger: waarom deelt de sponsor van de Memorial Van Damme het krantenartikel niet gewoon via sociale media zoals Facebook en Twitter, met bron-vermelding?

De situatieReeds meerdere jaren is ons bedrijf trouwe sponsor van de Belgacom Memorial Van Damme atletiekmeeting, zo bewijst ook een reclamebord langs de piste. Daags na de meeting doet er zich een fantastische opportuniteit voor: een prachtige foto van sprinter en wereldster Usain Bolt in de krant. Vlak naast ons reclamebord! Snel de foto kopen en publiceren via onze eigen (sociale) kanalen, denken we meteen. Maar mag dat eigenlijk wel?

Wat zegt de wet?Publieke personen zoals sporters, politici en tv-persoonlijkheden vormen een uitzondering op het portretrecht. Wanneer hun foto’s gebruikt worden in het kader van de actualiteitsberichtgeving hoe-ven zij daarvoor geen toestemming te geven. Die uitzondering geldt echter niet wanneer hun beeld gebruikt wordt voor commerciële doeleinden.

Het meest bekende voorbeeld is dat van Kim Clijsters toen die in 2003 de US Open won.

‘s Anderendaags stonden alle kranten vol met foto’s van de zegevierende Clijsters. Niks mis mee, het publiek heeft immers het recht om ge-informeerd te worden. Maar toen een krant ook een poster van Kim Clijsters meegaf, besloot de tennisster om klacht in te dienen. Zij meende dat de poster louter voor commerciële doelein-den was bestemd en daarmee haar portretrecht schond. Een standpunt waarin de rechter haar later gelijk gaf. 4

4 Dirk Voorhoof (2009). Het (commercieel) portretrecht in België. Universiteit Leiden, 150

23

De situatieOnze eerste jongeren-modecollectie is klaar. Tijd om het resultaat te promoten met een frisse brochure! Snel een fotograaf boeken en dan in onze kennissen-kring op zoek gaan naar fotogenieke jongeren. Maar volstaat hun toestemming voor de fotoshoot wel? Of hebben we ook die van hun ouders nodig?

Op welke leeftijd komen de jaren van verstand?

Onze meningDie laatste bepaling legt ook enige verant-woordelijkheid bij de opdrachtgever van de fotosessie. Aan hem om te bepalen of de jongere zelf kan oordelen of de foto-

shoot opportuun is. Je kan natuurlijker ook het zekere voor het onzekere nemen en het gewoon vragen aan de ouders of voogd.


Wat zegt de wet?Om kinderen en jongeren te portret-teren heb je de schriftelijke toestemming nodig van een van de ouders, of van de wettelijke voogd. Die verplichting is niet absoluut. Aanvaard wordt dat een minder-jarige met onderscheidingsvermogen zelf

de toestemming kan geven. Afhankelijk van de omstandigheden komt dat er in de praktijk op neer dat kinderen een geldige toestemming kunnen geven vanaf de leef-tijd van 12 à 14 jaar. 5

5

25

De situatieEen gewaardeerde oud-medewerkster is overleden. Met een rouwbericht in de krant willen we afscheid van haar nemen en ons medeleven betuigen aan de familie. Hebben we toestemming nodig om haar foto te laten publiceren? En aan wie moeten we die dan wel vragen?

behouden overleden personen hun portretrecht?

Wat zegt de wet? Ook voor overleden personen geldt het portret-recht, tot 20 jaar na hun dood om precies te zijn. Wie een portret wil publiceren van iemand die

intussen overleden is, moet daarvoor toestem-ming verkrijgen bij de rechthebbenden, meestal de erfgenamen.

6

Onze meningOverigens hebben de erfgenamen ook na die termijn van 20 jaar soms nog het het recht om het gebruik van een portret te verbieden. Die

regel is van toepassing wanneer het nodig is om de nagedachtenis van de overledene te beschermen.

27

De situatieOp het internet zien we geregeld foto’s verschijnen van mensen die ons product gebruiken. ‘t Is zo verleidelijk om die foto’s over te nemen en op onze eigen Facebookpagina, blog of website te plaatsen. Maar mag dat wel?

nieuwe media, nieuwe regels?

Wat zegt de wet?Het ongevraagde gebruik van internetfoto’s is om minstens twee redenen niet toegestaan. Ten eerste rust er op de foto’s auteursrecht, ook als die op een publieke plaats als het internet geplaatst zijn. Je moet dus toestemming van de

auteur krijgen om het beeld (eventueel tegen be-taling) te mogen gebruiken. Staat er op de foto iemand herkenbaar afgebeeld, dan rust er op het beeld ook nog eens portretrecht.

Onze meningOver beide rechten, auteursrecht en portret-recht, wordt op het internet momenteel een stevig robbertje uitgevochten. Denk maar aan de aankondiging van Instagram dat ze haar ge-bruiksvoorwaarden had aangepast. Volgens de nieuwe regels zouden gebruikers hun rechten automatisch overdragen aan Instagram, die ze dan desgewenst zou kunnen doorverkopen aan de meest biedende. Pas toen het bedrijf onder

serieuze publieke druk kwam te staan, besliste het om af te zien van de aanpassing. Maar dat we hier nog niet het laatste over hebben ge-hoord, zoveel is duidelijk.

Los daarvan heerst er wel degelijk een schemer-zone op het internet: wat belet een bedrijf im-mers om foto’s, krantenartikels... te retweeten, te liken of te delen?

7

28

hoe ver mag je gaan met commerciële persiflages?

8

29

De situatieOns reclamebureau wil graag een ludiek reclamefilmpje opnemen waarin niemand minder dan de koning (eigenlijk een acteur die de koning speelt) onze nieuwste chipssmaak aanprijst. Schenden we daarmee zijn portretrecht?

Onze meningIn zijn publicatie ‘Commercieel portretrecht in België’, bespreekt professor Mediarecht Dirk Voorhoof onder meer de rol van zelfre-gulerende instanties. Daaruit blijkt dat die het niet te nauw nemen met het portret-recht, zoals mag blijken in zijn bespreking van de Jury voor Ethische Praktijken (JEP)inzake reclame: ‘Uit de adviespraktijk blijkt dat de JEP het gebruik van ‘look-alikes’ van bekende personen aanvaardt, zeker wan-neer de spot of de advertentie humoristisch (bedoeld) is en de pastiche duidelijk is.

In het verleden heeft de JEP uitspraken gedaan over reclamespots of advertenties waarin men onder andere Koning Albert II (...) liet opdraven in een commerciële boodschap, vaak ook karikaturaal. De JEP vond dat allemaal moeten kunnen (...).’ 6 Voorhoof waarschuwt er wel voor om

met de persiflage geen andere rechten te schenden, zoals het auteursrecht. ‘Via het auteursrecht en de naburige rechten is soms bescherming verleend aan een ‘typetje’, zoals in het geval van Kamiel Spiessens (Chris van den Durpel) (...).’ 7

Ook beledigende karikaturen kunnen de uitgever een flinke duit kosten. Zo moest het tijdschrift MO* van de rechter een schadevergoeding van 5.000 euro op-hoesten voor een spotprent van Georges Forrest in de editie van maart 2006. Op de voorpagina zag je George Forrest te-gen een Congolese vlag staan met een luipaardmuts op zijn hoofd, onder de titel ‘George Forrest. Koper-Koning van Congo’. De spotprent was beledigend en voegde niks toe aan het artikel, zo moti-veerde de rechter zijn beslissing.

6 Dirk Voorhoof (2009). Het (commercieel) portretrecht in België. Universiteit Leiden, 156-157 7 Dirk Voorhoof (2009). Het (commercieel) portretrecht in België. Universiteit Leiden, 154-155

Wat zegt de wet? Het portretrecht geldt zodra de geportret-teerde herkenbaar is afgebeeld. Herken-baar is in dit geval ruim te interpreteren: iemand die van op de rug gefilmd of gefo-

tografeerd wordt, kan ook te herkennen zijn aan een opvallende tatoeage op de rug. In diezelfde categorie vallen ook kari-katuren, spotprenten of persiflages.

3 1

De situatieEen tijdje geleden lieten we een reeks portretten maken voor de catalogus van een elektronicabedrijf. Nu willen we dezelfde beelden opnieuw gebrui-ken voor een Facebookwedstrijd van een andere opdrachtgever. Moeten we dan opnieuw toestemming vragen aan de modellen?

beelden recycleren: mag dat?

Wat zegt de wet?Je moet in bijna alle gevallen opnieuw toestem-ming vragen. Het portretrecht bepaalt dat je fo-to’s enkel mag gebruiken in de context waarvoor

je toestemming hebt gekregen. Wil je de foto’s gebruiken in een andere context, dan heb je daar opnieuw de toestemming voor nodig.

8 http://www.kunstenloket.be/node/6333

Onze meningIn de praktijk is het mogelijk dat de geportretteer-de zijn portretrecht afstaat aan de opdrachtgever. Hoe ver die overdracht gaat (periode, context, …), dat hangt af van de afspraken tussen beide par-tijen, maar de overdracht wordt door rechters

bijna altijd minimalistisch geïnterpreteerd: wat niet expliciet vermeld staat, valt niet onder de overdracht. Op de site van Het kunsten loket 8 vind je een voorbeeldclausule die kan dienen bij de overdracht van het portretrecht.

9

33

De situatieEen publireportage in het hart van de krant willen we graag illustreren met een foto van een olifant in een porseleinkast. Geldt op een van beide (dier of kast) portretrecht?

portret van een dier: bestaat dat?


Wat zegt de wet?Neen, het portretrecht is enkel van toepassing op natuurlijke personen en dus niet op afbeeldin-gen van voorwerpen, gebouwen of dieren, ook al kunnen die een associatie oproepen met een bepaald persoon.

Het portretrecht geldt evenmin voor persona-ges in auteurswerken of stripfiguren. Het doel is immers om de persoonlijkheid van een mens te beschermen. 9

Onze meningOok in dit geval geldt echter wel dat je rekening dient te houden met mogelijke naburige rechten. Om foto’s te mogen nemen in de porseleinkast heb je volgens het eigendomsrecht wel toestem-ming nodig van de eigenaar van de kast.

En als je een foto zou willen publiceren van de olifant voor pakweg het Atomium, dan moet je daarvoor eerst de toestemming vragen aan SABAM en de vzw Atomium. Het Atomium is im-mers auteursrechtelijk beschermd.

10

35

Enkele belangrijke rechtsbronnen in België op een rij

• Wet van 30 juni 1994 betreffende het auteursrecht en de naburige rechten, gewijzigd door de wetten van 9, 10 en 15 mei 2007, alsook door de wet van 22 mei 2005 houdende de omzetting EG Richtlijn 2001/29 auteursrecht en naburige rechten in de informatiemaatschappij. Laatst gewijzigd door de Wet van 10 december 2009.

• Fabienne Brison & Hendrik Vanhees (red) (2012). Huldeboek Jan Corbet, De Belgische auteurswet. Artikelsgewijze commentaar. Larcier

• Dirk Voorhoof en Peggy Valcke (2011). Handboek Mediarecht. Larcier• Dirk Voorhoof (2009). Het (commercieel) portretrecht in België. Universiteit Leiden

36

FotografieOp de cover: sïanaïs / photocase.com, p4: gleb_pokrov / photocase.com, p6: spacejunkie / photocase.com, p8-9: sïanaïs / photocase.com, p11: froodmat / photocase.com, p12-13: Robin-Leon Breiter / photocase.com, p15: jock+scott / photocase.com, p16: dinxda / photocase.com, p18: kallejipp / photocase.com, p20-21: alamy.com, p22: Istock.com, p24: jonibe.de / photocase.com, p26-27: steffne / photocase.com, p28: iotas / photocase.com, p30: shutterstock.com, p32-33: HTHBM / photocase.com, p35: Nadine Platzek / photocase.com, p36: kallejipp / photocase.com

www.jaja.be/boekjes

bekijk al onze inspiratieboekjes online :

Picture please?

Documents

Transcript of Picture please?