adolescenten ingezinstherapie

p r o b l e m e n m e t p u b e r s b e k e k e n va n u i t

s y s t e m i s c h - r e l at i o n e e l p e r s p e c t i e f

www.hogrefe.nl

9 789079 729616

i s b n 978 9 0 79729 61 6

Pubers en problemen, soms lijken het wel synoniemen. Ouders en ado-lescenten begrijpen niets van elkaar in die ingewikkelde levensfase. De puber worstelt met zijn identiteit, wat niet eenvoudig is in deze tijd van individualisering en grote keuzevrijheid. Als die worsteling zich open-baart in problematisch gedrag, zoals verbale agressie of internetversla-ving, staan ouders voor een raadsel. Hoe krijgen ze hun kind weer op

het juiste spoor?

Pubers in therapie vragen om een andere aanpak dan kinderen of vol-wassenen. Tot nu toe was de adolescentie een onderbelicht thema, zo-wel in theorie als in de klinische praktijk. Adolescenten in gezinstherapie brengt hier verandering in. Maurizio Andolfi en Anna Mascellani plaat-sen de problematiek van pubers in een relationeel-systemisch kader. Puberproblemen zijn volgens hen niet los te zien van de dynamiek van het gezin. Diverse casussen demonstreren hoe hun aanpak succesvol wordt toegepast bij problemen als verslaving, agressie en depressie. In letterlijk uitgewerkte therapiesessies volgen we de onconventionele Andolfi, die met het hele gezin op zoek gaat naar de pijnpunten.

Na het succes van Het kind in gezinstherapie is dit het tweede Neder-landstalige boek van Andolfi. Adolescenten in gezinstherapie is wederom een inspirerend en praktisch handboek voor hulpverleners. Maar de inzichten zijn ook van grote waarde voor leraren, pedagogen en opvoe-ders die met pubers met problemen te maken hebben.

Adolescenten in gezinstherapie is een gezamenlijke uitgave van Hogrefe Uitgevers en MoleMann Mental Health. MoleMann Mental Health be-handelt zowel kinderen als volwassenen met psychische en psychiatri-sche problemen. In lijn met de uitgangspunten van Andolfi spelen part-ners, familie en vrienden bij MoleMann Mental Health altijd een belangrijke rol in de behandeling.

m au r i z i o a n d o l f i e n a n n a m a s c e l l a n i

ad

ole

sc

en

ten

in g

ez

ins

the

ra

pie

an

do

lfi en

ma

sc

ella

ni

Adolescenten in gezinstherapieProblemen met pubers bekeken vanuit systemisch-relationeel perspectief

Maurizio Andolfi en Anna Mascellani

Voorwoord bij de Nederlandse vertaling

Voor u ligt het tweede boek van Maurizio Andolfi dat in het Nederlands is

vertaald. Hij heeft het geschreven samen met een van zijn naaste medewer-

kers, Anna Mascellani. Het geeft een weerslag van zijn werk met adoles-

centen en hun gezinnen in verschillende culturen en over een periode van

meer dan veertig jaar.

Na het beschrijven van verschillende denkkaders over adolescentie, vol-

gen hoofdstukken over adolescenten die worstelen met gewelddadig gedrag,

verslaving, depressie en suïcidaliteit. Afsluitend is er een hoofdstuk over

hulpbronnen zoals broers en zussen en andere belangrijke netwerken.

De vele gevalsbeschrijvingen met transcripten van behandelsessies vor-

men een levendige illustratie van het gedachtegoed van Andolfi. In veel ge-

vallen heeft hij jaren later contact gezocht om families te bevragen over hun

verdere ervaringen en de rol die de gezinssessies van vroeger daarbij in hun

ogen hebben gespeeld. Het leidde tot bescheidenheid bij Andolfi, maar ook

tot grotere vastberadenheid over de rol die hij voor zichzelf ziet wanneer hij

betrokken wordt bij problemen van kinderen, adolescenten en gezinnen.

Van sommige casussen, bijvoorbeeld Nita’s anorexia (hoofdstuk 3), bestaat

ook uitgebreid beeldmateriaal, dat zich bevindt in de uitgebreide videocol-

lectie Pioniers Systeemtherapie van MoleMann.

Tijdens zijn geregelde bezoeken aan Rotterdam bij de Rotterdamse Kring

van systeemtherapeuten bevroeg Andolfi ons (therapeuten) vaak over onze

kernideeën: ‘Waar ligt de expertise? Geloof je in families of in instituten?

Geloof je in DSM-diagnosen of in mensen? Geloof je in kinderpsychiatrische

ziekten of in ‘specialisaties’ van kinderen?’ Tegen adolescenten zei hij: ‘Wil

je me helpen? Jij bent de expert van het gezin en ik de expert van buiten;

laten we samenwerken. Vertel me, hoe was het leven in jullie gezin toen jij

in mama’s buik zat?’ Of: ‘Is de nieuwe partner van je moeder (die nu naast

haar zit) goed voor haar?’ En tegen familieleden van adolescenten, aan het

eind van een sessie met een adolescent die al een jaar was opgenomen in

een instituut voor persoonlijkheidsstoornissen (iets wat in Italië overigens

helemaal niet bestaat): ‘Jullie zijn het beste medicijn! Weten jullie dat? Maar

jullie lijken het vertrouwen verloren te zijn en te geloven dat het instituut,

de pillen, het behandelteam jullie kind moet genezen. Dat is verkeerd…

Laat het me uitleggen…’

Op talloze manieren geeft Andolfi de symptomen van adolescenten een

belangrijke plek in het drie-generationele gezinsverhaal, waar vaak de pijn-

lijke gebeurtenissen van onmacht, verdriet en verlies naar de achtergrond

zijn verschoven. Dankzij de problematische adolescent kunnen de familie-

leden weer met deze pijnlijke gebeurtenissen verbonden worden, wanneer

de therapeut daar tenminste oog voor heeft: de therapeut als ’verbandenleg-

ger’. Van daaruit gaat hij met de gezinsleden op zoek naar nieuwe ontwik-

kelingsperspectieven.

Op de opmerking die Andolfi in latere jaren wel eens kreeg: ‘Je bent niet

meer zo provocatief als vroeger’, antwoordde hij: ‘Wat is er meer provocatief

dan adolescenten te vragen behalve hun ouders ook hun grootouders te be-

trekken in de behandeling?’

Net als het recent verschenen boek Nieuwe autoriteit van Haim Omer dat

zich richt op het versterken van de competenties van ouders en school met

mobilisatie van hun steunsysteem bij (dreigend) ontsporende pubers, past

ook dit boek goed bij de werkwijze van MoleMann Mental Health. Beide boe-

ken richten zich net als MoleMann Mental Health op de positieve krachten

bij gestagneerde ontwikkelingsfasen van het gezin en de gezinsleden.

Het eerste boek Het kind in gezinstherapie: de ideeën van Maurizio Andolfi

(2010) vond in korte tijd z’n weg naar vele gezinstherapeuten en opleidingen

systeem- en gezinstherapie. Wij vinden Adolescenten in gezinstherapie min-

stens zo goed. We wensen u weer veel plezier, inspiratie en verwondering.

Frank Asmus

MoleMann Mental Health

Inhoud

Voorwoord van Andolfi en Mascellani 11

1 De adolescentie: een veelal onbegrepen fase

in de levenscyclus van het gezin 19

Psychodynamiek van de adolescentie 22

Het systeem van het Zelf van de adolescent 26

De driegenerationele theorie van de adolescentie 27

Ciro en de naamkeuze 30

Ontwikkelingen en dichotomieën in het systeemmodel:

de twee kernen van de gezinstherapie 31

Symbolisch-ervaringsgerichte therapie: het model van Whitaker 32

De therapie als intersubjectieve ervaring 34

Het impliciete weten en het intersubjectieve bewustzijn

van Daniel Stern 37

De sleutelpunten voor het begrijpen van de adolescentie 39

Constructie van het therapeutisch verbond met de adolescent 45

2 Gewelddadige adolescentie en gezinscrises 51

Handeling als hoofdweg naar kennis 52

Agressie in het gezin 53

De geweldsdaad als negatieve energie 54

Reactieve agressie van de adolescent 60

Agressief gedrag van de adolescent in de verstoorde verhouding

tussen de generaties 61

Van wonderkind tot monsterkind 62

Agressief gedrag van de adolescent in adoptiegezinnen 73

Stoere Gabriele 75

Agressief gedrag van een adolescent in geval van crisissituaties

en vijandige echtscheidingen 78

Mijn zoon is mijn tumor 79

Afwezigheid van de vader en agressie van de adolescent 81

Pablo’s wanhopige agressie 84

Pesten en onderdrukking van leeftijdgenoten 90

3 Pathologie van afhankelijkheid en de ‘driegenerationele’

dimensie 97

De mythe van de onafhankelijkheid 98

Het psychodynamische model van afhankelijkheid 99

Het systemisch-relationele model van afhankelijkheid:

de balans van gevoelens 100

Pathologische verslavingen in de adolescentie: drugs 102

Angelo en zijn heroïnestrijd 108

Alcohol 113

Verslaving aan technologische producten 117

Eetverslavingen: anorexia en boulimie 119

Nita’s kruistocht tussen Bangladesh en Canada 132

Frank’s anorexia en het scheidingsritueel 147

Obesitas: het grote onbegrip 150

Luisa en de herverdeling van het gewicht 158

4 Depressie en suïcidepogingen in de adolescentie 169

Depressie of existentiële triestheid? 170

Kenmerken van depressie in de adolescentie 173

Depressie in een nieuw jasje 174

Depressie, de adolescent en het gezin 176

Giovanna en de dood van haar vader 180

Ik snijd mijn polsen door... een beetje maar 183

Suïcidepogingen in de adolescentie 184

Psychodynamiek van suïcidepogingen in de adolescentie 185

Relationele aspecten van de suïcidepoging 187

Mayday, mayday 188

Risicofactoren 189

Lucia en het onmogelijke leven 189

Therapeutische spoedinterventie 191

Sterven vóór of na het afstuderen? 195

Honderdvijftig tabletten Tegretol 207

5 Hulp van broers en zussen en interventie van het netwerk 219

Broers en zussen in de puberteit en in de therapie 220

Interventie van het netwerk 224

Een therapiesessie met de adolescent en zijn vrienden 227

Een sessie met Luisa’s broer en vrienden 228

Twaalf vrienden... meer heb je niet nodig 231

Een buitengewone sessie: Bianca’s begrafenis 232

Een sessie met Giovanni en zijn hond 234

Huisbezoek 237

Ik weet dat jij weet dat ik het weet 238

Het mes onder het kussen 240

Ga naar Eritrea 242

Als het huisbezoek een ritueel wordt 243

Dankbetuiging 245

Bibliografie 247

Voorwoord van Andolfi en Mascellani

12 . Adolescenten in gezinstherapie

Wat betekent het om adolescent te zijn in een tijdperk dat wordt gekenmerkt

door gebroken gezinnen en groeiend individualisme? Waarom weten ouders

tegenwoordig niet meer wat ze met hun puberzoon of -dochter aanmoeten?

Is de puberteit een ‘ziekte’ of gewoon de meest onbegrepen levensfase, zo-

wel voor gezinnen als voor deskundigen? Wat gaat er schuil achter de agres-

sie die pubers aan de dag leggen? Is het niet zo dat zij vaak worden ingezet

als wapen in de vijandige strijd tussen hun ouders, of dat hun woede eigen-

lijk een uiting is van een wanhopig verlangen naar een vader die er niet is?

Waarom wordt de behoefte om bij een gezin te horen door veel adolescenten

vervangen door steeds gevaarlijker vormen van pathologische verslavingen

zoals alcohol, drugs en voedsel, of door actuelere en geavanceerdere vor-

men van technologieverslaving? Hoe kunnen we een depressieve adolescent

helpen? Moeten we naar medicijnen grijpen of zou het hele gezin naar zijn

diepste behoeften moeten luisteren?

Dit zijn slechts enkele van de vele vragen waarop we in dit boek, Adoles-

centen in gezinstherapie, antwoord willen geven, waarbij we de aandacht rich-

ten op de adolescenten van tegenwoordig en op de veranderde, complexe rea-

liteit van gezinnen binnen de huidige maatschappij. We staan vooral stil bij

de multiproblematische adolescentie die tot uiting komt in geweld, extreme

vormen van pestgedrag, pathologische afhankelijkheid en depressie. Dit gaat

veelal gepaard met grof taalgebruik en tegenstrijdige bewoordingen die niet

altijd eenvoudig te begrijpen zijn.

Dit boek – een van de weinige boeken op dit gebied – wil de grote

leemte opvullen die zowel op theoretisch vlak als aan de klinische kant

bestaat ten aanzien van de problematiek van adolescenten, die de laatste de-

cennia wel ‘herontdekt’ lijken, met name door geleerden die zich bezighou-

den met psychoanalyse. In dit boek hebben we het niet over het aanhoren

en begrijpen van adolescenten tijdens duale therapieën, waarin de adolescent

de rol van cliënt heeft en de therapeut die van de deskundige. We hebben al

eerder benadrukt dat we het schadelijk achten om kinderen individuele the-

rapie te geven omdat ze dan buiten hun gezinsleven worden geplaatst. Dit

geldt naar onze mening evenzeer voor het werken met jonge adolescenten,

die vaak hun woede en irritatie uitspreken ten aanzien van hun familie en

zeggen dat ze zo snel mogelijk het huis uit willen, terwijl ze impliciet juist

precies het tegendeel laten blijken, namelijk een wanhopige behoefte om

bij het gezin te horen en opnieuw een vertrouwensband met hun ouders te

krijgen. Het is ongetwijfeld gemakkelijker –en het getuigt ogenschijnlijk

ook van een positievere houding – om toe te geven aan de behoefte van de

adolescent om zijn familie te ontvluchten, en om in de therapie een substi-

tuut te verschaffen voor zijn echte ouders (die ongevoelige, verstikkende,

soms afwezige en vijandige mensen), door hem een model te bieden van een

volwassene die naar hem luistert en die hem begeleidt tijdens de verande-

ringen die hij ondergaat. Maar het wordt een ander verhaal als we de strijd

binnen het gezin in gezamenlijke sessies aangaan en bereid zijn de mach-

teloosheid en de gevoelens van frustratie en falen die ouders vaak hebben

ten aanzien van hun ‘onmogelijke’ puberkinderen aan te horen en te kijken

naar wat er achter de boosheid schuilgaat: verdriet, destructiviteit en een

wanhopige schreeuw om aandacht, een goede verstandhouding en liefde.

Na veertig jaar praktijkervaring met tal van gezinnen in Italië en een

groot aantal andere landen – met tradities en culturen die soms sterk

afwijken van de Italiaanse – kunnen we stellen dat het, om knelpunten

boven water te krijgen en een gezondere, functionele verstandhouding te

bewerkstelligen, het beste is om het hele gezin erbij te betrekken en hun

een beschermde omgeving te bieden voor het in scène zetten van huwelijks-

conflicten, vijandigheden en de kloof tussen ouders en hun adolescente kin-

deren. Je hoeft echt niet te kunnen toveren om impasses binnen het gezin

te transformeren tot nieuwe persoonlijke en relationele mogelijkheden; je

hoeft alleen maar oprecht te geloven in het positieve in ieder mens en daar

geduldig en volhardend naar te zoeken, zonder te oordelen. Een bijzondere

uitdaging vormen de adolescenten die een suïcidepoging hebben gedaan,

omdat het binnen een gezin vrijwel onmogelijk lijkt nog een sprankje licht

te bespeuren na een zo ingrijpende, vaak moeilijk te begrijpen gebeurte-

nis. Toch heb ik ook in dergelijke situaties geconstateerd dat juist dat gezin

– juist die ouders die het niet begrijpen, die het niet zien, die de wanhoops-

kreet van hun adolescente kind niet horen – zich kan transformeren tot

een gemotiveerde groep die in staat is tot aanzienlijke veranderingen en

leerprocessen aan de hand van de bijzondere levenslessen die als mijlpalen

in de ziel van elk individu gekerfd blijven staan.

Dit boek vindt zijn oorsprong in de themacursus Adolescenti problematici

e terapia familiare (Problematische adolescenten en gezinstherapie) die ik in 2008

bij de Fondazione Silvano Andolfi heb gegeven. De cursus was erop gericht

de voornaamste ideeën over adolescentie te koppelen aan de vele gevalsbe-

schrijvingen met probleemgezinnen.

Daaruit is het idee ontstaan om een boek te schrijven met de belang-

rijkste systemisch-relationele theorieën, toegepast op de adolescentie in

een longitudinaal ontwikkelingskader – de driegenerationele familie –

waarin de lotgevallen van de adolescent worden geplaatst. Samen met mijn

zeer gewaardeerde medewerkster Anna Mascellani, een gezinstherapeute

Voorwoord van Andolfi en Mascellani . 13

die de adolescentie vol enthousiasme bestudeert, kwam ik op het idee een

gezamenlijk geschreven boek te schrijven met het beste uit mijn gezinsthe-

rapeutische werk met adolescenten, dat deel zou moeten uitmaken van het

culturele en sociale debat dat tegenwoordig zo vaak een rol speelt in de

wetenschappelijke wereld, en tevens van de situatie thuis en op school.

Twee jaar lang hebben we de theoretische veronderstellingen van ons model

besproken en verdiept en zorgvuldig therapeutische fragmenten uitgeko-

zen en becommentarieerd om te illustreren wat er tijdens een sessie met

adolescenten en hun gezin kan gebeuren als de therapeut zich opstelt als

‘verbandenlegger’, om samen het helende verhaal te vertellen met het doel

de vele ouders die het spoor bijster zijn geraakt – of die alles volledig uit

handen hebben gegeven aan deskundigen en zorginstellingen – hun com-

petentie te laten hervinden.

De zoektocht naar relationele bronnen beperkt zich niet tot het gezin

alleen, maar breidt zich ook uit naar het sociale netwerk van de adolescent,

te beginnen bij de groep leeftijdgenoten. Door ook vrienden uit te nodigen

voor een sessie hebben we bijvoorbeeld veelzeggende aspecten en uitingen

van de adolescent zelf weten te achterhalen, die in gezinsverband vaak wor-

den verborgen of ontkend. Door het hele boek heen zien we een actieve,

directe therapeut die tijdens de therapeutische ervaring ruimschoots ge-

bruikmaakt van zijn intuïtie, creativiteit en humor. De handelingen, ge-

dachten en emotionele reacties van de therapeut worden op harmonische

wijze vervlochten met die van het gezin.

Dit boek is bedoeld voor iedereen die werkzaam is op het gebied van de

hulpverlening, of dat nu artsen, psychiaters, psychologen, psychotherapeu-

ten of sociaal werkers zijn, maar ook voor leraren en pedagogen en iedereen

die beroepsmatig te maken heeft met familierecht, zoals echtscheidings-

advocaten, rechters en consulenten. Het is vlot en toegankelijk geschreven

omdat het vooral gericht is op de ouders en gezinnen die het vaak onbegrij-

pelijke gedrag van adolescenten willen doorgronden en geen afstand willen

doen van hun rol als begeleider en veilige basis van hun kinderen. Rest ons

nog te zeggen dat we het fijn zouden vinden om de directe en onverbloemde

mening te horen van de hoofdpersonen van dit boek, de adolescenten, om

te horen of we erin zijn geslaagd hen te beschrijven zoals ze zijn en zoals ze

zich voelen, en niet zoals wij volwassenen hen graag zouden willen zien.

Maurizio Andolfi

14 . Adolescenten in gezinstherapie

adolescenten ingezinstherapie

p r o b l e m e n m e t p u b e r s b e k e k e n va n u i t

s y s t e m i s c h - r e l at i o n e e l p e r s p e c t i e f

www.hogrefe.nl

9 789079 729616

i s b n 978 9 0 79729 61 6

Pubers en problemen, soms lijken het wel synoniemen. Ouders en ado-lescenten begrijpen niets van elkaar in die ingewikkelde levensfase. De puber worstelt met zijn identiteit, wat niet eenvoudig is in deze tijd van individualisering en grote keuzevrijheid. Als die worsteling zich open-baart in problematisch gedrag, zoals verbale agressie of internetversla-ving, staan ouders voor een raadsel. Hoe krijgen ze hun kind weer op

het juiste spoor?

Pubers in therapie vragen om een andere aanpak dan kinderen of vol-wassenen. Tot nu toe was de adolescentie een onderbelicht thema, zo-wel in theorie als in de klinische praktijk. Adolescenten in gezinstherapie brengt hier verandering in. Maurizio Andolfi en Anna Mascellani plaat-sen de problematiek van pubers in een relationeel-systemisch kader. Puberproblemen zijn volgens hen niet los te zien van de dynamiek van het gezin. Diverse casussen demonstreren hoe hun aanpak succesvol wordt toegepast bij problemen als verslaving, agressie en depressie. In letterlijk uitgewerkte therapiesessies volgen we de onconventionele Andolfi, die met het hele gezin op zoek gaat naar de pijnpunten.

Na het succes van Het kind in gezinstherapie is dit het tweede Neder-landstalige boek van Andolfi. Adolescenten in gezinstherapie is wederom een inspirerend en praktisch handboek voor hulpverleners. Maar de inzichten zijn ook van grote waarde voor leraren, pedagogen en opvoe-ders die met pubers met problemen te maken hebben.

Adolescenten in gezinstherapie is een gezamenlijke uitgave van Hogrefe Uitgevers en MoleMann Mental Health. MoleMann Mental Health be-handelt zowel kinderen als volwassenen met psychische en psychiatri-sche problemen. In lijn met de uitgangspunten van Andolfi spelen part-ners, familie en vrienden bij MoleMann Mental Health altijd een belangrijke rol in de behandeling.

m au r i z i o a n d o l f i e n a n n a m a s c e l l a n i

ad

ole

sc

en

ten

in g

ez

ins

the

ra

pie

an

do

lfi en

ma

sc

ella

ni