Lezing Avans Academy op 15 oktober 2014

Wat is er toch allemaal aan de hand in onze samenleving en met name als het gaat om zorg. Weet u nog dat we gewoon naar de dokter konden gaan om gewoon te zeggen dat we ergens last van hadden en de dokter ons gewoon vertelde wat ons mankeerde en dan gewoon een pil voorschreef, mooie tijd geweest vindt u niet? Nu gaan we naar de dokter en dan zegt de dokter: “ En wat denkt u wat u heeft? Weet ik veel u bent toch de dokter anders zat ik hier niet, kocht ik zelf wel m’n pil.”Er is veel aan de hand in het land van de zorg. Het lijkt wel alsof “alles” op de schop gaat.We spreken ook wel van een transitie i.p.v. een verandering, want alles verandert.

Wat gebeurt er eigenlijk in de zorg ?

Visie op zorgAllereerst enkele opmerkingen ten aanzien van tendensen die in de zorg zijn te zien. Deze opmerkingen worden ondersteund door onderzoekers en wetenschappers, zeg maar “knappe mensen”, die zich vanuit de zorgethiek, hoe het eigenlijk moet zijn, bezig houden met de mensvisie schuilgaand achter de wereld van de zorg. Andries Baart ziet in toenemende mate dat er een verzakelijking in de “zorgmarkt” aan de orde is en de hulpverlener steeds meer manager of ondernemer is geworden, met nadruk op input, output en verdiencapaciteiten. De hulpvrager wordt meer gezien als klant die weet wat hij of zij wil dan iemand die hulp vraagt uit hulpeloosheid (Baart, 2006, pp. 825, Baart, Carbo, 2013, pp.63). Er wordt te weinig een omgeving gecreëerd die veiligheid biedt voor de aller zwaksten in de samenleving, de beroepsbeoefenaar dient voor veiligheid voor de cliënt te zorgen (Doortje Kal, 2002, pp. 113). Hierdoor verdwijnen velen uit het zicht van de reguliere hulpverlening (Goossensen, Egberink, 2013, pp. 51, Goossensen (red.), van Dijke, Baart, 2014, pp. 22). Eveneens is er te weinig aandacht voor spiritualiteit in de hulpverlening, voor verschillende culturen (nog) héél belangrijk ( o.a. Borra, van Dijk, Rohlof (red.), 2002, pp. 30 en vv., Braam, Verhagen, van Megen (red.) 2012, pp.234).De vraag is nu waar precies de schoen wringt in de zorg. Let wel dan gaat het niet om de goed opgeleide midden klasse zoals bijvoorbeeld docenten, of directeuren zorg van instellingen of zo. Het gaat om de mensen waar de heer Köse het net over heeft gehad: de allerzwaksten (vaak) in andere culturen, die hulp nodig hebben binnen de context van eigen spiritualiteit, maar niet voor ogen hebben hoe deze hulp eruit zou moeten zien, waarbij moeilijk en of onvoldoende aansluiting wordt gevonden bij de reguliere hulpverlening. Zo klonk dat wetenschappelijk of niet, ja zo doen we dat in de wetenschap. Ik kan natuurlijk ook gewoon met Goossensen zeggen, mensen die niet gehoord en niet gezien worden (Goossensen, Egberink, 2013). Voor het grootste deel behoren mijn bewoners, een beschermd wonen instelling, ook tot die doelgroep. Mensen die het niet zo goed weten wat met ze aan de hand is. En nog

erger….als ze het wel weten worden zo over het algemeen door hulpverleners niet serieus genomen.Daar een paar voorbeelden van:Laten we zeggen Mohammed, fictieve naam natuurlijk, hoort stemmen, let wel stemmen van verschillende kanten. Hij hoort stemmen van een overleden oom en hij hoort temmen, zo beweert hij althans, van geesten, in het Turks en Marokkaans Jinns genaamd. Als hij dat tegen zijn begeleider zegt, niet van onze instelling natuurlijk, maar van buiten de instelling. De begeleider schrikt hevig, licht de psychiater in die onmiddellijk de medicatie verhoogd waarbij deze de hoop uitspreekt dat onze bewoner daardoor de stemmen niet meer zal horen. Dat werkt natuurlijk niet, maar Mohammed durft dat niet meer tegen de begeleider te vertellen uit angst dat de medicatie nog eens verhoogd al worden. Want de medicatie maakt versuft, vlakt gevoelens af enz. Mohammed komt naar mij toe om over de stemmen te praten, wat we vervolgens ook gedurende zeven sessie doen. Ik volg de aanwijzingen van een psychiater uit Maastricht (Romme, Escher, 2012), die advies geeft om de stemmen een “stem” te geven, serieus met ze in gesprek te gaan, blijkbaar hebben zij een boodschap voor mijn bewoner. Ja, het heeft inderdaad met zijn jeugd te maken, ja het heeft te maken met zijn boosheid te maken en ja het heeft te maken met het feit dat zijn oom, u weet wel die overleden is, het zwarte schaap van de familie was. De stemmen namen af, Mohammed kwam tot rust en kan nu “met de stemmen leven”, zonder daardoor uit zijn evenwicht te raken. Wie zijn wij om een uitspraak te doen over de achtergrond van Mohammed, wat wel en wat niet waar is? (Blom, red. Verhagen, van Megen, 2012, pp. 209 ) Is het niet veel belangrijker hem te steunen in zijn belevingswereld en zijn spirituele ervaringen serieus te nemen, ook al geloven wij er zelf misschien niet in. Dat is in ieder geval wel het advies van Braam psychiater in Altrecht, psychiatrisch centrum in Utrecht (Braam, red. Verhagen, van Megen, 2012, pp. 234). Maar wees nou eens eerlijk, wie hoort af en toe zelf niet een stemmetje zeggen dat we die borrel eigenlijk niet hadden moeten nemen, het toch eigenlijk wel stom van ons was om zo hard te rijden, een stemmetje ons zegt dat we niet zo tegen die ander hadden moeten uitvallen enz. ik weet niet hoor of we zo van elkaar verschillen als we ‘effe”, héél “effe” eerlijk tegen ons zelf zijn.Ik zei al dat het soms ook niet meer uitmaakt of je het wel of niet weet wat je nodig hebt aan hulp. Hierover een ander voorbeeld:Een bewoonster van ons, laten we zeggen Maria, ook een populaire naam, zeker in dit katholieke deel van Nederland, Maria dus, is verslaafd aan alcohol en drugs en heeft een leefpatroon van laat ik maar zeggen ruime opvattingen op relationeel vlak, en….heeft een, ik moet eigenlijk zeggen had, een niet zo positieve relatie met een mannelijk personage. Weer netjes gezegd vindt u niet? Nou Maria is vroeger seksueel misbruikt, later ernstig mishandeld en misbruikt in verschillende relaties. Marie weet wat haar mankeert, ze is voortdurend bezig met zelf destructie, zichzelf te beschadigen door drugs, alcohol en door destructieve relaties aan te gaan. Ze wil daarvan af, dus vraagt zij haar behandelaren of psychotherapie mogelijk is. “Nee”, zeggen de behandelaren. Ze is immers verslaafd, heeft de diagnose border-liner. Eerst afkicken dan wellicht therapie. Maar de therapie is nu juist nodig om te

veranderen, zo meent Maria! We moeten overigens echt oppassen met die diagnose stellingen, zo meent Jim van Os, hoogleraar psychiatrie in Maastricht. Met het stellen van zo’n diagnose is de mens niet geholpen. We zullen meer moeten gaan luisteren, ingaan op de problematiek van een mens die hulp vraagt. (van Os, 2014 ). Dan maar weer zelf in gesprek met Maria, dat er overigens er toe heeft geleid dat zij afscheid heeft genomen van haar vriendje en geen drugs meer gebruikt. Ze is bezig met het lezen van een boek over het maken van je eigen levensverhaal, het in de hand nemen van je eigen lot. Misschien komen we nog eens toe aan de fundamentele vragen van het leven: “Wie ben ik? Van waar kom ik? Waar wil ik naar toe?” (Beck, 1989, 1992, pp. 98). Menig jong mens die hier mee worstelt en hierin begeleiding in zou moeten ontvangen van ouders en docenten. Maria doet dit overigens wel in de gevangenis waar ze “even” een oude straf uitzit, goed moet ook gebeuren natuurlijk. De situatie van Maria staat niet op zich, Wilma Boevink, ooit zelf psychotisch geweest, nu hoogleraar n de psychologie beschrijft in haar boek, geschreven met Anette Plooy en Sonja van Rooijen, beschrijft talloze van deze gebeurtenissen. (Boevink, Plooy, van Rooijen, 2011). En zo zijn er nog talloze boeken verschenen van ervaringsdeskundigen met dezelfde verhalen, dezelfde klachten, niet gezien worden en niet worden gerespecteerd, we noemen dat stigmatisering, iemand o.a. als ziek of afwijkend of als lastig verklaren en diegene vervolgens afschrijven. (o.a. Tellegen, Kusters ).Maar ho, wacht even, ik wil niet vervallen in een scheld kanonnade richting hulpverleners, docenten, artsen, psychiaters enz. Na een of ander symposium, leuke onderonsjes van allemaal wetenschappers, verzuchte een psychiater: “Zo we zijn weer eens door het slijk gehaald!”. Daar wil ik in ieder geval niet aan meedoen, dan maken we ons er te gemakkelijk van af. Ik zeg regelmatig, tegen de enkeling die mij nog wil aanhoren: Met mensen werken, helpen, is het mooiste wat er is, maar ook het moeilijkste. Je zal in deze tijd maar politieagent, ambtenaar of onderwijskracht zijn. Iedereen heeft begrip en ondersteuning nodig, ook diegenen die met mensen werken, misschien wel juist diegenen die met mensen werken! Dus stel ik hier de vraag:

WIE HELPT DE HULPVERLENER?

Allereerst dit:Met sociaal psychologisch niveau bedoel ik het algemene levensgevoel te midden waarvan wij in onze maatschappij zijn opgegroeid en leven. Wij zijn een comfortabel leven gewend, pijn kunnen we onmiddellijk bestrijden en meestal kunnen we onze behoeften meteen bevredigen, zeker in materiële zin. We zijn over het algemeen goed getraind in en gericht op vermijding van problemen en druk.

Het getuigt van een gezond gevoelsleven indien we zo weinig mogelijk risico’s nemen. We zijn op onszelf gericht. Menig reclame speelt hierop handig in, een lichte vorm van narcisme en egoïsme lijkt slim te zijn. Hierop aansluitend is persoonlijk contact tot een minder gewenst verschijnsel verworden. Er is wel veel communicatie, via allerlei middelen, maar er is geen direct contact. Steeds meer

mensen kunnen dit directe contact in het geheel niet meer aan. Men kan nu verslaving online te lijf gaan en men kan ook andere therapievormen online volgen.

Een goede zaak uiteraard, maar wat betekent dit voor beroepen waar direct contact, directe uitwisseling van energie gevraagd wordt? Zijn we door ons huidige levensgevoel niet veel te kwetsbaar geworden? Wat betekent dit voor onze generatie waaruit mensgerichte werkers moeten worden gerekruteerd? Kan de werker de werkdruk wel altijd aan en zo niet hoe lost deze dat dan op? De meest voorkomende is die van de afstandelijke bureaucratische werker, die zich beroept op procedures en protocollen, gericht op het formeel uitoefenen van taken.( Baart, 2007)

Natuurlijk staat de focus van de professionalisering niet los van ons huidige levensgevoel.Ik zie de professionalisering zich voltrekken via het “medische model”. Ook hier zie ik het verlangen opdoemen te streven naar een comfortabele positie.

De therapie wordt medicijn, het protocol de pil, de certificering het recept, het onderwijs curriculum een handleiding.

protocol en methodiek en de persoon van de werker als minder relevant te beschouwen.

Het schijnt daarbij wel eens voor te komen dat de “werker met mensen”, zichzelf voor houdt alles aan te kunnen, nooit bang, verward of wanhopig te zijn. “Dit behoort niet tot de professionele houding”, zo hoorde ik ooit een jonge maatschappelijk werker betogen.

We kunnen leiden aan een bepaald “soterisme”, het idee dat wij moeten redden.(soter, het Griekse woord voor redder) Het is echter moeilijk toe te geven dat de redder zelf ook wel eens gered moet worden. Binnen het “soterisme” is de redder altijd sterk en diegene die gered zou moeten worden altijd zwak.

In 2010 merkte iemand tijdens een congres van het artsencentrum op dat uit onderzoek was gebleken dat artsen notoire zorgmijders zouden zijn. (Carriercentrum voor Artsen, artikel id28)Waarom zouden wij “werkers met mensen” onszelf ook niet een keer laten helpen, troosten, steunen, adviseren? Moeten we ook niet af van het idee dat het professioneel is je “sterker” voor te doen dan je eigenlijk niet bent?Moeten we niet af van het streven ongedaan te blijven bij alle misère die we zien en horen?

Wellicht is het de eerste stap, onszelf te gaan zien zoals we zijn, gevoelig, kwetsbaar en soms, met gevoelens van hulpeloosheid en dat we ook op deze manier dichter bij de ander kunnen komen. Jung noemt dit de Wounded Healer, de gewonde heler, hoewel we dat natuurlijk ook weer niet moeten overdrijven. ( o.a. Smith, 2009, pp. 11)De (ooit) beroemde psychiater Frank van Ree merkte op: ”Ik heb mij altijd patiënt onder de patiënten gevoeld (van Ree, 1990, pp. 197).“Ik raak en trek me zijn of haar schrijnende verlangen aan: mijn wereld is niet meer op orde nu ik dat heb gezien.” ( Baart, 2006, pp.714)Deze emotionele positie durven in te nemen zou m.i. gepromoveerd moeten worden tot professioneel gedrag.Hierbij doemt opnieuw de vraag op hoe nu eigenlijk een “werker met mensen” succesvol kan zijn.

Ik doe hierbij een poging iets in deze richting aan te geven:

1. Affiniteit in de vorm van de Wounded Healer behoudt geeft kracht, inzicht en vaardigheid, wanneer de “werker met mensen”, in contact blijft met zichzelf en naar behoefte en noodzaak op zijn/ haar beurt bereid is steun te ontvangen..

2. Hij/zij beschikbaar is voor de ander, waarbij dat zijn verbonden is met compassie, inzet, respect, zorg en toewijding. (Baart, 2006, pp. 214)

3. Ook met name i.v.m. afname werkdruk , gezamenlijk te zoeken naar mogelijkheden van ondersteuning d.m.v. opleiding en vorming voor de weker met mensen die al ons respect en waardering verdienen.

Peter Pijpers.

Drs. P. Pijpers,

Directuer Zorg en Behandeling,Anka-Psy Beschermd Wonen.Theoloog, Pastoraal Psycholoog, Pastoraal Counselor,Tai Chi docent.Als promovendus verbonden aan de Craduate School,van de Universiteit voor Humanistiek. Referenties: Carrierecentrum voor Artsen: http://www.carrierecentrumvoorartsen.nl/artikel/id28-artsen-zijn-Baart, A. (2006) Een theorie van de presentie, Lemma, Den Haag. ISBN 90-5931-321-6Baart, A., Carbo, C. (2013) De zorgval. Thoeris, Amsterdam. ISBN 9789072219848Blom, J., D., red. Verhagen, P., J., van Megen, H., J., G., M., (2012) Handboek Psychiatrie, religie en spiritualiteit. De Tijdstroom, Utrecht, ISBN 978 90 313 3890 0Boevink, W., Plooy, A., van Rooijen, S. red. Herstel, empowerment en ervaringsdeskundigheid van mensen met psychische aandoeningen. Passsagecahier. SWP Amsterdam. ISBN 978 90 6665 785 4Borra, R, van Dijk, R, Rohlof, H, (2002) Cultuur, classificatie en diagnose, Cultuursensitief werken met de DSM- IV. Bohn Stafleu van Loghum, Houten. ISBN 90 313 3890 0Braam, A, red. Verhagen, P.J., van Megen, H.J.G.M.(2012) Handboek Psychiatrie, religie en spiritualiteit. De Tijdstroom, Utrecht. ISBN 978 90 5898 194 3Goossensen, A, Egberink, A, O, (2013) Gezien of niet, Verbeeldingen in de geestelijke gezondheidszorg, De Graaff, Utrecht. ISBN 978-90-77024-44-7Goossensen, A, (red.) (2014) Schetsen van Mismatch, Een zorgetische visie op evaluatieonderzoek, Universiteit voor Humanistiek, Movisie, kennis en aanpak van sociale vraagstukken. ISBN 9878-90-8869-102-7Kal, D. ( 2002) Kwartiermaken. Werken aan ruimte voor mensen met een psychiatrische achtergrond. Boom, Amsterdam. ISBN 978-90-9025298-8

Os, van, J. (2014) De DSM-5 voorbij! Persoonlijke diagnostiek in een nieuwe GGZ. Diagnoses Uitgevers, Leusden. ISBN 978-94-91969-00-3Ree van, F. (1990) Dicht op de huid, een autobiografie. Balans, Amsterdam. ISBN 90 5018 115 5Smith, A. (2009) Listening te Trauma, Therapists countertransference and Long- term effects related to trauma work, Lecturis, Eindhoven.

Aanbevolen literatuur spiritualiteit:Beck, C., J. (1989) Alle dagen ZEN. Karnak, Amsterdam. ISBN 90 6350 058 0Gülen, M., F.(2000) KEY CONCEPTS IN PRACTICE OF SUFISM. The Fountain, Fairfax, Verginia. ISBN 975 – 7388 – 57 – 2Waley, M, I, Soefisme, De alchemie van het Hart, Bronnen der filosofie. Elmar BV Rijswijk. ISBN 90389 01089Wilhelm, R., Jung, C., G., (1975) Het geheim van de gouden bloem, Een Chinees levensboek. Ankh Hermes. Deventer. ISBN 90-292-4551-1 geb.Wong, E., (1993) De zeven zoekers van de TAO. Shambhala Publications INC. Boston. ISBN 90-202-0075-5

Omtrent psychosen en spiritualiteit:Clarke, I. (2010) Psychosis and Spirituality. Consolidating the New Paradigm. Wiley-Black Well. West Sussex UK. ISBN 9780470683477Grof, S., Grof, C. (red.)Spritual Emergency. When Personla Transformation Becomes a Crisis, contributers, Laing, Assacioli, Perry, Das, enz. Penguin Putnam. New York. ISBN 0-87477-538-8Romme, M., Escher, S. Psychosis as a Personal Crisis (2012) An experience-based approach. The international society for the psychological treatments of te schizophrenias and other psychoses. Routledge Su ssex, Routledge New York. 978-0-415-67330-3Waard, de, F. Spiritual Crisis. Varieties and Perspectives of a Transpersonal Phenomenon. Imprent Academy Exeter UK. ISBN 9 781845 402013

Omtrent psychosen algemeenBock, T. (2000) Psychosen zonder Psychiatrie. Inzichten en levensperspectieven van mensen met een gedeeltlijk of geheel onbehandelde psychose. Cabdide/ Wredeveld. Amsterdam. ISBN 90-75483-19-8

Omtrent rehabilitatie

Boevinck, W., Plooy, A., van Rooijen, S.(2011) Herstel, empowerment en ervaringsdeskunidgheid van mensen met psychische aandoeningen. Passagecahier. SWP. Amsterdam. ISBN 978 90 6665 785 4